Book Title: Katantra Vyakaranam Part 03 Khand 02
Author(s): Jankiprasad Dwivedi
Publisher: Sampurnanand Sanskrit Vishva Vidyalay
Catalog link: https://jainqq.org/explore/023090/1
JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAryazarvavarmapraNItaM kAtantravyAkaraNam tRtIyo bhAgaH dvitIyakhaNDam vyAkhyAcatuSTayopetam kulapateH pro. rAjendramizrasya prastAvanayA vibhUSitam sampAdakaH DaoN. jAnakIprasAdadvivedI sampUrNAnanda-saMskRta-vizvavidyAlayaH vArANasI
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ ISBN: 81-7270-102-0(Vol. III, Pt. II) ISBN: 81-7270-006-7 (Set)
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ SARASVATIBHAVANA - GRANTHAMALA [ Vol. 135] KATANTRAVYAKARANA OF 1 ACARYA SARVAVARMA [PART-THREE ] (VOLUME - II) With four Commentaries 'VRTTI' & 'TIKA' BY SRI DURGA SINGH 'KATANTRAVRTTI PANJIKA' BY SRI TRILOCANADASA 'KALAPACANDRA' BY KAVIRAJA SUSENA SARMA 'BILVESVARATIKA' by ACARYA BILVESVARA 'SAMIKSA' By Editor FOREWORD BY PROF. RAJENDRA MISHRA VICE-CHANCELLOR EDITED BY PROF. JANAKI PRASADA DWIVEDI Dean, faculty of Sabdavidya Central Institute of Higher Tibetan Studies (Deemed University) Sarnath, Varanasi. VARANASI 2003
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ Research Publication Supervisor - ISBN: 81-7270-052-0 (Vol. III, Part II) ISBN 81-7270-006-7 (Set) Director, Research Institute Sampurnanand Sanskrit University Varanasi. m Published by - Dr. Harish Chandra Mani Tripathi Director, Publication Institute Sampurnanand Sanskrit University Varanasi-221 002. Available at - Sales Department, Sampurnanand Sanskrit University Varanasi-221 002 First Edition, 500 Copies Price: Rs. 500.00 Printed byAnand Printing Press C. 27/170-A, Jagatganj, Varanasi-221 002 -
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ sarasvatIbhavana-granthamAlA [135 ] AcAryazarvavarmapraNItaM kAtantravyAkaraNam (tRtIyo bhAgaH) [ dvitIyakhaNDam ] zrIdurgasiMhakRtAbhyAM kAtantravRtti-TIkAbhyAM zrImatrilocanadAsakRtayA kAtantravRttipaJjikA'-TIkayA kavirAjasuSeNazarmakRtayA kalApacandra'-TIkayA AcAryabilvezvarakRtaTIkayA sampAdakIyasamIkSayA No - OO OC kulapateH pro0rAjendramizrasya prastAvanayA ca samalaGkRtam sampAdaka: pro0jAnakIprasAdadvivedaH AcAryaH saMskRtavibhAge, zabdavidyAsaGkAyAdhyakSazva kendrIya-uccatibbatIzikSAsaMsthAnam, sAranAthaH, vArANasI . PREM vArANasyAm 1925 tame zakAbde 2060 tame vaikramAbde 2003 tame baistAbde
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ anusandhAnaprakAzanaparyavekSaka: - ___ISBN: 81-7270-102-0 (Vol. III, Part II) nidezakaH, anusandhAnasaMsthAnasya ISBN : 81-7270-006-7 (Set) sampUrNAnanda-saMskRta-vizvavidyAlaye vaaraannsii| prakAzaka: - DaoN.harizcandramaNitripAThI nidezakaH, prakAzanasaMsthAnasya sampUrNAnanda-saMskRta-vizvavidyAlaye vArANasI-221002 prAptisthAnam - vikraya-vibhAgaH, sampUrNAnanda-saMskRta-vizvavidyAlayasya vArANasI-221002 prathamaM saMskaraNam, 500 pratirUpANi mUlyam - 500.00 rUpyakANi mudraka: - Ananda priMTiMga presa sI0 27/170-e, jagatagaMja, vArANasI-221002
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ nAndIvAk kovidaM zarvavarmANaM naumi kAtantramArmikam / darzitazzabdavidyAyA yena mArgo vilkssnnH|| tAthAgato bhavedAhosvidasau syAjjinAnugaH / / zabdAnuzAsanasthemnA zarvavarmA mahIyate / / prathamavedAGgatvena supratiSThitaM vyAkaraNazAstraM pratnakAlAdidAnI yAvatpANDityaparyAyabhUtamaGgIkriyate vidvatsamavAya ityatra na ko'pi saMzItileza: / vyAkaraNaM vedasyAGgamitimAtraM vidanti prAyeNa sarve / tatra na kimapyanaucityam / aGgaM tu vartata eva vyAkaraNaM vedasya / parantu naitAvadeva / aGgazabdasya sArthakatA kvacidanyasminnapyarthe sandRbdhA dRzyate / aGgyante prakAzyante vizadIkriyante vA vedArthA anenetyaGgamitIyaM vyAkhyaiva vedAGgazabdaM sArthakaM sAdhayati / vyAkaraNamapi vedArthaprakAzanakSamatayaiva tadaGgamucyata iti mamAbhiprAyaH / brAhmaNena niSkAraNaM SaDaGgo vedo'dhyeyo jJeyazcetyupadizan mahAbhASyakAro'pi vedaSaDaGgajAtaM mAhAtmyadRzA vizinaSTi / prathame hi vidvAMso vaiyyAkaraNA iti pratipAdayatA'dhidhvanyAlokamAcAryAnandavardhanenApi vyAkaraNazAstrAdhamarNatvamevA''laGkArikANAM sazraddhaM prakaTitam / kiJca, lokaparamparAyAmapi subhASitamukhena vyAkaraNajJAnasyAparihAryatvaM pracalitameva / tadyathA yadyapi bahu nAdhISe paTha putra tathApi vyAkaraNam / svajanaH zvajano mA bhUtsakalaH zakalaH sakRcchakRt / / evaMguNaviziSTamidaM vilakSaNazAstramaticiratnamityapyavadheyam / mahAbhASyakAra: pataJjalirevAtra pramANaM yaH khalu vyAkaraNAdhyayanaparamparAM paurANIM tadanantatAzca sAdhu pratipAdayati / devagurubRhaspatirvaktA, sAkSAddevarAja indra evA'dhyetA, divyaJca varSasahasraM prvcnaavdhi:| hanta, tathApi zabdavidyAyA: pAraM na jagAma / evaM sphArIkurvANo bhASyakAra: zabdAnuzAsanAdhyayanaparamparAyA daivaM svarUpaM pratipAdayati / tadeva vyAkaraNazAstraM
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ [2] lokamavatIrya vividhairAcAryaiH proktaM satsahasradhAratAmupagatam / yadyapi vAGmayAloke mahAmuneH pANinereva mahatI pratiSThA saMllakSyate, trimunivyAkaraNamiti vidvajjanamAnyatAyAM ziroratnabhUtatvAt / tathApi naitadaviditaM viduSAM yat prAgapi pANineraneke yazasvinazzAbdikA: saJjAtAH / tadyathA - aindrazcAndraH kAzakRtsnApizalI zAkaTAyanaH / pANinyamarajainendrA jayantyaSTau ca zAbdikAH / / kiJca, mahAmuniH pANiniH svayamapi pade pade'STAdhyAyyAM svapUrvasUrIn vaiyyAkaraNAn sabahumAnaM smarati / tatra prathante bhAguri-zAkalya-sphoTAyanaprabhRtayaH / vastuto lokambharIyeyaM pATI zabdavidyopAsakAnAM mAhezvaraparamparetyucyate / asyAM paramparAyAmeva trimuneranantaraM vAmanajayAditya-haradatta-kauNDabhaTTa-bhaTTojidIkSitanAgezabhaTTAdayaSTIkAkArA: prakriyAgranthakArAzca samavatIrNA: / taiH pallavitaM gaganAbhogavistRtaM vipulavAGmayaM zabdAnuzAsanasyedAnImapi rASTre'smin surakSitaM tiSThati / parantu samujjRmbhamANe sati vaidikadharmavisaMvAdini saugate hune ca sampradAye bhAratarASTrasya paristhitireva viparivartitA / IzvarAstitvapratyAkhyAnaparayoranayoH sampradAyayoryathA yathA kAlakramApekSo vikAsassaJjAtastathA tathaiva vaidikadharmasaMskRtivAGmayapArAGmukhyamapyetayoH sphAratAmupagatam / vikAsasyAntimAvasthAyAntu visaMvAdo'yamubhayoH pratipadaM pratisandarbhaM pratiprakaraNaJca samavalokyate / dArzanikaM cintanaM bauddhajainamatayorapi sandRzyate; parantu tatra vaidikadarzanAnAM sAMkhyayoganyAyavaizeSikamImAMsAvedAntAdInAM prAyeNa sarve'pi siddhAntAH khaNDitA nyakkRtA anyathAvyAkhyAtA vaa| evaMkaraNe tu kvacidyuktiyuktatvamapi paridRzyate / prAyeNa kintu mahIyate pUrvAgrahagrastataiva / ___ vaidikI purANaparipATI pratispardhya jainavipazcidbhirapi praNItAni purANAni; parantu teSu purANeSu varNitAstAvanta eva zalAkApuruSA itihAsasammatA saMllakSyante yAvanto vaidikaparamparAta: prasahya AtmasAtkRtAH / ye punarnalarAmavasudevakRSNAdItarA: svopajJazalAkApuruSAste kevalaM kAlpanikA kathAnAyakA eva / na teSAM dRzyate ko'pi yathArthetihAsaH / etaduktaM bhavati yad vedamAtraM vihAya jainamatAvalambina: pratispardhAmanaskatayA sarvamapi vaidikaM vAGmayaM tulyaguNaviziSTaiH svopajJagranthaistula
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ [3] yitumupacakramire / vedaparamparAvalambIni mahAkAvyAni svamatapoSakairmahAkAvyaiH, khaNDakAvyAni khaNDakAvyaiH, koSagranthAn koSagranthaiH, vyAkaraNagranthAn vyAkaraNagranthaiH, nATyakathAcamvAdiracanAstadguNaviziSTAbhI racanAbhiH, darzanasiddhAntAMzca svadarzanasiddhAntaiste yathAzakti yathAmati santulitavantaH / iyaM vAGmayI pratispardhA parAM kASThAmadhirUDhA sandRzyate yadA vayaM viSNusahasranAmapratispardhinIM kRtiM jinasahasranAmeti nAmnImavalokayAmaH / bhavatu, anayA vAGmayyA pratispardhayA bhagavatyA mallikAkSavAhinyA mahAnupakArassaJjAtaH / na kevalaM saMkhyAdRSTyA pratyuta kAvyasauSThava - cintanagAmbhIryabuddhivilAsAdidRSTyA'pi jainamatakRtayaH kvacinmahIyanta eva / vizeSeNa, madhyakAlIno bhAratIyetihAso yathA surakSito dRzyate jainamatagrantheSu na tathA kvacidanyatra / cAturmAsyaparamparAparipAlananiratA nityayAyAvarA jainazramaNA lokavRttAnAM pratyakSadraSTAra Asan / grAmagrAmaTikA'raNyaparvatakandarAnadanadIsAgarAdiparijJAnapi teSAM pratyakSAnubhUtamevA''sIt / tatazcaiva jainAgamavAGmaye samagramapi rASTraM pratibimbitaM parilakSyate / naranArIbhUtapretapizAcapazupakSiprabhRtivividhajIvAnAM sUkSmAtisUkSmAH pravRttIrapi mahAtapasvina ete zramaNA hastAmalakavat sahajameva viduH / prakRtamanusarAmastAvat / saiva vAGmayI pratispardhI bhayordharmayormadhye zabdAnuzAsanaparamparAmapyavalambya pravRttA dRzyate / aindrI vyAkaraNaparamparA''dyatamA parilakSyate mahAbhASyaprAmANyAt / vastutaH zikSAniruktavyAkaraNAbhidhAstrayo'pi vedAGgaviSayA mithassammizritA eva parilakSyante / vyAkaraNaM zabdasAdhutvaM pratipAdayati, niruktaM tasyaiva zabdasya nirvacanaviSayiNIrvividhAH sambhAvanA gaveSayate, zikSApratipAdayitR prAtizAkhyaJcApi vividhavedazAkhAprayuktazabdasamavAyasya vaibhinnryaM kiJca, teSAmuccAraNAdivaiziSTyaM vivRNoti / sameSAmevaiSAM vicAraNA zabdakendritaiva dRzyate / atrApi niruktaprAtizAkhyaparamparA tu vedavivecanamAtraparyavasitatvAd madhyemArgameva kvacinniruddhA; parantu zabdasAdhutvasiddhimAtra kendritaM vyAkaraNazAstramuttarottaramupabRMhaNapariSkaraNAnyathopapAdanAdiprakriyAbhirvikAsamupagatam / vastuta iyamAsInmAhezvarI paramparA zabdAnuzAsanasya / ciraM yAvadiyaM paramparA maharSipANinyupadiSTAmaSTAdhyAyImanusarantI loke paramAM samajJAM bheje| mahezvaraDamarukaninA
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ dodgatacaturdazasUtrANi vyAcakSANo dAkSIsUnuzzAlAturIyaH pANiniH pUrvasUrimatAni sagRhya svAbhimataM nirduSTaM zabdAnuzAsanaM kRtavAn / tasyaiva naiyUnyaM manasi nidhAya kAtyAyana: kAlAntare vArtikajAtaM praNinAya / vArttikANAJcApi sAdhutvamasAdhutvaM vicArayan mahAbhASyakAra: pataJjaliraSTAdhyAyyAH sAGgopAGgasamIkSAM kRtavAn / pariSkAraparibRMhaNAdiparampareyaM nAgezabhaTTa yAvad (aSTAdazatamakhristAbdaM yAvat ) nirvighnaM pravartamAnA sandRzyate / mAhezvarIparamparApratiyoginyevAsInmAhendrI paramparA zabdAnuzAsanasya yA khalu jainamatAnuyAyibhiH kiJca saugataizcApi svIkRtA poSitA cA'bhUt / zarvavarmapraNItaM kAtantravyAkaraNaM jainaparamparAbhimatamAsIditi prAyovAdassamprati pracalati jainvidvtsmvaaye| vyAkaraNasyAsya racanAviSaye yo vRttAnta: pracalitastenAsya racanAkAlo'pi spsstttaamupyaati| rAjJaH sAtavAhanasya zabdavidyAmarmajJA viduSI rAjJI, sarovarajalairasakRt praharantaM patiM nivArayantI prAha-modakaM dehIti / mA udakaM dehi, udakaprahArairmA pIDayetyAsIdabhiprAyo rAjyAH; parantu zabdavidyAjJAnavirahito narapatirmodakapadagataM sandhirahasyamavijAnan priyAM salilakrIDAratAM prasAdayituM modakapiTakameva prastutavAn yena tanmauDhyasantaptA rAjJI sphuTitahRdayA jAtA / tavRttaM vijJAyaiva narapatiM suSThurItyA zabdAnuzAsanapAraGgataM vidhAtuM mahAvaiyyAkaraNaH zarvavarmA mA udakaM dehIti rAjyuktaM padatrayamavalambya adhyAyatrayaparimitaM kAtantravyAkaraNaM praNItavAn / mAhendrI paramparAM puSNAtIdaM vyAkaraNamiti kovidAH / kiM vaiziSTyamasyAH paramparAyAH / taducyate- mAhezvarIparamparA pratyAhArajaTilA lokAprayuktakRtrimazabdasiddhiparA zabdalAghavaikalakSyA cAbhimanyate / mAhendrIparamparA punaH arthalAghavaikalakSyA lokavyavahatazabdasiddhiparA sukhAdhirohA saGkSiptA ceti / nAmakaraNarahasyamapi vizadIkriyate vipazcidbhirvicitrayaiva yuktyA / kA'sau ? kAzakRtsnatantrApekSayA saGkSiptatvAdeva vyAkaraNamidaM kAtantramityucyate / vyAkhyAviSaye'smin vipazcidapazcimA eva pramANam / anyathA kutsitaM tantraM kAtantramiti vyAkhyAte sati kA'pyanyaiva vicikitsA samuttiSThet / bhavatu / kAtantravyAkaraNasya sarvajanopayogitvamadyApi rahasyagarbhameva tisstthti| etadapi samutprekSyate yatsvaguNavattayaiva vyAkaraNamidaM vaGgotkalazAradAbhoTadeva
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ [5] nAgaryAdilipibaddhaM sad bhAratAd bahirapi lokapriyatAmavApa / zrIlaGkAbhUTAnanepAlatibbatAdikSetreSu savizeSa grantharatnamidaM vidvajjanA'bhISTaM jAtam / evaM satyapi prazno'yamanuttarita eva tiSThati yatkasmAdidaM vyAkaraNaM nijodayabhUmAveva prasiddhiM nopagatam ? jainamatAvalambino'pi yathemaM vyAkaraNagranthamAtmanInaM samudghoSayanto'sya pracAraprasArArtha baddhaparikarA dRzyante kathaM neta: pUrva tathA'dRzyanta ? anusandhAnaviSayo'yaM vRttaantH| sukhena vyAkaraNaviSayAvabodha: syAditi kAtantravyAkaraNakArasya pratijJA / sA pratijJA caritArthA dRzyate granthe'smin / kendrIya-uccatibbatIzikSAsaMsthAnasya sAranAthasthasya zabdavidyAsaGkAyAdhyakSA vividhavidyAvidyotitAnta:karaNAH satatasvAdhyAyAtmasAtkRtasArasvatavarcasvA AcAryajAnakIprasAdadvivedAH katipayahAyanebhya: kAtantravyAkaraNasya samuddhArAya prayatnavanto vartante / zrIdurgasiMhakRtAM kAtantravRtti kAtantraTIkAM, trilocanadAsakRtAM kAtantravRttipaJjikAM, kavirAjasuSeNazarmakRtAM kalApacandraTIkAM, bilvezvarakRtAM TIkAJca samyaganuzIlya pro0 dvivedamahodayA rASTrabhASopanibaddhayA svasamIkSayA kAtantravyAkaraNasyAbhiprAyaM prkaashitvntH| tatsArasvatAdhyavasAyo'sau samprati sampUrNAnandasaMskRtavizvavidyAlayIyaprakAzanasaMsthAnena vividhaiH khaNDaiH prakAzyate / itaH pUrvaM sandhiprakaraNAtmakaH prathamabhAga: 1997 mitakhristAbde, dvitIyabhAgasya prathamakhaNDo nAmacatuSTayAdhyAyasya pUrvArdhapAdatrayAtmaka: 1998 mitakhristAbde, tasyaivAdhyAyasyocarArdhapAdatrayAtmako bhAgo dvitIyabhAgasya dvitIyakhaNDAtmaka: 1999 mitakhristAbde, tRtIyabhAgasya prathamakhaNDa: kriyApadAnvAkhyAnAtmakaH 2000 mitakhristAbde krameNa prAkAzyamupagatAH / sumahAntamimaM vidyAdhyavasAyamavalokya paNDitavaryANAmAcAryajAnakIprasAdadvivedAnAM dillIsthazrIkundakundabhAratInyAsasya pravarasamiti: 1999 tame khristAbde vidvattallajAMstAn AcAryomAsvAmipuraskAreNa lakSamudrAtmakena kAtantrasindhUpAdhinA ca madhyevidvatkadambakaM sammAnitavatIti mahate pramodAyA'smAkaM zAradAsaparyArpitajIvitAnAm / tasyaiva grantharatnasya tRtIyabhAgIyo dvitIyaH khaNDa idAnIM matkaulapatye prAkAzyamupanIyata ityaho'smadIyaM saubhAgyam /
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIjAnakIprasAdAkhyo dvivedo vivAdapraNIH / vyAkhyAti yatsasaMrambha kAtantraM tanmahIyatAm / / ArAdhyazzarvavarmA'sau klaptazabdAnuzAsanaH / ArAdhakazca navyo'yaM dvivedastadvayI jayet / / aindraM vibhutvamApanno'smyahaM rAjendrasaMjJakaH / yato'smannandane jAto harizcandrassuradrumaH / / vizvavidyAlayasyAsya samajJA digdigantagA / vibhAjate'dhunA nUnaM yatprasUnaprakAzanaiH / / nAtra kaacidtyuktiH| asmatprakAzanasaMsthAnanidezakavaryANAM DaoN0 harizcandramaNitripAThimahAbhAgAnAM tadvazaMvadAnAM DaoN0 harivaMzakumArapANDeyaprabhRtInAmaharnizodyamamahimnaiva prakAzanakArya sampUrNAnandasaMskRtavizvavidyAlayasyedAnI nikhile'pi sArasvatajagati prathimnaH parAM kASThAmadhirUDhamiti samanubhUya sapraNayaM prakAzananidezakAn jayajIvazabdairbahuzassabhAjaye / kiJca, vidvatpravarAn AcAryajAnakIprasAdadvivedAn adhikAtantraM kRtabhUriparizramAn vizvavidyAlayasArasvatakIrtipratananadattacittAn punarapyekavAraM pratyudgacchAmi sanamaskAram / ___manye, prakAzanenAnena kAtantrapraNayinAM vizeSaparitoSastu bhaviSyatyeva, itare'pi zabdAnuzAsanarasikA: parAM prItimupagamiSyanti / vidvadvazaMvadaH vArANasI akSayatRtIyA, vi. saM. 2060 (4 maI, 2003 I0) . kulapati: sampUrNAnandasaMskRtavizvavidyAlayasya
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ / / zrIH / / bhUmikA aho zrIkAtantrapraNayanavidhiH ko'pi sugamaH samArabdhaH sanyau punarapi ca nAmnAM vivaraNe / athAkhyAtAdhyAye svamativibhavaiH sUtraviditaH kumArANAM zreyo budhajanamanojJaM vitanute / / kArtikeyaprasAdena zarvavarmasudhImatA / sAtavAhanabhUpAya pratijJAtena yatnataH / / idaM nAviditaM viduSAM yad AndhradezAdhipateH sAtavAhanasya viduSI rAjJI yad 'modakaM dehi' iti vacanaM sAdhikSepamuktavatI tadadhikRtya zAbdikAcAryazarvavarmaNA praNItasyAdhyAyatritayAtmakasya ekonaviMzatipAdAnvitasya paJcapaJcAzadadhikASTazatasUtropetasya (855) kAtantravyAkaraNasya prakAziteSu caturyu khaNDeSu ekonacatvAriMzadadhikapaJcazatamitAni (539) sUtrANi vyAkhyAcatuSTayayutAni samIkSitAni santi / tatra 1997tame yIzavIyAbde prakAzite sandhiprakaraNAtmake prathamabhAge paJcasu pAdeSu svara-vyaJjana-prakRtibhAva-anusvAravisargAbhidhAH paJca sandhayo varNitAH / tena modakam' iti pade 'mA+udakam' iti sandhyabhiprAyaH prpuuritH| 1998 tame yIzavIyAbde prakAzitasya nAmacatuSTayAtmakasya dvitIyabhAgasya prathamakhaNDe AdyAstrayaH pAdAH,1999 tame yIzavIyAbde prakAzite dvitIyakhaNDe cAntimAstrayaH pAdA vyaakhyaataaH| anayordvayoH khaNDayoH puMliGga-strIliGga-napuMsakaliGgazabdAnAM kAraka-samAsataddhitaprakaraNAnAM copanyAsena 'modakam ' iti syAdyantapadenopalakSitAni kAryANi saMkSepeNa sUtreSu nibaddhAni / ___ 'dehi' iti yadAkhyAtapadamavaziSTaM tasyaiva sampUrtaye zarvavarmAcAryeNASTasu pAdeSu tyAdyantapadarUpAkhyAtaviSayaH prastuto dRzyate / tasyaiva vivecanArtham athavA sandhibhAge varNAnAm nAmacatuSTaye syAdyantapadasya ca varNanAnantaraM vAkyasya saMpUrtaye'pekSitAnAM kriyApadAnAmanvAkhyAnArthaM tRtIyabhAgasya prathamakhaNDe AkhyAtAdhyAyasya 123 sUtrAtmakAstrayaH pAdAH saMgRhItAH snti| pAdAste evamavagantavyAH- parasmaipAdaH, pratyayapAdaH, dvirvacanapAdazcA tRtIyabhAgasyAsmin dvitIyakhaNDe AkhyAtAdhyAyasyAvaziSTAH paJca pAdAH vartante1.samprasAraNapAdaH, 2.guNAdipAdaH, 3.anuSaGgalopAdipAdaH, . 4. iDAgamapAdaH,
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAtantravyAkaraNam 5.dhuddaadipaadshc| eteSu paJcasu pAdeSu 316 mitAni sUtrANi vRttikAreNa durgasiMhena, TIkAkAreNa durgasiMhena, vivaraNapaJjikAkAreNa trilocanadAsena, kalApacandrakAreNa AcAryasuSeNavidyAbhUSaNena ca vyaakhyaataani| etAsAM catasRNAM vyAkhyAnAmatra sampAdane heturayamavazyamavagantavyo yat pANinIyavAGmaye yat sthAnaM vartate pAtaJjalamahAbhASyasya tadeva sthAnaM kAtantravAGmaye vartate durgvRtteH| evameva durgavRttiTIkA kAzikAvRttivat, vivaraNapaJjikA jinendrabuddhIyanyAsavat , kalApacandrazca hrdttkRtpdmnyjriivdaabhaati| atra yat kiJcid vividhaM vaiziSTyaM dRzyate, tadiha saMkSepeNopanibaddhyate - sUtrakArAdInAmabhimatAni 1. siddhapakSe yoktavarjam ityasya vyAvRttibalAna bhaviSyatIti cet,n| sUtrakAramatamidam (3/4/69) / 2. zarvavarmaNastu nopalakSaNaM sammatam (3/5/4) / 3. sUtrakAramataM varNayanti-niyamAthoM yopavibhAga: sa ityavibhaktiko'yaM nirdeza: (3/7/5) / 4. tanmataM sUtrakArasyeti bhAvaH (du0TI03/8/23) / 5. sUtrakAramataM tu kvibevAtra na dRzyate (3/8/27) / 6. sUtrakAramataM tu kvibevAtra na dRzyate, vAkyakArasammatametat (3/8/27) / 7. ekayogo vAkyakArasya darzanam (du0TI03/7/6) / 8. naitad bhASyasammatam (du0TI03/7/35) / 9. saMzliSTanirdezo'yaM bhASyasammataH pakSaH (dulTI03/8/21) / 10. naitad bhASyacintitam (du0TI0 3/8/23) / ziSTavyavahArasya prAmANyam 1. zvayatigrahaNamanarthakameva syAdityayameva pakSaH ziSTasaMmataH ityarthaH (du0TI0 3/6/6) / 2. yadi ziSTaprayogo dRzyate iti bhAvaH (du0TI0 3/6/24) / 3. yadi ziSTaprayogo dRzyate tadaitad vaktavyamiti vAzabdena ziSTaprayogAdarzanAnna vaktavyameveti sUcayati (vi0pa0 3/6/24) / 4. ziSTaprayogAnusAreNApare'pyevaM veditavyAH (vi0pa03/8/26) / rUDhervyavahAraH 1. zarvavarmaNA kullakSaNaM na kRtam,tasmAdRzameva rUDhamAzritamityarthaH (bilTI0 3/4/2) /
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhUmikA 2. AcAryAstu cvizabdaM na paThanti, rUDhizabdA hi taddhitA iti (du0TI0 3/4/69) / 3. rUDhizabdA hi taddhitA ityAcAryAzcvigrahaNaM na kurvate (du0TI0 3/4 /71) / 4. paradarzane ye nipAtAste rUDhAH (du0TI03 / 4/77) / 5. azanAyodanyadhanAyAH bubhukSApipAsAkAGkSAsu nipAtA rUDhAH (du0vR0 3/4/77) / 6. rUDhizabdA hi taddhitA iti cvAvItvaM manyate (du0TI0 3/4/77) | 7. paradarzane ye nipAtA rUDhAsta iha dhAtavo'bhidhIyante (vi0pa0 3/4/77) / 8. veJa ubhayapaditvAt parasmaipaditvaM rUDhiviSayam (du0TI03/4/80) / 9. kathaM pRcchanIyam ? rUDhitvAt (du0vR0 3/5/27) / 10. sa iha rUDho gRhyate (du0TI0 3/6/1) | 11. dazyate'neneti dazano danta iti karaNe'pi bhavati, rUDhitvAd vA (vi0pa0 3/6/4) / 12. rUDhitvAt zAdayati saMzayanivRttyartham (du0TI0 3/6/26) / 13. (zvazrUyate) api tu viziSTameva rUDham (du0vR03/6/61) / sUtrakArasya racAyA vaicitryeNa kazcidAkSepaH 1. sthAdoriH sicyAtmane iti vidadhyAt / vicitrA hi sUtrasya kRtiriti (du0TI0 3/5/29) / 2. nanu sphAyeryo va iti kathanna kRtam ? satyam / vicitrA hi sUtrasya kRtiriti (bi0TI03/6/25) sampradAyasya pracalitatvAt kAtantrasya pratiSThA 1. kathaM viSayAntaraM pratibandhuM kSamate iti sampradAya: ( bi0TI03 / 4/4) / 2. ekayoga iti sampradAyaH (bi0TI03 / 4/5 ) / 3. AkArasyAnityatvaM bodhayatIti sampradAyaH (bi0TI0 3/4/29) / 4. ataH puMvaditi sampradAyaH (bi0TI03/6/42) / 5. anyathA tadupAdAnaM vyarthaM syAditi sampradAyaH (bi0TI03/8/24) /
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAtantravyAkaraNam vivakSAyA mAnyatA 1. tata: saMkrAmantamAcaSTe iti vivakSAyAminA siddham (vi0pa03/4/64) / dra0pR0271,297,298,333 / chAndasaprayogAH 1. chAndasAvetau dhAtU (dIdhIvevyau) ityeke (du0vR0 3/5/15) / 2. zarvavarmaNastu vacanAd bhASAyAmapyavasIyate, na hyasau chAndasAn vyutpAdayati zabdAniti (vi0pa03/5/15) / / 3. RSivacanAd vA / vastutastu ArSaprayoga upasargapratirUpakeNAGA sAdhuriti gopInAtha: (bi0TI0 3/5/24) / 4. indherliTi kivacanAnarthakyam, chAndasatvAditi (du0TI03/6/3) / 5. chAndasA hyete prayogA iti (du0TI0 3/6/16) / 6. tadetana vaktavyam, chAndasatvAt (vi0pa03/6/39) / 7. asteH sasya chandasi dRzyate na bhASAyAmiti (du0TI03/6/39) / 8. chAndaso'yamityAhuranye (du0TI03/6/43) / 9. ayaM tu na manyate, chAndasatvAt (vi0pa03/6/88) / abhidhAnasya prAmANyam 1. bhASAyAmapyabhidhAnamastIti (du0TI03/4/10) / dra0-pR0 22, 40, 44, 109, 130, 136. 137, 226, 262, 270, 271, 272, 276, 280, 355, 378, 379, 463, 464 / lokavyavahArasya prAmANyam 1. pareNeva sasvaratvaM lokataH siddham (du0vR03/4/1) / 2. vyutpattyarthamAzritya lokavyavahAraM nAnusaran bAlaH pravartate iti bhAvaH (du0TI0 3/4/1) / 3. vicakSaNo vidvAn lokataH siddhaH (du0vR0 3/4/88) / 4. zarvavarmaNastu mataM lokopacArAdeva (du0TI03/5/42) / 5. sajAti: savarNa iha laukika eva sambhavati (du0TI03/6/55) / 6. tat punalokaprasiddharabhAvAt tenati (vi0pa03/6/61) /
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhUmikA 7. yat strIti lokata: siddhamidamuktaM tad vibhaktiviSayAdanyatraiva bodhyam (bi0TI0 3/6/61) / 8. AgamaliGgamiha lokata: siddhaM mandamatibodhanArtham (du0TI03/6/87) / 9. kapirikAdelokata: siddhiH (du0vR0 3/6/99) / 10. yacca tadgrahaNena gRhItasya thalo vRttau vivaraNaM tattu sukhArthameva (vi0pa0 3/7/36) / 11. upalakSaNaM ca lokata: siddham (du0TI0 3/8/20) / 'ayamabhiprAyaH-asyArthaH' ityAdi vacanena kRtA vizeSanirNayAH 1. ayamabhiprAya: -cekrIyitaM tAvad vartate (bi0TI0 3/4/10) / 2. ayamabhiprAya: prakaraNatvena (bi0TI0 3/7/1) / 3. ayamarthaH-dhAtoriti kimuktaM bhavati.......(vi0pa03/7/1) / 4. atrAyamartha:-purA kila dazarathena rAjJA mRgayAM gatena (du0TI0 3/8/21) / 5. prAk pratiSedha iti yaduktaM tasyAyamAzaya iti (bi0TI0 3/6/40) / 6. ayamevAzayaH-upadhAdIrghasyAnuvRttirarthAnna bhaviSyati (bi0TI0 3/6/6) / 7. asyArtha:- hetukartRbhaye vartamAnasya ..(vi0pa03/4/23) / 8. asyArtha:-'Sidhu saMrAddhau' ityasya devAdikasya (vi0pa03/4/23) / 9. asyArtha:-jJAdhAtorDakAro lub bhavatItyukte'pi (vi010 3./4/42) / 10. asyArtha:- sArvadhAtukAdhikAra: kim asArvadhAtuke0 (vi0pa03/4/44) / 11. asyArtha:-pibaterupadhAlopa:-- (bi0TI0 3/5/46) / 12. asyArtha:-asya tau bhavato yayoH pratyayayo0-(bi0TI0 3/6/40) / 13. asyArtha:-AparvakRdhAturjanane vartate (bilTI03/6/61) / 14. asyAyamartha:- sArvadhAtuka iti kimartham (du0TI0 3/4/38) / 15. asyAyamarthaH-iti nocyate (du0vR03/4/64) / 16. asyAyamartha:-ikAreNa karaNabhRtena lakSita: (biTI0 3/3/35) / 'vastutastu' itisaMketavacanena tAtparyakathanam 1. vastutastu snuhItyatra viSayo nAsti (bi0TI0 3/4/34) /
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAtantravyAkaraNam 2. vastutastu qyAdInAmini bahuvacanaM bodhayati (bi0TI0 3/4/42) / 3. vastutastu yaNvadbhAvamAzrityAnuSaGgalopaH (bi0TI0 3/4/52) / 4. vastutastu yaNAdau NAnubandhamantareNa 0(bi0TI03/5/7) / 5. vastutastu ArSaprayoga upasargapratirUpakeNAGA sAdhuriti gopInAthaH (bi0TI0 3/5/24) / 6. vastutastu evaM yujyate paJjI (bi0ttii03/5/44)| 7.vastutastu 'rAjIyati' ityatra "yinyavarNasya''iti sUtrabalAt0 (bi0TI0 3/6/46) / 8. vastutastu sani parasUtreNeD vibhASyate (bi0TI0 3/7/32) / 9. vastutastu caturthagrahaNAbhAve dhuTAM tRtIya iti (bi0TI03/8/8) / 10. vastutastu svaradantyaparA ityatra svatantreNa svareNa 0(bi0ttii03/8/24)| zarvavarmAcAryeNAdyavyAkaraNasya darzanam, paralokasya janmAntarArthe prayogazca 1. bhRjaH svarAt parasya svare dvirbhavati / ..... AdyavyAkaraNamatametat (du0 vR0 3 / 8 / 10) / AdhunikavyAkaraNeSu naitallakSaNamastIti bhAva: (du0TI0 3 / 8 / 10) / 2. paraloke janmAntare phalamabhyudayalakSaNaM prayacchan paralokaprayojanatvAt pAralaukiko bhavatIti pratyudAhriyate (vi0pa0 3 / 4 / 23) / vyAkhyAkArairbahUni kAryANi sukhAvabodhArtham , mandamatibodhArtham , aguNArtham , anuktasamuccayArtham , uccAraNArtham ,uttarArtham , niyamArtham . pratipattigauravanirAsArtham , spaSTArtham , svarUpaparigrahArtham , pratiSedhabAdhanArtham , prayoganivRttyartham , vizeSapratipattyartham, vaicitryArtham , pUrvapakSArtham , vyutpattyarthaM cAGgIkRtAni / eteSAM kramabaddhaparicayArtha varNAnukrameNa sambaddhavacanAni sasandarbha prastRyante - 1. [aguNArtham - 2] 1. parasmaipadagrahaNam ekatve'pi kvacidaguNArtham (bilTI0 3 / 5 / 19) / 2. NakAro'guNArtha: (dulTI0 3 / 5 / 41) / 2. [ananyArtham - 1] 3. tipa-nirdezo'yaM sukhArthaH / ananyArtha ityeka (du0 TI0 3 / 4 / 2) /
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhUmikA 3. [ anityArtham - 2] 4. 'A' iti siddhe dIrghagrahaNaM saMjJApUrvakatvAdanityArthameva (du0 TI0 3 / 6 / 6 ) / 5. uta auriti siddhe vRddhigrahaNaM saMjJApUrvakatvAdanityArtham (du0 TI0 3 / 6 / 84) / 4. [ anirdiSTArtham - 1] 6. kage dhAturanirdiSTArtha iti yAvat (du0 TI0 3 / 4 / 64) / 5. [ anukarSaNArtham - 1] 1. du0 TI0 (3 / 8 / 26) / 5. [anuktasamuccayArthaH - 4 ] 7. cakAro'nuktasamuccayArtha ityAha- aguNe guNini ceti (du0TI0 3 / 4 / 5) | 8. iha cakArasyAnuktasamuccayArthatvAt siddham (vi0 pa0 3 / 4 / 52) / 9. cakAro 'nuktasamuccayArthaH, tena iko'pi syAt (du0 vR0 3 / 4 / 58) / 10. cakAro 'nuktasamuccayArtha:, teneTi vA syAt (du0vR0 3 / 6 / 86) / 6. [ anuSaGgArthaH 1] 11. ikArAnubandho hi anuSaGgArtha eva caritArtho gRhyate (du0 TI0 3 / 4 / 80 ) / 7. [ anusvAropalakSaNArtham - 1] 12. Natvavidhau nugrahaNamanusvAropalakSaNArtham (du0 TI0 3 / 6 / 1) | 8. [ antyArthaH - 1 ] -- 13. ata evAntyArtho'yamArambhaH ityuktam (vi0pa0 3 / 7 / 28) / 9. [ abhidhAnArtham - 1] 14. bhASAyAmapi cekrIyitalugantasyAbhidhAnArtham (du0 TI0 3 / 5 / 37) / 10. [ abhinnabuddhyartham - 1] 15. tadgrahaNamabhinnabuddhyartham ( bi0TI0 3 / 4 / 3) / 11. [ abhyAsAdhikAranivRttyartham - 16. tadetadabhyAsAdhikAranivRttyarthaM sukhArthaM ceti manyate ( du0TI0 3 | 4 |6 ) / 1]
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAtantravyAkaraNam 12. [asandehArtham - 4] 17-20. taparakaraNamasandehArtham (du0TI0 3 / 5 / 11: du0TI0 3 / 5 / 42; dra0bi0TI0 3 / 6 / 1; du0TI0 3 / 6 / 16) / 13. [avayavArthaH - 1] 21. Adizabdo'yamavayavArtha: (du0TI0 3 / 6 / 54) / 14. [AgamArtham - 2] 22. athAntagrahaNaM kimartham ? AgamArtham (vi0 pa0 3 / 4 / 25) / 23. AdigrahaNamAgamArtham (du0 TI0 3 / 5 / 40) / 15. [AzaGkArthaH - 1] 24. yastakAraH sa kimarthaM gRhIta ityAzaGkArthaH (vi0 pa0 3 / 5 / 39) / 16. [nivRttyartham - 1] 25. iNagrahaNam iGo nivRttyartham (du0TI0 3 / 4 / 58) / 17. [insAmAnyArtham - 1] 26. ingrahaNam insAmAnyArtham (du0 vR0 3 / 5 / 44: vi0pa0) / 18. [uccAraNArthaH - 22] 27. varNAt kArazabdo'yamakAra uccAraNArtha eva (du0 TI0 3 / 4 / 25) / 28. akAra uccAraNArtha: (bi0 TI0 3 / 4 / 31) / 29. nAyamikAra uccAraNArtha: (dulTI0 3 / 4 / 80 ) / 30. akAra uccAraNArtha: (du0 TI0 3 / 4 / 83) / 31. (du0TI0 3 / 4 / 87) / 32. (du0 TI0 3 / 5 / 35) / 33. (vi0 pa0 3 / 5 / 40) / 34. (du0TI0 3 / 5 / 47) / 35. (du0 TI0 3 / 6 / 2) / 36. (du0 TI0 3 / 6 / 19) / 37. (du0 TI0 3 / 6 / 21) ! 38. (du0 TI0 3 / 6 / 22) / 39. (du0 TI0, bi0 TI0 3 / 6 / 39) / 40. (du0 vR0 3 / 6 / 45) / 41. (du0 vR0 3 / 6 / 48) / 42. (du0 TI0 3 / 6 / 67) / 43. (du0 TI0 3 / 6 / 70 ) / 44. (du0 TI0 3 / 6 / 87) / 45. (vi0 pa0 3 / 6 / 97) / 46. (du0 TI0 3 / 6 / 100) / 47. (du0 TI0 3 / 7 / 38) / 48. (du0 TI0 3 / 8 / 4) /
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhUmikA 19. [uttarArtham - 19] 49. svarAdigrahaNamuttarArtham (bi0TI0 3 / 4 / 25) / 50. na kevalamaguNAdhikAra uttarArtha: (vi0 pa0 3 / 4 / 54) / 51. dhAtugrahaNamapyuttarArthameva (du0 vR0 3 / 4 / 54) / 52. du0 TI0 (3 / 4 / 57) / 53. vi0 pa0 (3 / 4 / 57) / 54. du0 vR0 (3 / 4 / 62) / 55. du0TI0 (3 / 4 / 76) / 56. du0 vR0 (3 / 5 / 2) / 57. vi0pa0 (3 / 5 / 2) / 58. du0TI0 (3 / 5 / 44) / 59. vi0 pa0 (3 / 5 / 44) / 60. du0TI0 (3 / 6 / 10) / 61. du0 vR0 (3 / 6 / 54) / 62. du0 vR0 (3 / 6 / 100) / 63. vi0 pa0 (3 / 7 / 1) / 64. bi0 TI0 (3 / 7 / 33) / 65. du0 TI0 (3 / 8 / 13) / 66. bi0 TI0 (3 / 8 / 13) / 67. bi0TI0 (3 / 8 / 16) / 20. [upacArArtham - 1] 68. dvayam - grahaNam abhyastanimittamupacArArtham (bi0TI0 3 / 8 / 30) / 21. [upadezArtham - 3] 69. svarAntagrahaNamupadezArtham (du030 3 / 6 / 6) / 70. upadezArthaH pAThaH (vi0 pa0 3 / 6 / 6) / 71. svarAntagrahaNamupadezArtham (bi0TI0 3 / 6 / 6) / 22. [upadhAtvapratipattyartham - 1] 72. upadhAgrahaNam ..... upadhAtvapratipattyartham (vi0 pa0 3 / 8 / 14) / 23. [upalakSaNArtham - 1]| 73. saMyogAdigrahaNam upalakSaNArtham (du0 TI0 3 / 6 / 35) / 24. [upasargAnuvartanArtham - 1] 74. apigrahaNam upasargAnuvartanArtham (du0 TI0 3 / 8 / 26) / 25. [kAryArtham - 2] 75. ikAra uccAraNArtha: kAryArtho vA (bi0 TI0 3 / 5:35) / 76. paramArthato'nubandhAH kAryArtha zabdavyavahAribhirupAdIyante (du0TI0 3 / 8 / 31) /
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAtantravyAkaraNam 26. [kAryitvapratipattyartham - 1] 77. sahagrahaNaM svarasyApi kAryitvapratipattyartham (du0TI0 3 / 4 / 1) / 27. [gaNArtham - 3] 78. antagrahaNaM gaNapaThitArtham (du0 TI0 3 / 5 / 42) / 79. bahuvacanaM gaNArtham (du070 3 / 6 / 45) / 80. gaNapAThazuddhyarthamidamAha (du0TI0 3 / 8 / 24) / 28. [gatyartham - 1] 81. punastagrahaNaM gatyartham (du030 3 / 6 / 27) / 29. [guNArtham -8] 82. du0TI0 (3 / 4 / 4) / 83. du0vR0 (3 / 4 / 27) / 84. du0TI0 (3 / 4 / 51) / 85. du0vR0 (3 / 4 / 61) / 86. du0TI0 (3 / 5 / 7) / 87. du0TI0, vi0pa0 (3 / 5 / 8) / 88. du0TI0 (3 / 6 / 13) / 89. du0vR0 (3 / 6 / 17) / 30. [grahaNArtham - 1] 90. udanubandhagrahaNaM 'zAsu anuziSTau' ityasya grahaNArtham (du0TI0 3 / 5 / 45) / 31. caritArtham - 1 (91), 32. cekrIyitalugantArtha:- 1 (92), 33. cekrIyitalunivRttyarthaH-1 (93), 34. jAtyartham - 1 (94), 35. jJApanArtham - 4 (95-98), 36. tadantavidhinirAsArtham - 2 (99-100), 37. tAtparyArtham - 1 (101), 38. tignirdezArtham - 1 (102), 39. dhAtusvarUpaparigrahArtham - 1 (103), 40. niHsandehArtham - 3 (104-106), 41. nityArtham - 5 (107111), 42. niyamArtham - 9 (112-120), 43. nirAsArtham - 1 (121) / 44. nirdezasukhArtham - 3 (122-124) / 45. pratiSedhArtham - 2 (125-126) / 46. prayoganiSedhArtham - 5 (127-31) / 47. bAlavyutpattyartham - 1 (132) / 48. bodhagauravanirAsArtham - 1 (133) / 49. mandamatibodhanArtham - 12 (145) / 50. yathAsaGkhyavighAtArtham - 1 (146) / 51. yogavibhAgArtham - 2 (148) / 52. lAghavArtham - 5 (153) / 53. liGgArtham - 2 (155) / 54. lopArtham - 2 (157) / 55. vibhASAnivRttyartham - 1 (158) / 56. vizeSaNArtham - 2 (160) / 57. vizeSapratiprattyartham - 4 (164) / 58. vaicitryArtham - 9 (173) / 59. vyaktyavadhAraNArtham - 1 (174) / 60. pUrvapakSArtham - 4 (178) / 61.
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMkhyA || * * 22. bhUmikA prakRtiniyamanirAsArtham - 1 (179) / 62. pratipattigauravanirAsArtham - 8 (187) / 63. pratipattyartham - 5 (192) / 64. vyutpattyartham - 2 (194) / 65. zaGkAnirAsArtham - 2 (196) / 66. sambhavadarzanArtham - 2 (198) / 67. sAmAnyArtham - 2 (200) / 68. sArvadhAtukapratipattyartham - 1 (201) / 69. sukhapratipattyartham - sukhArtham - sukhoccAraNArtham - 84 (285) / 70. sthAnivadbhAvArtham - 1 (286) / 71. spaSTArtham - 46 (332) / 72. svarUpaparigrahArtham - 1 (333) / eSAM saMgrahaH sAraNyAM draSTavyaH - kra0saM0 prayojanam saMkhyA kra0saM0 prayojanam / aguNArtham 2 20. upacArArtham ananyArtham upadezArtham anityArtham upadhAtvapratipattyartham anirdiSTArtham 23. upalakSaNArtham anuktasamuccayArtham upasargAnuvartanArtham anuSaGgArtham kAryArtham anusvAropalakSaNArtham kAryitvapratipattyartham antyArtham gaNArtham abhidhAnArtham 1 28. gatyartham abhinnabuddhyartham guNArtham abhyAsAdhikAranivRttyartham 1 grahaNArtham asandehArtham caritArtham avayavArtham cekrIyitalugantArtham AgamArtham cekrIyitalunivRttyartham AzaGkArtham jAtyartham iGo nivRttyartham jJApanArtham insAmAnyArtham tadantavidhinirAsArtham uccAraNArtham 22 37. tAtparyArtham / uttarArtham 19 |38. tignirdezArtham ; 2 . . . + 2
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12 kra0saM0 prayojanam dhAtusvarUpaparigrahArtham 39. 40. niHsandehArtham 41. nityArtham 42. niyamArtham 43. nirAsArtham 44. 45. 46. 47. 48. 49. 50. 51. 52. 53. 54. 55. 56. nirdezasukhArtham pratiSedhArtham prayoganiSedhArtham bAlavyutpattyartham bodhagauravanirAsArtham mandamatibodhanArtham yathAsaGkhyavighAtArtham yogavibhAgArtham lAghavArtham liGgArtham lopArtham vibhASAnivRttyartham vizeSaNArtham kAtantravyAkaraNam saMkhyA kra0saM0 prayojanam 1 3 N N 60. 1 61. prakRtiniyamanirAsArtham 3 62. pratipattigauravanirAsArtham 2 63. pratipattyartham 64. vyutpattyartham 65. zaGkAnirAsArtham 66. sambhavadarzanArtham 1 12 1 2 5 2 57. 58. 59. 1 2 vizeSapratipattyartham vaicitryArtham vyaktyavadhAraNArtham pUrvapakSArtham 67. sAmAnyArtham 68. 69. 70. 71. 72. saMkhyA 4 9 1 4 8 2 2 sArvadhAtukapratipattyartham sukhapratipattyartham . sukhArtham , sukhoccAraNArtham 84 sthAnivadbhAvArtham 1 spaSTArtham 46 svarUpaparigrahArtham 1 67 + 35 + 58 + 173 = 333 prathame pariziSTaM zarvavarmapraNItAnAM 855 sUtrANAM granthakrameNa pATho vartate / dvitIye pariziSTaM paJcapaJcAzadadhikASTazatamitAnAM (855) sUtrANAM samIkSAtmakaM vivaraNamekatra sNgRhiitm| AcAryazarvavarmapraNItasya pratyekaM sUtrasya samIkSA mayA yathAsthAnaM sAmAnyataH pANinIyasUtreNa saha prastutA, tatra utkarSApakarSa - gauravalAghava - saralatAdurUhatA - anvarthatAkRtrimatA sAmyAdibhedenobhayatrAntaraM pradarzitam / sA ekasmin pariziSTe sakalitA pAThakAnAM gaveSaNAparANAM jijJAsujanAnAM ca sauvidhyAya / kAtantrapANinIyayo racanAprakriyAvidhAnAdidRzA 439 sUtreSu sAmyamavalokyate, pANinIyApekSayA kAtantrIyeSu 271 mRtreSu lAghavam . ekaviMzatisUtreSu
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhUmikA 13 gauravam, 43 sUtreSu utkarSa:, ekasmin sUtre'pakarSaH, 28 sUtreSu anvarthatA, saptasUtreSu ca saralatA vartate / kAtantrApekSayA pANinIyeSu 60 sUtreSu lAghavam, 232 sUtreSu gauravam, triSu sUtreSUtkarSa:, 37 sUtreSvapakarSa:, 29 sUtreSu kRtrimatA, aSTasUtreSu durUhatA ca sNnihitaa'vgntvyaa| sAraNyAmeSA samIkSA evaM draSTavyA samIkSApakSAH sAmyam lAghavam gauravam utkarSaH apakarSaH anvarthatA kRtrimatA saralatA - samIkSAsAraNI katantrIye 439 sUtreSu 271 sUtreSu 21 sUtreSu 43 sUtreSu 1 sUtre 28 sUtreSu 7 sUtreSu durUhatA nidarzanArthaM dvitrAH samIkSA atra prastUyante pANinIye 439 sUtreSu 60 sUtreSu 232 sUtreSu 3 sUtreSu 37 sUtreSu X 29 sUtreSu 8 sUtreSu 1. sAmyam 'abhavat * abhUt, abhaviSyat ' ityAdau dhAtoH pUrvam aDAgamaH kAtantre pANinIye cobhayatra vidhIyate kAtantrasUtram - aD dhAtvAdirhyastanyadyatanIkriyAtipattiSu (3 / 8 / 16) / pANinIyasUtram - luGlaGlRGkSvaDudAtta: (a0 6 / 4 / 71) / 2. lAghavaM gauravaM ca J 'aT-at' prabhRtidhAtubhyaH 'ATIt AtIt ' ityAdizabdarUpANAM siddhyarthaM kAtantrakAreNa "avarNasyAkAraH" (3 / 8 / 18) sUtreNa akArasyAkArAdezaM vidhAya lAghavamAdriyate / pANinizcaitadartham "ADajAdInAm" (a0 6 / 4 / 72 ) ityanena ADAgamam "ATazca" (a0 6 / 1 / 90) ityanena vRddhyAdezaM vidhAya gauravamAtanoti / 3. utkarSApakarSo 'kRSNarddhiH' ityAdiprayogasiddhyarthaM kAtantre "RvarNe ar" (1 / 2 / 4) ityanena
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAtantravyAkaraNam sUtreNa pUrvavartino'kArasya sthAne'rAdezaH paravartina: RkArasya ca lopo vidhIyate / paramatra pANiniH "eka: pUrvaparayoH'' (a06|1175) ityadhikAre, "Ad guNaH'' (a06|187) ityanena akAra-RkArayoH sthAne akArAdezam , "uraNa rapara:'' (a0 1 / 1 / 21) ityanena raparatvaM ca vidadhAti / etena kAtantre utkarSaH pANinIye cApakarSa: spaSTaM pratIyate / / tRtIye pariziSTe durgavRttinirdiSTAnAM samIkSAMze mayA sAdhitAnAM 1130 zabdarUpANAm, caturthe pariziSTe catasRSu vyAkhyAsu samuddhRtAnAM 37 zlokavacanAnAM zlokAMzAnAM ca, paJcame pariziSTe vyutpAditAnAM 127 zabdAnAm , SaSThe pariziSTe vividhaprayojana-arthAdyavabodhakAnAM 1025 viziSTazabdAnAm , saptame pariziSTe 52 samuddhRtagranthAnAm , aSTame pariziSTe 71 smRtagranthakArANAm , navame pariziSTe ca 26 sAGketika-pUrNazabdarUpANAM varNAnukrameNa sUcI prastutA vartate / __evaM 1968 tamAzavI yavatsarAnmayA yad yAvacca kAtantramadhItam , tadadhikRtya samprAptAnubhavabalena saMkSiptA sampAdanayojanA 2 / 2 / 1990 tame dinAGke sampUrNAnandasaMskRtavizvavidyAlayIyaprakAzanavibhAge saMprastutA, tasyAH spaSTIkaraNaM ca vistareNAnuSThitaM 20 / 6 / 94 tamadinAGkitapatreNa / tadanusAraM sUtra-sUtrArthapradarzanapurassaramAcAryadurgasiMhaviracitAyA: kAtantravRtteH, kAtantravRttiTIkAyA:, trilocanadAsasya kAtantravRttipaJjikAyA:, suSeNavidyAbhUSaNasya kalApacandrasya ca sampAdanamAyojitamAsIt / atrApi cAnivArya mahattvapUrNamAsIda hindIbhASAyAM vyAkhyAcatuSTayasyAsya viSayANAM vaiziSTyapradarzanaM pANinIyena vyAkaraNena saha samIkSAkArya ca / paraM kAryamidaM durUhaM samayasAdhyaM cAsIt , tathApi pANinIyavAGmaye mahAbhASyakAzikAvRtti-nyAsa-padamaJjarINAmanuzIlanAnubhavabalena tAdRzasya 'durgavRtti-TIkA-paJjikAkalApacandra' ityetasya vyAkhyAcatuSTayasyAdhyayanAdibalena ca sotsAhamahaM kAryamidaM saMpUrayituM saMkalpitavAn / kAryasya gauravampayogitAM vyApakatAM cAkalayantI prakAzanasamiti: 1996 tame yIzavIyavatsare mAmakInAM yAM yojanAmaGgIcakAra, tasyAstRtIyabhAgasya dvitIyaM khaNDamidaM vartate / AcAryazarvavarmaNA sandhi-nAmacatuSTaya-AkhyAtAkhyeSu triSvadhyAyeSu ekonaviMzatipAdeSu ca 855 sUtrANi yAni praNItAni, tAnIha parisamApyante / atrAdimaGgalaM "siddho varNasamAmnAyaH" (1 / 1 / 1) itisUtrasthasiddhapadena, madhyamaGgalam "atha parasmaipadAni nava" (31 / 1) itisUtrasthAthapadena, antyamaGgalaM ca "Aruttare ca vRddhiH'' (3 / 8 / 35) itisUtrasthavRddhipadenAcaritam / ataH paraM catarthAdhyAyAtmakamAcAryavararucipraNItaM kRtprakaraNamapi zIghrameva pAThakAnAM viduSAM karatalagataM bhaviSyatItyAzAse / kRtajJatAprakAzaH viduSAmidaM suviditameva yat kAtantravyAkaraNamadhikRtyAnveSaNakAryasya pravartanAya preraNAsUtrANyAsan AcAryabaladevopAdhyAya-rAmazaGkarabhaTTAcArya-kSetrezacandracaTTopAdhyAya
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhUmikA yudhiSThiramImAMsaka-vizvabandhuzAstri - phatahasiMha-pRthvInAthapuSpaprabhRtayo vidvAMsaH / etAn sarvAneva vidvadvaryAn idAnIM smAraM smAramahaM mahatI mudamAvahAmi / munijinavijaya-dInAnAthayakSaveNImAdhava-vrajamohanajAvaliyA-nIlamaNimizra-mAnagovinda-rAmakRSNazAstri-harIzalakSmInArAyaNa-ThAkuradatta-vinayasAgara-jamunAlAlabalduA-bAbUrAma-dalasukhamAlavaNiyA~ramezapurohita-bhikSujagadIzakazyapAdayo'pi vidvAMso naiva vismartuM zakyante, yairanveSaNaprasaGge zAradA-utkala-vaGgAdilipivAcanena, pAThasaMzodhana-itivRttaparicayAdinA ca pUrvamapUrva sAhAyyamAracitam / tAMstAn kAtantrAcAryAn prati praNataH san kRtajJatAmAvedaye, ye'dyApi pANinIyAdivyAkaraNAntarApekSayA saralaM saMkSiptaM ca kAtantramupasthApya vyAkaraNavAGmaye lokavyavahArapradhAnAM mAhendrI paramparAmujjIvayanto jayanti / ___yadyapi bhoTadezIyA bauddhAH kAtantraM bauddhavyAkaraNamAmananti kalApanAmnA ca tat prAyeNa vyavaharanti, paraM sAmprataM digambarajainAcAryeSu munivaryaH zrIvidyAnandamahArAjaH kAtantraM na kevalaM jainavyAkaraNaM manute, atha ca tad ekaviMzayIzavIyazatakasya gaurvgrnthmudghossyti| tadIyA mAnyatA vartate yad granthakAraH zarvavarmA AsId digambarajainAcAryaH / anayA dhiyA sa: 14 / 3 / 1999 tame dinAGke ekalakSamudrAtmakamAcArya-umAsvAmipuraskAraM mahyaM pradattavAn / vyAkaraNamidamadhikRtya 2000 tame yIzavIyavatsare zrutapaJcamImahAparvazubhAvasare jUnamAsasya SaSThe saptame ca dinAGke navadillIsthazrIkundakundabhAratInyAsasya saujanyena akhilabhAratIyazaurasenIprAkRtasaMsadastattvAvadhAne dvidivasIyAM raassttriysNgosstthiimaayojitvaan| api ca 8 / 6 / 2000 tamadinAGkAdArabhya 22 / 6 / 2000 tamadinAGkaparyantaM paJcadazadivasIyA ekA kAryazAlApi tena vyAkaraNe'smin samAyojitA, yatra mayA bahUni vyAkhyAnAni pravartitAni / etena tebhyo bhUyAMsaM praNAmAJjaliM nivedayan kAtantrasya pracArAya prasArAya ca vandanIyAnAM teSAM sakAzAd AzIrAziM kAmaye / teSAM pradhAnaziSyAH mahArAjazrIzrutasAgaraprabhRtayo'pyavasare'smin vandanIyA bhavanti / abhinandanIyAH santi prAcyabhAratIyagranthanidhisaMrakSaNasaMkalpaparAH mAnyA: sampUrNAnandasaMskRtavizvavidyAlayIya-prakAzanasamitisadasyAH / mudraNanirdezana-arthavyavasthAsamAdhAnAdikAryajAtasya nivAMhAya kulapati-kulasaciva-zodhanidezaka-prakAzananidezakatadIyasahayogino'pi yazobhAjo bhavanti / tasmAt paramamAnanIyAn kulapatizrIrAjendramizramahodayAn prati praNAmAJjalinA, kulasaciva-nidezakavaryAn prati vinayavyavahAreNa, atha ca suhadvaryAn prakAzana-nidezakazrIharizcandramaNitripAThi mahAbhAgAn prati suhatsaMmitasadbhAvasaMvalitadhanyavAdapradAnena ca svakIyAM kRtajJatAM vijJApayAmi / kAvyAdarza kAvyaprakAzaM cAdhikRtya vidyAvAridhyupAdhaye anveSaNakAryarata: sAhityAcAryo jyeSThaputraH ci0 zaraccandradvivedaH sAmpratamIkSyapatrasaMzodhanAdikAryasampAdanenaM sAhAyyamAcaran
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16 kAtantravyAkaraNam vAJchitamuttaradAyitvaM nirvahati vizvAsapadavI cArohati, tena zreyase abhyudayAya ca sa AzIrbhiH saMyojyate / IkSyapatrasaMzodhanAdivyavasthAkAryeSu kauzalena saMsaktA DaoN0 harivaMzapANDeya -kanhaIsiMhakuzavAhAprabhRtayaH prakAzanavibhAgIyasadasyAstvaritamudraNa-yojanAvyApArapaga AnandapriNTiGgapresasadasyA api dhanyavAdArhAH santi / kArtikeyaprasAdena racitaM zarvavarmaNA / vardhitaM yacca kAtantraM durgasiMhAdibhiH punaH / / tadeva prathitaM bhUyo deze dezAntareSu ca / mAnasaM ramayennityaM zabdavidyAnurAgiNAm / / vi0 saM0 2059 caitrapUrNimA, zanivAsaraH di0 27 / 4 / 2002 viduSAmAzravaH jAnakIprasAdadvivedaH sampAdakaH AcArya: saMskRtavibhAga ke0 u0 ti0 zi0 saMsthAnam sAranAtha-vArANasI /
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ / / zrIH / / viSayAnukramaNikA [AkhyAtaprakaraNam, 4-8 pAdAH] pR0 saM0 caturthaH samprasAraNapAdaH (sUtrasaMkhyA-92) 1-150 1. samprasAraNAdhikAra 1-4 [AcArya zarvavarmA ne antasthAsaMjJaka vargoM ke samprasAraNa kA adhikAra isa pAda ke prArambha meM upasthApita karake vidhi-niSedhaviSayaka vividha sUtra banAe haiM / antasthAsaMjJaka 'y-r-l-v' ina ardhamAtrika vargoM ke sthAna meM ekamAtrika 'i-u-R-la' vargoM ke hone se samprasAraNa kI anvarthatA siddha hone ke kAraNa kAtantrakAra ne isake lie saMjJAsUtra banAne kI AvazyakatA na samajhakara adhikAra ke rUpa meM prastuta kiyA hai / kAzakRtsnadhAtuvyAkhyAna, nirukta, durgabhASya, gopathabrAhmaNa Adi meM isakA ullekha, vyAkhyAkAroM kI chaha vizeSatAe~ ] 2. aguNAdi pratyayoM meM samprasAraNa kA vidhAna 5-14 [aguNa pratyayoM meM grahAdidhAtugata, yaN-aguNa-parokSA-AzIvibhaktiyoM meM svapAdidhAtugata tathA abhyAsastha svapAdidhAtugata antasthAsaMjJaka vargoM kA samprasAraNa, vyAkhyAkAroM dvArA tip kA nirdeza sukhArtha, auNAdikoM kI avyutpannatA-vyutpannatA, sUtra kA pRthag vidhAna vaicitryArtha tathA sampradAya kI mAnyatA ] 3. samprasAraNa kA niSedha 15-17 [ 'veJ tantusantAne' tathA 'Tu o zvi gativRddhayoH' dhAtuoM meM samprasAraNa kA niSedha, cakAra kA anuktasamuccayArtha upAdAna | 4. cekrIyita Adi pratyayanimittaka svapAdi dhAtuoM kA samprasAraNa 17-26 [cekrIyita-caN-san-in pratyayoM ke paravartI hone para svapAdi dhAtuoM kA samprasAraNa, cekrIyita ke lie pANini dvArA yaG-pratyaya kA vyavahAra, cAya -pyAy dhAtuoM ko kramaza: 'ki-pi' Adeza, ik-a-ztippratyayAnta dhAtunirdeza |
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAtantravyAkaraNam 35-48 5. nitya samprasAraNa tathA svarasahita yakArAdi vargoM kA samprasAraNa 26-35 [ hRJ dhAtu ko nitya samprasAraNa, 'juhAva' Adi meM svarasahita vakAra Adi ko samprasAraNa, samprasAraNa ke rahane para pUrvavartI kA samprasAraNaniSedha tathA iGgita Adi se AcAryoM ke abhiprAya kA parijJAna ] 6. ekArAdi ko AkArAdeza [ sandhyakSarAnta dhAtu ke antima varNa, dIG Adi dhAtuoM ko AkArAdeza, vyaJ dhAtu ko AkArAdeza kA niSedha, anta zabda kA artha hai- avayava, antagrahaNa sukhArtha, bhaTTi-hema-vararuci-nyAsakAra-padakAra Adi AcAryoM ke vividha abhimata tathA nipAtaupasarga-dhAtuoM kI anekArthakatA ] 7. akAra-yakAra AgamAdi tathA 'hi' Adi kA lopa 48.82 [ sRj-dRz dhAtuoM meM akArAgama, dIG dhAtu meM yakArAgama, dhAtugata AkAra kA lopa, AkAra ko IkArAdeza, AkAra ko ekAra, an ko us, ta-hi-u-a-A-n kA lopa tathA yogavibhAgArtha-sukhArtha-uccAraNArtha-spaSTArtha-asandigdhArtha-vaicitryArtha-sambhavadarzanArtha kucha viSayoM kA upasthApana ] 8. upadhA ko it, jakAra-ekAra-iy-uv Adi Adeza 82-127 [ zAs dhAtu kI upadhA ko it, han ko ja, ettva-abhyAsalopa, zas Adi dhAtuoM meM ettva-abhyAsalopa kA niSedha, ivarNa ko iya, uvarNa ko uva, yakAra-vakAraUkAra Adeza, svaravadbhAva, IkAra-ikAra Agama, samastalopArtha-sukhapratipattyartha-sukhArthaanuktasamuccayArtha-mandamatibodhArtha-uttarArtha-spaSTArtha-anirdiSTArtha-sambhavadarzanArtha-vaicitryArthazrutisukhArtha kucha viSayoM kA upasthApana tathA zarvavarmA Adi AcAryoM ke vividha mata ] 9. ghasla-vayi-vadha-gA Adi Adeza 127-150 [ad ko ghasla, veJ ko vayi, han ko vadh, iN ko gA, iG ko gA, iN-iG ko gami, as ko bhU, brU ko vac, cakSiG ko khyAJ, aja ko vI Adeza, an vikaraNa-sic pratyaya kA lopa, sautra ghas dhAtu, uccAraNArtha-anuSaGgArtha-zrutisukhArthasvarUpagrAhakArtha-upalakSaNArtha-abhidhAnArtha-prayoganirAsArtha-lAghavArtha-iSTasiddhyartha-vaicitryArtha kucha viSayoM kA upasthApana, TIkAkAra-bhaTTi-kazcit -eke Adi AcAryoM ke vividha abhimatoM kA paricaya, marak pratyaya ke viSaya meM ghasla sautra dhAtu, ik-a-ztip pratyayoM
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ viSayAnukramaNikA kA ghAtasvarUpArtha nirdeza, zarvavarmA ke dvArA kRtpratyayoM kI racanA kA abhAva, abhidhAna kA aucitya, loka-vyAkaraNa meM nimitta-naimittika kA paurvAparya, do prakAra kI nityatA= paramArthanityatA, vyavahAranityatA tathA lokavyavahAra meM vidvAn kI prasiddhi ] paJcamo guNapAdaH (sUtrasaMkhyA-48) 151-230 10. nAmyanta dhAtu-nAmyanta vikaraNa Adi ko guNAdeza 151-60 |nAmyanta dhAtu-nAmyanta vikaraNa-upadhAsaMjJaka laghu nAmI varNa-nAmyupadha dhAtu-kRmiddhAtu-nAmisaMjJaka ivarNa-uvarNa-RvarNa ko guNAdeza, vispaSTArtha-vakroktyartha-niyamapratipattyarthaniyamArtha-sukhapAThArtha-vaicitryArtha aneka viSayoM kA upasthApana, yogavibhAga kI apekSA akSarAdhikya kI grAhyatA tathA eke-kecit -sUtrakAra-zarvavarmA Adi AcAryoM ke vividha abhimata ] 11. vividha dhAtuoM meM guNAdeza kA niSedha 160-95 | NAnubandha-cekrIyita pratyayoM ke pare rahate nAmyanta-nAmyupadha dhAtu, upadhAsaMjJakanAmisaMjJaka varNa-RkArAnta dhAtu-bhR dhAtu-su dhAtu-dIdhI -vIG dhAtu-ruda-vida-muSadhAtuaniT dhAtu-dhAtu-vikaraNa-tudAdigaNapaThita dhAtu -vida dhAtu-kuTAdigaNapaThita dhAtu-o vijI dhAtu ko guNAdeza kA niSedha, sukhArtha-spaSTArtha-niyamArtha-pratipattigauravanirAsArthajJApanArtha-vaicitryArtha-asandehArtha-lAghavArtha-lApArtha-aguNArtha vividha kAryoM kI siddhi, laukika saMskRta meM cekrAyitaluganta kI prayogAnusAra mAnyatA, pUrvAcAryakRta saMjJA kA AzrayaNa, paNDita-vAsudevasena-kecit-kazcit-ramApati-durga-anya-hemakara-zarvavarmA Adi AcAryoM ke vividha abhimata, zarvavarmA ke anusAra 'dIrdhAG -vevIGa ' dhAtuoM kI loka meM mAnyatA"zarvavarmaNastu vacanAd bhASAyAmapyavasIyate, na hyasau chAndasAn vyutpAdayati shbdaaniti''| kucha vidvAnoM ke anusAra dIdhIG -vAG dhAtuoM kA chAndasatva, eka udAharaNa ke lie sUtra banAne kA aucitya nahIM - "na hyekamudAharaNaM prati yogArambhaM prayojayati' / spaSTAvabodha ke lie pRthak sUtra banAnA, ArSaprayoga kA aucitya tathA 'pRcchanIyam' meM rUDhi ke anusAra samprasAraNa kI mAnyatA | 12. ikArAdeza-nakArAgama-nakArAgamaniSedhAdi 195-230 | sthA-dAdhAtugata AkAra ko ikArAdeza, mucAdi dhAtuoM meM nakArAgama, radhadhAtu meM nakArAgama kA niSedha, hi ko dhi Adeza, zAma ko zA Adeza, nalopa-zIG dhAtu meM ri-Agama, aT pratyaya ko aukArAdeza, RkAra ko Ir Adeza, RkAra ko ur Adeza,
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAtantravyAkaraNam upadhAsaMjJaka varNa ko hrasvAdeza, hrasvAdeza kA niSedha, akAra ko IkArAdeza, 'ghrA-sthA' dhAtuoM kI upadhA ko ittva, sUtrakRti kI vicitratA-"vicitrA hi sUtrasya kRti:' / cekrIyitaluganta kA bhASA meM aprayoga, bhASA meM bhI cekrIyitaluganta kA abhidhAna, vizeSaNavizeSyabhAva kA prayoktA ke adhIna honA, 'aIkRtat' ke sambandha meM zarvavarmAcArya kA vizeSa abhimata, eka hI varNa kA vyavadhAna mAnya, aneka varNoM kA nahIM, jJApaka vidhiyoM kI anityatA, sukhArtha-niHsandehArtha-spaSTArtha-abhidhAnArtha-AgamArtha-uccAraNArthaparibhASAbAdhanArtha-gaNapaThitArtha-pratipattyartha-uttarArtha-cekrAyitaluganivRttyartha-pratipattigauravanirAsArtha aneka viSayoM kA sAdhana tathA vividha AcAryoM ke vizeSa abhimata ] SaSTho'nuSaGgalopAdipAdaH (sUtrasaMkhyA - 102) 231-375 13. anuSaGgasaMjJaka nakAra kA lopa 231-40 | naSTaH, naSTavAn ityAdi meM nakAra kA lopa, guNavidhAyaka-guNaniSedhaka pratyayoM ke pare rahate idanubandha-anidanubandha vAlI dhAtuoM meM rahane vAle tathA vikaraNa 'na' ke bAda Ane vAle nakAra kA lopa, 'samIdhe' ityAdi meM nakAra kA lopa / upalakSaNArthavyavasthitavibhASArtha-sakhArtha yA sukhapratipattyartha aneka viSayoM kA upasthApana / anya:anye-kazcit-vayam -sUtrakAra-bhASyakAra-padakAra-eka-apara Adi AcAryoM ke vividha abhimata / nu kA grahaNa anusvAgepalakSaNArtha. vA kA grahaNa vyavasthitavibhASArtha, sam - pUrvaka indha dhAtu kA bhASA meM bhI prayoga tathA padakAra-bhASyakAra meM matabheda ) 14. dIrgha, vRddhi tathA guNAdeza ___240-62 / 'pAcayati' ityAdi meM upadhAsaMjJaka akAra ko dIrgha, 'ninAya, anaiSIt, abhaitsIt' ityAdi meM nAmisaMjJaka varNoM kI vRddhi, 'apAkSAt, avAdIt' ityAdi meM dIrgha, 'ajAgarIta, asarat, jAgarayati, jajAgaruH. sammaratuH, teratuH. Anachu' ityAdi meM guNAdeza / 'liGgArtha-spaSTArtha-nityArtha-upadezArtha-jJApanArtha-avadhAraNArtha-sukhapratipattyartha-jAtyarthapAThasukhArtha-guNArtha-prAyogikaparigrahArtha-guNyartha' aneka kAryoM kA sAdhana / sajJApUrvaka vRddhinirdeza kI anityatA, jAtivyaktinirdeza. upadhA-nAmI meM se kevala nAmI kI hI anuvRtti, ziSTasaMmata pakSa kA pradarzana. spaSTAvabodhahet yogavibhAga kA AzrayaNa, 'abhravabhra-mabhra' ityAdi daNDaka dhAtue~, pAThasukhArtha arti-sarti' dhAtuoM kA tippratyayAnta nirdeza, sAmAnya-vizeSa meM vizeSa kA antaraGgatA. 'zazavAn - dadRvAn ' ityAdi chAndasa prayoga, dhAtuoM kI anekArthakatA tathA tuSyatu durjana:-nyAya |
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ viSayAnukramaNikA 15. ay -Ayi-guNa-ghakArAdi Adeza 262-83 [ 'zayyate' ityAdi meM ayAdeza, 'zAyayati' ityAdi meM 'Ayi' Adeza / 'japayati' ityAdi meM pakArAgama, 'pAlayati' ityAdi meM lakArAgama, 'prINayati' ityAdi meM nakArAgama, 'ghAtayati' ityAdi meM takArAdeza, "jigISati' ityAdi meM gakArAdeza, "cikISati' ityAdi meM kakArAdeza / 'uccAraNArtha-tadantavidhinirAsArtha-pratipattigauravanirAsArtha-AgamArthazaGkAnirAsArtha -pAThasukhArtha-svarUpagrAhakArtha' aneka kAryoM kA sAdhana / AcArya zarvavarmA ke matavizeSa kA ullekha, dhAtuoM kI anekArthakatA, ziSTasaMmata prayoga kI prAmANikatA, upasarga se dhAtvartha kI bhinnatA, sUtraracanA kI vicitratA tathA cekrIyitaluganta kA bhASA meM aprayoga ] 16. akAra-AkAra-okAra-sakAra-upadhA Adi kA lopa 284-324 ['adhukSAtAm ' Adi meM saNa pratyaya ke akAra kA lopa, 'daridrayati' Adi meM AkAra, 'braSTA' meM cakAra, 'dyati' ityAdi meM okAra, 'aduH' ityAdi meM AkAra, 'asi' meM sakAra, 'AvevitA' meM IkAra, 'brAhmaNAyate' ityAdi meM AkAra, 'jagmatuH' ityAdi meM upadhA, 'kAraNA' ityAdi meM in pratyaya, 'gArgIyati ' ityAdi meM ya-pratyaya, "vidvasyati' ityAdi meM nakAra, 'alaviDhvam' ityAdi meM sic pratyaya kA lopa / 'eke-hemakaraumApatisena-ya:-anya:-kaizcit -pUrvapakSavAdI-vRttikRt -paNDita-kecit -kulacandra-amaraTIkAkAra-para-bhASyakAra-paJjIkRta ' Adi AcAryoM ke vividha viziSTa abhimata / 'sukhArthapratipattigauravanirAsArtha-pAThasukhArtha-uccAraNArtha-uttarArtha-anityatvArtha' aneka kAryoM kI siddhi / vyavasthitavibhASA-pratipattigaurava kI carcA, tippratyaya se dhAtusvarUpa kA nirdeza, bhASA meM bhI 'dIdhI-vevI' dhAtuoM ke prayoga kI mAnyatA, taddhitAnta zabdoM kI AkRtipradhAnatA, 'aniT' kA grahaNa mandamati ke bodhanArtha tathA kucha AcAryoM ke anusAra cekrIyitaluganta kA bhI bhASA meM prayoga | 17. ki-da-dh-e-i-dIrgha-cha-Adi Adeza 324-52 [ 'vaktA' ityAdi meM 'ki' Adeza, 'leDhA' ityAdi meM Dh , 'adhokSyat ' ityAdi meM gh , 'naddhA' ityAdi meM dh, 'praSTA' ityAdi meM S , 'pacete' ityAdi meM i, 'zAmyati' ityAdi meM dIrgha, 'gacchati' ityAdi meM cha, 'pibati' ityAdi meM 'pib' Adi Adeza / 'mandamatibodhArtha-nirdezasukhapratipattyartha-uccAraNArtha-prakriyAlAghavArtha-tadantavidhiniSedhArtha-prayoganivRttyarthaprayoganiSedhArtha-tibanirdezArtha' vividha kAryoM kI siddhi / 'anya-yeSAm -bhASyakAra-durgasiMhakecit -amara-paNDita-umApatisena-kulacandra-apara-anityavAdI-TIkAkAra' Adi AcAryoM
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAtantravyAkaraNam ke vividha abhimata / nipAtanavidhi kA iSTaviSayaka honA, nipAta vibhaktipratirUpaka tathA tyAdyantapratirUpaka hote haiM, ekadeza ke sthAna meM pravRtta hone vAlI vidhi ko vikAra tathA samudAya ke sthAna meM pravRtta hone vAlI vidhi ko Adeza kahate haiM | 18. hrasva-guNAdeza, iT-IT-aT- tha Agama 353-75 [ 'punAti' ityAdi meM hrasva, 'rauti' ityAdi meM vRddhi, 'prooti-prooti' ityAdi meM vaikalpika guNa, 'tRNeDhi' meM iDAgama, 'bravIti' ityAdi meM IDAgama, 'Adat ' ityAdi meM aDAgama, 'ditsA' ityAdi meM takArAdeza, 'avocat ' ityAdi meM AkAra, 'apAsthata' ityAdi meM thakArAgama, 'apaptat' ityAdi meM 'papti Adeza, 'kalpayati' ityAdi meM lakArAdeza, 'dudhukSati' ityAdi meM caturthavarNAdaza / 'sukhapratipattyartha-pratipattigauravanirAsArthaanityArtha-anuktasamuccayArtha-mandamatibodhanArtha-uccAraNArtha-unarArtha-cakrIyitalugantArtha' aneka kAryoM kI siddhi, 'kenacit -anye-eke-pUrvAcArya-kecit -ye-vararuci' Adi AcAryoM ke viziSTa abhimata | gaNa kI samApti kA bodhaka vRtkaraNa, cakrIyitaluganta kA bhI bhASA meM prayoga / pUrvAcAryo kI saMjJA carkarIta . isakA chanda meM prayoga, vyavasthAvArI Adi zabda, varNaikadeza varNacchAyA kA anukaraNa karate hai - 'varNakadezAstu varNacchAyAnukAriNo na punarvarNAH' / varNa use kahate haiM jo svatantra kisI prayatna se uccarita hotA hai - 'pRthak prayatnanirvayaM hi varNamicchantyAcAryA:' tathA mandamati ke avabodhArtha tip kA grahaNa | saptamaH iDAgamAdipAdaH (sUtrasaMkhyA-38) 375 - 427 19. iDAgama tathA sakArAgama 375-96 [bhaviSyati' ityAdi meM asArvadhAtuka pratyaya se pUrva, 'kramiSyati' ityAdi meM dhAtu se para meM, 'roditi' ityAdi meM pratyaya se pUrva, IziSe' ityAdi meM Iz dhAtu se, 'IDiSegamiSyati, haniSyati, vyaraMsIt' ityAdi meM dhAtu se uttara meM iDAgama, 'grahItA' ityAdi meM iT ko dIrgha, 'vyaraMsIt -ayAsIt ' ityAdi meM dhAtu ke anta meM sakArAgama / 'vizeSaNArthaspaSTArtha-pratipattigauravanirAsArtha-niyamArtha-yathAsaGkhya-vighAtArtha-vyAptyartha-nityArtha-iSTasiddhyarthayogavibhAgArtha' aneka kAryoM kI siddhi / 'eke-mAgha-umApatisena-TIkAkAra-vAkyakArasUtrakAra-kecit -ya-anya:-apara:' Adi AcAryoM ke vividha matoM kA vivecana / iTa ityAdi meM TakAra kA grahaNa vizeSaNArtha, viparItaniyama kI AzaGkA. dhAtu kA artha kriyA, 'pra' Adi upasargoM kA arthabhadaka honA-'prAdayazcopasargA vizeSakA bhvnti'| 'cikraMsayA
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ viSayAnukramaNikA kRtrimapatripaGkte:' meM mAgha kavi kA skhalana, kRt -taddhita-samAsa kI abhidhAnalakSaNatA'abhidhAna-lakSaNA hi kRttaddhitasamAsAH / rudAdi pA~ca dhAtuoM kA gaNa - roditiH svapitizcaiva zvasitiH prANitistathA / jakSitizcaiva vijJeyo rudAdiH paJcako gaNaH / / vaicitryArtha yA niyamArtha bhinna yoga kA AzrayaNa, vAkyakAra kI prAmANikatA, vAkyakArabhASyakAra kA darzana, vyAptyartha 'anta' zabda kA sUtra meM pATha, zarvavarmA ke dvArA "svaratisRti0'' ityAdi sUtra meM 'dhUJ' pATha kA anAdara tathA lakSyAnurodha se vibhASA kI siddhi] 20. iDAgama kA niSedha 396-427 | ekasvaraviziSTa AkArAnta dhAt se, ivarNAnta dhAtu se, uvarNanta dhAtu se, RkArAnta dhAtu se iDAgama kA niSedha / 'pacAdi pA~ca-chakArAnta pracch-yujAdi pandrahaadAdi solaha-rAdhAdi gyAraha-han Adi do-Ap Adi gyAraha-yam Adi cAra riz Adi daza-dviSa Adi gyAraha-vas Adi do-daha Adi daza-grahAdi do-uvarNAnta' dhAtuoM se iDAgama kA niSedha, ivantAdi-dhAtuoM se vaikalpika iDAgama, 'bhU-sR Adi-RkArAnta-kR' dhAtu se iDAgama kA niSedha, tathA 'saMskartA' Adi meM suDAgama / 'sukhapratipattyarthaiSTaviSayArtha-mandamatibodhArtha-spaSTArtha- yovibhAgArtha-uttarArtha-pratipattigauravanirAsArthaprakRtiniyamanirAsArtha-spaSTArtha-uccAraNArtha' aneka kAryoM kI siddhi, 'eke-kecit -vRttikAraguru-paJjIkAra-bhASyakAra-anye-gaNakAra-pare' Adi AcAryoM ke viziSTa abhimata, vRtkaraNa se gaNapaThita dhAtuoM kI nizcita saMkhyA, 'api' zabda kA prayoga pAdapUraNArtha, 'rihi-luhi' sautra dhAtue~, samuccayamAtra ke lie cakAra kA pATha, aprApta vibhASA kI carcA, maNDakaplutiadhikAra kI AvazyakatA, mandabuddhivAloM ke bhI uddezya se kucha vaktavya, sUtroM meM adhyAhAra karanA atyanta Avazyaka hotA hai - 'sopaskArANi sUtrANi / savAkyAdhyAhArANItyartha:' tathA lokavyavahAra se zabdasiddhi | aSTamo dhuDAdipAdaH (sUtrasaMkhyA-35, 21. prathama varNa-visarga-gh-k-Tavarga-dIrgha Adi Adeza 428- 51 [ SaNmukhAni' ityAdi meM prathama varNAdeza, 'pacAva:' ityAdi meM visargAdeza, 'adugdha' ityAdi meM dhakArAdeza, 'pekSyati' ityAdi meM kakArAdeza, 'dveSTi' ityAdi meM TavargAdeza, 'mUDhaH' ityAdi meM dIrgha, 'labdhA' ityAdi meM tRtIya varNAdeza. 'babhRjje' ityAdi meM jakAra ko dvitva, 'pacAmi' ityAdi meM dIrgha, 'acakAt' ityAdi meM takArAdeza / 'pratipattigauravanirAsArthauccAraNArtha-niyamArtha-spaSTArtha-uttarArtha-sakhArtha-upadhAtvapratipattyartha aneka' kAryoM kI siddhi| 428-488
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAtantravyAkaraNam 1 'TIkAkRt-anyaH-zarvavarmA-bhASyakAra - kecit - hemakara- durga-padakAra' Adi AcAryoM ke vividha mata / akAra kA uccAraNArtha pATha kahIM para prakaraNa kA anAdara, anvAcaya artha meM cakAra kA prayoga, 'ot' meM takAra kA uccAraNa sukhArtha, AdyavyAkaraNa ke anusAra 'bhRj' dhAtughaTita jakAra ko dvitvavidhAna- 'babhRjje, babhRjjAte, babhRjjire / aadyvyaakrnnmett| AdhunikavyAkaraNeSu naitallakSaNamastIti bhAvaH' / dIrgha Adi svara ke dharma hote haiM ] 22. aDAgama - vRddhi - sakAra- nakArAdi Adeza 24 451-69 [ 'akarot - akArSIt - akariSyat' ityAdi meM aDAgama, 'aidhata' ityAdi meM Adi svara ko vRddhi, 'Apnot' ityAdi meM dhAtu ke Adi svara ko AkArAdeza, 'mA bhavAn karot' ityAdi meM aDAgama kA niSedha, 'kRSIDhvam' ityAdi meM dhakAra ko DhakArAdeza, 'mArkSyati' ityAdi meM mArji- Adeza, 'sahate' ityAdi meM dhAtupaThita SakAra ko sakAra, 'nayati' ityAdi meM dhAtupaThita NakAra ko nakArAdeza / 'nirdezasukhArtha - uttarArtha- svarUpagrAhakArthaspaSTArtha-abhidhAnArtha-mandamatibodhanArtha-gaNapAThazuddhyartha-prapaJcArtha' vividha kAryoM kI siddhi| 'eke - kavi - bhASyakAra - sUtrakAra - kecit - TIkAkAra- manoramAkAra - ramAnAtha' Adi AcAryoM ke vividha mata / prakRti-pratyaya ke samudAyarUpa pada kI pradhAnatA- 'prakRtipratyayayoH samudAyo hi padaM pradhAnamucyate' / kucha AcAryoM ke matAnusAra avarNa kA uccAraNa mukhavartI sabhI sthAnoM se hotA hai - 'avarNaH sarvamukhasthAnamityeke / jahA~ sukhapUrvaka bodha karAnA abhISTa hotA hai vahA~ zabdalAghava kI cintA nahIM hotI - 'sukhapAThapratipattirevAbhimatam, zabdalAghavam' / tip pratyaya se kiyA jAne vAlA nirdeza svarUpagrAhaka ke lie hotA hai, saMjJAnirdezapUrvaka kisI kArya kA vidhAna anitya hotA hai, avayava artha meM Adizabda kA prayoga ] na 23. SakAra - anubandha - ziTsaMjJA- samprasAraNasaMjJAdi 469-88 [ 'cicISati' ityAdi meM mUrdhanya SakArAdeza, 'AziSa' ityAdi meM SakArAdeza, 'tuSTRSati' Adi meM SakArAdeza, 'aGgAH, vaGgAH, kaliGgA:' ityAdi meM luk zabda kA nAma lekara lopa kie jAne para prakRti ko nirdiSTa kArya kA abhAva, 'papatuH' ityAdi meM AkAra kA lopa, 'iG-kRJ' ityAdi meM 'G J' Adi anubandhoM kA aprayoga, zakArAdi cAra varNoM kI 'ziT' saMjJA, ivarNAdi kI samprasAraNasaMjJA. 'ar-e-o' kI guNasaMjJA tathA 'Ar-ai-au' kI vRddhisaMjJA / 'prapaJcArtha - avAnukarSaNArtha- upasargAnuvartanArtha-sukhasamAsapratipattyartha - spaSTArtha- pUrvapakSArtha-mandamatibodhanArtha' - aneka kAryoM kA vivecana / 'anye- aparaH -vAkyakArasUtrakAra-bhASyakAra-anyaH - TIkAkRt kecit' Adi AcAryoM ke viziSTa vicAra / ziSTajanoM
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ viSayAnukramaNikA 25 ke vyavahArAnusAra anya zabdoM kA bhI sAdhutva - 'ziSTaprayogAnusAreNApare'pyevaM veditavyAH' / vastutaH anubandhoM kI yojanA zAbdika AcAryoM dvArA kAryavizeSa ke uddezya se kI jAtI hai - 'paramArthato'nubandhAH kAryArthaM zabdavyavahAribhirupAdIyante' / guNa- vRddhisaMjJAviSayaka pUrvAcAryoM kI mAnyatA ] pariziSTam - 1 = kAtantrasUtrapAThaH 24. sandhiprakaraNa se AkhyAtaprakaraNaparyanta sUtrapATha 489-503 | sandhiprakaraNa ke 5 pAdoM meM kramazaH 23 + 18+4+ 16 + 18 = 79, nAmacatuSTayaprakaraNa ke 6 pAdoM meM kramazaH 77 + 65 + 64 + 52+29+ 50=337, AkhyAtaprakaraNa ke 8 pAdoM meM kramaza: 34+47+42 + 93+48+102 + 38 + 35 = 439, kula 855 sUtroM kA, jo AcArya zarvavarmA dvArA praNIta haiM pATha granthakramAnusAra prastuta kiyA gayA hai ] pariziSTam - 2 = kAtantrapANinIyavyAkaraNayostulanAtmakasUtrasUcI 504-64 25. zarvavarmapraNIta 855 sUtroM kI pANinIya sUtroM ke sAtha tulanAtmaka sUcI | varNAnukrama se kAtantrIya pratyeka sUtra kI tulanA pANinIya sUtra ke sAtha kI gaI hai / tadanusAra kAtantrIya 271 sUtroM meM lAghava, 21 sUtroM meM gaurava, 439 sUtroM meM sAmya, 43 sUtroM meM vaiziSTya, 28 sUtroM meM anvarthatA, 43 sUtroM meM utkarSa, 7 sUtroM meM saralatA, 60 pANinIya sUtroM meM lAghava, 232 pANinIya sUtroM meM gaurava, 3 pANinIya sUtroM meM utkarSa dekhA jAtA hai ] pariziSTam - 3 = rUpasiddhi; 565-86 26. [ AkhyAtaprakaraNagata pAda 4-8 ke 316 sUtroM kI durgavRtti meM die gae 1130 udAharaNoM kI varNakramAnusAra pRSThAGka sahita sUcI dI gaI hai, inheM yathAsthAna samIkSA vAle aMza meM siddha kiyA gayA hai ] pariziSTam 4 = zloka - zlokAMzasUcI 587-89 27. | AkhyAtaprakaraNagata pAda 4-8 ke 316 sUtroM kI 'durgavRtti-durgaTIkAvivaraNapaJjikA-kalApacandra' nAmaka 4 vyAkhyAoM meM uddhRta 37 zloka - zlokAMzavacanoM kI sUcI pRSThAGkasahita dI gaI hai / ye zloka bhaTTikAvya- amarakoza- pANinIyazikSAdurgAsaptazatI-zizupAlavadha' Adi granthoM se die gae haiM |
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ 26 kAtantravyAkaraNam pariziSTam - 5 = vyutpAditazabdasUcI 590-92 28. [ durgavRtti-durgaTIkA-vivaraNapaJjikA-kalApacandranAmaka vyAkhyAoM meM jina 127 zabdoM kI vyutpatti kI gaI hai, unakI sUcI yahA~ pRSThAGkasahita prastuta hai | pariziSTam - 6 = viziSTazabdavacanAni 593-615 29. [ cAra vyAkhyAoM meM 1025 aise zabda tathA vacana hai. jo viziSTa kahe jA sakate haiM, unakI varNakramAnusAra sUcI yahA~ pRSThAGka sahita dI gaI hai | pariziSTam 7 = uddhRtagranthasUcI 616-17 30. [cAra vyAkhyAoM meM tathA samIkSA ke antargata jina 52 granthoM ko uddhRta vi.yA gayA hai. unakI varNakramAnusAra sUrcA yahA~ pRSThAGkasahita dI gaI hai ] pariziSTam - 8 = uddhRtagranthakArasUcI 618- 20 31. / cAra vyAkhyAoM meM tathA samIkSA ke antargata prastuta 79 granthakAroM kI sUcI yahA~ varNAnukrama se pRSThAGkasahita dI gaI hai / pariziSTam - 9 = sAGketikazabdaparicayaH 621-22 32. [prakRta paJcama khaNDa (bhAga 3. khaNDa 2) meM AvazyakatAnusAra prayukta 26 sAGketika zabdoM ke pUrNa zabdarUpa pRSThAGkamahita die gae hai |
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ 11 17:11 AcAryazarvavarmapraNItam kAtantravyAkaraNam atha tRtIye AkhyAtAdhyAye caturthaH samprasAraNapAdaH 540. saparasvarAyAH samprasAraNamantasthAyAH [ 3 / 4 / 1 ] [ sUtrArtha] 'paravartI dhAtusvara ke sAtha antasthAsaMjJaka 'y r l v' varNoM kA samprasAraNa hotA hai' isakA adhikAra yahA~ se prArambha ho rahA hai / / 540 / [du0 vR0] saha pareNa dhAtusvareNAntasthAyAH samprasAraNaM bhavatyadhikRtaM veditvym| pareNaiva samvaratvaM lokataH siddham, paragrahaNaM spaSTArtham / samprasAraNaM vRto'ntasthAnimittA nityatvena sthitA anvAkhyAsyante / antasthAgrahaNam abhyAsavikArabAdhanArtham / tena 'vivyathe vivyAdha' ityAdInAM yasyAbhyAsaM samprasAraNaM siddham / / 540 / [du0 TI0 ] sapara0 / parazcAsau svarazceti parasvaraH, saha pareNa svareNa vartate iti vA vigrahaH / tripadAM bahuvrIhirabhidhAnAd dhAtvadhikArAcca dhAtoreva svara ityAha - sahetyAdi / sahagrahaNaM svarasyApi kAryitvapratipattyartham / anyathA paraH svaro yasyA antasthAyA iti parasvaropalakSitAyA eva syAt / vizeSaNaM ca vyathAdInAM vyaJjanaparasya vasya nivRttyarthameva / pUrveNApi sahatvamastIti trayaMrapi yamya samprasAraNaM syAt / atha vasya pUrvaM samprasAraNaM yasya samprasAraNaM na bhaviSyati, tdst| yakArasyAnantaratvAt prAgeva samprasAraNamiti manasi kRtvAha - pareNaivetyAdi / vyutpattyarthamAzritya lokavyavahAraM nAnusaran bAlaH pravartate iti bhAvaH / samprasAraNavidhAne sati yvRto'ntasthAnimittAyAH samprasAraNasaMjJAyAM ca satyAM vidhAnamiti itaretarAzrayadoSaH iti hRdi kRtvAha - samprasAraNamityAdi / nityatvaM punarvyavahArasyAnAditvAt, na tu kUTasthamavicAlyamanapAyi nityamihocyate / antasthAgrahaNamantareNApi antasthAyA eva siddham, yvRto'ntasthAnimittatvAd ityAha- antasthAgrahaNamityAdi / anyathA 'vivyAdha vivyathe ' ityatrAbhyAsasyAdirvyajjanamavazeSyamiti yasya nivRttau vasya samprasAraNaM prasajyeta / na punariha pUrvaparayoH page vidhivalavAniti yujyate vaktum, tadapavAdaviSayatvAt / zvayaterabhyAsasya samprasAraNapratiSedho'pi na jApaka ucyate, satrikAkAnyapi jJApakAni bhavantIti / putrapatyAMstatpuruSe yaGa:
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAtantravyAkaraNam samprasAraNamiti na vktvymev| anuSerbahusvarAdaninogurvADoryAdizyate striyaam| kArISasyeva gandho'sya iti kArISagandhaH, tata iNa, kArISagandhyAyAH putraH kaariissgndhiiptr:| kArISagandhyAyAH patiH kaariissgndhiiptiH| evaM paramakArISagandhIputraH, prmkaariissgndhiiptiH| yaGantasyApIti putrapatyoraprAdhAnye tu na dRzyate- 'kArISagandhyAyAH putrakulam, kArISagandhyAyAH ptikulm'| evaM striiprtyysyaapraadhaanye'pi| na dRzyate kArISagandhyAmatikrAnta: atikArISagandhyaH, tasya putra: adhikArISagandhyaputraH, atikaariissgndhyptiH| tathA bandho bahuvrIho- kArISagandhyA bandhurasya kaariissgndhiibndhuH| evaM paramakArISagandhIbandhuH / strItvopasarjane na dRzyate- atikaariissgndhybndhuH| mAtAmAtRkamAtRSu vibhASA-kArISagandhyA mAtA asyeti he kaariissgndhiimaat| mAturan putrastutau saMbuddhau- kArISagandhImAtRkaH, kArISagandhyAmAtRkaH, kArISagandhImAtA, kaariissgndhyaamaataa| evaM 'zvaphalkasyApatyaM strI' ityaNazvAphalkIputraH, shvaaphlkiiptiriti| evaMbhUtA eva samAsazabdA iti yaDAdezA'pi iha nAdRta ev|| 540 / [vi0 pa0] sprsvraayaaH| atha kimartha paragrahaNaM sasvarAyAH' ityaastaam| tadayuktam- pUrveNApi sahabhAvo'stIti vayeryakArasya vakArAkAreNa pUrveNa saha samprasAraNaM syAt / tathAntaraGgatvAd vakArasya 'prAk samprasAraNe na samprasAraNam' iti prtissedhaadymdossH| tadapyayuktam / anantaratvAt prAg yakArasyaiva samprasAraNaM syaat| evaM ca sati 'UyatuH, UyuH' iti na sidhyti| naitat, evaM loke pareNaiva svareNa sasvaratvamityAha- prennaiveti| nanu "samprasAraNaM yavRto'ntasthAnimittA:" (3 / 8 / 33) ityanena samprasAraNasaMjJA vidheyA, sA caitadvidhAnamantareNa na sidhyati, utpannasya sata: saMjJAkaraNAd antareNa ca saMjJAm etad vidhAnaM na sidhyati / itaretarAzrayadoSAt saMjJAvidhAnaM ca na sidhytiityaah-smprsaarnnmityaadi| na hIdAnI samprasAraNasaMjJA vidhIyate yenAso saMjJAsaMjJinovidhAnamantareNa na sambhavatIti itretraashrydossmaavhti| kintarhi samprasAraNanAmadheyatayA antasthAnimittA vRto nimittatvena sthitaaH| kevalaM "samprasAraNaM yvRto'ntasthAnimittAH" (3 / 8 / 33) ityanenAnvAkhyAsyante itydossH| nanu yadi antasthAnimittA vRta: samprasAraNam, tat kim antasthAyA ityanena samprasAraNasyAntasthAnimittatvAdevAntasthAyA: sthAne bhvissyti| na hi anyasya sthAne tAvadantasthAnimitnatvamupapadyate ityaah-antsthetyaadi| anyathA 'abhyAsavikAreSvapavAdo notsarga bAdhate' (kAta0 pa064) iti nyAyAt samprasAraNavidhirapavAdo'pyutsargeNAbhyAsalopena bAdhyate tato vyathAdInAM dhAtUnAm "abhyAsasyAdiLaJjanamavazeSyam" (3 / 3 / 9) iti yakArasya lope vakArasya saMprasAraNaM syaaditi| "vivyathe' iti| "vyathezca" (3 / 4 / 5) iti smprsaarnnm| 'vivyAdha' iti "parokSAyAmabhyAsasyobhayeSAm" (3 / 4 / 4) iti|| 540 /
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIye AkhyAtAdhyAye caturthaH samprasAraNapAdaH [bi0 TI0] sprH| athAntaraGgatvAd vakArasya prAk samprasAraNe "na samprasAraNe" (3 / 4 / 19) iti pratiSedhAdayamadoSaH, tadapyayuktam anntrtvaaditi| anntrtvmgunnprtyysyetyrthH| antasthAgrahaNamabhyAsavikAra ityAdi vRttiH| nanu "abhyAsasyAdirvyaJjanamavazeSyam" (3 / 3 / 9) ityatrAnAdirlopanIya ityuktam, antasthAgrahaNabalAd vakArasya lopo na syAd iti tu vAstaviko'rthaH / tat kathamuktaM vikArabAdhanArtha vikArasyopamardanajAtarUpatvAccet, naivm| ayamapi vikaarH| tathA ca 'lopa: sarvApakarSaNAd' ityuktm| atra tu samastamabhyAsamapakRSya lopo na kriyate kintu avayavaH, ato vikAra: / naivam, prakRterantApahArI lopa: pratyayasya sarvApahArI lopa: ityAdAvekadeze'pi lopadarzanAt ? satyam, vikArazabdena vikRtirucyate, vikRtirvikAraH, na tUpamardanAjjAtasya prigrhH| nanu tathApi abhyAsasya vikRtirdRzyate, vyathAdidhAtau thakAradhakArayorlaptatvAt ? satyam, antasthAgrahaNena jJApitatvAd antasthAyA vikRtirbAdhyate abhyaasgrhnnsyaabhyaasaavyvprtvaaditi| atha "na vAzvyoraguNe ca" (3 / 4 / 6) ityatrAbhyAse zvayate: pratiSedhAdevAbhyAsavikArabAdhanam ? stym| 'savikalpakAni jJApakAni' iti ttiikaakRt| tathAnenApi jJApyate ityAha- baadhnaarthmiti| nanu sahazabdo vyarthakastulyapratiyogI vidyamAnavacanazca tataH kasyaha grahaNam ? satyam, tulyapratiyogI gRhyate "vyathezca" (3 / 4 / 5) iti jnyaapkaat| anyathA 'vivyathe' ityAdau abhyAsayakArasya ikAre'kArasya sattvAt punaryattvaM bhaviSyati, kiM smprsaarnnvidhaaneneti| pareNaiva sasvaratvaM lokata: siddhamiti-nanu sahagrahaNena kim , parasmin svaro yasyAH sA parasvarA tAdRzyA antasthAyAH samprasAraNamityukte dezyameva nAsti, kiM sahagrahaNena ? satyam, yadyapi bahuvrIhiNA samudAya ucyate, tathApi atadguNazaGkayA parasattve svare'pi smprsaarnnprsnggH| sahagrahaNaM tadguNasaMvijJAno bvriihijnyaapnaarthm| tarhi "vyathezca" (3 / 4 / 5) ityAdo vaiyarthyabhayAdava tadguNasaMvijJAnA bahuvrIhirbhaviSyati ? satyam, sahagrahaNaM svarasyApi kAryitvapratipAdanArthamiti ttiikaakRt| etenobhayasthAnitvAdekataravyapadezaH, tatazcAsyApi svrvidhitvmuppnnm| kiM ca sahagrahaNaM sahasya sabhAvajJApanArtham / tena sahasya so vibhASayeti na vAcyam / / 540 / [samIkSA] 'samprasAraNa' zabda kA artha hai- phailAnA, vistAra krnaa| 'y-t-r-la' vargoM ke sthAna meM kramaza: jo 'i-u-R-la' Adeza hote haiM, unameM isa artha kI saGgati sannihita hai, kyoMki yakArAdi koI bhI vyaJjana ardhamAtrika hI hotA hai, jaba ki ikArAdi hrasva svara ekamAtrika hote haiN| isa prakAra ardhamAtrika varNo ke sthAna meM ekamAtrika varNoM ke Adeza se vistAra siddha hai| ___ pANini kA saMjJAsUtra hai--- "igyaNa: samprasAraNam'' (a0 1 / 1 / 45) / 'yaNa' pratyAhAra meM 'ya-v-ra-la' tathA 'ik' pratyAhAra meM 'i-u-R-la' varNoM kA samAveza mAnA jAtA hai| kAtantrakAra ne samprasAraNa ko sAkSAt saMjJA na kahakara usakA
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAtantravyAkaraNam adhikAra kiyA hai aura usameM kevala saMjJI = antasthA kA ullekha | parantu isa adhikAra ke antargata jo kArya yA vidhi sampanna hotI hai, vaha 'i - u R' varNAtmaka Adeza ke rUpa meM isase yahI kahA jA sakatA hai ki usa samaya prakRta artha meM isa saMjJA ke prasiddha hone se kAtantrakAra ne etadartha saMjJAsUtra banAnA Avazyaka nahIM smjhaa| mahAbhASyakAra ne ukta pANinIya sUtra kI vyAkhyA meM varNapakSa tathA vAkyapakSa kA Azraya liyA hai aura bhAvisaMjJA kI mAnyatA ko laukika udAharaNa ke dvArA siddha kiyA hai| kAzakRtsnadhAtuvyAkhyAna Adi meM isakA ullekha prApta hone se isakI prAcInatA siddha hai| prAcIna sandarbha isa prakAra haiM 4 kAzakRtsnadhAtuvyAkhyAna - "yajAM yavarANAM yvRtaH samprasAraNaM kAnubandhe" (sU0 99 ) / nirukta-- "tad yatra svarAdanantarAntasthAntardhAturbhavati / tadviprakRtInAM sthAnamiti pradizanti" (2 / 2 / 3) / "tatrApyeke'lpaniSpattayo bhavanti / tad yathaitad UtirmRduH pRthuH pRSata: kuNArum" (2 / 2 / 5) / bhASyakAra durgAcArya ne samprasArya tathA asamprasArya nAmaka do prakAra vAlI dhAtuoM kI carcA kI hai| jaise yaj dhAtu kA samprasAraNarUpa - 'iSTavAn, iSTi:, iSTvA' ityAdi tathA asamprasAraNarUpa 'yaSTum, yaSTavyam' ityAdi / gopathabrAhmaNa- "ko vikArI cyavate prasAraNamApnoti" (1 / 1 / 26) / jainendra tathA mugdhabodha vyAkaraNoM meM etadartha 'ji' saMjJA svIkAra kI gaI hai-- jainendravyAkaraNa- igyaNo ji: ( 1 / 1 / 45) / mugdhabodhavyAkaraNa - yalo'cek ji: ( sUtra 535) / [vizeSa vacana ] 1. pareNaiva sasvaratvaM lokataH siddham, paragrahaNaM spaSTArtham (du0 vR0 ) / 2. vyutpattyarthamAzritya lokavyavahAraM nAnusaran bAla: pravartate iti bhAva: (du0 TI0 ) / 3. nityatvaM punarvyavahArasyAnAditvAnnatu kUTasthamavicAlyamanapAyi nityamihocyate (du0 TI0) / 4. sA (samprasAraNasaJjJa) caitadvidhAnamantareNa na sidhyati, utpannasya sataH saJjJAkaraNAt, antareNa ca saJjJAmetad vidhAnaM na sidhyati (vi0 p0)| 5. vikArazabdena vikRtirucyate, vikRtirvikAro na tUpamardanAjjAtasya parigrahaH (bi0 TI0 ) / 6. sahazabdo dvyarthaka :- tulyapratiyogI vidyamAnavacanazca (bi0 TI0 ) / / 540 /
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIye AkhyAtAdhyAye caturthaH samprasAraNapAdaH 541. grahijyAvayivyadhivaSTivyacipacchivazcibhrasjInAmaguNe [3 / 4 / 2] [sUtrArtha] 'graha - jyA - vaya - vyadh - vaz - vyac - pracch - vrazc - bhrasj' dhAtuoM kA samprasAraNa hotA hai, aguNa pratyaya ke paravartI hone pr|| 541 / [du0 vR0] grahyAdInAmantasthAyAH saparasvarAyA: samprasAraNaM bhavati aguNe pratyaye pre| gRhyate, gRhnnaati| jIyate, jinaati| UyatuH, uuyuH| "na vAzvyoraguNe ca" (3 / 4 / 6) iti pratiSedhabAdhanArtha vebo vyirucyte| vidhyte-vidhyti| uSTaH, ushnti| vicyate, victikuttaaditvaadgunntvm| katham uruvyacA: asun ? aunnaadiktvaat| pRcchyate- pRcchti| kathaM prazna: ? praznAkhyAnayoriti vcnaat| vRzcyate, vRshcti| bhRjjyate, bhRjjti| aguNa iti kim ? grhiitaa|| 541 / / [du0 TI0] grahi0 / gRhyate ityaadi| 'graha upAdAne, jyA vayohAnau' (8 / 14, 23) / nAvikaraNe saMprasAraNasya tad dIrghamantyamiti kRte'pi pvAditvAd hRsvo bhavati, veAdezasya vayeriha grahaNam, tatrakAranirdezaprayatnAt, na tu 'aya vaya' (1 / 406) ityasya yajAditvAd vetra: parokSAyAM pratiSedhaM vkssyti| sa vayermA bhUdityAha- na vaashvyorityaadi| 'vyadha tADane, vaza kAntau' (3 / 25,2 / 3) / tip- nirdezo'yaM sukhaarthH| ananyArtha iti eke| 'vyaca vyAjIkaraNe' (5 / 86) / kthmityaadi| yadi vyace: kuTAditvaM "sarvadhAtubhyo'sun" (kAta0 u0 5 / 34), tasminnapi samprasAraNaM prsjyet| yuktimAha- aunnaadiktvaaditi| 'auNAdikA avyutpannA vyutpannAzca' (puru0 pa0 vR0 70) iti, iha vyutpannA evAdriyante, tena vyaceH kuTAditvamanasunIti na vaktavyaM bhvti| 'praccha jIpsAyAm, vrazcU chedane, bhrasja pAke' (5 / 49, 19, 4) / / 541 / [vi0 pa0] grhijyaa0| jIyate iti| 'jyA vayohAnau' (8 / 23) iti saMprasAraNe kRte "nAmyantAnAm0" (3 / 5 / 17) ityAdinA yani diirgh:| jinaatiiti| "taddIrghamantyam" (4 / 1 / 52) iti kRtasya dIrghasya puna: pvAditvAd hrsv:| 'anyeva vikaraNe guNaH' iti niyamAd naavikrnnsyaagunntvm| UyatuH, uuyuriti| 'veJ tantusantAne' (1 / 611), "vetrazca vayiH' (3 / 4 / 81) iti vayirAdezaH, parokSAyAM kRtasamprasAraNasya dvivacanam, samAnalakSaNo dIrghaH / vetrAdeza eva vayiriha gRhyate, tatra vayiritIkArasyAnanyArthatvAt, na tu 'aya vaya' (1 / 406) itysy| yadyevam anarthakaM vayigrahaNam, yajAdiSu veJ paThyate, tataH kRtAdezasyApi sthAnivadbhAvAt tenaiva bhaviSyati ityAha- na vaashvyorityaadi| "na vAzvyoraguNe ca" (3 / 4 / 6) ityasya pratiSedhasya bAdhanArthamityarthaH, tena kRtAdezasyaiva yajAdiSu paThitasya vebaH parokSAyAM pratiSedhe na kRtAdezasyeti siddhm| vidhytiiti| 'vyadha tADane' (3 / 25) divAditvAd yan, puurvvdgunntvm| uSTa iti| 'vaza kAntau'
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAtantravyAkaraNam (2 / 3) tas, adAditvAd ano luk / victiiti| 'vyac vyAjIkaraNe' (5 / 86), "kuTAderaninicaTsu" (3 / 5 / 27) iti anvikrnnsyaagunntvm| yadi kuTAdirayaM tarhi "sarvadhAtubhyo'sun' (kAta0 u0 5 / 34) iti vihite asunpratyaye'pi saMprasAraNaM syaat| ata: kena prakAreNedaM sidhyatItyAha- kthmityaadi| tenaunnaadiktvaaditi| auNAdikA hi dvividhA:- vyutpannA: avyutpnnaashc| atra punaravyutpannA evAdRtA iti vyace: kuTAditvamanasunIti na vaktavyaM bhvti| asunpratyayAdanyatra vyace: kuttaaditvmstiityrthH| kthmityaadi| yAcItyAdinA naG, "cchvoH zUTau paJcame ca" (4 / 1 / 56) iti chakArasya shkaarH| bhrasje: sakArasya "dhuTAM tRtIyaH'' (2 / 3 / 60) iti dakAre puna: "tavargazcaTavargayoge caTavargo" (2 / 4 / 46) iti jakAra: pracchivazcibhrasjAdInAM tudaaditvaadno'gunntvm| 'grahItA' iti| "iTo dI? graheraparokSAyAm" (3 / 7 / 12) iti diirghtvm|| 541 / [bi0 TI0] grahi0 / victi| kuttaaditvaaditi| tudaaditvaadgunntvmstyev| yat kuTAditvAditi hetustdubhyodaahrnnsviikaaraay| yadyevaM gRhya, ityAdAvapi aguNapradarzanaM kuru, tasmAd hetupradarzana manucitam ? stym| vyaceH kuTAditvamasunIti sUtramuktvA vyace: kuTAditvam- 'parivyacAH, uruvyacAH' iti saadhyte| tanmate vyace: kuTAditvapratiSedhAbhAvAt kathamaguNatvamiti prtipaadynnaah-kuttaaditvaaditi| kthmityaadi| yadi kuTAditvAdaguNatvaM tadA'sunpratyaye'guNatvaM syAdityAha - onnaadiktvaaditi| nanu auNAdikatvena kiM sAdhitamiti cet, zarvavarmaNA kallakSaNaM na kRtam, tasmAdIdRzameva ruuddhmaashritmityrthH|| 541 / [samIkSA] 'graha' ityAdi dhAtuoM se 'kta' ityAdi pratyayoM ke hone para 'gRhAtaH, gRhItavAn, gRhNAti' prabhRti zabdarUpoM kI siddhi ke lie rakArAdi antasthAsaMjJaka vaNoM ke sthAna meM RkArAdi Adeza Avazyaka haiN| inakI pUrti donoM hI za. dakAcArya pANini tathA zarvavarmA ne kI hai| pANini kA sUtra hai- ''ahijyAvayivyadhivaSTivicativRzcatipRcchatibhRjjatInAM Diti ca'' (a0 6 / 1 / 16) / donoM hI AcAryoM ne 9 - 9 dhAtue~ par3hI haiN| pANini ke anusAra samprasAraNa 'kit - Din' pratyayoM ke paravartI hone para tathA zarvavarmA ke anusAra aguNa pratyaya ke paravartI hone para sampanna hotA hai| jJAtavya hai ki "kDiti ca'' (a0 1 / 1 / 5) sUtra se pANini kit - Git pratyayoM ke para meM rahane para guNa - vRddhi kA niSedha karate haiM, kAtantrakAra ne aise hI pratyayoM ko aguNa mAnakara yahA~ prayoga kiyA hai|
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIye AkhyAtAdhyAye caturthaH samprasAraNapAda: [vizeSa vacana] 1. tipnirdezo'yaM sukhArthaH, ananyArtha ityeke (du0 ttii0)| 2. auNAdikA avyutpannA vyutpannAzceti, iha vyutpannA evATriyante (da0 TI0; vi0 p0)| 3. zarvavarmaNA kRllakSaNaM na kRtam, tasmAdIdRzameva rUDhamAzritamityartha: (bi0 ttii0)| [rUpasiddhi] 1.gRhyte| graha + yaN + te| 'graha upAdAne' (8 / 14) dhAtu se karma artha kI vivakSA meM vartamAnAsaMjJaka prathama puruSa - ekavacana 'te' pratyaya, "sArvadhAtuke yaNa'' (3 / 2 / 31) se yaN pratyaya, "na NakArAnubandhacekrIyitayo:' (3 / 5 / 7) se guNaniSedha tathA prakRta sUtra dvArA smprsaarnn| 2. gRhnnaati| graha + nA + ti| 'graha upAdAne' (8 / 14) dhAtu se vartamAnAsaMjJaka prathamapuruSa - ekavacana ti - pratyaya, "nA z2yAdeH' (3 / 2 / 38) se nA - vikaraNa tathA prakRta sUtra dvArA smprsaarnn| 3. jiiyte| jyA + yaN + te| 'jyA vayohAnau' (8 / 23) dhAtu se karma artha meM 'te' pratyaya, yaN pratyaya, aguNa, samprasAraNa tathA "nAmyantAnAM yaNAyiyinnAzIzcvicekrIyiteSu ye dIrghaH'' (3 / 4 / 70) se diirghaadesh| 4. jinaati| jyA + nA + ti| 5. uuytuH| veJ + parokSA - atus| 'veJ tantusantAne' (1 / 611) dhAtu se parokSabhUta artha meM parokSAvibhaktisaMjJaka prathamapuruSa - dvivacana 'atus' pratyaya, "vebazca vayiH " (3 / 4 / 81) se vaya Adeza, "parokSAyAM ca" (3 / 5 / 20) se aguNa, samprasAraNa, dvirvacana, abhyAsakArya tathA s ko visrgaadesh| 6. uuyuH| veJ + parokSA - us| pUrvavat prkiyaa| 7. vidhyte| vyadh + yaN + te| 'vyadha tADane' (3 / 25) dhAtu se karmArthaka te - pratyaya, zeSa prakriyA puurvvt| 8. vidhyti| vyadh + yan + ti| pUrvavat prkriyaa| 9. ussttH| vaz + vartamAnA - ts| vaza kAntau' (2 / 3) dhAtu se vartamAnAsaMjJaka prathamapuruSa - dvivacana tas - pratyaya, "an vikaraNa: kartari" (3 / 2 / 32) se an - vikaraNa, "adAdelRg vikaraNasya" (3 / 4 / 92) se usakA luk, "dvitvabahutvayozca parasmai" (3 / 5 / 19) se aguNa, prakRta sUtra se samprasAraNa, "chazozca'' (3 / 6 / 60) se za ko Sa, "tavargasya SaTavargATa Tavarga:' (3 / 8 / 5) se t ko T tathA "rasakArayorvisRSTaH" (3 / 8 / 2) se sakAra ko visrgaadesh| 10. ushnti| vaz + anti| pUrvavat prkiyaa| 11. vicyte| vyac + yaN + te| 'vyaca vyAjIkaraNe' (5 / 86) dhAtu se bhAva artha meM AtmanepadasaMjJaka prathamapuruSa-ekavacana te-pratyaya, yaN pratyaya an vikaraNa,
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAtantravyAkaraNam "kuTAderaninicaTsu" (3 / 5 / 27) se aguNa tathA prakRta sUtra se smprsaarnn| 12. victi| vyac + an + ti| pUrvavat prkriyaa|| 541 / / 542. svapivaciyajAdInAM yaNaparokSAzI:Su [3 / 4 / 3] [sUtrArtha] yaN pratyaya, aguNa, parokSAsaMjJaka evaM AzIvibhaktisaMjJaka pratyayoM ke paravartI hone para svap - vac tathA yajAdidhAtugata antasthAsaMjJaka vargoM kA samprasAraNa hotA hai|| 542 / [du0 vR0] svapivacyoryajAdInAmannasthAyA: saparasvarApA: samprasAraNaM bhavati yaNi parAkSAyAmAziSi cAgaNe prtH| supyate, saSapata:, supyaat| ucyate, ucyAt, ijyate, IjataH, ijyAt / yajo vapo vahazcaiva vevyetrau hvytistthaa| vad - vaso zvayatizcaiva nava yajAdayaH smRtaaH|| 542 [du0 TI0] svapi0 / svapizca vacizca yajAdayazceti dvandvaH, na tu svapizca vacizca yajazca te Adayo yeSAmiti vigrhH| 'vaca bhASaNe, rudira azruvimocane, ji svapa zaye' (2 / 30, 31, 32) iti kramapAThAd dvandrAddhi yat paraM zrUyate tallabhate pratyekamabhisaMbandhamiti svapigrahaNamanarthaka syAt, yajAdayazca AgaNAntaM vyaktayo nirdishynte| zvivetro: samprasAraNapratiSedhaliGgArtha na yathAsaGkhyamiti hRdi kRtvAha - svpivcyoryjaadiinaamiti| yajAdivacisvapAmiti na kRtam, pAThagoravabhayAt / / 58 ! [vi0 pa0] svapi0 / svapizca vacizca yajAdayazceti vigrahaH / na ta svapizca vacizca yajazca te Adayo yessaamiti| evaM sati dvandvAt para Adizabda: pratyekamabhisambadhyate. svapigrahaNamanarthakaM syAd vacAdidvAraNava siddhtvaat| tathA ca 'vaca bhASaNe, rudir azruvimocane, bi Svapa zaye' (2 / 30, 31, 32) iti gaNe paThyate / etadeva vivaraNa sUcayannAha - svapivacyoryajAdInAmiti! yajAdayo hi vahavA vyaktyA nirdizyante iti yathAsaGkhyamiha na bhavati prakRtInAM bahutvAt "na vAzvyoraguNe ca'' (3 / 81 6) iti prtissedhaacc| yathAsaGkhye hi yajATonAmAziSyava saMprasAraNamiti parokSAyAM pratipadhA vyartha: syaat|| 542 / [bi0 TI0] svapi0 / supyate, suSpatriti vRttiH| nan gaNasyaikatvAd yajATonAmapyakatvaM tataraca yathAsaMkhyaM kathanna syAdityAha-na vaashvyorini| athotsRSTAnubandhAnA ghyagAdInAM yakAra kathanna gRhyate? stym| 'ekAnubandhagrahaNe na vyanubandhakasya grahaNam' (puru0 pa017)
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIye AkhyAtAdhyAye caturthaH samprasAraNapAda: iti nyaayaat| nanvatrAguNatvAbhAvAdeva saMprasAraNaM na bhaviSyati cet, 'nimittaM ca nimittena' iti nyAyAt tannivRtti:? stym| vizeSaNatvenAnuvRttau na duussnnm| yathA tebhyograhaNaM svarayavaraparanivRttyarthamiti, tadvadanApIti cet "na NakArAnubandhaH" (3 / 5 / 7) ityatra NakArAnubandhAnAM sAmAnyena grahaNaM bhaviSyati cet, n| tatra cekrIyitAkhyAtena saha sAhacarya bhaviSyati, tatazca vAcyamityAdau na syAdeva samprasAraNamiti cet, yanmate tadgrahaNam abhinnabuddhyarthamiti tanmate tatra sAhacaryaM kuta iti cet kyapa: kakArAnubandha eva jJApayati-kRdyakArANAM kyapo ya evAguNo nAnyasya odaudbhyAM kRd ya ityanena jnyaapyissyte|| 542 / [samIkSA] 'supyate, ucyate, ijyate' ityAdi zabdarUpoM ke siddhyartha yakArAdi antasthAsaMjJaka vargoM ke samprasAraNa kI AvazyakatA hotii| isakI pUrti pANini tathA zarvavarmA donoM hI AcAryoM ne kI hai| pANini kA sUtra hai - "vacisvapiyajAdInAM kiti ca" (a06| 1 / 15) / pANinIya vyAkaraNa meM yak pratyaya kit hai, "asaMyogAlliT kit' (a01| 2 / 5) sUtra dvArA liT lakAra ko tathA "kidAziSi" (a0 3 / 4 / 104) sUtra dvArA AzIrliG lakAra ko kit ghoSita kiyA gayA hai, ata: pANinIya nirdeza meM kit nimitta kA ullekha hai| isake viparIta kAtantrakAra ne yak ke lie yaNa isa NakArAnubandha vAle pratyaya kA prayoga kiyA hai tathA parokSA (liT) evaM AzIvibhakti (AzIrliG) ko kit nahIM kahA hai, isalie unheM 'yaNa-parokSA-AzI:' in tInoM kA sUtra meM pATha karanA par3A hai| yaha bheda zailIgata hai, ata: ubhayatra sAmya hI hai| [vizeSa vacana] 1. dvandvAddhi yat paraM zrUyate tallabhate pratyekamabhisaMbandham (da0 TI0; vi0p0)| 2. yajAdivacisvapAmiti na kRtam, pAThagauravabhayAt (du0 ttii0)| 3. yajAdayo hi bahavo vyaktyA nirdizyante iti yathAsaGkhyamiha na bhavati, prakRtInAM bahutvAt (vi0 p0)| 4. ekAnubandhagrahaNe na dvayanubandhakasya grahaNam (bi0 ttii0)| [rUpasiddhi] 1. supyte| svap + yaN + te| 'bhi Svapa zaye' (2 / 32) dhAtu se bhAva artha meM vartamAnAsaMjJaka prathamapuruSa-ekavacana te-pratyaya, "dhAtvAde: Sa: saH' (3 / 8 / 24) se SakAra ko sakArAdeza, "sArvadhAtuke yaNa'' (3 / 2 / 31) se yaN pratyaya, "na NakArAnubandhacekrIyitayoH'' (3 / 5 / 7) se aguNa tathA prakRta sUtra dvArA vakAra ko samprasAraNa ukaar| 2. sussuptuH| svap + priikssaa-atus| 'tri pvapa zaye' (2 / 32) dhAtu se parIkSAsaMjJaka prathamapuruSa-dvivacana 'anus' pratyaya, "parokSAyAM ca'' (3 / 5 / 20) se aguNa,
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAtantravyAkaraNam prakRta sUtra se samprasAraNa, "caNparokSAcekrIyitasananteSu'' (3 / 3 / 7) se 'sup' ko dvirvacana, "pUrvo'bhyAsaH'' (3 / 3 / 4) se pUrvavartI 'sup' kI abhyAsasaMjJA, "abhyAsasyAdirvyaJjanamavazeSyam'' (3 / 3 / 9) se ukArasahita 's' vyaJjana kI rakSA-p kA lopa, "nAmikarapara: pratyayavikArAgamastha: si: SaM nuvisarjanIyaSAntaro'pi'' (2 / 4 / 47) se sakAra ko SakAra tathA 'rephasorvisarjanIyaH" (2 / 3 / 63) se sakAra ko visrgaadesh| 3. supyaat| svap + yaat| 'tri pvapa zaye' (2 / 32) se AzIvibhaktisaMjJaka prathamapuruSa-ekavacana 'yAt' pratyaya, "AziSi ca'' (3 / 5 / 22) se aguNa, tathA prakRta sUtra se 'va' ko smprsaarnn| 4. ucyte| vac + yaN + te| 'vaca paribhASaNe' (2 / 30) dhAtu se te-yaNa pratyaya, aguNatva tathA samprasAraNavidhi 'supyate' kI trh| 5. uuctuH| vac + prokssaa-atus| prAya: 'suSupatuH'-sadRza prkriyaa| 6. ucyaat| vac + AzI: - yaat| supyAt-sadRza prkriyaa| 7. ijyte| yaj + yaN + te| 'yaja devapUjAsaGgatikaraNadAneSu' (1 / 608) dhAtu se te-yaN pratyaya, aguNa, samprasAraNavidhi ucyate' kI trh| 8. iijtuH| yaj + prokssaa-atus| 'UcatuH' kI taraha prkriyaa| 9. ijyaat| yaj + aashii:-yaat| 'ucyAt' kI taraha prkriyaa||542 / 543. parokSAyAmabhyAsasyobhayeSAm [3 / 4 / 4] [sUtrArtha] sUtra saM0 541-542 meM nirdiSTa grahAdi tathA svapAdi sabhI dhAtuoM se abhyAsa ke sambandha meM antasthAsaMjJaka vargoM ke sthAna meM samprasAraNa hotA hai, parokSAvibhaktisaMjJaka pratyayoM ke paravartI hone pr|| 543 / [du0 vR0] ubhayeSAM grahAdisvapAdInAmabhyAsasyAntasthAyAH saparasvarAyA: samprasAraNaM bhavati parokSAyAM prtH| gunnyrtho'ym| jagrAha, jgrhith| jijyau, jijyith| uvAya, uvyith| svapAdInAM ca - suSvApa, sussvpith| uvAca, uvcith| iyAja, iyjith| parokSAyAmiti kim ? vivakSati, vaavcyte||543| [du0 TI0] paro0 / gunnyrtho'ymiti| guNinyarthaH prayojanamasyeti vigrhH| aguNe paratvAdantaraGgatvAcca kRte samprasAraNe pazcAd dvivacanaM siddhm| grahipracchibhrasjAM samprasAraNe RvarNasyAkAre ca kRte sati cAbhyAsasyAdiLaJjanamavazeSyamiti nAsti vishessH| vrazcestu samprasAraNe punarvasya samprasAraNaM na bhavatItyasti vishessH| 'jagrAha' iti lakSaNamastItyudAhRtam, evaM vivyAya, vivyyith| vivyAdha, vivydhith| uvAza, uvshith| papraccha, pprcchith|
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIye AkhyAtAdhyAye caturthaH samprasAraNapAda: vavrazca, vvrshcith| babhrajja, bbhrjjith| evam uvAsa, uvsith| uvApa, uvpith| uvAha, uvhith| yaNAziSorabhyAsasyAbhAvAt parokSaivAnantarA nimittamiti kalpanA garIyasIti abhyAsasya nirdiSTatvAd yenAbhyAsa: saMbhavati tatra syAdityAha - prokssaayaamityaadi| svapivaciyajAdInAM yaNAziSoH parokSAyAM tato'bhyAsasyeti yogavibhAgagauravaM syaat| ubhau grahAdisvapAdI avayavau yeSAmiti ubhayazabdo rAzyorvyaktiSu bhuvcnm| vyavahitasyApi grahAdeH parigrahArthamubhayeSAM grhnnmiti||543 / [vi0 pa0] parokSAyAm / aguNe paratvAdantaraGgatvAcca kRte saMprasAraNe dvivacanamiti abhyAse saMprasAraNaM siddhm| ato gunninyevaaymityaah-gunnyrtho'ymiti| guNinyarthaH prayojanamasyeti vigrhH| 'jijyitha' iti nityAtvatAM svarAntAnAmityAdinA thalITpakSe, iTi cetyaakaarlopH| 'suSvapitha' ityAdAvapi puurvvditt| atha parokSAgrahaNaM kimartham , anantaratvAdiha prokssaanuvrtissyte| na ca vaktavyam- yaNAziSorapyanuvRttiH syAt, tyorbhyaassyaabhaavaat| tadayuktam, abhyAsasyeha nirdiSTatvAd yasminnevAbhyAsa: sambhavati, tasminneva pratyaye syAd ityAha - prokssaayaamityaadi| tena saMzcakrIyitayorna bhvti|| 543 / [bi0 TI0] pro0| aguNe paratvAditi pnyjii| nanvatasmAt pUrvamevaiSAM samprasAraNamuktam, kathaM paratvam ? stym| evaM yojanIyA pnyjii| asya sUtrasya paratvAt parasmin viSayatvAt pazcAd viSayatvAditi yaavt| agaNe'ntaraGgatvAt saMprasAraNe kRte dvivacanamityasyApi siddhaM samprasAraNamityAha - gunniini| nanu "na samprasAraNe" (3 / 8 / 17) ityatra vividhaturityAdau aguNe'pi samprasAraNasyAnaGgIkRtatvAt / tathA 'zizviyaturityatrApi abhyAse saGgacchata eva pratiSedhaH' iti "na vAzvyoH " (3 / 4 / 6) ityatrApi paJjyAM kathametadapapadyate? stym| 'na samprasAraNe' ityasthito atra guNiparokSAbhAve tu sAmAnyato bhaviSyati, yato'nenevoktam - kRtasamprasAraNasya dvivacane'bhyAse virUpasadbhAvAd 'vi' bhAgasya samprasAraNaviSaye niSedhAbhAvAd guNinyapi syaaditi| anyathA ca sAmarthyaprAptAguNe'bhyAse parokSAyAM kathaM viSayAntaraM pratibandhaM kSamate iti smprdaay:|| parokSAyAmiti kimiti vRttiH| nanu parokSAgrahaNAbhAve'pi anantaratvena AvartamAnAsu yaNaparokSAzI: parIkSAgrahaNaM bhaviSyati abhyaasgrhnnaat| tatazcAgaNa kRtasamprasAraNasya dviruktyA samprasAraNaM siddhrmv| arthAt gaNinyAM parokSAyAmamya viSayaH kathaM cakrIyine syAt ? stym| pUrvasmin parokSAyA AziSA vyavadhAnAt tasyA iha nAnuvRttiH / tathA ca TIkAkAraH - yaNAzipArambhyAsAbhAvAt parIkSevAnantarA nimittamiti kalpanA garIyasIti, tathApi vyavahitapATa eva guruH / tatazcAbhyAsagrahaNAd yenAbhyAmaH saMbhavati tasminnetra syAdityAha - prokssti|| / , 83 /
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAtantravyAkaraNam [samIkSA] 'jagrAha, uvAca, suSvApa, iyAja' ityAdi parokSAvibhaktika prayogoM ke siddhyartha abhyAsaghaTita antasthAvarNo ke samprasAraNa kI AvazyakatA hotI hai| isakI pUrti donoM hI AcAryoM ne kI hai| pANini kA sUtra hai - "liTyabhyAsasyobhayepAm'' (a0 6 / 1 / 17) / "parokSa liTa'' (a0 3 / 2 / 115) sUtra dvArA pANini ne jisa parokSabhUta artha meM 'liT lakAra kA prayoga kiyA hai, usa artha meM kAtantrakAra kA sUtra hai - "parokSA'' (3 / 1 / 13) / tadanusAra yahA~ 'parokSA' zabda kA prayoga samajhanA caahie| [vizeSa vacana] 1. svapivaciyajAdInAM yaNAziSA: parokSAyAM tato'bhyAsasyeti yogavibhAgagauravaM syAt (du0 tto0)| 2. vyavahitasyApi grahAdeH parigrahArthamubhayeSAM grahaNamiti (du0 ttii0)| 3. atha parokSAgrahaNaM kimartham, anantaratvAdiha prokssaa'nuvtissyte| na ca vaktavyam - yaNAziSArapyanuvRttiH syAt, tayArabhyAsasyAbhAvAt (vi0 p0)| 4. anyathA ca sAmarthyaprAptAguNe'bhyAse parokSAyAM kathaM viSayAntaraM pratibandhuM kSamate iti sampradAya: (bi0 ttii0)| 5. tathA ca TIkAkAra: - yaNAziSArabhyAsAbhAvAt parokSevAnantarA nimittam iti kalpanA garIyasIti, tathApi vyavahitapATha eva guru: (bi0 ttii0)| [rUpasiddhi] 1. jgraah| graha + parAkSA - att| 'graha upAdAna' (8 / 14) dhAt se parAkSabhUta artha meM parokSAvibhaktisaMjJaka prathamapuruSa - ekavacana 'aT' pratyaya, "caNparokSAcekrIyitasananteSu' (3 / 3 / 7) se dhAtu ko dvivacana, "pUrvo'bhyAsaH'' (3 / 3 / 4) se pUrvavartI dhAtu kI abhyAsasaMjJA, prakRta sUtra dvArA rakAra kA samprasAraNa RkAra, "abhyAsasyAdiya'JjanamavazeSyam'' (3 / 3 / 9) se hakAra kA lopa, "RvarNasyAkAra:'' (3 / 3 / 16) se R ko a, "kavargasya cavarga:' (3 / 3 / 13) se gakAra ko jakAra tathA "asyopadhAyA dIrgho vRddhi minAminicaTsa' (3 / 6 / 5) se upadhAsaMjJaka akAra ko doghaaNdesh| 2. jgrhith| graha + parokSA - thl| 'graha upAdAne' (8 / 14) dhAtu se parokSabhUta artha meM parokSAvibhaktisaMjJaka madhyamapuruSa - ekavacana 'thal' pratyaya, 'la' anubandha kA prayogAbhAva, dvirvacana, abhyAsasaMjJA, samprasAraNa, hakAra - lopa, RkAra ko akAra, g ko j tathA "nityAtvatAm'' se iddaagm| 3. jijyau| jyA + parokSA - att| 'jyA vayohAno' (8 / 23) dhAtu se parokSabhUta artha meM parokSAvibhaktisaMjJaka prathamapuruSa - ekavacana 'aT' pratyaya, dvirvacana, abhyAsasaMjJA, samprasAraNa, "AkArAdaTa au'' (3 / 5 / 41) se aT ko au tathA "sandhyakSare ca' (3 / 6 / 38) se dhAtughaTita AkAra kA lop| 4. jijyith| jyA + iT + thl| 'jyA vayohAnau' (8 / 23) dhAtu se
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIye AkhyAtAdhyAye caturthaH samprasAraNapAda: 13 parokSAvibhaktisaMjJaka madhyamapuruSa - ekavacana - 'thal' pratyaya, iDAgama, dvirvacana, abhyAsasaMjJA, samprasAraNa tathA "ici ca" (3 / 4 / 66) se AkAra kA lop| 5. uvaay| veJ + parokSA - att| 'veJ tantusantAne' (1 / 611) dhAtu se parokSAvibhaktisaMjJaka prathamapuruSa - ekavacana 'aT' pratyaya, "veJazca vayiH'' (3 / 4 / 81) se 'vay' Adeza, dvirvacana, abhyAsasaMjJA, abhyAsagata yakAra kA lopa, samprasAraNa tathA dhAtugata upadhA ko diirghaadesh| 6. uvyith| veJ + parokSA - thl| 'veJ tantusantAne' (1 / 611) dhAtu se parokSAvibhaktisaMjJaka madhyamapuruSa-ekavacana 'thal' pratyaya, iDAgama, vay-Adeza, dvirvacana, abhyAsasaMjJA tathA smprsaarnn| 7. sussvaap| svap + parokSA - att| 'bhi Svap zaye' (2 / 32) dhAtu se parokSAvibhaktisaMjJaka prathamapuruSa - ekavacana 'aT' pratyaya, "dhAtvAde: Sa: saH'' (3 / 8 / 24) se S ko s, dvirvacana, abhyAsasaMjJA, samprasAraNa, p kA lopa, dIrgha tathA "nimittAt pratyayavikArA0" (3 / 8 / 26) se sakAra ko sskaaraadesh| 8. sussvpith| svap + parokSA - thl| 'tri Svapa zaye' (2 / 32) dhAtu se parokSAvibhaktisaMjJaka madhyamapuruSa - ekavacana 'thal' pratyaya, iDAgama, dvirvacana, abhyAsasaMjJA, samprasAraNa, p kA lopa tathA sakAra ko sskaaraadesh| 9. uvaac| vac + parokSA - att| 'vaca paribhASaNe' (2 / 30) dhAtu se parokSAvibhaktisaMjJaka prathamapuruSa - ekavacana 'aT' pratyaya, dvirvacana, abhyAsasaMjJA, samprasAraNa, cakAralopa tathA upadhAsaMjJaka akAra ko diirgh| 10. uvcith| vac + parokSA - thl| 'vaca paribhASaNe' (2 / 30) dhAtu se parokSAvibhaktisaMjJaka madhyamapuruSa - ekavacana 'thal' pratyaya, iDAgama, dvirvacana, abhyAsasaMjJA, cakAralApa tathA smprsaarnn| 11. iyaaj| yaj + parokSA - att| 'yaja devapUjAsaGgatikaraNadAneSu' (1 / 608) dhAtu se parokSAvibhaktisaMjJaka prathamapuruSa - ekavacana 'aT' pratyaya, dvirvacana, abhyAsasaMjJA, samprasAraNa, jakAra kA lopa tathA upadhAsaMjJaka akAra ko diirghaadesh| 12. iyjith| yaj + parokSA - thl| 'yaja devapUjAsaGgatikaraNadAneSu' (1 / 608) dhAtu se parokSAvibhaktisaMjJaka madhyamapuruSa - ekavacana 'thal' pratyaya, iDAgama, dvirvacana, abhyAsasaMjJA, jakAra kA lopa tathA smprsaarnn|| 543 / 544. vyathezca [3 / 4 / 5] [sUtrArtha] 'vyath' dhAtu ke abhyAsa meM vartamAna antasthAsaMjJaka varNa ko samprasAraNa hotA hai, parokSAsaMjJaka vibhakti ke paravartI hone pr|| 544 / [du0 vR0] vyatherabhyAsasyAntasthAyAH saparasvarAyAH samprasAraNaM bhavati parokSAyAM prt:| vivyathe, vivyathAte, vivythire| parokSAyAmiti kim ? vaavythyte|| 544 /
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ 14 kAtantravyAkaraNam [bi0 TI0 ] vythe.| nanu pUrvatra 'vyathyubhayeSAm' iti kathanna kRtam ? stym| vaicitryaarthmiti| nanu vyathinA saha tatpuruSe vidyamAnasahazabdArtho'pi syAccet, asambhavAnna syAt / nanvekayoge pUrvasya guNyarthatvAd 'vivyathe vivyathAte, vivyathire' iti na sidhyati, kathamekayogo'nena samarthitaH ? satyam, ekayoge sati vyadhAtoH samprasAraNAsiddhau tadupAdAnamaguNArthaM bhvissyti| yathA pRthagyoge parokSAnuvRttau vyAkhyAyate, tadvadekayoge'pi vyAkhyAtavya ityaashyH| nanu yadi ekayoge'pi aguNaparIkSAlAbhastat kathaM pRthakkaraNamiti cet, ata eva pAThAd guNinyA: parokSAyA lAbha ityapi sandehaH syAt / yathA dyutAdInAmAtmanepadamapyastIti, tadvadatrApi syAt / tarhi pRthakkaraNena kim ? satyam / etadarthameva cakAro'tra vidheyaH / ekayoga iti sampradAyaH / / 544 / [samIkSA] 'vivyathe vivyathAte, vivyathire' ityAdi zabdarUpoM ke siddhyartha abhyAsaghaTita yakAra kA samprasAraNavidhAna apekSita hotA hai| ataH isakA nirdeza ubhayatra kiyA gayA hai / pANini kA sUtra hai - "vyatho liTi" (a0 7 / 4 / 68 ) / parokSabhUta artha meM pANini ne liT zabda kA prayoga kiyA hai - "parokSe liT " (a0 3 / 2 / 115) / yaha liT saMjJA atyanta kRtrima hai, jabaki kAtantrakAra dvArA usa artha meM prayukta 'parokSA' saMjJA anvartha hai "smenAtIte, parokSA" (3 / 1 / 12-13) / - [vizeSa vacana ] 1. nanu pUrvatra vyathyubhayeSAm' iti kathanna kRtam ? satyam, (bi0 TI0 ) / vaicitryArthamiti 2. tarhi pRthakkaraNena kim ? satyam, etadarthameva cakAro vidheyaH, ekayoga iti sampradAya (bi0 TI0 ) / [rUpasiddhi] 1. vivyathe / vyath + parokSA e| 'vyatha du:khabhayacalanayo:' (1 / 493) dhAtu se parokSAvibhaktisaMjJaka Atmanepada-prathamapuruSa ekavacana 'e' pratyaya dvivacana, abhyAsasaMjJA, thakAra kA lopa tathA smprsaarnn| 2. vivythaate| vyath + parokSA aate| 'vyatha duHkhabhayacalanayA~ ' (1 / 490) dhAtu se parokSAvibhaktisaMjJaka Atmanepada - prathamapuruSa - dvivacana Ate pratyaya dvivacanAdi tathA prakRta sUtra se samprasAraNa / 3. vivythire| vyath + parokSA ire| 'vyatha duHkhabhayacalanayA: ' (1 / 490 ) dvivacanAdi tathA dhAtu se parokSAsaMjJaka Atmanepada-prathamapuruSa bahuvacana 'ire' pratyaya. prakRta sUtra dvArA abhyAsaghaTita yakAra ko samprasAraNAdeza / / 544 /
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIye AkhyAtAdhyAye caturthaH samprasAraNapAda: 545. na vAzvyoraguNe ca [3 / 4 / 6] [sUtrArtha] 'veJ tantusantAne' (1 / 611) tathA 'Tu o ziva gativRddhyo:' (1 / 616) dhAtuoM ke abhyAsa meM vartamAna antasthAsaMjJaka vargoM kA samprasAraNa nahIM hotA hai, guNI tathA aguNa parokSAvibhakti ke pare rahane pr|| 545 / [du0 vR0] 'veJ - zvi' ityetayorabhyAsasyAntasthAyAH saparasvarAyA: samprasAraNaM na bhavati, aguNe gaNini ca parokSAyAM prt:| vavau, vavatuH, vat: vvith| zizvAya, zizviyata:, zizviyaH, shishvyith| aguNa iti vacanAd vejo'nabhyAso'pi gRhyte| zvayaterveti parasya vibhaassaastyev|| 545 / [du0 TI0] na vA0 / yajAditvAt prApte pratiSedhe ucyate, satyapi vArUpatve'tra na vAterityAha - vetrityaadi| parokSAyAM viSaye'guNapratyaya iti smbndhH| cakAro'nuktasamuccayArtha ityAha - aguNe guNini ceti| nanu kimarthamaguNagrahaNaM vayeH kRtasamprasAraNasya dvivacanam anAdezasya ca veJo yajAditvAt saMprasAraNamasti pratiSedhAbhAvAt tthaiv| satyam, aguNa iti vacanAd veo'nabhyAso'pi gRhyate, tena tasyApi pratiSedho bhavati, satyapi vA abhyAsAdhikAre parasya samprasAraNaM naastiitynumiiyte| abhyAso vA na vartate avizeSeNa pratiSedha iti ayameva pakSo jyaayaan| pUrvAbhyAM tu pakSAbhyAM vakSyamANe'bhyAsanivRttiM pratISTAzrayaNaM syaat| zvayatestu naitat prayojanam "zvayatervA" (3 / 4 / 12) ityanena parasya vibhASA'styeveti kRtasamprasAraNasya dvivcnm| pakSe tu abhyAsasya zvayateraguNe pratiSedhotrAvizeSAdityAha - aguNa iti| vacanAd ityaadi| tathApi kimetenAguNavacanena vayereva samprasAraNaM na prakRteriti niyamaH kriyate, sa ca niyamaH parokSAyAmeva tasyAM vayeviSayatvAd yajAdipAThasAmarthyAcca vebo yaNAziSoH samprasAraNaM bhvtyev|| nanu "parokSAyAmabhyAsasyobhayeSAm" (3 / 4 / 4) iti caritArthatvAt kathaM niyama iti ceduttaratrAkaraNAt tIdamevAguNagrahaNaM jJApayati-vArUpasya pakSe smprsaarnnmiti| vejaH samprasAraNe uvAdeze sati dvirvacanaM siddhm| uvatuH, uvuH' iti vayeraguNe vibhASayA vAdezo na vaktavya ev| kazcid Aha - vAteratrAnekArthatvAd dhAtUnAM tantusantAne vRttiriti| tadetadabhyAsAdhikAranivRttyartha sukhArthaM ceti mnyte|| 545 / [vi0 pa0] na vaashvyo0| veJ-zvI' iti satyapi vArUpatve 'veJ tantusantAne' (1 / 611) ityasyaiva pratiSedho na 'vA gatigandhanayoH' (2 / 17) ityasya, praapterbhaavaat| tadabhAvazca yjaadissvpaatthaat| athAguNe pratyaye kathamabhyAsasya samprasAraNapratiSedha uppdyte| tathAhi,
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAtantravyAkaraNam antaraGgatvAt pUrva samprasAraNena bhvitvym| tataH kRtasamprasAraNasya dvivacanamityAha aguNetyAdi / yadi anabhyAsasya mUladhAtorayaM pratiSedho na bhavet, tadA kRtasamprasAraNasyaiva dvivaMcanam ityaguNe'bhyAse'pi pratiSedho na labhyate ityaguNagrahaNamanarthakameva syAditi bhaavH| zvayatesta nedaM jJApakam "zvayate'' (3 / 4 / 12) iti parasya muuldhaatorvibhaassaa'styeveti| pakSe'kRtasaMprasAraNasyeva dvivacanam, ato'bhyAse saGgacchata eva pratiSedha iti|| 545 / [bi0 TI0 na vA0 / nanu bhaTTau 'khamuvurvasudhAmUyuH' iti prayogaH kathaM sNgcchte| atra pANini: "vazcAsyAnyatarasyAm" (a0 6 / 1 / 39) iti sUtraM kRtvaan| svamate tadabhAvAt kathaM saMprasAraNamiti cet "na vAzvyoraguNe ca" (3 / 4 / 6) ityatra najA nirdiSTatvAd iti| aguNa iti vacanAd veo'nabhyAso'pIti vRttiH| nanu "vyathezca" (3 / 4 / 5) ityatrAguNinI parokSA labdhA, tata: sAmarthya labdhAguNagrahaNe'pi vRtti: sNgcchte| guNinyavartamAnAyA atrApi cakAro deyH| evaM vyaJ-dhAtorupAdAnAd guNinI parokSeva labhyate ? satyam, aguNAnuvRttirnAstItyapi pratipadyeta, tato'bhyAsasyApi nivRttirityAhaaguNa iti|| 545 / [samIkSA 'vavau, vavatuH, zizvAya, zizvayitha' ityAdi zabdarUpoM ke siddhyartha 'vA-zvi' dhAtuoM ke abhyAsa meM vartamAna vakAra ke samprasAraNa-niSedha kI AvazyakatA hotI hai, jise donoM hI AcAryoM ne kiyA hai| pANini kA sUtra hai - "vibhASA zve:, vejaH' (a0 6 / 1 / 30, 40) 'veb-zvi' kA eka hI sUtra meM pATha karake kAtantrakAra ne lAghava pradarzita kiyA hai, jaba ki do pRthak sUtroM kI racanA se pANinIya vyAkaraNa meM gaurava spaSTa hai| [vizeSa vacana] 1. cakAro'nuktasamuccayArtha: (Tu0 ttii0)| 2. kazcidAha - vAteratra anekArthatvAd dhAtUnAM tantusantAna vRttiriti| tadetadabhyAsAdhikAranivRttyarthaM sukhArtha ceti manyate (du0 ttii0)| 3. vezvI ' iti satyapi vArUpatve 'veJ tantu tAne' (1611) ityasyeva pratiSedho na vA gatigandhanayo:' (2 / 17) ityasya praapterbhaavaat| tadabhAvazca yajAdiSvapAThAt (vi0 p0)| 4. atra pANini: "vazcAsyAnyatarasyAm' (a0 6 / 1 / 39) iti sUtraM kRtavAn / svamate tadabhAvAt kathaM samprasAraNamiti cet, "na vAzvyoraguNe ca'' (3 / 4 / 6) ityatra natrA nirdisstttvaaditi| [rUpasiddhi 1. vvau| vej + parokSA - att| ve tantusantAne' (1611) dhAtu se parokSabhUta artha meM parokSAsaMjJaka prathamapuruSa - ekavacana 'aT' pratyaya, "sandhyakSarAntAnAmAkAraH'' (3 / 4 / 19)
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIye AkhyAtAdhyAye caturthaH samprasAraNapAdaH se ekAra ko AkAra, "caNparokSAcekrIyitasananteSu" (3 / 3 / 7) se dvivacana, abhyAsasaMjJA, abhyAsaghaTita AkAra ko hrasva, prApta samprasAraNa kA prakRta sUtra se niSedha, "AkArAdaTa au" (3 / 5 / 41) se aT pratyaya ko au Adeza tathA "sandhyakSare ca' (36 / 38) se dhAtugata AkAra kA lop| 2. vvtuH| vej + prokssaa-atus| 'veJ tantusantAne' (1 / 611) dhAtu se parokSAvibhaktisaMjJaka prathama puruSa-dvivacana atus-pratyaya, ekAra ko AkAra, dvirvacana, abhyAsasaMjJA, hrasva, "Alopo'sArvadhAtuke" (3 / 4 / 27) se AkAralopa tathA "rasakArayorvisRSTa:" (3 / 8 / 2) se sakAra ko visrgaadesh| 3. vvuH| vej + prokssaa-us| 'veJ' dhAtu se parokSA-prathamapuruSa-bahuvacana 'us' pratyaya, e ko A, dvirvacana, abhyAsasaMjJA, hrasva, AkAralopa tathA visrgaadesh| 4. vvith| veJ + parokSA - thl| 'veJ' dhAtu se parokSA - madhyamapuruSa-ekavacana 'thal' pratyaya, e ko A, "nityAtvatAm' se iDAgama, dvivacanAdi tathA 'iTi ca" (3 / 4 / 28) se aakaarlop| 5. shishvaay| ziva + parokSA att| 'Tu o ziva gativRddhyo:' (1 / 616) dhAt se parokSA-prathamapuruSa-ekavacana 'aT' pratyaya, dvirvacana, abhyAsasaMjJA, vakAralApa, "asyopadhAyA dIrgho vRddhi minAminicaTsu' (3 / 6 / 5) se dhAtugata ikAra ko vRddhi tathA "ai Ay'' (1 / 2 / 13) se aayaadesh| 6. shishviytuH| zvi + prokssaa-atus| 'zvi' dhAtu se parokSAsaMjJaka 'atsa' pratyaya, dvirvacanAdi, "svarAdAvivarNo0'' (3 / 4 / 55) ityAdi se ikAra ko iyAdeza tathA s ko visrgaadesh| 7. shishviyuH| zvi + prokssaa-us| 'zvi' dhAtu se parokSAsaMjJaka 'us' pratyaya, dvirvacanAdi, ikAra ko iy tathA sakAra ko visrgaadesh| 18. shishvyith| ziva + prokssaa-thl| 'zvi' dhAtu se parokSAsaMjJaka 'thal' pratyaya, "iDAgamo'0'' (3 / 7 / 1) se iDAgama, dvirvacanAdi, ikAra ko guNa tathA ayaadesh|| 545 / 546. svapisyamivyeAM cekrIyite [3 / 4 / 6] [sUtrArtha] svap, syam tathA vyaJ dhAtughaTita antasthAsaMjJaka varNo ko samprasAraNa hotA hai, cakrIyita pratyaya ke paravartI hone para / / 546 / [du0 vR0] "pAmaprApnaM samprasAraNaM bhavati cekrIyite pr| soSupyate, sesimyate, veviiyte|| 546 / [bi0 TI0] mvapiyyami0 / 'ye' iti kRte sidhyati cekrIyitagrahaNaM vyaktyavadhAraNArtham, tenAbhyAyamya nivRttiH| na ca vaktavyam - yaNyapi pravRttiriSyate svapivacyoryajAditvAcca siddhariti hemkrH| myamipAThAdeva niSedho na vrtte|| 546 /
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ 18 kAtantravyAkaraNam [samIkSA] 'soSupyate, sesimyate, vevIyate' ityAdi zabdarUpoM ke siddhayartha samprasAraNa kArya apekSita hotA hai| isakA vidhAna donoM hI AcAryoM ne kiyA hai| pANini kA sUtra hai - "svapisyamivyebAM yaGi'' (a0 6 / 1 / 19) / pANini ne 'dhAtorekAco halAde: kriyAsamabhihAre yaG' (a0 3 / 1 / 22) sUtra dvArA yaG pratyaya kiyA hai, parantu kAtantrakAra kriyAsamabhihAra artha meM dhAtu se jo 'ya' pratyaya karate haiM, usakI unhoMne cekrIyita saMjJA bhI kI hai - "dhAtoryazabdazcekroyitaM kriyAsamabhihAre'' (3 / 2 / 14) / isa mAnyatA ke anusAra hI 'yaGi' tathA 'cekrIyite' nirdeza kie gae haiN| [rUpasiddhi] 1. sossupyte| svap + cekrIyita-ya + te| puna: punaratizayena vA svpiti| 'ji Svapa zaye' (2 / 32) dhAtu se kriyAsamabhihAra artha meM "dhAtoryazabdazcekrIyitaM kriyAsamabhihAre' (3 / 2 / 14) se cekrIyitasaMjJaka 'ya' pratyaya, "na NakArAnubandhacekrIyitayo:' (3 / 5 / 7) se aguNa, prakRta sUtra se samprasAraNa, dvivacana, pUrvavartI 'sup' kI abhyAsasaMjJA, pakAralopa, "guNazcekrIyite'' (3 / 3 / 28) se abhyAsaghaTita ukAra ko guNa tathA "nimittAt pratyayavikArAgamastha: saH Satvam'' (3 / 8 / 26) se sakAra ko sskaaraadesh| dhAtusaMjJA, te-prtyy| 2. sesimyte| syam + ya + te| syam zabde' (1 / 541) dhAtu se 'punaH punaratizayena vA syamati' isa artha meM cekrIyitasaMjJaka 'ya' pratyaya, prakRta sUtra se samprasAraNa, dvirvacana, abhyAsasaMjJA, guNa, 'sesimya' kI "te dhAtavaH'' (3 / 2 / 16) se dhAtusaMjJA, vartamAnAsaMjJaka Atmanepada 'te' pratyaya, an vikrnn| ___3. veviiyte| vyaJ + ya + te| 'vyeJ saMvaraNe' (1 / 612) dhAtu se kriyAsamabhihAra artha meM cekrIyitasaMjJaka 'ya' pratyaya, e ko A, prakRtasUtra se samprasAraNa, IkArAdeza, dvirvacanAdi, guNa, dhAtusaMjJA, te-pratyaya tathA an vikrnn|| 546 / 547. svApezcaNi [3 / 4 / 7] [sUtrArtha] in pratyayAnta svap dhAtu (svApi) ko saMprasAraNa hotA hai, caN pratyaya ke para meM rahane pr|| 547 / [du0 vR0] svAperinantasya caNi pare samprasAraNaM bhvti| asuussupt| svAperinantasyeti kim ? svApamakarot asussupt|| 547 /
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIye AkhyAtAdhyAye caturthaH samprasAraNapAdaH [du0 TI0] svaapeH| svAperitInantAnukaraNam, nahi svAparUpo dhaatursti| ya ikA nirdizyate iti hadi kRtvAha - inntsyeti| kimiti kimarthaminanto nirdizyate svapazcaNItyukte - pyarthAdinA vyavadhAne bhaviSyati inamantareNa tadabhAvAt ? satyam, svAperghajantasyApi parigrahArthamanyathA gho'kAralopasya sthAnivadbhAvAdanekavarNavyavadhAnAnna prApnotItyAha - svApamakarodasuSupaditi dvivacanAt pUrvaM saMprasAraNaM samAnalopatvAdiha dI? laghorna bhavati / caNIti kim ? svaapyte|| 547 / [vi0 pa0] svaapeH| asUSupaditi, svapehetAvin / adyatanyA di, caN, samprasAraNam, dvirvacanam, dIrgho lghordiirghH| na hIha svAparUpo dhAturasti, yena ikpratyayenaivaM nirdeza: syaat| ata: svapirevAyaminanta iti matvA bodhayati - svaaprityaadi| nana kimarthamayaminanto nirdiSTa: svapezcaNItyucyatAm arthAdinA vyavahite caNi bhaviSyati, tena vinA tadabhAvAt ? stym| svaperghajantasyApi yathA syAd anyathA gho'kArasya "ini liGgasya" (3 / 2 / 12) ityAdinA luptasya sthAnivadbhAvAdanekavarNavyavahite caNi na syaadityaahsvaapmkroditi| asussupditi| samAnalopatvAdiha dIrgho laghorna bhavati / / 547 / [samIkSA] 'asaSapat' ityAdi prayogoM ke siddhyartha donoM hI vyAkaraNoM meM samprasAraNa kArya kA vidhAna kiyA gayA hai| pANini kA sUtra hai - "svApezcaDi'' (a0 6 / 1 / 18) / pANinIya caG pratyaya meM jo kArya 'G' anubandha kA hai vahI kAtantravyAkaraNa ke caNpratyayagata 'Na' anubandha kA samajhanA caahie| ata: ubhayatra samAnatA hai| [rUpasiddhi] 1. asuussupt| aT + svap + in + caN + adytnii-di| svapantaM praayukt| 'ji Svapa zaye' (2032) dhAtu se "dhAtozca heto' (3 / 2 / 10) sUtra dvArA in pratyaya, "asyopadhAyA dIrgho vRddhirnAminAminicamu' (3 / 6 / 8) se upadhAvRddhi, "te dhAtavaH" (3 / 2 / 16) se 'svApi' kI dhAtusaMjJA, adyatanIsaMjJaka parasmaipada prathamapuruSa-ekavacana 'di' pratyaya, "aD dhAtvAdistinyadyatanokriyAtipatnipa'' (3 / 8 / 16) se aDAgama, "zridrusrukamikAritAntebhyazcaN kartari'' (3 / 2 / 26) se caN pratyaya, prakRta sUtra se samprasAraNa, "caNparokSAcakrIyitamanantaMSu'' (3 / 3 / 7) se 'sup' ko dvivaMcana, 'a + sup + supi + caN + di' isa avasthA meM pUrvavartI sapa ko abhyAsasaMjJA, abhyAsaghaTita pakAra kA lopa, sanvadbhAva, "TIlaghAH' (3 / 3 / 36) se dIrgha, kAritalopa tathA "nimittAt pratyayavikArAgamastha: sa: patvam'' (3 / 8 / 26) se sakAra ko pakAgadeza / / 547 /
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAtantravyAkaraNam 548. grahisvapipracchAM sani [3 / 4 / 8] [sUtrArtha] 'graha-svap-pracch' dhAtuoM meM vartamAna antasthAsaMjJaka varNoM ko samprasAraNa hotA hai, san pratyaya ke pare rahane para / / 548 / [du0 vR0] eSAM sani pare samprasAraNaM bhvti| jighRkSati, suSupsati, pipRcchiSati / / 548 / [vi0 pa0] gRhi0 / jighRksstiiti| ho DhaH, "tRtIyAderghaDhadhabhAntasya" (3 / 6 / 100) ityAdinA AdicaturthatvaM dhakAraH, tata: "SaDho: ka: se" (3 / 8 / 4), nimittAt sstvm| pipRcchisstiiti| "smiyU' (37 11) ityAdinA iT / / 548 / [samIkSA 'jighRkSati, suSupsati, pipRcchiSati' Adi zabdarUpoM ke siddhyartha samprasAraNa kA vidhAna donoM hI vyAkaraNoM meM kiyA gayA hai| pANini ne ukta tIna dhAtuoM ko do sUtroM meM par3hA hai| guNAbhAva ke lie kid-vidhAyaka sUtra meM ina tInoM kA eka hI sUtra meM pATha hai- "rudavidamuSagrahisvapipraccha: saMzca'' (a0 1 / 2 / 8); "vacisvapiyajAdInAM kiti ca, grahijyAvayivyadhivaSTivicativRzcatipRcchatibhRjjatInAM Diti ca' (a0 6 / 1 / 15-16) / [rUpasiddhi] 1. jighRkssti| graha + san + ti| grhiitumicchti| 'graha upAdAne' (8 / 14) dhAtu se "dhAtorvA tumantAdicchatinaikakartRkAt' (3 / 2 / 4) se 'san' pratyaya, "grahaguho: sani' (3 / 7 / 31) se iDAgama kA niSedha, "sani cAniTi'' (3 / 5 / 9) se guNAbhAva, prakRta sUtra se samprasAraNa, dvivacana, abhyAsasaMjJAdi, "RvarNasyAkAra:' (3 / 3 / 16) se RkAra ko akAra, "kavargasya cavarga:' (3 / 3 / 13) se gakAra ko jakAra, "sanyavarNasya' (3 / 3 / 26) se a ko ittva, "ho DhaH' (3 / 6 / 56) se hakAra ko DhakAra, "tRtIyAderghaDhadhabhAntasya dhAtorAdicaturthatvaM sadhvoH' (3 / 6 / 100) se gakAra ko ghakAra, "SaDho: ka: se' (3 / 8 / 4) se DhakAra ko kakAra, dhAtusaMjJA, ti-pratyaya, tathA "nimittAt pratyayavikArAgamastha: sa: Satvam' (3 / 8 / 26) se sakAra ko sskaaraadesh| 2. sussupsti| svap + san + ti| svptmicchti| 'tri Svapa zaye' (2 / 32) dhAtu se icchA artha meM san pratyaya, "ApitapitipisvapivapizapichupikSipilipilupispeH pAt' (37 / 24) se aniT, "sani cAniTi' (3 / 5 / 9) se aguNa, prakRta sUtra se samprasAraNa, dvirvacanAdi, dhAtusaMjJA, tipratyaya, tathA "nimittAt0" (3 / 8 / 26) se sakAra ko sskaaraadesh| --
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIye AkhyAtAdhyAye caturthaH samprasAraNapAdaH 3. pipRcchissti| pracch + san + ti| prssttumicchti| 'praccha jJIpsAyAm' (5 / 49) dhAtu se icchArtha meM san pratyaya, "smipanjva zUkRgRdRdhapracchAM sani" (3 / 711) se iDAgama, prakRta sUtra se saMprasAraNa, dvirvacanAdi, "RvarNasyAkAra:' (3316) se R ko a, "sanyavarNasya' (3 / 3 / 26) se a ko i, dhAtusaMjJA, ti-pratyaya tathA "nimittAt" (3 / 8 / 26) ityAdi se sakAra ko sskaaraadesh||548| 549. cAyaH kizcekrIyite [3 / 4 / 9] [sUtrArtha] cAy dhAtu ko cekrIyitasaMjJaka pratyaya ke paravartI hone para 'ki' Adeza hotA hai|| 549 / [du0 vR0] cAyazcekrIyite pare kirbhvti| cekiiyte|| 549 / [du0 TI0] cAya0 / "cAya pUjAnizAmanayoH'' (1 / 586) / kecit kIti dIrgha cekrIyitalagantArtha paThanti - cekIta:, cekItha: / lugvidhirbalavAnapyAdezamapekSate vacanAt / / 549 / [samIkSA] 'cekIyate' Adi zabdarUpoM ke siddhayartha 'cAya' dhAtu ko 'ki' Adeza kA vidhAna donoM hI AcAryoM ne kiyA hai| pANini kA sUtra hai - "cAya: kI" (a06| 1 // 21) / pANini ne dIrgha IkArAnta 'kI' Adeza kiyA hai, jaba ki kAtantrakAra ne hrasva ikArAnta 'ki' Adeza mAnA hai| TIkAkAra ke anusAra kAtantra ke bhI kucha AcArya cekrIyitaluganta ke lie dIrgha IkArAnta hI Adeza mAnane ke pakSa meM haiN| [rUpasiddhi] 1. cekiiyte| cAy + ya + te| puna: punshcaayti| 'cAya pUjAnizAmanayoH' (1 / 586) dhAtu se, "dhAtoryazabdazcekrIyitaM kriyAsamabhihAre'' (3 / 2 / 14) se cekrIyitasaMjJaka 'ya' pratyaya, prakRta sUtra se 'cAya' ko 'ki' Adeza, dvirvacanAdi, "kavargasya cavarga:" (3 / 3 / 13) se kakAra ko cakArAdeza, "guNazcekrIyite'' (3 / 3 / 28) se abhyAsaghaTita ikAra ko guNa-ekAra, "nAmyantAnAM yaNAyiyinnAzIzcvicekrIyiteSu ye dIrghaH' (3 / 4 / 70) se dIrgha, "te dhAtavaH" (3 / 2 / 16) se 'cekIya' kI dhAtusaMjJA, vartamAnAsaMjJaka te - pratyaya tathA an vikrnn|| 549 / 550. pyAyaH pi: parokSAyAm [3 / 4 / 10] [sUtrArtha] cekrIyitasaMjJaka pratyaya tathA parokSAsaMjJaka pratyayoM ke paravartI hone para 'pyAy' dhAtu ko 'pi' Adeza hotA hai|| 550 /
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ 22 kAtantravyAkaraNam [du0 vR0] pyAyazcakrIyite pare parokSAyAM ca pirbhavati / pepIyate, Apipye, ApipyAte, Apipyire / / 550 / [du0 TI0 ] pyAyaH / 'sphAyI o pyAyI vRddhau ' (1 / 413) / na parokSA cekrIyitaM nivrtytydhikaarsyesstttvaat| yo'pi parokSAyAM ceti paThati, tasyApi cAnukRSTatvAt " zvayatervA" (3 | 4| 12) ityatra duSyati / atha cakAro'pi tatra varttiSyate yatnabalAt tadA kimanena cakAreNa / atrApi dIrgha cekrIyitalugarthaM kecit paThanti, bhASAyAmapyabhidhAnamastIti / pepItaH, pepIthaH / / 550 / [vi0 pa0 ] pyaayH| parokSAyAmiti vacanAccekrIyitasya nivRtti: kathanna syAditi / na codyam, adhikArasyeSTatvAdityAha cekrIyite parokSAyAM ceti / yadi punaH parokSAyAM ceti paThyate, tadA cAnukRSTatvAd uttaratra cekrIyitAdhikAro na syAt / na cAyamuktasamuccaye cakAraH zakyate vaktum, cekrIyitasya dRSTAdhikAratvAt parokSaiva nAnuvartate gauNatvAt / athottaratrApi cakAro'nuvartiSyate, kimanena yatnene / 'Apipye' iti parokSAyAM "ya ivarNasyAsaMyogapUrvasya" (3 / 4 / 58) ityAdinA yakAraH / / 550 / [bi0 TI0 ] pyaayH| adhikArasyeSTatvAditi / cAyapyAyoH kipI cakrIyitaparokSayorityekayogakaraNAdubhayatra bhaviSyati / naivam, yathAsaMkhyaM bhaviSyati, dvividhe'pi sUtrArthe gauravaM syAditi cet, cakAro'nuvartiSyate / ayamabhiprAyaH - cekrIyitaM tAvad vartate, tadApi cakArAnuvRttau cekrIyite cetyukte parokSAyAmapi syAdityarthaH / / 550% [samIkSA] 'pepIyate' Adi zabdarUpoM ke siddhyartha pyAyI dhAtu ko 'pi' Adeza donoM hI vyAkaraNoM meM kiyA gayA hai| pANini kA sUtra hai "pyAya: pI" (a0 6 / 1 / 28 ) / antara yaha hai ki pANini ne dIrgha IkArAnta 'pI' Adeza kiyA hai, jaba ki kAtantrakAra ne hrasva ikArAnta 'pi' Adeza svIkAra kiyA hai| TIkAkAra ke anusAra kucha kAtantra - vyAkhyAkAra bhI dIrghAnta Adeza ke pakSadhara haiN| [rUpasiddhi] 1. pepIyate / pyAy + ya te| 'sphAyI o pyAyI vRddhoM ( 1 / 413) dhAtu se 'bhRzaM pyAyati' artha meM "dhAtoryazabdazcakrIyitaM kriyAsamabhihAre" (3 / 2 / 14) sUtra dvArA cekrIyitasaMjJaka 'ya' pratyaya, prakRta sUtra se 'pi' Adeza, dvirvacanAdi, 'guNazcekrIyite" (3 / 3 / 28) se abhyAsaghaTita ikAra ko guNa- ekAra, "nAmyantAnAM yaNAyiyinnAzIzcvicekrIyiteSu ye dIrghaH " ( 3 | 4 | 30 ) se dhAtughaTita ikAra ko IkAra, "te dhAtavaH '' (3 / 2 / 16) se 'pepIya' kI dhAtusaMjJA tathA vartamAnAsaMjJaka Atmanepada prathamapuruSa ekavacana 'te' prtyy| " -
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIye AkhyAtAdhyAye caturthaH samprasAraNapAda: 23 2. aapipye| AG + pyAy + e| 'pyAyI' (1 / 413) dhAtu se parokSAvibhaktisaMjJaka Atmanepada prathamapuruSa - ekavacana 'e' pratyaya, 'pi' Adeza, dvirvacanAdi, "ya ivarNasyAsaMyogapUrvasyAnekAkSarasya'' (3 / 4 / 58) se dhAtughaTita ikAra ko ykaaraadesh| 3. aapipyaate| AG + pyAy + parokSA - aate| AG - pUrvaka pyAyI dhAtu se parokSAvibhaktisaMjJaka Atmanepada-prathamapuruSadvivacana 'Ate' pratyaya, 'pi' Adeza, dvirvacanAdi tathA dhAtughaTita ikAra ko ykaaraadesh| 4. aapipyire| AG + pyAy + parokSA - ire| 'AG' upasarga-pUrvaka 'pyAyI' dhAtu se parokSAvibhaktisaMjJaka Atmanepada-prathamapuruSa - bahuvacana 'ire' pratyaya, pyAy ko 'pi' Adeza, dvirvacanAdi tathA ikAra ko ykaaraadesh|| 550 / 551. zvayatervA [3 / 4 / 11] [sUtrArtha cekrIyitasaMjJaka 'ya' pratyaya tathA parokSAsaMjJaka pratyaya ke pare rahate 'zvi' dhAtu ko vaikalpika samprasAraNa hotA hai|| 551 / [du0 vR0] zvayatezcekrIyite pare parokSAyAM ca saMprasAraNaM bhavati vaa| zozUyate, sheshviiyte| zuzAva, shushuvtuH| zizvAya, shishviytuH|| 551 / / [du0 TI0] zvayate / guNinyaprApte vibhASA aguNe ca prApte vibhaassaa| yasmin pakSe zvayate: saMprasAraNaM nAsti tadApi "parokSAyAm abhyAsasyobhayeSAm" (3 / 4 / 4) iti saMprasAraNaM prApnotIti abhyAse prtissidhyte| itara Aha - nAprAptayoraguNAbhyAsalakSaNayoriyaM zvayatervibhASA aarbhyte| sA yathaivAguNaM bAdhate tathAbhyAsalakSaNamapi, paratvAd vA zvayatelakSaNasyAvakAza: - zuzAva, shushvith| zizvAya, shishvyith| aguNalakSaNasyAvakAza: 'zUna:, zUnavAn' ityaadau| iha tUbhayaM prApnoti - zizviyatuH shishviyuriti| yadi tarhi paratvAd aguNalakSaNaM bAdhate, evam abhyAsalakSaNamapi, ttraabhyaaslkssnnsyaavkaash:| anye yajAdaya: 'iyAja, uvApa' zvayatilakSaNasyAvakAza: pararUpaM zvayaterabhyAsasyobhayeSAM prApnotIti 'zizviyataH, zizviyaH' zvayatilakSaNaM bhavati paratvAditi, naitad yuktm| yato yajAdaya iti vyavasthAvAcyAdizabda:, sa ca gaNe paThitAn yajAdIn pratyakamapekSate, kutazcodanAt kvacideva yajAdau kRtAvakAza: syAt, tasmAdanavakAzamabhyAsalakSaNaM saMprasAraNaM prApnotIti pratiSedhasya vissyH|| 551 / [vi. pa0] zvayate / 'zuzuvatuH, zizviyatuH' iti atus, "svarAdAvivarNovarNAntasya" (3 / 4 / 55) ityAdinA iyuvau|| 551 /
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ 24 kAtantravyAkaraNam [bi0 TI0 ] zvayate 0 0 / aprApte vibhASayamiti hemakaraH / anantaratvAdatrApi nAnuvartate pRthag yogAt / tatazca svakAryAnupAdAnAt saMprasAraNamanuvartate / vizeSAtidiSTatvAditi vA shrynniiym|| 551 / [samIkSA] 'zozUyate, zuzAva' ityAdi zabdarUpoM ke siddhyartha donoM hI vyAkaraNoM meM vaikalpika samprasAraNavidhAna kiyA gayA hai| pANini kA sUtra hai "vibhASA zve : " (a0 6 / 1 / 30) / dhAtu kA nirdeza ikpratyayAnta, apratyayAnta athavA tip (ztip) pratyayAnta mAnya hai "ikaztipo dhaatunirdeshe"| pANini ne 'zve ' yaha nirdeza ikpratyayAnta kiyA hai, jaba ki kAtantrakAra kA 'zvayate' yaha pATha zitap ( tip ) pratyayAnta hai| [rUpasiddhi] 1. zozUyate, zezvIyate / ziva + ya + te / bhRzaM shvyti| 'Tu o zvi gativRddhyo:' (1 / 616) dhAtu se "dhAtoryazabdazcekrIyitaM kriyAsamabhihAre" (3 / 2 / 14) sUtra dvArA kriyAsamabhihAra artha meM cakrIyitasaMjJaka 'ya' pratyaya, prakRta sUtra se vaikalpika samprasAraNa, dvirvacana, abhyAsasaMjJA. "guNazcekIyite" (3 / 3 / 28) se abhyAsaghaTita ukAra ko guNa - okAra, "nAmyantAnAM yaNAyiyinnAzIzcvicekrIyiteSu ye dIrghaH " (3 / 4 / 70) se dhAtughaTita ukAra ko dIrgha, "te dhAtavaH' (3 / 2 / 16) se 'zAMzUya' kI dhAtusaMjJA tathA vartamAnAsaMjJaka Atmanepada- - prathamapuruSa ekavacana 'te' prtyy| samprasAraNa ke abhAva meM 'zezvIyate' zabdarUpa siddha hogaa| " - - 2. zuzAva, zizvAya / ziva + parIkSA aT / 'Tu o zvi gativRddhyoH ' (1 / 616) dhAtu se parIkSAvibhaktisaMjJaka parasmaipada - prathamapuruSa ekavacana 'aT' pratyaya, prakRta sUtra se vaikalpika samprasAraNa, dvitva, "asyopadhAyA dIrgho vRddhirnAminAminicaTsu " (3 / 6 / 5) se dhAtuTita ukAra ko vRddhi aukAra tathA 'au Av' (1 / 2 / 15) se aukAra ko 'Av' Adeza / samprasAraNa ke abhAva meM zizvAya' rUpa draSTavya hai ! 3. zuzuvatuH, shishviytuH| zvi + parIkSA - atum / zvi' dhAtu se parIkSAvibhaktisaMjJaka prathamapuruSa dvivacana 'atus' pratyay prakRta sUtra se vaikalpika samprasAraNa, dvirvacana, "svarAdAvivarNovarNAntasya dhAtoriyuvau" (3 / 4 / 55 ) se dhAtughaTita ukAra ko uv tathA 'rasakArayorvisRSTaH " (2 / 3 / 63) se sakAra ko visargAdeza / samprasAraNa ke abhAva meM 'zizviyatuH ' zabdarUpa siddha hogA / / 551 | 552. kArite ca saMzcaNo: [ 3 / 4 / 12] [sUtrArtha ] san athavA caN pratyaya se yukta kAritasaMjJaka 'in' pratyaya ke pare rahate 'ziva' dhAtu ko vikalpa se samprasAraNa hotA hai / / 552 1
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIye AkhyAtAdhyAye caturthaH samprasAraNapAdaH [du0 vR0] zvayate: saMzcaNoryat kAritaM tasmin saMprasAraNaM bhavati vaa| zuzAvayiSati, shishvaayyissti| azUzavat, ashishvyt| ini kRtasya sthAnivadbhAvAt zu - dvivcnm|| 552 / [vi. pa0] kArite0 / shushaavyisstiiti| zvayatehU~tAvin / tipA nirdezasya svarUpagrAhakatvAdiha prAG na vRddhiH| viSayavijJAnAd vA vRddhirantaraGgApi saMprasAraNena baadhyte| rAMprasAraNe tu vRddhyAvAdezau bhavataH eva ini kRtasya sthAnivadbhAvAt zu - dvivacanam - azUzavad iti| innAdikaM pUrvavat "inyasamAna0" (3 / 5 / 44) ityAdinA hrasva: "dI? lagho:" (3 / 3 / 36) iti ca vishessH| samprasAraNAbhAvapakSe dIrgho laghorna bhavati zvazabdayoge gurutvaaditi|| 552 / [bi0 TI0] kArite0 / vRddharapi bAdhakatvamityAha - viSayavijJAnAd veti| zAvayitumicchatIti na vaakym| sanviSayakArite samprasAraNaM tacca vissypraagicchaarthvivkssaayaamev| ata ini sati vAkye sano viSayasya prAg abhAvAt samprasAraNe'pi zvayimicchatIti sanutpatto vAkyaM shudvivcnm| samprasAraNaM tu anena kRtam, tacca san - cagnimittake ini na sthAnivaditi hemH| tayorviSaye ini samprasAraNatvAd inmAtranimitte kArye sthAnivadityAha - ini kRtsyeti|| 552 / [samIkSA] 'zuzAvayiSati, azUzavat' Adi zabdarUpoM ke siddhyartha samprasAraNa kArya kA vidhAna donoM hI vyAkaraNoM meM kiyA gayA hai| pANini kA sUtra hai - "No ca saMzcaGoH'' (a0 6 / 1 / 31) / pANinIya 'Nic' pratyaya ke lie kAtantrakAra ne in pratyaya kiyA hai aura usakI kAritasaMjJA bhI kI hai - "in kAritaM dhAtvarthe'' (3 / 2 / 9) / isI prakAra pANinIya 'caG' pratyaya ke lie kAtantra meM NakArAnubandhaviziSTa 'caN' pratyaya mAnya hai| ata: ubhayatra samAnatA hai| [rUpasiddhi] 1. zuzAvayiSati, shishvaayyisseti| zvi + in + san + ni| zvayantaM pryoktumicchti| 'Tu o ziva gativRddhyo :' (1 / 616) dhAtu se 'dhAtozca heto'' (3 / 2 / 10) sUtra dvArA 'in' pratyaya 'dhAtorvA tumantAdicchatinaikakartRkAt'' (3 / 2 / 4) se san pratyaya, prakRta sUtra se vaikalpika samprasAraNa, "asyopadhAyA dIrgho vRddhirnAminAminicaTsu'' (3 / 6 / 5) se vRddhi, Av Adeza, "iDAgamo'sArvadhAtukasyAdiLaJjanAderayakArAde:' (3 / 7 / 1) se iDAgama, "caNparokSAcekroyitasananteSu'' (3 / 3 / 7) se 'zu' ko dvitva, "pUrvo'
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAtantravyAkaraNam bhyAsaH" (3 / 3 / 4) se pUrvavartI 'zu' kI abhyAsasaMjJA, "nAmyantayordhAnuvikaraNayorguNaH'' (3 / 5 / 1) se ikAra ko guNa ekAra, ayAdeza, "nimitnAt pratyayavikArAgamasthaH saH Satvam'' (3 / 8 / 26) se sanpratyayaghaTita sakAra ko SakAra, "te dhAnavaH'' (3 / 2 / 16) se 'zuzAvayiSa' kI dhAtusaMjJA tathA vartamAnAvibhaktisaMjJaka parasmaipada-prathamapuruSa - ekavacana 'ti' prtyy| samprasAraNAbhAvapakSa meM ziva + in, vRddhi, san , iDAgama (zvAyi + i + sa), ziva ko dvitva, abhyAsAdikArya tathA guNAdeza - shishvaayyissti| 2. azUzavat, ashishvyt| aT + ziva + in + caN + di| zvayantaM praayukt| 'Tu o ziva gativRddhyA :' (1 / 616) dhAtu se in pratyaya, adyatanAvibhaktisaMjJaka parasmaipada-prathamapuruSa - ekavacana 'di' pratyaya, aDAgama, "zridrunukamikAritAnnebhyazcaN katari" (3 / 2 / 26) se caN pratyaya, samprasAraNa, vRddhi (azAvi + caN), 'zAvi' ko prApta hone para sthAnivadbhAva hone se 'zu' ko dvirvacana, "inyasamAnalopopadhAyA:" (3 / 5 / 44) se hrasva, sanvadbhAva, "dIrgho lagho:'' (3 / 3 / 36) se laghu ukAra ko dIrgha UkAra, tathA kAritasaMjJaka in pratyaya kA lop| samprasAraNAbhAvapakSa meM 'zvi + in; vRddhi-zvAyi, di, caN, aT, zvAyi ke sthAna meM 'ziva' ko dvitva, abhyAsAdi kArya, valopa, hrasva tathA kAritalopa hone para 'azizvayat' ruup|| 552 / 553. hvayaternityam [3 / 4 / 13] [sUtrArtha] 'san' tathA 'caN' pratyayoM se sambaddha kAritasaMjJaka in pratyaya ke pare rahate hvetra' dhAtu ko nitya samprasAraNa hotA hai|| 553 / [du0 vR0] hvayate: saMzcaNAryat kAritaM tasminnityaM saMprasAraNaM bhvti| juhAvayiSati, ajuuhvt| dvivacananimitte kAritavyavadhAna eva yathA syAd iti vacanam, tena hvAyakayitumicchati jihvAyakayiSati, ajhvaaykditi|| 553 [du0 TI0] hvayate0 / kimartho yogavibhAga ini saMzcaNviSaye yathA syaat| anyathA hvayaterabhyastasya cetyucyamAne hvAyayate: kathaM bhavati, naivam / idamapi hvayaterevAbhyastaM dvivacanamanabhyAsasyaikasvarasyAdyasyeti avayavapakSe'pi hvayaterevAbhyastaM yasya dvirvacanaM tena smudaaysyaabhysttvaat| athavA rUpAvyatireko'tra tipA nirdezAt, na t arthaavytirekH| tena hvyterevaabhysttvm| arthAvyatireke hi samAzrIyamANe 'juhAva, juhavitha' ityatra syaat| juhAvayiSati, ajUhavaditi sidhyati kArite hvAmAtrarUpatvAd rUpAvyatireko yuktH| johUyate, juhUSatItyatrApi sakAraSakAro hvayatyaGgabhUtau tadvyapadezatAm Apanno hvayatigrahaNena gRhyte| athavA rUpAvyatireko nAzrIyate sano yakArasyApi dvivaMcane prAdhAnyAd hvayatinA'
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIye AkhyAtAdhyAye caturthaH samprasAraNapAda: bhyastasya kriyate vyapadezo hvytertraabhystmiti| jihvAyakayiSatItyAyyAdezasya hvayatigrahaNena grahaNAd ruupaatirektaa| naitad darzanamihAbhyastanimittamabhyastamucyate upcaaraat| yathA 'AyughRtam' iti| tena kRtasamprasAraNasyaiva dvivacanam, anyathA "na samprasAraNe" (3 / 4 / 17) iti pratiSedhe dvitIyasya saMprasAraNaM na syaat| kRdantasya ca hvayate: saMprasAraNamiti pratiSedho bhavatIti mukhye'pyarthe sati gauNe vartate, lkssnnaanurodhaat| yathA "rAgAnnakSatrayogAt" (2 / 6 / 7) ityabhyastanimitte pratyaya ityarthaH / kathantarhi SaSThI abhyastasya pratyayasya yo hvayatiriti saMbandhAt sUtratvAt saptamyarthe SaSThIti anye| evaM sati yogavibhAga iti hadi kRtvAha-dvirvacananimitta ityaadi| evazabda: svyogvyvsthaapk:| hvAyakamAcaSTe itIn, tataH sn| hvAyakamAkhyaditi in, ttshcnn| tib - nirdezena tu "zAcchAsAhvAvyAvepAmini" (3 / 6 / 21) ityAyirAdezo'pi bAdhyate iti vacanAt, tena 'akRtavyUhA: kaumArA: kAryaM dRSTvA kRtamapi zAstraM nivartayanti' iti nAyitavyaM bhvti| kathaM 'zuzuvatuH, zuzuvuH' iti paratvAdiyAdezo na bhavati, tatrApi tinirdezasya svarUpagrAhakatvAnna dossH| 'juhuvatu :, juhuvu :' iti hvaya te rAlo po 'sArvadhAtu ke na bhavati dvirvacanApekSatvAdityantaraGgatvAt prAgeva sNprsaarnnm| anye tu "saparasvarAyA:" (3 / 4 / 1) ityatra paragrahaNaM prAptamapi kArya bAdhitvA samprasAraNamevAgre'vadhArayatIti mnynte| tacca na prayojayatIti nityagrahaNaM vibhASAnivRttyartham / / 553 / [vi. pa0] hvyteH| juhAvayiSatItyatrApi pUrvavat samprasAraNena "zAcchAsAhvA0" (3 / 6 / 21) ityAdinA AyirAdezo'ntaraGgo'pi baadhyte| samprasAraNe tu pUrvavadini vRddhyAdau kRte sthAnivadbhAvAd hudvivcnm| ajuuhvditi| pUrvavadinnAdikaM kaarym| atha kimartho'yaM yogavibhAgo hvayaternityamabhyastasya cetyucytaam| evamapi 'juhAvayiSati, ajUhavat' iti sidhyatyevAbhyastatvAdityAha - dvivNcnetyaadi| kAritena vyavadhAnamasyeti kAritavyavadhAnaM dvivacananimittam / etaduktaM bhavati - yadi punardvirvacananimittapratyayavyavahite saMprasAraNaM bhavati, tadA kAritaneva vyavahite yathA syAt, anyavyavahita mA bhUt tana vuNAdi- pratyayana vyavahite na bhavati, anyathA tatrAbhyastanimitte saMprasAraNaM bhavad yathA kAritavyavahite bhavati, tathA vuNAdipratyayavyavahite'pi syaaditi| hvayatervaNa "AyiricyAdantAnAm'' (3 / 6 / 20) AyiH, hvAyakamAcaSTe itiin| hvAyakayitumicchatIti san, dvivacanAdikaM kArya tathA cnnprtyye'piiti|| 553 / [samIkSA] 'juhAvayiSati, ajUhavat' ityAdi zabdarUpoM ke siddhayartha donoM hI vyAkaraNoM meM samprasAraNavidhAna kiyA gayA hai| pANini kA sUtra hai - "hvaH samprasAraNam' (a0 6 / 1 / 32) / kAtantrakAra ne sUtra meM sAkSAt 'nitya' zabda kA pATha kiyA hai| pANini ne sUtra meM 'nitya' zabda nahIM par3hA hai, parantu vyAkhyAkAroM ne usako siddhi isa prakAra
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ 28 kAtantravyAkaraNam kI hai ki sUtra saM0 6 / 1 / 13 meM 'saMprasAraNa' zabda par3hA gayA hai, usI kI anuvRtti se kAryasaMbhava hone para bhI sUtra saM0 6 / 1 / 32 meM jo punaH 'samprasAraNa' zabda kA upAdAna kiyA gayA hai vaha 'vibhASA' kI nivRtti ke lie hai| [rUpasiddhi] " 1. juhaavyissti| hveJ + in + iT + san + ti / hvayantaM prayoktum icchati / 'hveJ spardhAyAM zabde ca" (1 / 613) dhAtu se in pratyaya, "sandhyakSarAntAnAmAkArose (3 | 4 / 20) se ekAra ko AkAra, san, iDAgama, samprasAraNa, vRddhi - au ( hAvi + iT + san), hu ko dvitva, abhyAsAdi, "ho ja" (3 / 3 / 12) se h ko j, guNa tathA sanghaTita sakAra ko SakArAdeza | 2. ajuuhvt| aT + hveJ + in + caN + di / hvayantaM praayukt| 'hveJ spardhAyAM zabde ca ' (1 / 613) dhAtu se hetvarthaka "dhAtozca hetau " ( 3 / 2 / 10) se, in pratyaya, caNviSaya meM samprasAraNa, vRddhi-au, Av Adeza, 'te dhAtavaH' (3 / 2 / 16) se 'hAvi' kI dhAtusaMjJA, adyatanIvibhaktisaMjJaka parasmaipada prathamapuruSa ekavacana di' pratyaya, aDAgama, caNpratyaya, 'hu' ko dvirvacana, "inyasamAnalopopadhAyA hrasvazcaNi" (3 / 5 / 44) se hrasva, "ho ja:" (3 / 3 / 12) se ha ko j, sanvadbhAva, "dIrgho laghoH " (3 / 3 | 36) se dIrgha tathA kAritalopa / / 553 / 554. abhyastasya ca [3 / 4 / 14] " [ sUtrArtha ] abhyastanimittaka pratyaya ke pare rahane para paravartI svarasahita hveJ-dhAtughaTita antasthAsaMjJaka varNa ke sthAna meM samprasAraNa hotA hai / / 554 / [du0 vR0] hvayaterabhyastamAtrasyAntasthAyAH saparasvarAyAH samprasAraNaM bhavati / juhAva, juhUSati, johUyate / / 554 / [vi0 pa0 ] abhyst0| abhystnimittmihaapybhystmupcaaraat| abhyastanimitte pratyaye hvayateH smprsaarnnmityrthH| sUtratvAt saptamyarthe sssstthiiym| tenAbhyastanimitte pratyaye samprasAraNe kRte pazcAd dvirvacanam, anyathA "na samprasAraNe" (3 / 4 / 17) iti pratiSedhAd dvitIyasya samprasAraNaM na syaat| juhAveti samprasAraNe dvirvacanam, tato vRddhyAvAdezau svrvidhitvaaditi|| 554 / [samIkSA] 'juhAva, juhUSati' ityAdi zabdarUpoM ke siddhyarthaM donoM vyAkaraNoM meM 'hveJ' dhAtughaTita vakAra ko samprasAraNa kiyA gayA hai| pANini kA bhI yahI sUtra hai "abhyastasya ca' (a0 6 / 1 / 33) / isa samprasAraNavidhi meM antara yaha hai ki
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIye AkhyAtAdhyAye caturthaH samprasAraNapAda: 29 pANini kevala 'v' kA samprasAraNa karate haiM, ata: unheM "samprasAraNAcca' (a0 6 / 1 / 108) se paravartI svara kA pUrvarUpa Adeza bhI karanA par3atA hai, parantu kAtantrakAra ne paravartI svara ke sahita antasthAsaMjJaka vargoM kA samprasAraNavidhAna kiyA hai| ata: unheM pUrvarUpa Adeza karane kI AvazyakatA nahIM hotI hai| [rUpasiddhi] 1. juhaav| hRJ + parokSA att| 'hveJ spardhAyAM zabde ca' (1 / 613) dhAtu se parokSabhUta artha kI vivakSA meM parokSAvibhaktisaMjJaka parasmaipada prathamapuruSa-ekavacana 'aT' pratyaya, prakRta sUtra se samprasAraNa, 'hu' ko dvirvacana, 'ho jaH" (3 / 312) se hakAra ko jakAra, dhAtugata ukAra ko vRddhi-aukAra tathA aukAra ko 'Av' aadesh| 2. juhuussti| hRJ + san + ti| hvaatumicchti| 'hveJ' dhAtu se icchArtha meM san pratyaya, "aniDekasvarA0" (31713) se aniT, prakRta sUtra se saMprasAraNa, dvirvacana, abhyAsasaMjJA, hakAra ko jakAra, dIrgha, Satva, 'juhUSa' kI "te dhAtavaH'' (3 / 2 / 16) se dhAtusaMjJA tathA vartamAnAsaMjJaka 'ti' prtyy| 3. johuuyte| hRJ + ya + te| puna: punrryti| 'hveJ' dhAtu se cekrIyitasaMjJaka 'ya' pratyaya, dhAtugata ekAra ko AkAra, prakRta sUtra se saMprasAraNa, dvitvAdi, hakAra ko jakAra, guNAdeza, dIrgha 'johUya' kI dhAtusaMjJA tathA vartamAnAsaMjJaka Atmanepada-prathamapuruSaekavacana 'te' prtyy|| 554 / 555. dyutisvApyorabhyAsasya [3 / 4 / 15] [sUtrArtha] dyut tathA inanta svap dhAtuoM ke abhyAsa meM vartamAna paravartI svarasahita antasthAsaMjJaka vargoM kA samprasAraNa hotA hai|| 555 / [du0 vR0] dhutisvApyorabhyAsasyAntasthAyAH saparasvarAyA: saMprasAraNaM bhvti| didyute, didyutAte, didyotiSate, adidyutt| sussvaapyissti| svAperinantasya grahaNAnna ghajAdau, tena sissvaapyissti|| 555 / [du0 TI0] dyuti0 / nanu svAperiti kimartho dIrghanirdezaH, svape: zuddhasyAbhyAsasya parokSAdiSu saMprasAraNamastIti pratyayAntarayuktasya grahaNaM cet kRdante'pi prasaGgaH - sissvaapkyisstiiti| tasmAt svAperiti nirdezAdevenantasya grahaNam , tarhi svAperghaji svApaM karotIti ini svaapyti| kArite kRte nirdezasArUpyamastIti 'siSvApayiSati' ityatrApi prApnoti? satyam, anAmadhAtorevAtra grahaNaM dyutinA saahcryaat| mukhyo vA saMzleSo gRhyate na gaunnH| gauNatvaM punarghajo'kAralope'saMzleSAdityAha - svaaperityaadi|| 555 /
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ 30 kAtantravyAkaraNam [vi0 pa0 ] O dyuti / adidyutaditi / "inyasamAna0" (3 / 5 / 44) ityAdinA dhAtorokArasya hrasva ukAraH / zeSaM pUrvavat / atha kimarthamidaM svAperinantasya nirdeza:, yAvatA zuddhasya svaperabhyAsasya parokSAdiSu saMprasAraNamastyeva / tad yathA " parokSAyAmabhyAsasyobhayeSAm" (3 / 4 / 4) iti "grahisvapipracchA sani" (3 / 4 / 9), "svapisyamivyejA cekrIyite" (3 / 4 / 7) ityato'rthAdevAtra pratyayAntarayuktasya grahaNaM bhaviSyatItyAha - svAperinantasyetyAdi / nanu tathApi siSvApakayiSatIti vuNantasya vyAvartane caritArthatvAdinantanirdezaH kathaM ghaJantamapi vyaavrtyet| iha ini kRte nirdezasya samAnarUpatvamastIti syAdeva saMprasAraNam ? satyametat / kintu dyutinA zuddhadhAtunA sAhacaryAt svApiriha zuddhadhAtureva gRhyate, nAmadhAtutvAccAyamazuddha iti| yadi punariha vacanAt pratyayAntarayuktasya grahaNaM bhavet, tadA zuddhasyaiva bhaviSyatIti dyutinA sAhacaryAt, na ghaJantasyAzuddhasya syaadityucyte| tadA inantagrahaNaM pratipattigauravanirAsArthameva syaat| svapanaM svApastaM karotItIn / abhyAsalope " sanyavarNasya " (3 / 3 / 26) itIttvam / / 555 / [bi0 TI0] dyuti.| aninantanirdezAt katham adidyutaditi, naivam / atrApi abhyAse dyutabhAgasya vidyamAnatvAd bhavatyeva saMprasAraNam ityAha aditi vRtti: / / 555 / - [samIkSA] " 'didyute, suSvApayipati' Adi zabdarUpoM ke siddhyarthaM donoM hI vyAkaraNoM meM 'dyut-svApi' ghaTita antasthAsaMjJaka varNoM kA samprasAraNavidhAna kiyA gayA hai| pANini kA sUtra hai "dyutisvApyoH samprasAraNam (a0 7|4 |63) / inanta 'svap' dhAtu ke abhISTa hone se sUtra meM 'svApi' kA pATha hai| ataH ghaJpratyayAnta 'svApa' se 'karoti' artha meM 'svApaM karoti' in pratyaya karane para samprasAraNa nahIM hotA hai, isase 'siSvApayiSati' rUpa siddha hogA. 'suSvApayiSati' nahIM / [rUpasiddhi] 1. didyute / dyut + parIkSA - e / 'ghuta dIptau (11433) dhAtu se parokSAvibhaktisaMjJaka Atmanepada prathamapuruSa-ekavacana 'e' pratyaya, "caNaparokSAcekrIyitasananteSu" ( 3 / 3 / 7) se dvirvacana, abhyAsasaMjJA, takAralopa, samprasAraNa tathA "sarvatrAtmane0 " ( 3 / 5 / 21) aguNa / 2. didyutyte| dyut + ya te| bhRzaM dyotate / 'dyuta dIpto' (1 / 433) dhAtu se kriyAsamabhihAra artha meM "dhAtoryazabdazcekrIyitaM kriyAsamabhihAre" (3 / 2 / 14) se cekrIyitasaMjJaka 'ya' pratyaya, "caNparokSAcekrIyitasananteSu " ( 31313) se dhAtu ko dvirvacana, abhyAsasaMjJA, samprasAraNa, "te dhAtavaH' (3 / 2 / 16) se 'didyutya' kI dhAtusaMjJA tathA vartamAnAsaMjJaka Atmanepada - prathamapuruSa ekavacana 'te' prtyy| "
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIye AkhyAtAdhyAye caturthaH samprasAraNapAdaH 3. didyotiSate / dyuta + san + iT + te / dyotitumicchati / 'dyuta dIptau ' (1 / 473) dhAtu se "dhAtorvA tumantAdicchatinaikakartRkAt" (3 / 2 / 4) sUtra dvArA icchArtha meM 'san' pratyaya, iDAgama, dvitva, abhyAsasaMjJA, takAralopa, prakRta sUtra se samprasAraNa, "saMzceti vA vaktavyam" se vaikalpika guNAdeza tathA sakAra ko SakArAdeza / 4. adidyutat / aT + t +in + caN + di / dyotamAnaM prAyukta / 'dyut dIpto' (1473) dhAtu se "dhAtozca hetau" (3 / 2 / 10) sUtra dvArA 'in' pratyaya, guNa, 'dyoti' kI '"te dhAtava:'" (3 / 2 / 16 ) se dhAtusaMjJA, adyatanIsaMjJaka parasmaipada - prathamapuruSa ekavacana 'di' pratyaya, aDAgama, caN pratyaya, dvirvacana, abhyAsasaMjJA, takAralopa, prakRta sUtra dvArA samprasAraNa tathA kAritalopa / 5. sussvaapyissti| svap + in + san + ti / svapantaM prayoktumicchati / 'JiSvapa zaye' (2 / 32) dhAtu se hetvarthaka 'in' pratyaya, "asyopadhAyA dIrgho vRddhirnAminAminicaTsu" (3 / 6 / 5) se dIrgha, "te dhAtavaH " ( 3 / 216 ) se 'svApi' kI dhAtusaMjJA, "dhAtorvA tumantAd icchatinaikakartRkAt" (3 / 2 / 4) se 'san' pratyaya, iDAgama, dvitva, prakRta sUtra dvArA samprasAraNa, SakArAdeza, guNa tathA ayAdeza / / 555 / 556. na samprasAraNe [3 / 4 / 16 ] 31 [ sUtrArtha] eka bAra samprasAraNa ho jAne para punaH samprasAraNa nahIM hotA hai / / 556 / [du0 vR0] samprasAraNe kRte punaH saMprasAraNaM na bhavati / vidhyate, vevidhyate, vivyathe vividhatuH vividhu, saMvivyatuH, saMvivyuH / ekadezavikRtasyAnanyavadbhAvAd vyaktau jAtau ca vcnm|| 556 / " - [du0 TI0 ] na saMpra0 / vyaktau jAtau ca vacanamiti / vyaktau yAvanti lakSyANi tAvanti lakSaNavAkyAni iti bhaavH| jAtau caikamevedaM lakSaNam, sakRllakSye lakSaNasya caritArthatvAt, parokSAyAmaguNe kRtasaMprasAraNAnAM dvirvacane "parokSAyAmabhyAsasyobhayeSAm " ( 3 / 414) iti pUrvasya prApnoti, ekayogalakSaNaM khalvapi saMprasAraNam, tad yadi tAvat paramabhinivRttaM (pUrvamapyanabhinivRttam) prasaktasyAnabhinivRttasya pratiSedhena nivRtti: zakyA kartum / yo hi bhuktavantaM brUyAnmA bhuGkSveti kintena kRtaM syAt / tathApi paramabhinivRttam, pUrvamapya (na) bhinivRttm| atra nimittasaMzayo'nupapannaH / "na samprasAraNe samprasAraNam" ( 3 / 4 / 17) iti yat tAvaducyate ucyamAne'pyetasmin kuta etat parasya bhaviSyati na punaH pUrvasyeti / iheGgitena Acaritena ceSTitena nimiSitena mahatA vA sUtrapraNayanenAcAryANAmabhiprAyo lakSyate / etadeva jJApayati parasya bhavati na punaH pUrvasyeti / yadayaM "na samprasAraNe samprasAraNam" (3 / 4 / 17) iti pratiSedho nAstIti / na ca ' antyavikAre'ntyasadezasya
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAtantravyAkaraNam kAryaM bhavati' (kAta0 pa0 61 ) iti naitasyA: paribhASAyAH santi prayojanAnIti / naivamiha vyAkhyeyam pareNa svareNeti pUrvasyAsambandhAditi / / 556 / 32 [vi0 pa0 ] * " na saMpra0 / vyadheryaNi cekrIyite ca grahyAditvAt samprasAraNe kRte 'yAvatsambhavastAvad vidhi:' (kAta0 pa0 27) iti punarvakArasya prApnotIti niSedha ucyate / tathA " vyathezca " (3 / 4 / 5) iti vyatherabhyAsasya prApnoti tathA vyathe: parokSAyAmaguNe kRtasaMprasAraNasya dvirvacanaM 'parokSAyAmabhyAsasyobhayeSAm " ( 3 / 4 / 4) iti punarabhyAsasya prApnoti / 'saMvivyatuH, saMvivyuH' iti vyeJo yajAditvAt samprasAraNe " tad dIrghamantyam" (41 / 52 ) iti dIrghatve ca ya ivarNasyetyAdinA yakAraH / atha kimarthamidaM yAvatA saMprasAraNe sati nirdiSTA dhAtava eva na bhavanti, kutaH punaH saMprasAraNaprasaGga ityAha ekdeshvikRtsyaannyvdbhaavaaditi| tathAhi loke chinnakarNalAGgulaH zvA zvaiva bhavati nAzvAdiriti, tadvadatrApIti bhAvaH / vyaktau jAtau ca vacanam iti tatra vyaktau yAvanti lakSaNAni tAvanti lakSaNavAkyAnIti / 'vidhyate' ityAdau yakArasya samprasAraNe'nyadeva grahyAdilakSaNaM vakArasyApyananyavaditi tasyApi saMprasAraNaM syAta tallakSaNasyAkRtArthatvAditi / jAtau caikamevedaM lakSaNaM sakRllakSye lakSaNasya ca nArthatvAditi vividhaturityAdAvaguNe kRtasaMprasAraNadvirvacane ''parokSAyAmabhyAsasyobhayeSAm" (3 4 4 ) iti syAd yasmAdatra pakSe AtmapravRttireva bhavati, nAnyatra nivRttirityanyasya nivartanIyasyAbhAvAdAtmapravRttireva syAditi bhAvaH / / 556 / " [fao to] na saMpra0 / vyaktau jAtau ca vacanamiti vRttiH / vidhyatItyatra prativyakti prayogAllakSaNamapi bahutaraM syAt / / 556 / [samIkSA] 'vidhyate, vivyathe vevidhyate' ityAdi zabdarUpoM meM 'ya' ko saMprasAraNa karane ke bAda 'va' ko bhI saMprasAraNa prApta hotA hai, usake niSedha kA vidhAna donoM hI vyAkaraNoM meM kiyA gayA hai| pANini kA sUtra hai 'na saMprasAraNe samprasAraNam" (a0 6 / 1 / 37) / punaH samprasAraNa hone se aniSTa rUpApatti ke vArArtha ukta niSedha karanA Avazyaka hai| yaha niSedha jAti tathA vyaktirUpa ubhaya pakSoM meM mAnya hai / vRttikAra durgasiMha kA isa viSaya meM abhimata hai - 'ekadezavikRtasyAnanyavadbhAvAd vyaktau jAtau ca vacanam' (du0 vR0 ) / [vizeSa vacana ] ko 1. vyaktau yAvanti lakSyANi bhavanti tAvanti lakSaNavAkyAnIti bhAvaH / jAtau caikamevedaM lakSaNam, sakRllakSye lakSaNasya caritArthatvAt (du0 TI0 ; vi0 pa0 ) / 2. iheGgitena Acaritena ceSTitena nimiSitena mahatA vA sUtrapraNayanenAcAryANAmabhiprAyo lakSyate (du0 TI0 ) /
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIye AkhyAtAdhyAye caturthaH samprasAraNapAdaH 3. loke chinnakarNalAGgla: zvA zvaiva bhavati naashvaadiriti| tadvadatrApIti bhAva: (vi0 p0)| [rUpasiddhi] 1. vidhyte| vyadh + yaN + te| 'vyadha tADane' (3 / 25) dhAtu se karma artha meM "sArvadhAtuke yaN'' (3 / 2 / 31) se 'yaNa' pratyaya, aguNavidhAna, "grahijyAvayivyadhi0'' (3 / 4 / 2) ityAdi se 'ya' ko samprasAraNa, puna: vakAra ko samprasAraNa prApta hone para prakRta sUtra se usakA nissedh|| 2. vevidhyte| vyadh + ya + te| 'vyadha tADane' (3 / 25) dhAtu se kriyAsamabhihAra artha meM cekrIyitasaMjJaka 'ya' pratyaya, "ahijyAvayivyadhi0' (3 / 4 / 2) ityAdi se 'ya' ko samprasAraNa 'i', punaH prApta samprasAraNa kA niSedha, dvirvacana, abhyAsasaMjJA, dhakAralopa, abhyAsaghaTita ikAra ko guNa, "te dhAtavaH'' (3 / 2 / 16) se 'vevidhya' kI dhAtusaMjJA tathA vartamAnAsaMjJaka Atmanepada- prathamapuruSa-ekavacana 'te' prtyy| 3. vivythe| vyath + prokssaa-e| 'vyatha duHkhabhayacalanayoH' (1 / 490) dhAtu se parokSAvibhaktisaMjJaka Atmanepada-prathamapuruSa-ekavacana 'e' pratyaya, dvirvacana, abhyAsasaMjJA, "vyathezca'' (3 / 4 / 5) se abhyAsaghaTita 'ya' ko samprasAraNa, thakAra-lopa, puna: samprasAraNaprApti kA prakRta sUtra se nissedh| 4. vividhtuH| vyadh + prokssaa-atus| 'vyadh' dhAtu se parokSAsaMjJaka prathamapuruSadvivacana 'atus' pratyaya, samprasAraNa, dvirvacanAdi tathA "rasakArayorvisRSTa:' (3 / 8 / 2) se sa ko visrgaadsh| 5. vividhuH| vyadh + prokssaa-us| 'vyadh' dhAt se parokSAvibhaktisaMjJaka parasmaipada prathamapuruSa-bahuvacana 'us' pratyaya, samprasAraNa, dvirvacanAdi tathA sakAra ko visrgaadesh| 6. sNvivytuH| sam + vyaJ + prokssaa-atus| 'vyeJ saMvaraNe' (1612) dhAtu se parokSAvibhaktisaMjJaka parasmaipada-prathamapuruSa-dvivacana 'atus' pratyaya, samprasAraNa, "tad dIrghamannyam'' (41 52) se dIrgha, dvitva, abhyAsasaMjJA, abhyAsaghaTita dIrgha ko hrasva, "ya ivarNasyA" (3 / 4 / 58) se ikAra ko yakAra tathA sakAra ko visdish| 7. sNvivyuH| sam + vyaJ + prokssaa-us| 'sam' upasargapUrvaka 'vyeJ' dhAtu se parokSAvibhaktisaMjJaka parasmaipada-prathamapuruSa-bahuvacana us' pratyaya, samprasAraNa, dvirvacanAdi tathA sakAra ko visrgaadesh|| 556 / 557. na vazezcekrIyite [3 / 4 / 17] [sUtrArtha] cekrIyitasaMjJaka 'ya' pratyaya ke paravartI hone para 'vaz' dhAtu ko samprasAraNa nahIM hotA hai|| .7 / [du0 vR0] vazezcakrIyine para saMprasAraNaM na bhvti| vAvazyate / / 557 /
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ 34 kAtantravyAkaraNam [samIkSA 'vAvazyate' Adi zabdarUpoM ke siddhyartha donoM hI vyAkaraNoM meM 'vaz' dhAtu gata vakAra ke saMprasAraNa kA niSedha kiyA gayA hai| pANini kA sUtra hai - "na vaza:'' (a0 6 / 1 / 20) cekrIyita se bhinna pratyayoM meM to saMprasAraNa hotA hI hai - uSTaH, ushnti| isa sUtra para vRtti ke atirikta 'durgavRttiTIkA, vivaraNapaJjikA' tathA 'kalApacandra' nAmaka vyAkhyA prApta nahIM hai| [rUpasiddhi] 1. vaavshyte| vaz + ya + te| bhRzaM vsstti| 'vaza kAntau' (2 / 3) dhAtu se kriyAsamabhihAra artha meM 'dhAtoryazabdazcekrIyitaM kriyAsamabhihAre'' (3 / 2 / 14) sUtra dvArA cekrIyitasaMjJaka 'ya' pratyaya, "ahijyAvayivyadhivaSTivyacipacchivazcibhrasjInAmaguNe' (3 / 4 / 2) se prApta samprasAraNa kA prakRta sUtra dvArA niSedha, "caNparokSAcekrIyitasananteSu' (3 / 37) se dvitva, "pUrvo'bhyAsaH" (334) se pUrvavartI 'vaz' kI abhyAsasaMjJA, "abhyAsasyAdirvyaJjanamavazeSyam' (3 / 3 / 9) se 'va' kI rakSA - z kA lopa, "dIrghA lagho:'' (3 / 3 / 36) se abhyAsaghaTita akAra ko dIrgha, "te dhAtavaH'' (3 / 2 / 16) se 'vAvazya' kI dhAtusaMjJA tathA "samprati vartamAnA'' (3 / 1 / 11) ke niyamAnusAra vartamAna artha kI vivakSA meM "vartamAnA' (3 / 1 / 24) sUtra dvArA AtmanepadasaMjJaka prathamapuruSaekavacana 'te' prtyy|| 557 / 558. pracchAdInAM parokSAyAm [3 / 4 / 18] [sUtrArtha] parokSAvibhaktisaMjJaka pratyayoM ke paravartI hone para 'pracch-vrazc-bhrasj' dhAtuoM se samprasAraNa kA niSedha hotA hai|| 558 / [du0 vR0] pracchivazcibhrasjInAM parokSAyAM saMprasAraNaM na bhvti| papracchatuH, pprcchuH| vavazcatuH, vvrshcuH| babhrajjatuH, babhrajjuH / / 558 / [du0 TI0] prcchaa0| prAptipUrvakatvAt pratiSedhasya pracchivazcibhrasjA gRhyante iti bhaavH|| 558 / [vi0 pa0] pracchA0 / pratiSedhasya prAptipUrvakatvAd grahyAdisUtrapaThitA eva pracchAdayo gRhyante, na tu gaNapaThitA ityaah-prcchivshcibhrsjiinaamiti| bhrasje: sakArasya dhuTAntRtIyatve "tavargazcaTavargayoge caTava!" (2 / 4 / 46) iti jkaarH|| 558 /
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIye AkhyAtAdhyAye caturthaH samprasAraNapAdaH [samIkSA] 'papracchatuH, vavrazcatuH, babhrajjatuH' Adi zabdarUpoM kI siddhi ubhayatra bhinna bhinna rUpa meM kI gaI hai| pANini ke anusAra "liTyabhyAsasyobhayeSAm" (a0 6 | 1 | 17) sUtra dvArA abhyAsaghaTita repha ko samprasAraNa karake 'vavrazcatu:' Adi zabda- rUpa siddha kie gae haiM, jabaki kAtantrakAra prakRta sUtra dvArA samprasAraNa kA niSedha karake dvitva hone para repha kA bhI lopa karake ukta rUpa siddha karate haiN| isa prakAra prakRta viSaya meM donoM vyAkaraNoM kI zailI bilkula bhinna hai| [rUpasiddhi] 1. papracchatuH / praccha + parokSA atus| 'praccha jJIpsAyAm' (5 / 49) dhAtu se parokSAvibhaktisaMjJaka prathamapuruSa - dvivacana - atus - pratyaya, isa dhAtu ko "grahijyAvayivyadhivaSTivicativRzcatipracchati0' ( 3 / 4 / 2) Adi sUtra se prApta samprasAraNa kA prakRta sUtra se niSedha, "caNparokSAcekrIyitasananteSu " ( 3 / 3 / 7) se pracch ko dvirvacana, abhyAsasaMjJA, p kI rakSA-'r--cch' kA lopa, tathA "rasakArayorvisRSTaH " ( 2 / 3 / 63) se sakAra ko visargAdeza | 35 - - 2. pprcchuH| pracch + parokSA- us / 'praccha jJIpsAyAm' (5 / 49) dhAtu se parokSAvibhaktisaMjJaka parasmaipada-prathamapuruSa bahuvacana 'us' pratyay, tathA anya prakriyA pUrvavat / 3. vavrazcatuH / vrazc + parokSA atus / 'o vrazcU chedane' (519) dhAtu se parokSAvibhaktisaMjJaka parasmaipada - prathamapuruSa - dvivacana 'atus' pratyaya tathA anya prakriyA pUrvavat / - - 4. vvrshcuH| vrazc + parokSA - us / 'o vrazcU chedane' (5 / 19) dhAtu se parokSAvibhaktisaMjJaka parasmaipada-prathamapuruSa - bahuvacana 'us' pratyaya evaM anya prakriyA pUrvavat / 5. bbhrjjtuH| bhrasj + parokSA - atus / 'bhrasj pAke' (54) dhAtu se parokSAsaMjJaka pra0 pu0 dvivacana 'atus' pratyaya, prApta samprasAraNa kA prakRta sUtra se niSedha, dvirvacana, abhyAsasaMjJA, 'bha' kI rakSA 'r - s - j' kA lopa, "dvitIyacaturthayoH prathamatRtIyau" (3 / 3 11) se bhakAra ko bakAra, "dhuTAM tRtIya:" (3 / 8 / 8) se s ko d "tavargazcaTavargau 0 (2446 ) ityAdi se d ko j tathA sakAra ko visargAdeza / " parokSA 6. babhrajjuH / bhrasj + us| 'bhrasja pArka' (5/4) dhAtu se parokSAvibhaktisaMjJaka parasmaipada - prathamapuruSa - bahuvacana 'us' pratyaya tathA anya prakriyA pUrvavat / / 558 / 559. sandhyakSarAntAnAmAkAro'vikaraNe [ 3 / 4 / 19] - [sUtrArtha] sandhyakSarAnta dhAtu ke antima varNa ko AkArAdeza hotA hai, vikaraNa se bhinna pratyaya ke paravartI hone para / / 559 /
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ 36 kAtantravyAkaraNam [du0 vR0] sandhyakSarAntAnAM dhAtUnAmavikaraNaviSaye AkAro bhvti| dheTa - dhaataa| gle - glaataa| mlai - mlaataa| do-daataa| sugla:, sumlH| "upasarge tvAto Da:' (4 / 2 / 52) syaat| antagrahaNaM dhAtusaMjJAkAle sandhyakSarArtham / tena cetA, stotaa| avikaraNa ini kim ? glAyati, mlaayti|| 559 / [du0 TI0] sndhyH| sandhyakSaramevAnne yeSAmiti bhuvriihiH| nanu kimarthamantagrahaNaM 'yena vidhistadantasya' (kAta0 pa0 3) iti lbhyte| dhAno: prakRtasya vidhibhAja: sambhavAd avazyamiha dhAtvadhikAra aashrynniiyH| 'gobhyAm, naubhyAm' ityatra mA bhuuditi| nanu rAya AtvaM jJApakam, tarhi niyamArthameva syAt / rAyo vynyjnaadaavevaatvmiti| tathA "amazasorA" (2 / 2 / 34) ityapi gorAttvabAdhanArthaM zasi niyamArtha syaat| na ca dhAtunA sandhyakSarANi vishissynte| dhAtoH sandhyakSarANAmiti kuta: DhokR, traukR' (1 / 332, 331) - 'DhaukitA, caukitA' ityatrAtvasya prApti:, vizeSaNavizeSyabhAvasya kAmacAratvAt , trkntgrhnnmupdeshsndhykssraanttvprtipttyrthm| anuzabdo'trAvayavavacanaH, avayavazcArambhakaH, sa ca dhaatusNjnyaayaamvti| yadyevaM 'catA, stAtA' ityatrApyArambhakatvaM na vihanyate, tana vinA dhAtutvasyApratIte: ? satyam, sandhyakSaraM ca tadantaM ceti kRtvA tadantavidhistena sarvadA sandhyakSarAntAnAmiti sthitam / na ca vaktavyam, paranimittakasya sandhyakSarasyAtvaM na bhavati, yadayaM "smijikrIjAmini'' (3 / 4 / 24) ityAtvaM zAsti, naivaM niyamArthaM sambhAvyate iti eSAminyavAtvamityAha - antgrhnnmityaadi| "lakSaNapratipadoktayoH pratipadoktasyaiva grahaNam' (kAta0 pa0 75) iti cet, tadAntagrahaNaM sukhprtipttyrthm| navikaraNo'vikaraNa iti paryadAse'pi na vidyate vikaraNo yasminniti bahavIhAvapi 'sugla:, sumla:' iti anirdiSTapratyaye pare AtvaM bhavati vissysptmiitvaat| tathA 'jagle, mamle' ityabhyAsasyekAro na bhvti| dhAtunirdezAzca na virudhyante zAcchAsAhvA ityAdayaH prasajyapratiSedhe'pi vidheranimittatvAd viSayatayA sarva yuktam ityuktam avikaraNaviSaya iti| atra ca liGgaM "hAvAmazca' (4 / 3 / 2) iti kabAdhanArthamaNaM yat zAsti / ananIti siddhe'vikaraNagrahaNaM vibhaktyannivRttyartham, anyathA aNpratyaye buddhisthe bhaviSyati pratiSedha: syaat| 'pai o vai' (1|261)-apaasissuH| 'dheT' (1 / 264) - adhAsiSuriti sicaH parasyAna us|| 559 / [vi0 pa0] sandhya0 / "upasarge tvAto DaH" (4 / 2 / 52) syaaditi| etena 'avikaraNe' iti viSayasaptamyAH phalaM drshitm| tathAhi buddhisthe pratyaye AkAre kRte sati Dapratyayo yujyte| parasaptamyAM tu Dapratyaye satyAkAraH, AkAra ca sati Dapratyaye iti
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIye AkhyAtAdhyAye caturthaH samprasAraNapAda: 37 itaretarAzrayadoSAzrayatvAt 'sugla:, sumla:' iti na sidhytiiti| viSayasaptamyAzca liGgaM "hmavAmazca" (4 / 3 / 2) iti kapratyayabAdhanArtham annvidhaanmev| anyathA hveprabhRtInAmAkArAntatvAbhAvAdeva "Ato'nupasargAt kaH" (4 / 3 / 4) iti kapratyayo naasti| tataH "karmaNyaN" (4 / 3 / 1) ityanenaiva sidhyatIti bhaavH| athAntagrahaNaM kimarthaM yAvatA dhAturadhikRtaH sandhyakSareNa viziSyate, vizeSaNena ca tadantavidhiriti siddham ityAha - antgrhnnmityaadi| nanu cetA, stotA' iti lAkSaNikatvAdevAtra na bhaviSyati kimaneneti? naivam, iha 'dheT' dhAturapi lAkSaNiko bhvitumrhti| TakArasya "yo'nubandho'prayogI" (3 / 8 / 31) iti lakSaNaviSayatvAditi manyate, anityA hi paribhASA bhvtiiti| tathA ca "smijikrIjAmini" (3 / 4 / 24) ityAdAvAkArasya lAkSaNikasyApi grahaNe vismApayate' iti "artihI." (3 / 6 / 22) ityAdinA pakArAgamaH siddha: / / 559 / [bi0 TI0] sandhya0 / saMhitAyAmapi adhikaraNe ityeva mantavyam, "bAvAmazca' (4 / 3 / 2) iti nirdeshaat| nana haj' dhAtorali 'AhvAya' ityAdi prayogaH kathaM saMgacchate, tatrAkAra: syAccet ? na, eteSAM 'glai' prabhRtInAmAkArAntatvaM kRtvA divAdipAThe sidhyati, yadetad vacanam, tadAkArasyAnityatvaM bodhayatIti smprdaayH|| 559 / [samIkSA] 'dhAtA, glAtA, mlAtA, dAtA' ityAdi prayogoM ke siddhayartha 'dheTa, glai, mle, do' dhAtughaTita 'e-ai-o' ke sthAna meM 'A' Adeza karane kI AvazyakatA hotI hai| isakA vidhAna donoM vyAkaraNoM meM kiyA gayA hai| pANini kA sUtra hai - "Adeca upadeze'ziti' (a06145)| kAtantrIya prakRta sUtra meM 'anta' zabda kA pATha kie jAne se mUlata: dhAtuoM meM vidyamAna sandhyakSara kA grahaNa kiyA jAtA hai| isake phalasvarUpa 'cetA, stotA' meM sUtra kI pravRtti nahIM hotI, kyoMki mUlata: yahA~ dhAtuoM meM kramaza: ikAra tathA ukAra (ci, stu) vidyamAna hai, guNAdeza karane para 'ekAra-okAra' varNa niSpanna hote haiN| [vizeSa vacana] 1. antagrahaNaM dhAtusaMjJAkAle sandhyakSarArtham (du0 vR0)| 2. antagrahaNamupadezasandhyakSarAntatvapratipattyartham (du0 ttii0)| 3. antazabdo'trAvayavavacana:, avayavazcArambhakaH, sa ca dhAtusaMjJAyAmeveti (du0 ttii0)| 4. lakSaNapratipadoktayoH pratipadoktasyaiva grahaNamiti cet, tadAntagrahaNaM sukhapratipattyartham (du0 ttii0)| 5. ananIti siddhe'vikaraNagrahaNaM vibhaktyannivRttyartham (du0 ttii0)| 6. anityA hi paribhASA bhavati (vi0 p0)|
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ 38 kAtantravyAkaraNam 7. eteSAM glai-prabhRtInAmAkArAntatvaM kRtvA divAdipAThe sidhyati, yadetad vacanam, tadAkArasyAnityatvaM bodhayatIti sampradAya: (bi0 ttii0)| [rUpasiddhi] 1. dhaataa| dhA + tRc + si| 'dheTa pAne' (1 / 264) dhAtu se kartA artha meM "vuNtRcau' (4 / 2 / 47) sUtra dvArA 'tRc' pratyaya, 'ca' anubandha kA aprayoga, prakRta sUtra se ekAra ko AkArAdeza, 'dhAtR' kI liGgasaMjJA, prathamAvibhakti ekavacana 'si' pratyaya, "A sau silopazca'' (21 / 64) se RkAra ko AkAra tathA 'si' pratyaya kA lop| 2. glaataa| glai + tRc + si| 'glai harSakSaye' (1 / 251) dhAtu se 'tRca' pratyaya, prakRta sUtra se aikAra ko AkAra, si-pratyaya, R ko A tathA si-pratyaya kA lop| 3. mlaataa| mlai + tRc + si| 'mlai gAtravinAme' (1 / 252) dhAtu se tRc pratyaya, ai ko A, si-pratyaya, R ko A tathA si kA lop| 4. daataa| do + tRc + si| 'do avakhaNDane' (3 / 22) dhAtu se kartA artha meM tRc pratyaya, okAra ko AkAra, liGgasaMjJA, si-pratyaya, R ko A tathA si-pratyaya kA lop|| 559 / 560. na vyayate: parokSAyAm [3 / 4 / 20] [sUtrArtha] parokSAvibhaktisaMjJaka pratyaya ke pare rahate 'vyeJ' dhAtu ko AkArAdeza nahIM hotA hai|| 560 / [du0 vR0] vyeo dhAtoH parokSAyAmAkAro na bhvti| saMvivyAya, saMvivyayitha, aguNe samprasAraNamastyeva / / 560 / [du0 TI0] na vya0 / nanvaguNe yajAditvAt saMprasAraNamasti, Atve'pi na kazcid doSa iti| na vyayateraTthalorityAstAm ? stym| parokSAgrahaNaM jJApayati 'samprasAraNavidhirakhAnityaH' iti| tena 'saMvivyayataH, saMvivyayuH' ityapi bhvti| tathA ca bhaTTau - "astraiH saMvivyayurdehAn vAhanAnyadhizizyire" iti| samprasAraNe tu 'saMvivyatuH, saMvivyuH, saMvivyiva, saMvivyima, saMvivye, saMvivyAte, sNvivyire|| 560 / [vi0 pa0] na vyyteH| 'saMvivyAya, saMvivyayitha' iti "parokSAyAmabhyAsasyobhayeSAm" (3 / 4 / 4) ityabhyAsasya saMprasAraNaM siddhm| vRvye'dAM nityamiTa, thalIDAgamaH, aguNe
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIye AkhyAtAdhyAye caturthaH samprasAraNapAdaH samprasAraNamastyeveti parokSAyAmaguNe svareNa saha saMprasAraNena bhavitavyam / na tatra pratiSedhasya prayojanamastIti bhAvaH / yadyevam, kimanena parokSAgrahaNena, aTthalAvantareNAnyo guNI nAstIti 'na vyayateraTthalorityAstAm ? stym| parokSAgrahaNaM jJApayati - 'saMprasAraNavidhiranityaH' iti| tenAguNe'pyAkArapratiSedhe'yAdeze ca 'saMvivyayatuH saMvivyayuH' iti siddhm| tathA ca bhaTTau - 'vastraiH saMvivyayurdehAn' iti prayogo dRshyte| saMprasAraNe tu 'saMvivyatuH, saMvivyu:' iti syAdeva // 560 / - 39 [bi0 TI0 ] na vyaya0 / nanu yadyatrAguNe saMprasAraNam, arthAd guNinyeva syAt tadA parokSAgrahaNena kim, aTthalorityAstAm ? satyam / atra vararuci : - parokSAgrahaNaM sNprsaarnnsyaanitytvaarthm| tathA ca bhaTTiH - "vastraiH savivyayurdehAn" iti prayogaH / TIkAyAmapyetat samarthitam, abhyAsasya tu " parokSAyAmabhyAsasyobhayeSAm" ( 3 / 4 / 4) itystyev|| 560 / [samIkSA] 'saMvivyAya, saMvivyayitha' Adi zabdarUpoM ke siddhyartha 'vyeJ' dhAtughaTita ekAra ke AkArAdeza kI AvazyakatA nahIM hotI hai| ataH donoM vyAkaraNoM meM AkArAdeza kA niSedha kiyA gayA hai| pANini kA sUtra hai "na vyo liTi" (a0 6 | 1 |46) / sUtra meM 'parokSA' zabda ke pATha se samprasAraNavidhi ko anitya mAnA gayA hai| ataH aguNa pratyayoM ke pare rahate samprasAraNa hotA hai| -- [vizeSa vacana ] 1. aguNe samprasAraNamastyeva (du0 vR0 ) / 2. parokSAgrahaNaM jJApayati-saMprasAraNavidhiratrAnitya iti / tena 'saMvivyayatuH, saMvivyayuH ' ityapi bhavati (du0 TI0 ; vi0 pa0 ) / 3. atra vararuciH parokSAgrahaNaM saMprasAraNasyAnityatvArtham (bi0 ttii0)| [rUpasiddhi] 1. svivyaay| sam + vyeJ + aT / 'sam' upasargapUrvaka 'vyeJ saMvaraNe' (1 / 612) dhAtu se parokSAvibhaktisaMjJaka parasmaipada - prathamapuruSa - ekavacana 'aT' pratyaya, "sandhyakSarAntAnAmAkAro'vikaraNe" (3499 ) se prApta AkArAdeza kA prakRta sUtra dvArA niSedha, "caNparokSAcekrIyitasananteSu" ( 3 / 3 / 7 ) se dvirvacana, "pUrvo'bhyAsaH " ( 3 / 3 / 4) se abhyAsasaMjJA, ''abhyAsasyAdirvyaJjanamavazeSyam" (3 / 3 / 9) se v kI rakSA - y kA lopa, "hrasvaH" (3 / 3 / 15) se abhyAsaghaTita ekAra ko hrasva, "asyopadhAyA dIrgho vRddhirnAminA -
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAtantravyAkaraNam minicaTsu" (3 / 6 / 5 ) se dhAtughaTita ekAra ko vRddhi - aikAra tathA "ai Ay (1 / 21.3) se aikAra ko AyAdeza | 40 2. sNvivyyith| sam + vyeJ + parokSA- thal / 'sam' upasargapUrvaka 'vyaMJ' (1 / 612) dhAtu se parokSAvibhakti-madhyamapuruSa ekavacana 'thal' pratyaya, "nityAtvatAM svarAntAnAm'' se iDAgama, dvirvacanAdi, tathA "e ay" (1 / 2 / 12) se ayAdeza / / 560 / 561. mInAtiminotidIGAM guNavRddhisthAne [ 3 / 4 / 21] [sUtrArtha] mIJ, DumiJ tathA dIG dhAtu ke anta meM AkArAdeza hotA hai, prasaGga meM / / 561 / - [du0 vR0] eSAM guNavRddhyoH prasaGge AkAro bhavati / mIJ - pramAtA, prmaapyti| Du miJ nimAtA, nimApayati / dI upadAtA, updaapti| upadAyo vartate / "iGAbhyAM ca " (4 / 5 / 6) iti ghaJ syAt / guNavRddhisthAnaM iti kim ? pramIyate / varNAntasya vidhitvAdapramIyate / / 561 / bhyAsasya na syAt - " guNa-vRddhi - ke [du0 TI0 ] mInA0 / sthAnazabdo'yaM prasaGgavacano viSayasaptamI cetyAha- upadAya ityAdi / evam ISadupAdAnamiti ''Adbhyo yvadaridrAteH " ( 4/5 104 ) iti yurbhavati / mInAtiminotyAMrac khal alpratyayeSu pratiSedha iti / aci nimInAtIti nimayaH / khali iissnmyH| ali-pramayAM vartate / evaM pramiNAtIti pramayaH, ISatpramayaH, pramayo vartate iti / na ca vaktavyam 'abhidhAnalakSaNA hi kRta:' iti / tip-nirdezAd 'mIG hiMsAyAm' (3 / 85) ityasya daivAdikasya na bhavati - metA, menum / mIJ - mitra - dIDAmityukte'pi pAThagauravaM syaat| guNavRddhyoriti kRte SaSThyapi sambhAvyeta / edaitsthAne ityukte'pi guNavRddhigrahaNaM sukhprtipttyrthm| guNavRddhI tiSThato yasmin pratyaye sa guNavRddhisthAna iti tasmin viSaye vA guNavRddhisthAne iti / / 561 / 1 [vi0 pa0 ] - mInAti / sthAnazabda iha prasaGgavacana ityAha- guNavRddhyoH prasaGge iti / pramAteti guNaprasaGge, pramApayatIti vRddhiprasaGge codAharaNam / atrAkAra kRte " arttihI 0 " (316122) ityAdinA pakArAgamaH inpratyaye bhavati / evamanyatrApi / pUrvavadihApi viSayasaptamIyam / tenAkArAntalakSaNo ghaJpratyayo na virudhyate ityAha- upaDhAyo vartate itIjvadbhAvAd "AyiricyAdantAnAm" ( 3 / 6 / 20 ) ityAyirAdeza iti / / 566 /
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIye AkhyAtAdhyAye caturthaH samprasAraNapAda: [bi0 TI0] mInAti0 / guNavRddhisthAne iti kimiti vRttiH| nanu 'pramIyate' ityatrAtve'pi dAmAditvAdittvena bhvitvym| kathaM vyAvRttiriti cet, svarAdAvaguNe kriyamANametadapi vyaavrtyti|| 561 / [samIkSA] 'pramAtA; pramApayati, nimApayati, upadAtA' Adi zabdarUpoM ke siddhayartha 'mI-mi-dI' dhAtughaTita IkAra-ikAra ke sthAna meM AkArAdeza kI apekSA hotI hai| isakI pUrti donoM hI vyAkaraNoM meM kI gaI hai| pANini kA sUtra hai - "mInAtiminotidIDAM lyapi ca' (a0 6 / 1 / 50) / tadanusAra lyap pratyaya meM bhI AkArAdeza hone se 'pramAya, nimAya, upadAya' zabdarUpa bhI siddha hote haiN| pANinIya vyAkaraNa meM 'eca' pratyAhAra meM paThita "e' kI guNasaMjJA lathA. 'ai' kI vRddhisaMjJA hotI hai| phalata: AkArAdeza kI pravRtti guNa-vRddhi ke prasaGga meM mAnanI par3atI hai| kAtantrakAra ne sUtra meM hI 'guNavRddhisthAne' zabda kA pATha karake lAghava upasthApita kiyA hai| [vizeSa vacana 1. varNAntasya vidhitvAdabhyAsasya na syAt-pramemIyate (du0 vR0)| 2. "edaitsthAne' ityukte'pi guNavRddhigrahaNaM sukhapratipattyartham (du0 ttii0)| 3. pUrvavadihApi viSayasaptamIyam, tenAkArAntalakSaNo ghaJpratyayo na virudhyate (vi0 p0)| [rUpasiddhi 1. prmaataa| pra + mI +shvstnii-taa| 'pra' upasargapUrvaka 'mIJ hiMsAyAm' (87) dhAtu se zvastanIsaMjJaka prathamapuruSa - ekavacana 'tA' pratyaya, "ivarNAdazvizriDIzIGaH'' (3 / 7 / 14) se aniT tathA "nAmyantayordhAtuvikaraNayorguNaH" (3 / 5 / 1) se guNAdeza prApta hone para prakRtaM sUtra se IkAra ko aakaar| ... 2. prmaapyti| pra + mI + in + an + ti| pramINantaM pryungkte| 'pra' upasargapUrvaka mI hiMsAyAm' (817) dhAtu se, "dhAtozca hato'' (3 / 2 / 10) sUtra dvArA 'in' pratyaya, "asyopadhAyA dIrgho vRddhi minAminicaTsu'' (3 / 6 / 5) se vRddhi prApta hone para prakRta sUtra se IkAra ko AkAra, "artihrIblIrIknUyIkSmAyyAdantAnAmantaH po yalopo. guNazca nAminAm' (3 / 6 / .22) se 'p.' Agama, "te dhAtavaH' (3 / 2 / 16) sa. pramApi' kI dhAtusaMjJA. vartamAnAsaMjJaka parasmaipada- prathamapurupa-ekavacana 'ti' pratyaya, "an vikaraNa: katari" (3 / 216) se 'an' vikaraNa, inpratyayaghaTita ikAra ko guNAdeza tathA ekAra ko ayaadesh| 3. nimaataa| ni + mi. + shvstnii-taa| 'ni' upasargapUrvaka 'Du miJ prakSepaNe'
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAtantravyAkaraNam (4 / 4) dhAtu se zvastanIsaMjJaka prathamapuruSa-ekavacana 'tA' pratyaya tathA anya prakriyA puurvvt| 4. nimaapyti| ni + mi + p + in + an + ti| 'ni' upasargapUrvaka 'mi' dhAtu se in pratyaya tathA anya prakriyA puurvvt| 5. updaataa| upa + dIG + shvstnii-taa| 'upa' upasargapUrvaka 'dIG kSaye' (3 / 83) dhAtu se zvastanIvibhaktisaMjJaka prathamapuruSa-ekavacana 'tA' pratyaya, "nAmyantayordhAtuvikaraNayorguNaH" (352) se prApta guNAdeza ko bAdhakara prakRta sUtra dvArA IkAra ko aakaar| 6. updaapyti| upa + dI + in + an + ti| 'upa' upasargapUrvaka dIG' dhAtu se ina pratyaya, vRddhi ko bAdhakara IkAra ko AkAra, pakArAgama, upadApi' kI dhAtu - saMjJA, ti-pratyaya, an-vikaraNa, ikAra ko guNAdeza tathA ekAra ko ay| 7. upadAyo vrtte| upa + dIG + ghaJ + si| 'upa' upasargapUrvaka 'dIG' dhAtu se ghaJ pratyaya (iGAbhyAM c-4|5|6), prakRta sUtra se IkAra ko AkAra, "siddhirijvad jNAnubandhe" (4 / 1 / 1) se invadbhAva, "AyiricyAdantAnAm' (3 / 6 / 20) se AkAra ko 'Aya' 'upadAya' kI liGgasaMjJA, si-pratyaya tathA sakAra ko visrgaadesh|| 561 / 562. sani dIGaH [3 / 4 / 22] [sUtrArtha] 'san' pratyaya ke pare rahate 'dIG' dhAtu ke anta meM AkArAdeza hotA hai|| 562 / [du0 vR0] dIGa: sanyAkAro bhvti| updidaaste| "nAmyantAnAmaniTAm" (3 / 5 / 17) ityaguNatvAd vcnm|| 562 / [du0 TI0] sani0 / "nAmyantAnAmaniTAm" (3517) iti sani gaNo nAstIti vcnm| kecid dIGa: sanyAttvaM necchanti 'didISate' iti bhavitavyam, tadasat, nyAsasammatametat / tathA ca padakAro'pyAha - dIGaH sanyAttvaM vaktavyam, atra lAlAyita: phaNIti ? dIDazca ata: sanIti yogavibhAge dIGgrahaNaM na kartavyaM bhavati, kintu vAkyabhede pratipattigauravaM syaat|| 562 / [bi0 TI0] sni0| nanu kimarthamidaM 'mInAtiminotyorguNavRddhisthAne dIGaH sani' iti kRte'pyabhimataM sidhyati kiM pRthagvacanena ? satyam, vaicitryaarthm| "nAmyantAnAmaniTAm" (3517) ityaguNatvAd vacanamiti vRttiH| nanu kathamidaM saMgacchate, yAvatA 'upadAyo vartate' iti siddhyarthaM vRttikad viSayasaptamIm uktvaan| na hyanyathaiva sidhyati tatazca viSayatvAdevAtvaM syaaditi| kuto nAmyantAnAmityasyAvasaraH ? stym| pUrveNa guNa
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ 43 tRtIye AkhyAtAdhyAye caturthaH samprasAraNapAda: vRddhyoH prasaGge AkAraH kriyate, tatprasaGgazca pratyayotpatteH pazcAdeva, yato vidhau nimittasaptamI tatazca guNavRddhyoriti kRte'pyetadupapadyate, tasmAt sthAnagrahaNaM bodhayati, yat pratyayotpattau guNasyAvazyambhAvaH, tasminneva viSayiNi AtvaM syaat| atra pratyayotpattau aguNatvAd guNo naavshymbhaavii| naamyntaanaamnittaamitynenaagunntvaadityaah-naamyntaanaamnittaamityaadi|| 562 / [samIkSA] 'upadidAsate' ityAdi zabdarUpoM ke siddhyartha 'dI' dhAtughaTita IkAra ko AkArAdeza kI AvazyakatA hotI hai| ise kAtantrakAra ne svatantra sUtra banAkara tathA pANini ne "mInAtiminotidIDa lyapi ca" (a0 6150) meM cakAra se ec guNavRddhi kI anuvRtti karake pUrNa kiyA hai| kucha AcArya AkArAdeza nahIM mAnate haiM, ata: unake anusAra didISate' rUpa hI sAdhu mAnA jAtA hai| saMbhavata: isI kAraNa pANinIya vyAkaraNa meM svatantrarUpa se isakA vidhAna nahIM kiyA gayA hai| AkArAdeza ke vidhAna se padakAra-bhASyakAra-nyAsakAra sahamata pratIta hote haiN| TIkAkAra kA vacana pramANa ke rUpa meM prastuta hai - "kecid dIGa: sanyAttvaM necchanti 'didISate' iti bhavitavyam, tadasat, nyaassmmtmett| tathA ca padakAro'pyAha - dIGa: sanyAttvaM vaktavyam, atra lAlAyita: phaNIti" (kAta0 vR0 ttii0)| pUrvavartI sUtra se prakRta sUtra ko pRthak par3he jAne para TIkAkAra ne sahamati vyakta kI hai, parantu AcArya bilvezvara ise vaicitryArtha mAnate haiM - "mInAtiminotyorguNavRddhisthAne dIGaH sani ca" iti kRte'pyabhimataM sidhyati kiM pRthag vacanena ? satyam, vaicitryArtham" (bi0 ttii0)| [rUpasiddhi] 1. updidaaste| upa + dIG + san + te| updaatumicchti| 'upa' upasargapUrvaka 'dIG kSaye' (3 / 83) dhAtu se "dhAtorvA tumantAdicchatinaikakartRkAt'' (3 / 2 / 4) sUtra dvArA 'san' pratyaya, "ivarNAdazvizriDIzIGaH'' (3 / 7 / 14) se aniT, "nAmyantAnAmaniTAm' (3 / 5 / 17) se guNaniSedha, prakRta sUtra se IkAra ko AkAra, "caNparokSAcekrIyitasananteSu' (3 / 3 / 7) se 'dA' ko dvitva, "pUrvo'bhyAsaH' (3 / 3 / 4) se pUrvavartI 'dA' kI abhyAsasaMjJA, "hrasva:' (3 / 3 / 15) se abhyAsasaMjJaka dA-ghaTita AkAra ko hrasva, "sanyavarNasya" (3 / 3 / 25) se akAra ko ikAra, "te dhAtavaH'' (3 / 2 / 16) se 'upadidAsa' kI dhAtusaMjJA, vartamAnAvibhaktisaMjJaka Atmanepada-prathamapuruSa- ekavacana 'te' pratyaya tathA an vikrnn|| 562 / 563. smijikrIDAmini [3 / 4 / 23] [sUtrArtha] 'in' pratyaya ke pare rahate 'smi-ji-krI-iG' dhAtuoM meM antima varNa ke sthAna meM AkArAdeza hotA hai|| 563 /
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ 44 kAtantravyAkaraNam [du0 vR0 ] eSAM dhAtUnAmiti pare AkAro bhavati / vismApayate, jApayati, krApayati, adhyaapyti| hetukartRbhaye smiDo'bhidhAnAt kuJcikayainaM vismAyayati / karaNAd bhaye na syAt / bhAtirinanto hetubhaye'pi vartate - muNDo bhApayate / bhISicintIti vacanAd bhiyaH SAntatA / muNDo bhISayate / visphuraNaM visphArastaM karotItIn - visphArayati, visphoryti| hetukartRvivakSAyAmin / capa sAntvane cayane'pi vRti: - cApayati / ciJastu - cAyayati / Du vapa prajane'pi - purovAto gAH pravApayati / vI prajane - pravAyayati garbhaM graahytiityrthH| tapaH sAdhayati, dharmaM sAdhayatIti / pAralaukikaM'pi sAdhinA bhavitavyameva / Sidhu gatyAmityanena ca annaM sedhayati, grAmaM sedhayati iti bhavitavyameva / sidhyatinApi tapastApasaM sedhyti| kastvAmullApayate / zyeno varttikAmullApayate / lAterevAyaM pryogH| visaMvAdAbhibhavayorliyaH kArite prayogo nAsti, anabhidhAnAt / rucAdirayam / vilAtA, viletA, vilAsyate, vileSyate, vilAya, vilIya | lAterliyazca prayoga:, anekArthatvAd dhaatuunaam|| 563 / [du0 TI0 ] -- smiji0 / 'smiG ISaddhasane, ji jaye, DukrIJ dravyavinimaye, iG adhyayane' (1 / 457, 191; 8 / 1; 2156) / hetukartrityAdi / prayojakAd bhaye (vismaye) vartamAnasya smyteraatvm| muNDo vismApayate / jaTilo vismApayate / 'abhidhAnalakSaNA hi kRttaddhitasamAsA:' iti bAhulyAd ucyte| anye'pyabhidhAnAditi bhAvaH / hetukartRbhIsmyorinniti rucAdiriti karaNAd bhaye prsmaipdm| "bhiyo hetubhaye" ityAtvaM vA vaktavyam / IkArAntasya bhiya: SAntatA ceti na vaktavyamityAha - bhAtirityAdi / rucaaditvaadaatmnepdm| dIptau tu 'bhApayati' iti bhavitavyam, prakAzayatItyarthaH / SakArAntatA kathamityAha - bhISicintipUji - kathikumbicarcispRhitolidolibhyazceti bhAvaH / athavA evaM bhISirhetubhaye svabhAvAt prkRtyntrmsti| bibhetezca hetubhaye prayogo nAbhidhIyate, tadA bhISismyoriti rucAdau pATha: kartavyaH / sUtrakArasya mataminantasya smayateravazyaM hetunA sambandhaH / tatra yad bhayaM sa dhAtorarthaH kriyA, avazyaM sA hetoH kArakasya sAdhyA bhavati, tatrAnena 'hetubhaye' iti hetunA vizeSaNena na kiJcidapi nivartate / tatraitat syAd avivakSito yadA hetustadA tad bhayaM hetorna bhavati, tasyAnena nivRttiriti naitacchakyam, inantazca dhAturhetoravivakSeti vipratiSedhaH syAt tasmAt 'kuJcikayainaM vismApayati' ityAtvena bhvitvymev| athaivaM manyate 'bibhetyasmAditi bhayam'| apAdAna - 'sAdhanam' hetureva bhayamiti karmadhArayaH pUrvavad vizeSyasyApyabhidhAnAnna bhAvasAdhane SaSThIsamAsa iti, tathApyabhidhAnamAzrayitavyam, kimetena hetubhayagrahaNeneti bhAvaH / sphuraticinotyorAtvaM vA sandhyakSarasyeti na vaktavyamityAha
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIye AkhyAtAdhyAye caturthaH samprasAraNapAda: visphurnnmityaadi| "sphurisphulyorghaJyotaH" (4 / 1 / 74) ityAtve nAmakAritAntAcca hetuvivakSAyAminA siddhamiti bhaavH| .ini kRtaM sthAnivaditi 'pusphArayiSati, apusphurat' iti varNavikAraH, tata AtvaM vA ghAntasya pisphArayiSati, apasphArat' iti rUpaM kena nivaaryte| "veteH prajane vA" iti na vaktavyam, prajano garbhagrahaNaM janmana upakramo veti, tasmin vartamAnasyetyAha- Du vpirityaadi| vAtirvA, anekArthatvAd dhaatuunaamiti| "sidhyaterapAralaukike" (a0 61 / 49), tatrApyajJAnArthasyeti vktvym| paraloke prayojanamasya pAralaukikam, na cet sidhyatiradRSTaphale vartate ityrthH| 'annaM sAdhayati, pAkaM saadhyti| kAmpille sAdhayati, rAjani sAdhayati' ityAkhyAtipUrvikAyAM sampadi vrtte| apAralaukika iti kim? tapastApasa: sedhayati jJAnamasyotpadyate pratyakSIbhavatIti, taM sidhyantaM tapaH -prayAjayati jJAnamasya prakAzayati, utthApayati vimalIkarotItyartha: / anna sAdhayati brAhmaNebhyo dAsyAmIti satyapi pAralaukike bhavati sarvatraiva pAralaukikasya vAkyaviSayatvAt. sidhyaterAtvaM sedhayatIti prayoganivRttyarthaM sAdhe: pratibandhAbhAvAdasti prayoga:, yanA nirdezAd bhauvAdikasyApi apAralaukike nAstyAtvamityanarthaka vacanamityAha-tapa ityaadi| visaMvAdAbhibhavayorliyaH kecid Atvamicchanti, kecit pUjAvisaMvAdAbhibhaveSu, tadanarthakamityAha- kstvaamityaadi| _.. bhASyakArAstu lIyaterAtmanepadamicchanti, tadAlinAterAtvaM nAstIti vilAyayatIti bhavitavyameveti vishessaabhaavH| visaMvAdAbhibhavayorityupalakSaNaM pUjAyAmapi veditvym| liyo gaNavRddhisthAne yadi cAtvaM veti na vAcyamityAha- vilaatetyaadi| apAd gurervA NamItyapi na vktvym| 'gurI udyame' (5108), "Nam cAbhIkSNye dvizca padam" (4 / 6 / 5) 'apagAram apamAram / apagoram, apagoram' iti| gRdhAturiha udyame'pi vartate iti|| 563 / ..... .. . [vi0 pa0] smiji0 eSAmAkAre kRte . pUrvavat pkaaraagmH| 'vismApayate' iti / hetukartRbhIsamyorinniti rucaaditvaadaatmnepdm| "bibheterhetubhaye vA'' iti vktvym| asyArthaH - hetukartRbhaye vartamAnasya 'ji bhI bhaye (268) ityasyAtvaM vA: bhvti| tathA "bhiyo hetubhaye puk" (a0 :713 140) ityapi vktvym| IkArAntapakSe skaaraagmaarthmiti| tadayuktam, dhAtvantareNaiva siddhatvAd ityAha- bhaatirityaadi| hetubhaye'pIti na kevalaM dIptAvityapi zabdArtha: / hetubhaye rucAditvAbhyupagamAdAtmanepadam / dIptau tu prsmaipdmevbhaaphytti| prkaashytiityrthH| bhiyaH pAntatApi jJApakAt siddhetyAha- bhiissicintiityaadi| "bhISicintipUjikathikumbicarcispRhitolidolibhyazca" (4 / 5 / 83) iti vacanAdityarthaH / na hi bhISirUpo. dhAturasti ya evam ikA nirdizyate, atrApi "hetukartRbhIsmyorin' (3:42 142-62) iti rucAdivacanAdAtmanepadam / visphurnnmityaadi| "sphurisphulyorghaJyotaH'' (4 / 1 / 74) ityaatvm| "in kAritaM dhAtvarthe ' (3 / 2 / 9) itIni kRte'pi punarhetuvivakSAyAmin / pakSe 'visphorayati'
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ 46 kAtantravyAkaraNam itystyev| tathA cinoterapi vikalpo na vaktavyaH, rUpadvayasya nyAyasiddhatvAdityAhacapa sAntvane ityaadi| tena "cisphuroo vA'' iti na vaktavyaM bhvti| cinote: sphuratezca Nau kArite vA aatvmityrthH| kathaM tarhi 'pusphArayiSati, apusphurat' iti ini kRtasya sthAnivadbhAvAd ukAravato dvivaMcane satyetadupapadyate, nAnyathA, satyam, iha varNavikAra: parasyaukArasyAtvaM drssttvym| pakSe 'pusphorayiSati, apusphurat' iti syaadeveti| ghaantasya tu 'pisphArayiSati, apasphArat' iti bhvitvymev| tathA veteH prajane veti na vktvym| prakRtyantareNaiva siddhatvAdityAha- Du vpirityaadi| prajanaM garbhagrahaNam 'sidhyaterapAralaukike' iti na vktvym| __asyArtha:- "sidhu saMrAddhau' (3 / 33) ityasya daivAdikasya kArite AtvaM bhvti| paraloke prayojanamasyeti paarlaukikm| tto'nysminniti| tad yathA 'annaM sAdhayati, grAmaM saadhyti'| annAdikamiha loke tRptyAdiprayojanatvAd ihalaukikaM bhavati, na pAralaukikamiti / apAralaukika iti kim? tapastApasa: sedhyti| atra sidhyatirjJAnavizeSa vrtte| tApasa: sidhyti| jnyaanvishessmaasaadyti| taM sidhyantaM tapaH prayuGkte sedhayati, sa ca jJAnavizeSa utpnnH| paraloke janmAntare phalamabhyudayalakSaNaM prayacchan paralokaprayojanatvAt pAralaukiko bhavatIti prtyudaahriyte| atha annaM sAdhayati, brAhmaNebhyo dAsyAmIti kthmaakaarH| sa hi viziSTenAbhisambandhinA annaM sAdhayan janmAntare phalaM prApnotIti, pAralaukike sidhyatIti vrtte| naitadevam, sidhyatestrArtho nisspttiriti| na cAso prlokpryojnaa| kintarhi arthanaprayojanA annnisspttiriti| annasya ca yajjJAnaM tatparalokaprayojanatvAt paarlaukikmiti| annaM sAdhayatIti sAdhinaiva siddhe sidhyate: sedhayatIti prayoganivRttyartha vcnm| tadetanna vaktavyam, vyAvRtterabhAvAdityAha-tapa ityAdi bhavitavyameveti prtibndhksyaabhaavaadityrthH| yat punarapAralaukikagrahaNam, tat punaH sidhyate: sedhayatIti prayoganivRttau caritArtha kathaM pAralaukike sAdheH prayogaM pratibanIyAt / yadyapi sedhayatIti prayoganivRttyartha vacanamuktam, tadapyasaGgatamityAha-Sidhu gatyAm ityanena ceti| sidhyateriti yanA nirdezAd daivAdikasya nAma, naiSa prayogo bhauvAdikasya tu ko niSedhuM shkyte| na ca ata eva vacanAditi yujyate vktum| iha devAdikasya grahaNe bhauvAdikasya pratiSe mshkytvaat| anyathA sAmAnyenaivAtvamuktaM syAt, tato yanA nirdezAd bhauvAdikasya nivRttiH| yadAha jayAdityaH - sidhyateriti yanA nirdezaH, pidhu gatyAmityasya bhauvAdikasya nivRttyartha iti| sidhytinaapiiti| atrAtvavidhAnasyAbhAvAt. pAralaukike bhavatyeveti bhAvaH / visaMvAdAbhibhavayorliyaH kArite kazcid AtvamAha, tadiha na vaktavyam, prakRtyantareNaiva siddhatvAditi darzayannAha - kstvaamityaadi| tarhi yadA lIdhAturanayorarthayoranuvartate, tadA AtvasyAbhAvAt kArite'niSTarUpamApadyate ityAha- visNvaadetyaadi| rucaadirymiti| "pralambhane gRdhivaJcyoH " (3 / 2 / 42-63) ityanuvartamAne "pUjAbhibhavayozca lAte:" (3 / 2 / 42-64) iti vcnaadaatmnepdmityrthH| tathA guNavRddhisthAne yapi ca lIdhAtorAtvaM veti na vktvym| rUpadvayasya dhAtudvayena siddhatvAdityAha
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIye AkhyAtAdhyAye caturthaH samprasAraNapAdaH laaterityaadi| liyazceti 'lIG zleSaNe' (3 / 87) iti daivAdikasya 'lI zleSaNe' (8 / 26) iti krayAdikasya cetyarthaH kathaM 'vilAsyate' iti Atmanepadam, lAdhAtoH parasmaipaditvAt? stym| guNavRddhisthAne lAterubhayapadaM ceSyate, yajAderAkRtigaNatvAt / nanu bhAtirinanto hetubhaye'pi vartate ityAdi yaduktaM tat katham? yAvatA dhAtavo gaNe niyatArthA uktA ityAha- anekArthatvAd dhAtUnAm iti / anekArthatvaM ca "mRSa: kSamAyAm" (4 / 1 / 16) iti kSamAgrahaNena jJApayiSyate / tathA coktam nipAtAzcopasargAzca dhAtavazceti te trayaH / anekArthAH smRtAH sarve pAThasteSAM nidarzanam / / iti / teSAM nipAtAdInAmarthasya gaNe pATho nidarzanam udaahrnnmaatrmityrthH|| 563 / [bi0 TI0 ] smiji0| guNe kathamokAravato dvirvacanaM guNasyApi ini kRttvaat| naivam, tadA avarNo nAsti, avarNe pare sthAnivadbhAvAt / nApIni kRto guNaH sAmAnyapratyayAzrayaNAt / parasya tu guNabAdhako nAkAra:, sandhyakSarakAryiNaH prastAvAt / parasyaukArasyeti na kathaM dvirvacanAt paro hrasvasvaravidhi: svara ityAdi vacanaM bAdhate hrasvasyAparacintayA prayojanAbhAvAt, tadA svaravidhiH svara ityAdi vacanaM pravartate yadA pUrvavad dvirvacanaM tadA likhitam, na tu hrasvatvamantaraGgatvaM cintyate, prayojanAbhAvAt / annaM saidhayatIti matAntare'pi gmytiityrthH|| 563 | > - 47 [samIkSA] 'vismApayate, jApayati, krApayati, adhyApayati' Adi zabdarUpoM ke siddhyartha in pratyaya (Nic) pare rahate dhAtu ke anta meM vidyamAna varNa ko AkArAdeza kI AvazyakatA hotI hai| usa AkArAdeza kA vidhAna donoM hI vyAkaraNoM me kiyA gayA hai| etadviSayaka pANini ke do sUtra haiM- "krIGjInAM Nau, nityaM smayateH " (a0 6 / 1 / 48, 57) / kAtantrakAra ne 'smi' dhAtu ko bhI ekatra kara diyA hai, ata: unheM eka hI sUtra banAnA par3A hai / sUtrabheda karane ke kAraNa pANinIya vyAkaraNa meM gaurava hI kahA jaaegaa| [vizeSa vacana ] 1. hetukartRbhaye smiDo'bhidhAnAt kuJcikayainaM vismAyayati / karaNAd bhaye na syAt (du0 vR0) / 2. visaMvAdAbhibhavayorliyaH kArite prayogo nAsti, anabhidhAnAt (du0 vR0)| 3. anekArthatvAd dhAtUnAm iti (du0 vR0 ) / 4. abhidhAnalakSaNA hi kRttaddhitasamAsA iti baahulyaaducyte| anye'pyabhidhAnAditi bhAva: (du0 TI0) / 5. bhISirhetubhaye svabhAvAt prakRtyantaramasti / bibhetezca hetubhaye prayogo nAbhidhIyate (du0 TI0 ) /
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ 48 kAtantravyAkaraNam 6. sUtrakArasya matam inantasya smayateravazyaM hetunA sambandha: (10 ttii0)| 7. tathApyabhidhAnamAMzrayitavyam, kimetena hetubhayagrahaNeneti bhAvaH (10 TI0) / 8. visavAdAbhibhavayoliya: kecidAtvamicchanti, kacit pUjAvisaMvAdAbhibhaveSa (du0 TI0; vi0 p0)| 9. bhASyakArAstu lIyaterAtmanepadamicchanti, tadA linAterAtvaM nAsti (da0 ttii0)| 10. paraloke janmAntare phalamabhyudayalakSaNam prayacchan (vi0 p0)| .. 11. anekArthatvAd dhAtUnAm - - - - - - - - tathA coktam - nipAtAzcopasargAzca dhAtavazceti te tryH| .. anekArthAH smRtAH sarve pAThasteSAM nidrshnm|| iti (vi0 p0)| [rUpasiddhi] 1. vismaapyte| vi + smi + p-Agama + in + an + te| vismayamAnaM prayukte 'vi' upasarma-pUrvaka "SmiG ISaddhasane' (1 / 457) dhAtu se 'dhAtozca heto" (3 / 2 / 10) sUtra dvArA in pratyaya, prakRta sUtra se dhAtRghaTita ikAra ko AkAra "arnihIlIrIkmayIkSmAyyAdantAnAmanta: po yalopoM guNazca nAminAm" (3 / 6 / 22) se p kA Agama, "te dhAtavaH" (3 / 2116) se vismApi' kI dhAtusaMjJA, vartamAnAsaMjJaka Atmanepada-prathamapuruSa - ekavacana 'te' pratyaya, "an vikaraNa: kartari'' (3 / 2 / 32) se an vikaraNa, "ani ca vikaraNe'' (3 / 5 / 3) se ikAra ko guNa-ekAra, tathA "e ay (1 / 2 / 12) se ekAra ko ayaadesh| 2. jaapyti| ji + p + in + an + ti| jayantaM pryukt| -z2i jaye' (1 / 191) dhAtu se. in pratyaya, prakRta sUtra se AkArAdeza; p Agama, 'jApi' ko dhAtusaMjJA, 'ti' pratyaya an vikaraNa, gaNa tathA ayaadesh| : 3. kraapyti| kI + p + in + an + ti| kroNantaM pryt| kroJ dravyavinimaye' (8 / 1) dhAtu se in pratyaya, IkAra ko AkAra, p Agama, 'krApi' kI dhAtusaMjJA, ti-pratyaya, an vikaraNa, guNa tathA ayaadsh| 4. adhyaapyti| adhi + i + p-Agama + in + an + ti| adhoyAnaM pryungkte| 'adhi' upasargapUrvaka 'iG adhyayane' (2 / 56) dhAtu se in pratyaya, ikAra ko AkAra, p-Amama, adhyApi' ko dhAtusaMjJA, ti-pratyaya, an vikaraNa, guNa tathA ayaadesh|| 563 / 564. sRjidRzorAgamo'kAra: svarAt paroM dhuTi . guNavRddhisthAne [3 / 424] [sUtrArtha] guNa tathA vRddhi ke prasaGga meM 'sRj" evaM dRz' dhAtu-ghaTina svara varNa ke bAda akArAgama hotA hai, dhuDAdi pratyaya ke pare rhte|| 564 /
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ 49 tRtIye AkhyAtAdhyAye caturthaH samprasAraNapAdaH [du0 vR0] sRjidRzoH svarAt paro dhuDAdau pratyaye guNavRddhyoH prasaGge'kArAgamo bhvti| sRja-sraSTA, asraakssiit| dRza-draSTA, adraakssiit| dhuTIti kim ? sasarja, ddrsh| guNavRddhisthAna iti kim ? sUkSISTa, dRkssiisstt| yogavibhAgAta spRzAdInAM vaa| spRza-spraSTA, aspaakssiit| mRza - mraSTA, amraakssiit| kRSa - kraSTA, akraakssiit| tRpa - traptA, atrApsIt / dRpa - draptA, adraapsiit| pakSe - spA, aspArSIt ityaadi|| 564 / [du0 TI0] sRji0 / 'spRza saMsparza, mRza AmarSaNe, kRSa vilekhane, tRpa prINane, dupa harSaNamocanayoH, gamla sRla gatau' (5 / 54, 58, 6; 3 / 35, 36; 1 / 279), eteSAM kecid icchanti, kecid necchanti, tadubhayaM pramANIkRtyAha - yogvibhaagaaditi| 'sRjidRzorRtaH pare' iti siddhe AgamagrahaNaM yogvibhaagaarthm| [vibhaJjanaM vibhAgaH, viparItakaraNamucyate] svarAt paro'kArAgamo dhuTi guNavRddhisthAne tataH sRjidRzoriti yogavibhAgAcceSTasiddhiriti bhaavH|| 564 / [vi0 pa0] sRji0 / sRje jAditvAt Satvam, dRzezca, chshoshceti| srsstteti| nAmyupadhalakSaNasya guNasya prasaGge asraakssiiditi| "vyaJjanAntAnAmaniTAm" (3 / 6 / 7) iti vRddhiprasaGge akArAgamaH, "sica:" (3 / 6 / 90) itiitt| "asya ca dIrghazca" (3 / 6 / 8) sici bhvti| evmnytraapi| sUkSISTa, dRkSISTa iti| "sijAziSozcAtmane" (3 / 5 / 10) itygunntvm| pakSe - spA, aspArSIt iti| akArAgamAbhAvapakSe laghUpadhalakSaNo guNo vyaJjanAntalakSaNA vRddhiriti|| 564 / [bi0 TI0] sRji0 / Rta iti siddhe svaragrahaNaM yogvibhaagaarthm| yogavibhAgapakSe pUrvadhAtUnAM naanuvRttiH| atha paragrahaNaM kimartham, paradigyogalakSaNapaJcamyA sidhyti| sukhArthamiti hemkrH|| 564 / [samIkSA zvastanI-adyatanI Adi vibhaktiyoM meM 'sraSTA, anAkSIt' ityAdi zabdarUpoM ko siddha karane ke lie 'sRj - dRz' dhAtughaTita RkAra ke bAda akArAgama karane kI AvazyakatA hotI hai| isakI pUrti kAtantrakAra ne akArAgama se tathA pANini ne 'am' Agama se kI hai| pANini kA sUtra hai - "sRjidRzojhalyamakiti'' (a06|1| 58) / pANinIya vyAkaraNa meM am Adi mit AgamoM kA sthAna nizcita karane ke lie "midaco'ntyAt paraH'' (a0 1 / 1 / 47) sUtra banAyA gayA hai, tadanusAra antima ac
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAtantravyAkaraNam ke bAda mit Agama hote haiN| pANini ne jina tRp dRp Adi dhAtuoM meM amAgama ke lie "anudAttasya cardupadhasyAnyatarasyAm" (a0 6 / 1 / 59) sUtra banAyA hai, unameM akArAgama kA vidhAna yogavibhAga se svIkAra kiyA gayA hai| 50 [vizeSa vacana ] 1. yogavibhAgAt spRzAdInAM vA (du0 vR0 ) / 2. 'spRza saMsparze, mRza AmarSaNe, kRSa vilekhane, tRpa prINane, dRpa harSaNamocanayo:, gamlR sRSlR gatau' eteSAM kecidicchanti kecinnecchanti, tadubhayaM pramANIkRtyAha - yogavibhAgAditi (du0 TI0 ) / 3. Rta iti siddhe svaragrahaNaM yogavibhAgArtham, sukhArthamiti hemakara: / (bi0 TI0 ) / [rUpasiddhi] - 1. srssttaa| sRj + zvastanI - tA / 'sRja visarge' (3 | 116) dhAtu se anadyatana bhaviSyat artha meM zvastanIvibhaktisaMjJaka parasmaipada - prathamapuruSa ekavacana 'tA' pratyaya, "yujirujiranjibhujibhajibhanjisanjityajibhrasjiyajimasjisRjinijivijisvanjerjAt " (3 / 7 / 20) sUtra se aniT, "nAminazcopadhAyA laghoH " ( 3 / 5 / 2) se prApta guNa ke viSaya meM prakRta sUtra se RkAra ke anantara akArAgama, "ramRvarNaH" (1 / 2 / 10) se RkAra ko rakAra, "bhRjAdInAM SaH" (3 / 6 / 59) se jakAra ko pakAra tathA "tavargasya SaTavargATTavargaH " (3 / 8 / 5) se takAra ko TakArAdeza / 2. anaakssiit| aT + sRj + akArAgama + sic + IT + adyatanI di / 'sRja visarge' (3 / 116) dhAtu se adyatanIsaMjJaka prathamapuruSa evakacana 'di' pratyaya, "aD dhAtvAdirhyastanyadyatanIkriyAtipattiSu" (3 / 8 / 16 ) se aDAgama, sijadyatanyAm" (3 / 2 / 24) se sic pratyaya, aniT prakRta sUtra se akArAgama, j ko S, "SaDhoH kaH se" (3 / 8 4) se S ko k, 'nimittAt pratyayavikArAgamasthaH saH Satvam" (3 / 8 / 26) se sa ko S, 'ka S' ke saMyoga se kS, "asya ca dIrghaH " (3 / 6 / 8) se akAra ko dIrgha, "sicaH " (3 / 6 / 90) se IDAgama evaM dakAra ko takArAdeza / - - - 3. draSTA / dRz + zvastanI taa| 'dRzir prekSaNe' (1 / 289) dhAtu se zvastanIsaMjJaka 'tA' pratyaya tathA anya prakriyA 'sraSTA' kI taraha / 4. adrAkSIt / aT + dRz + akArAgama + sic + IT + adyatanI di / 'dRzir prekSaNe' (1 / 289) dhAtu se adyatanIvibhaktisaMjJaka prathamapuruSa - ekavacana di' pratyaya tathA anya prakriyA 'asrAkSIt' kI taraha / / 564 / 565. dIGo'nto yakAra : svarAdAvaguNe [ 3 / 4 / 25] [sUtrArtha] - dIG dhAtu ke anta meM yakArAgama hotA hai, aguNa tathA svarAdi pratyaya ke pare rahane pr|| 565 /
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIye AkhyAtAdhyAye caturthaH samprasAraNapAdaH [du0 vR0] dIDo'nto yakAro bhavati svarAdAvaguNe pratyaye pre| upadidIye, upadidIyAte, updidiiyire| dIGo'vayavatvena dvivacanaM syAd AttvaM ca na syaat|| 565 / [du0 TI0] dIDo0 / svarAdiraguNa: parokSApratyaye eva sambhavatItyAha-upadidIye ityaadi| 'dIG kSaye' (3 / 83) / antagrahaNaM kimartham pratyayavidhAvakaraNAt pratyayo na bhvissyti| na cAdezo'tra kRte dvivacane "ya ivarNasya" (3 / 4 / 58) ityAdinA yattvena siddhatvAt tasmAd 'dIGaH' ityavayavalakSaNaiva SaSThI bhvissyti| pratyayasya dhAtpratyayaupazleSikAdhikaraNatvAdaniyata eva yakAra: syAccettathApi "sRjidRzorAgamaH" (3 / 4 / 25) ityataH svarAt param AgamagrahaNaM sukhArthamanuvartiSyate, tarhi mandadhiyAmAgamAdhikAre buddhimakurvatAM spssttaarthm| kiJca svarAdAvityuttarArtha lAghavAya pratyayo'pyatra saMbhAvyate ityAha - diiddo'vyvtvenetyaadi| anyathAnityatvAt pratyaye sati vyavadhAnAt kathaM dvirvacanaM "mInAtiminotidIDAM guNavRddhisthAne" (3 / 4 / 22) ityAttvaM syAditi, tarhi kathaM 'didIyidavam' iti DhatvaM syAd anAmyantatvAt ? satyam, tatraiva vrnnyissyaamH| varNAt kArazabdo'yamakAra uccAraNArtha ev| "asya ca lopaH" (3 / 6 / 49) ityapi prkriyaagaurvm| svarAdAviti kimartham ? updiiyte| aguNa iti kim ? upAdAnam, bhAve yutt|| 565 / [vi0 pa0] diiddo0| pArizeSyAdiha svarAdiraguNaH parokSApratyaya eva nimittaM sNbhvtiiti| tatraivodAharaNamAha - upadidIye ityaadi| athAntagrahaNaM kimartham ? AgamArthaM tataH kim 'AgamA yadguNIbhUtAste tadgrahaNena gRhyante' (kA0 pari0 14) ityetadartham, ito'pi kiM siddhamityAha - dIGa ityaadi| anyathA nityatvAnmadhye svatantrapratyaya eva syaat| atastena vyavahitAyAM parokSAyAM dvirvacanaM na syAd aguNavidhAnAbhAvAd guNI cAyamiti guNasthAnitvAd "mInAtiminotidIDAM guNavRddhisthAne" (kA0 pari0 14) ityAttvaM syaadityrthH| yadi puna: pUrvasUtrAdAgamagrahaNaM svarAt para iti cAnuvartate, tadAntagrahaNaM sukhArthameva bhvti|| 565 / [bi0 TI0] diingH| parokSAyAmiti siddhe svarAdigrahaNamuttarArtham , tena 'glAyate' ityatra na syAt / / 565 / [samIkSA] 'upadidIye, upadidIyAte, upadidIyire' ityAdi zabdarUpoM ke siddhyartha 'dIG dhAtu ke anta meM yakAra kI AvazyakatA hotI hai| isakI siddhi kAtantrakAra ne yakArAgama tathA pANini ne yuDAgama se kI hai| pANini kA sUtra hai - "dIDo yuDaci
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAtantravyAkaraNam kGiti' (a0 6 / 4 / 63) / pANini kA yuDAgama Tit hai, ata: usake Adi meM vidhAnahetu "Adyantau Takitau'' (a0 1146) yaha paribhASAsUtra lagAnA par3atA hai| isake atirikta dIGaH' ke paJcamyanta hone ke kAraNa ajAdi pratyaya ko hI yuDAgama hogA - yaha vyAkhyA bhI karanI par3atI hai| jabaki kAtantrakAra ne sUtra meM hI yakArAgama ko dIG dhAtu ke anta meM nirdiSTa kiyA hai| ata: kAtantra meM spaSTata: prakriyAlAghava hai aura pANinIya vyAkaraNa meM prkriyaagaurv| [vizeSa vacana] 1. dIGo'vayavatvena dvirvacanaM syAd AttvaM ca na syAt (du0 vR0)| 2. svarAt param AgamagrahaNaM sukhArthamanuvartiSyate, tarhi mandadhiyAmAgamAdhikAre buddhimakurvatAM spaSTArtham (du0 ttii0)| 3. varNAt kArazabdo'yamakAra uccAraNArtha eva (du0 ttii0)| 4. yadi puna: pUrvasUtrAdAgamagrahaNaM 'svarAt paraH' iti cAnuvartate, tadAntagrahaNaM sukhArthameva bhavati (vi0 p0)| ___5. parokSAyAmiti siddhe svarAdigrahaNamuttarArtham (bi0 ttii0)| [rUpasiddhi 1. updidiiye| upa + dI + ya + e| 'upa' upasargapUrvaka 'dIGa kSaye' (383) dhAtu se parokSAvibhaktisaMjJaka prathamapuruSa-ekavacana 'e' pratyaya, 'dI' dhAtu ko dvitva, pUvavartI 'dI' kI abhyAsasaMjJA, usakA hrasva tathA prakRta sUtra se 'dI' ke bAda ykaaraagm| 2. updidiiyaate| upa + dI + y + aate| 'upa' upasargaparvaka 'dIGa kSaye' (383) dhAtu se parokSAvibhaktisaMjJaka prathamapuruSa-dvivacana 'Ate' pratyaya tathA anya prakriyA puurvvt| 3. updidiiyire| upa + dI + y + ire| 'upa' upasargapUrvaka 'dIG kSaye' dhAtu se parokSAvibhaktisaMjJaka prathamapuruSa - bahavacana 'ire' pratyaya tathA anya prakriyA pUrvavat / / 565 / 566. Alopo'sArvadhAtuke [3 / 4 / 26] [sUtrArtha] dhAtu ke antya avayavarUpa AkAra kA lopa hotA hai, asArvadhAtuka pratyaya ke viSaya meM aguNa tathA svarAdi pratyaya ke pare rhte|| 566 / [du0 vR0] dhAtorAkArasya lopo bhavati asArvadhAtuke svarAdAvaguNe pratyaye pre| papuH, tasthuH, godaH, sNsthaa| aguNa iti kim ? daanm| svarAdAviti kim ? glaayte| asArvadhAtuka iti kim ? yaanti|| 566 /
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIye AkhyAtAdhyAye caturthaH samprasAraNapAdaH [du0 TI0 ] aalop0| Alopa ityasamastaM vA padaM dhAtoriti vizeSaNaM ced anantasyApyAkArasya lopa: prasajyeta - jajAgaruriti / naivam asArvadhAtukamityaupazleSikamadhikaraNamAkArasya / kAryiNa iti bhAvaH / AkAreNa dhAturviziSyate, vizeSaNena ca tadantavidhirityAkArAntasya dhaatoriti| evaM sati vyavacchedyAbhAva ityAha dhaatoraakaarsyeti| 'papuH, tasthuH' iti kRte dvirvacane pazcAd AkArasya lopa:, svaravidhitvAt / 'gAM dadAti' iti / 'Ato'nupasargAt kaH" (4 / 3 / 4) / saMsthAnaM saMsthA / "Atazcopasarge" (4 / 5 / 84) ityaG / asArvadhAtuka iti kim ? vAnti, yAnti / / 566 / [vi0 pa0 ] 53 aalopo0| goda iti gAM dadAtIti / " Ato'nupasargAt kaH" (4 / 3 / 4) iti kprtyyH| saMsthAnaM saMstheti / "Atazcopasarge" (4 / 5 / 84) ityaG / / 566 / [bi0 TI0 ] aalopo0| papuriti vRttiH| nanu kathamidamudAharaNam, yAvatA "AkArasyosi" (3 / 6 / 37) ityanena lopa eva nAsti ? satyam / tatra lAkSaNikaparigrahArthamiti hema: / aguNa iti kimiti vRttiH / nanu kathamuktam, nimittasya nimittena vyAghAtatvAt ? stym| nimittasyetyatra nimittapadaM vizeSyanimittaparamiti hemH|| 566 / [samIkSA] 'papu:, tasthuH, goda:' ityAdi zabdarUpa 'pA-sthA-dA' dhAtuoM ke antima AkAra kA lopa kie vinA siddha nahIM ho sakate, ata: AkAralopa kA vidhAna donoM hI vyAkaraNoM meM kiyA gayA hai| pANini kA sUtra hai " Ato lopa iTi ca" (a0 6 / 4 / 64) / tadanusAra iDAgama vAle 'papitha, daditha' Adi zabdarUpoM meM bhI AkAralopa pravRtta hotA hai| isa viSaya meM kAtantrakAra ne pRthak sUtra banAyA hai "iTi ca" (3 / 4 / 27) / isa prakAra pANinIya sUtra racanA ko hI lAghavAdhAyaka kahA jaaegaa| - -- [rUpasiddhi] 1. ppuH| pA + parokSA--us / 'dheTa pA pAne' (1 / 264) dhAtu se parokSAvibhaktisaMjJaka prathamapuruSa-bahuvacana 'us' pratyaya, "parokSAyAM ca " ( 3 / 5 / 20 ) se aguNa, "caNparokSAcekrIyitasananteSu " ( 3 / 3 / 7 ) se dvirvacana, abhyAsasaMjJA, abhyAsasaMjJaka pA- dhAtughaTita AkAra ko hrasva, prakRta sUtra se AkAra kA lopa tathA sakAra kA visargAdeza | 2. tasthuH / sthA + parokSA - us / 'SThA gatinivRttau ' (1 / 267) dhAtu se parokSAvibhaktisaMjJaka prathamapuruSa-bahuvacana 'us' pratyaya tathA anya prakriyA pUrvavat /
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________ 54 kAtantravyAkaraNam 3. godH| go + dA + ka + si| gAM ddaati| 'go' pUrvaka 'Du dAJ dAne' (2 / 84) dhAtu se "Ato'nupasargAt kaH' (4 / 314) sUtra dvArA 'ka' pratyaya, "ke yaNvacca yoktavarjam'' (417) se aguNa, prakRta sUtra se AkAralopa tathA si-ghaTita sakAra kA lop| 4. sNsthaa| sam + sthA + aG + si| 'sam' upasargapUrvaka 'SThA gatinivRttau' (1 / 267) dhAtu se "Atazcopasarge" (4 / 5 / 84) se aG pratyaya, "De na guNa:" (416) se aguNa, prakRta sUtra se AkAralopa, "striyAmAdA' (2 / 4 / 49) se strIpratyaya-A, liGgasaMjJA, si-pratyaya tathA usakA lopa / / 566 / 567. iTi ca [3 / 4 / 27] [sUtrArtha] - iT pare rahate dhAtu ke antima AkAra kA lopa hotA hai|| 567 / [du0 vR0] dhAtorAkArasya lopo bhavati iTi pre| papitha, ddith| iTIti kim ? ppaath| gunnyrthmidm|| 567 / [du0 TI0] itti| ye tu cekrIyitalugantaM bhASAyAmicchanti, te dAditum, dAditavyam ityudaahrnti| gunnyrthmidmiti| iha hi iDAdAvaguNe pUrveNaiva siddhamiti bhaavH| papiva, ddiv| cakAra uktsmuccymaatre| yogavibhAgazca spaSTArtha ev|| 567 / [vi0 pa0] itti| papitha, dditheti| "nityAtvatAM svarAntAnAm" iti vacanAd iD vaa|| 567 / [bi0 TI0] itti| iDAdAvaguNe pUrveNaiva siddham / papiva, dadiva iti| cakAra uktsmuccymaatre| pRthagyogazca spaSTArtha iti ttiikaakRt| iTIti kimiti vRttiH| nanu iGgrahaNAbhAve kasya kiM syAt ? satyam / aguNavacane pUrveNaiva siddhe arthAd guNinyeva syaat| tatra pArizeSyAt thalpratyaya eva syAt, thalItyAstAm ityAha - iTIti kimiti|| 567 / [samIkSA] 'papitha, daditha' Adi iDAgama vAle rUpoM ke sAdhanArtha AkAralopa kI apekSA hotI hai| jisakI pUrti donoM hI AcAryoM ne kI hai| tadanusAra kAtantrakAra ko prakRta sUtra svatantrarUpa meM banAnA par3A hai, jabaki pANini kA eka hI sUtra hai - "Ato lopa iTi ca' (a0 6 / 4 / 64) / kAtantrakAra ne "Alopo'sArvadhAtuke' (3 / 4 / 26) meM "iTi
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________ 55 tRtIye AkhyAtAdhyAye caturthaH samprasAraNapAda: ca' kA samAveza na karake pRthak sUtra banAyA hai, jisakA kAraNa TIkAkAroM ke anusAra spaSTa rUpa meM arthAvabodha hai| isa prakAra pANinIya prakriyA meM lAghava tathA kAtantrIya prakriyA meM gaurava saMnihita hai| [vizeSa vacana] 1. ye tu cekrIyitalagantaM bhASAyAmicchanti (da0 ttii0)| 2. yogavibhAgazca spaSTArtha eva (du0 TI0; bi0 ttii0)| [rUpasiddhi] 1. ppith| pA + prokssaa-thl| 'pA pAne, pA rakSaNe' (1 / 264; 2 / 21) dhAtu se parokSAvibhaktisaMjJaka madhyamapuruSa-ekavacana 'thal' pratyaya, "nityAtvatAM svarAntAnAm" vacana ke anusAra iDAgama, dvitva, abhyAsasaMjJA, hrasva tathA prakRta sUtra se aakaarlop| 2. ddith| dA + prokssaa-thl| 'Du dAJ dAne' (2 / 84) dhAtu se parokSAvibhaktisaMjJaka madhyamapuruSa-ekavacana thal pratyaya tathA anya prakriyA pUrvavat / / 567 568. dA-mA-gAyati-pibati-sthA-syati-jahAtInAmIkAro vyaJjanAdau [3 / 4 / 28] [sUtrArtha] 'dA, mA, gai, pA, sthA, so' tathA 'hA' dhAtughaTita AkAra ke sthAna meM IkArAdeza hotA hai, sArvadhAtakasaMjJaka se bhinna, vyaJjanAdi tathA guNaniSedhaka pratyaya ke pare rhte|| 568 / [du0 vR0] dAsaMjJaka-mArUpa-gAyati-pibati-sthA - syati - jahAtInAmanta IkAro bhavati, asArvadhAtuke vyaJjanAdAvaguNe pratyaye pre| dIyate, dhIyate, mIyate, giiyte| gAyatIti nirdezAd 'gAG gatau' (1459) ityasya gAyate iti bhvitvymev| piiyte| pAtestu na syAt - paayte| sthIyate, avsiiyte| syatIti nirdezAt - sAyate, saasaayte| sanoterye vaattvm| hiiyte| hAGastu - haayte|| 568 / [du0 TI0] dAmA0 / daasNjnykmaaruupeti| "svaM rUpaM zabdasyAzabdasaMjJA" (kA0 pari0 28) iti zAstre svameva rUpaM grAhyaM bhavati, na bAhyo'rthaH, zabdasaMjJA varjayitvA saMjJAvidhAnabalAdeva na svruupgrhnnmityrthH| na ca zabdenArthAvagaterarthe kAryAsambhavAt tadvAcinAM saMpratyayo bhvissyti| yadayaM "hasvo'mbArthAnAm" (2140) ityAdAvarthagrahaNaM kroti| kiM ca "zrutAnumitayoH zrautasambandhI vidhirbalavAn' (kA0 pari0 92) iti yenaiva zabdenArtho'vagatastasyaiva grahaNaM bhavati, naanysyetyrthH| 'mAG mAne, mA mAne, meG pratidAne' (2 / 86, 36; 1462), iha 'lakSaNapratipadoktayoH pratipadoktasyaiva grahaNam'
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAtantravyAkaraNam (kA0 pari0 75) iti naashriiyte| dAsAhacaryAcca mArUpaM gRhyate, gAyatIti nirdezAditi 'kai gairai zabde' (1 / 256) ityasyaiva grahaNamiti na 'cyuGa chyuGa jyuG jhayuGa praka pluG gAG zyaiG gatau' (1 / 459) itysyeti| tathA ca nahi gItamityukte gtmitybhidhiiyte| "sanoterye vAtvam" iti dhuTi khanisanijanAM ye veti| 'dedIyate' ityAdau paratvAdIttve kRte pazcAd dvivcnm| vyaJjanAdAviti kim ? dadatuH, dduH| AlopAt khalu paratvAdIttvaM syAt / / 568 / [vi0 pa0] dA-mA0 / dArUpasya na grhnnm| "svaM rUpaM zabdasyAzabdasaMjJA" (kA0 pari0 28) iti vacanAd yadi tena zabdena saMjJA na gamyate tadA zabdasya svaM rUpaM gRhyte| anena saMjJA gamyate tasmAt saMjJaiva gRhyate ityarthaH, na svruupmiti|| 568 / [bi0 TI0] dAmA0 / nanvatra vyaJjanagrahaNaM kimartham - ynniityaastaam| AdigrahaNaM tadAditvanirAsArtha bhaviSyati ? satyam, spssttaarthm|| 568 / [samIkSA 'dIyate, dhIyate, gIyate' ityAdi zabdarUpoM ke siddhayartha 'dA-dhA-gA' Adi dhAtaghaTita AkAra ko IkArAdeza kI apekSA hotI hai, isakI pUrti donoM vyAkaraNoM meM kI gaI hai| pANini kA sUtra hai - "ghumAsthAgApAjahAtisAM hali'' (a0 6 / 4 / 66) / pANini ne jina 'dA-dhA' dhAtuoM kI "dAdhA ghvadAp'' (a0 1 / 1 / 20) sUtra se 'ghu' saMjJA kI hai, unakI kAtantrakAra ne "adAbdAdho dA'' (3 / 1 / 8) se 'dA' saMjJA kI hai| ata: unake sUtroM meM ghu-TA zabdoM kA ullekha kiyA gayA hai| isI prakAra pANini 'hala' pratyAhAra se jina vargoM kA bodha karAte haiM, unake avabodhArtha kAtantra meM vyaJjana zabda kA vyavahAra kiyA jAtA hai| isa prakAra sAmAnyatayA ubhayatra samAnatA hai| [vizeSa vacana] 1. gAyatIti nirdezAd gAi gatAvinyasya 'gAyate' iti bhavitavyameva (du0 vR0)| 2. saMjJAvidhAnabalAdeva na svarUpagrahaNamityartha: (du0 ) / 3. anena saMjJA gamyate tasmAt saMjJeva gRhyate ityarthaH, na svarUpamiti (vi. p0)| 4. AdigrahaNaM tadAditvanirAsArtha bhaviSyati ? satyam, spaSTArtham (bi0 ttii0)| [rUpasiddhi] 1. diiyte| dA + yaN + te - karmavAcya vrtmaanaa| 'i dAJ dAne' (2 / 84) dhAtu se karmavAcya vartamAnAsaMjJaka Atmanepada - prathamapuruSa-ekavacana 'te' pratyaya, "sArvadhAtuke yaN' (3 / 2 / 31) se yaN pratyaya, "na NakArAnubandhacekrIyitayo:' (3 / 5 / 7) se aguNa tathA prakRta sUtra se AkAra ko iikaaraadesh| 2. dhiiyte| dhA + yaN + te - krmvaacy| 'Du dhAJ dhAraNapoSaNayo:' (2 / 85)
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIye AkhyAtAdhyAye caturthaH samprasAraNapAda: 57 dhAtu se karmavAcya meM vartamAnAsaMjJaka prathamapuruSa-ekavacana 'te' pratyaya tathA anya prakriyA puurvvt| 3. miiyte| mA + yaN + te - krmvaacy| 'mAG mAne, mA mAne, meG pratidAne' (286, 26; 1462) se karmavAcya meM prathamapuruSa - ekavacana 'te' pratyaya tathA anya prakriyA puurvvt| 4. giiyte| gA + yaN + te - krmvaacy| 'gAG gatau' (1 / 459) dhAtu se karmavAcya meM vartamAnAsaMjJaka prathamapuruSa-ekavacana 'te' pratyaya tathA anya prakriyA puurvvt| 5. piiyte| pA + yaN + te - krmvaacy| 'pA pAne' (1 / 264) se karmavAcya meM prathamapuruSa-ekavacana 'te' pratyaya tathA anya prakriyA puurvvt| 6. sthiiyte| sthA + yaN + te - krmvaacy| 'SThA gatinivRttau' (1 / 267) dhAtu se karmavAcya meM vartamAnAsaMjJaka Atmanepada-prathamapuruSa-ekavacana 'te' pratyaya tathA anya prakriyA puurvvt| 7. avsiiyte| ava + so + yaNa + te - krmvaacy| 'ava' upasargaparvaka 'So antakarmaNi' (3 / 21) dhAtu se karmavAcya meM 'te' pratyaya tathA anya prakriyA puurvvt| 8. hiiyte| hA + yaN + te- krmvaacy| 'o hAk tyAge' (2 / 71) dhAtu se karmavAcya meM 'te' pratyaya tathA anya prakriyA pUrvavat / / 568 / / 569. AziSyekAra: [3 / 4 / 29] [sUtrArtha] pUrvavartI sUtra 568 meM paThita 'dA-mA' Adi dhAtuoM se AzIvibhaktisaMjJaka aguNa vyaJjanAdi pratyaya ke para meM rahane para dhAtughaTita AkAra ko ekArAdeza hotA hai|| 569 / [du0 vR0] dAmAdInAmAziSyaguNe vyaJjanAdau parata: ekAro bhvti| deyAt, dheyAt, meyAt, geyAt, peyAt, stheyAt, avaseyAt, heyaat| aguNa iti kim? dAsISTa, maasiisstt| vA saMyogAderastha iti vaktavyam / gleyaat-glaayaat| mleyaat-mlaayaat| astha iti kim? sthyaat|| 569 / [du0 TI0] Azi0 / vA saMyogAderiti dhAtArAkArasya saMyogAderiti saMbandhaH / kecid icchanti, kecinnecchanti iti, tanmatamAzrityocyate vktvymiti|| 569 / [vi0 pa0] Azi0 / vaktavyamiti vyaakhyeymityrthH| kecidicchanti kecinnecchanti / yo necchati tanmatamiha prmaannmityrthH|| 569 /
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________ 58 kAtantravyAkaraNam [bi0 TI0] Azi0 / dAmAdipAThAnnityamiti cet tadA sthAdhAtuvarjitAnAmeva syAt / / 569 / [samIkSA 'deyAt, dheyAt, peyAt' ityAdi zabdarUpoM ke siddhyartha 'dA' Adi dhAtuoM ke anta meM vidyamAna AkAra ke sthAna meM ekArAdeza kI apekSA hotI hai| isakA vidhAna donoM hI AcAryoM ne kiyA hai| pANini kA sUtra hai - "eliGi'' (a064|67)| vRttikAra durgasiMha ne saMyogAdi dhAtuoM se ekArAdeza ke viSaya meM kahA hai ki vA saMyogAderastha iti vktvym'| tadanusAra 'sthA' dhAt ko chor3akara 'glA-mlA' Adi saMyogAdi dhAtuoM se ekArAdeza vikalpa se pravRtta hotA hai| ata: 'gleyAt- glAyAt' Adi do do rUpa siddha hote haiN| pANini ne etadartha svatantra sUtra banAyA hai- "vA'nyasya saMyogAde:" (a064|68)| isameM 'anya' pada se 'sthA' bhinna dhAtuoM ke avabodha meM gaurava avazya hotA hai| vRttikAra durgasiMha ne sUtra meM hI 'astha' par3hakara lAghava kA Azraya liyA hai| [vizeSa vacana] 1. kecidicchanti, kecinecchnti| yo necchati tanmatAmaha pramANam ityarthaH (du0 TI0; vi0 p0)| [rUpasiddhi] 1. deyaat| dA + yAt - aashii:| 'Du dAJ dAne' (2 / 84) dhAtu se AzIvibhaktisaMjJaka parasmaipada-prathamapuruSa - ekavacana 'yAt' pratyaya, "AziSi ca parasmai' (3 / 5 / 22) se agunn| tathA prakRta sUtra se dhAtughaTita AkAra ko ekaaraadesh| 2. dheyaat| dhA + yAt - aashii:| 'Du dhAJ dhAraNapoSaNayoH' (2 / 85) dhAtu se AzIvibhaktisaMjJaka 'yAt' pratyaya tathA anyaprakriyA puurvvt| 3. meyaat| mA + yAt - aashiivibhkti| 'mAG mAne, mA mAne, meG pratidAne' (2 / 86, 26; 1462) dhAtu se AzIvibhaktisaMjJaka 'yAt' pratyaya tathA pUrvavat prkriyaa| 4. geyaat| gA + yAt - aashii:| 'gAG gatau' (1 / 459) dhAtu se 'yAt' pratyaya tathA anya prakriyA puurvvt| 5. peyaat| pA + yAt - aashii:| 'pA pAne' (1 / 264) dhAtu se 'yAt' pratyaya tathA anya prakriyA puurvvt| 6. stheyaat| sthA + yAt - aashii:| 'SThA gatinivRttau' (1 / 267) dhAtu se yAt pratyaya tathA anya prakriyA puurvvt| 7. avseyaat| ava + so + yAt - aashiiH| 'ava' upasargapUrvaka 'So antakarmaNi' (3 / 21) dhAtu se yAt pratyaya tathA anya prakriyA puurvvt|
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIye AkhyAtAdhyAye caturthaH samprasAraNapAdaH 8. heyaat| hA + yAt - aashii:| 'o hAk tyAge' (271) dhAtu se 'yAt' pratyaya tathA anya prakriyA puurvvt|| 569 / 570. ana us sijabhyastavidAdibhyo'bhuvaH [3 / 4 / 30] [sUtrArtha] abhyasta, vidAdi dhAtu tathA sic se paravartI an pratyaya ke sthAna meM 'us' Adeza hotA hai 'bhU' dhAtu ko chodd'kr|| 570 / [du0 vR0] sijabhyastavidAdibhyo bhUvarjitebhyaH parasyAna usAdezo bhvti| sica: - akArSuH, udaguH, aduH| parasya na luglopa iti| abhyastAt- adaduH, ajuhavuH, anenijuH / vidAdayaH -- 'vida jJAne' (2 / 27) / AdantadviSa:- aviduH, aruH, aluH, advissuH| gaNakRtamanityamiti vA syaat| hyastanyana evArthAt - avidan, arAn, alAn, advissn| abhuva iti kim ? abhuuvn|| 570 / [du0 TI0] ana0 / udguriti| "iNo gA" (3 / 4 / 84) iti| "AkArasyosi" (3 / 6 / 37) ityaalopH| evam aduriti| 'Du dAJ dAne' (284) / "iNsthA0" (3 / 4 / 93) ityAdinA sico luki parasya pratyayalopalakSaNam astIti sica evodAharaNamityAha - prsyetyaadi| adduriti| 'Du dAJ dAne' (2 / 84) / abhyastatvAnnityamus bhavati na vidAdilakSaNo viklpH| evam adaridruH, addhuriti| vidAdItyAdizabdo vyavasthAvacana ityAha-'vida jJAne' (2 / 27) ityaadi| 'abhuva' ityatra vAkyAntarasya na bhavati pratiSedha iti mtaantrmeveti| abobhuvuriti / evaM sati vakArAgamo nAstIti uvaadeshH|| 570 / [vi0 pa0] ana: / akaarssuriti| "sici parasmai svarAntAnAm' (3 / 6 / 6) iti vRddhiH / udguriti| utpUrvaH 'iN gatau' (2 / 13), "iNo gA'' (3 / 4 / 84) iti gaadeshH| aduriti| 'Du dAJ dAne' (284) / ubhayatrApi "iNasthAdA0" (3 / 4 / 93) ityAdinA sico luk| "AkArasyosi'' (3 / 6 / 37) ityaakaarlopH| nanu kathamiha usAdezaH, nityatvAt sico lukA bhvitvym| na cAtra pratyayalopalakSaNamasti luglApatvAdityAha - prsyetyaadi| parasya pratyayasya kAryaM prati luglopaparibhASA nopatiSThate ityataH prtyyloplkssnnmvdhaaryte| kathamevamiti cedacyate - 'laglope na pratyayakRtam' (kalApa0 222 / 69) ityatra pratyaye pare prakRteryat kArya talluglope na bhavati, parasya tu pratyayasya syaadeveti| abhyasteti sarvatra juhotyAditvAd dvivacanam, "juhoterabhyastAnAmasi' (3 / 4 / 61) iti guNa: / vidAdItyAdizabdasya vyavasthAvAcitvAdityAha - 'vida jJAne' (2 / 27) ityaadi| abhyastebhyo vidAdibhyazcAdAditvAdano luk| hyastanyana evArthAditi adyatanyA: sic
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAtantravyAkaraNam dvAreNaiva siddhatvAditi bhAvaH / abhUvanniti / atrApi pUrvavat sico luk / "bhuvo vo'ntaH parokSAdyatanyoH " ( 3 / 4 / 62) iti vakArAgamaH / / 570 / 60 [bi0 TI0 ] an0| 'sijAdibhyaH' iti kRte sidhyati, Adizabdasya vyavasthAvAcitvAdevaiSAM grahaNaM bhaviSyati ? satyam / gaNakRtamanityamiti hema: / / 570 / [samIkSA] 'akArSuH, adaduH, aviduH' ityAdi zabdarUpoM ke siddhyartha 'an' (pra0 pu0 ba0 va0) pratyaya ke sthAna meM usa Adeza Avazyaka hotA hai| isakA vidhAna donoM hI AcAryoM ne kiyA hai| pANini ne prathamapuruSa - bahuvacana meM 'bhi' pratyaya kiyA hai tathA Adeza meM bhI jakArAnubandha kI yojanA kI hai jus / unakA sUtra hai 'sijabhyastavidibhyazca'" (a0 3 / 4909 ) / vidAdiguNa ke pATha se vahA~ 'gaNakRtamanityam' (kA0 pari0 29) isa paribhASA ke anusAra usAdeza vaikalpika ho sakatA hai| isakA samAdhAna karate hue kahA gayA hai ki kevala hyastanIvibhakti ke hI an ko us Adeza pravRtta hogA, adyatanI meM to sic pratyaya hone para hI usAdeza hotA hai - 'gaNakRtamanityamiti vA syAt, hyastanyana evArthAt' (du0 vR0 ) ! [vizeSa vacana ] - - 1. Adizabdo vyavasthAvacana: (du0 TI0 ) / 2. hyastanyana evArthAditi adyatanyAH sidvAreNaiva siddhatvAditi bhAva: (vi0 pa0 ) / 3. gaNakRtamanityamiti hema : (bi0 TI0 ) / [rUpasiddhi] 1. akArSuH / aT + kR + sic + an us| 'Du kRJ karaNe' (7 / 7) dhAtu se adyatanIvibhaktisaMjJaka prathamapuruSa - bahuvacana 'an' pratyaya, "aD dhAtvAdirhyastanyadyatanIkriyAtipattiSu" (3 / 8 / 16 ) se dhAtupUrva aDAgama, "sijadyatanyAm" (3 / 2 / 24) se sic pratyaya, "Rto'vRvRJaH" (3 / 7 / 16 ) se aniT, "sici parasmai svarAntAnAm" (3 / 6 / 6 ) se R ko vRddhi, "nimittAt pratyayavikArAgamasthaH saH Satvam" (3 / 8 / 26) se sic pratyayagata sakAra ko SakAra, prakRta sUtra se an ko usa tathA sakAra ko visargAdeza '"rasakArayorvisRSTa:'" (3 / 8 / 2) sUtra dvaaraa| - - 2. udguH| ut + aT + iN - gA + an - us / ut upasargapUrvaka 'iN gatau' (2113) dhAtu se adyatanIvibhaktisaMjJaka prathamapuruSa - bahuvacana 'an' pratyaya, 'iNo gA'" (3 / 4 / 84) se iN dhAtu ko 'gA' Adeza, aDAgama, sic pratyaya, "aniDekasvarAdAtaH ' (3 / 7 / 21) se aniT, "iNsthAdApibatibhUbhyaH sicaH parasmai " ( 3 / 4 / 93) se sic kA luk, prakRta sUtra se an ko usa tathA " AkArasyosi " ( 3 | 6 / 37) se AkAra kA lopa /
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIye AkhyAtAdhyAye caturthaH samprasAraNapAdaH luk + an--us| 'DudAJ dAne' (2 / 84) pUrvavat / 3. aduH / aT + dA + sic dhAtu se an pratyaya tathA anya prakriyA 4. aduH / aT + dA + an hystnii| 'Du dAJ dAne' (2184) dhAtu se hyastanIvibhaktisaMjJaka prathamapuruSa - bahuvacana 'an' pratyaya, aDAgama, "an vikaraNa: kartari" (3 / 2 / 32) se an vikaraNa, "adAderlug vikaraNasya" (3 / 4 / 92 ) se an kA luk, "juhotyAdInAM sArvadhAtuke " ( 3 / 3 / 8) se dA ko dvitva, pUrvavartI dA kI abhyAsasaMjJA, usako hrasva, "dvayamabhyastam" (3 / 3 / 5) se donoM kI abhyastasaMjJA, prakRta sUtra se an ko us, "abhyastAnAmAkArasya ( 3 / 4 / 42) se AkAralopa tathA sakAra ko visarga Adeza / " 61 5. ajuhvuH| aT + hu + an- hyastanI / 'hu dAne' (2 / 67) dhAtu se hyastanIsaMjJaka an pratyaya, aDAgama, an vikaraNa kA luk, dvitva, abhyAsasaMjJA, "ho ja:'" (3 / 3 / 12) se hakAra ko jakAra "abhyastAnAmusi" (3 / 5 / 6) se dhAtughaTita ukAra ko guNa, an ko usa tathA sakAra ko visarga / " 6. anenijuH| aT + nij + an - hyastanI / 'nijir zaucapoSaNayoH" (2 / 81) dhAtu se an pratyaya, aDAgama, dvitva, abhyAsasaMjJA, "nijivijiviSAM guNa: sArvadhAtuke" (3 / 3 / 23) se abhyAsagata ikAra ko guNa, prakRta sUtra se us, aguNa tathA sakAra ko visargAdeza / 7. aviduH / aT + vid + an hyastanI / 'vida jJAne' (2 / 27) dhAtu se hyastanIsaMjJaka an pratyaya, aDAgama, anluk, "dvitvabahutvayozca parasmai" (3 / 5 / 19) se aguNa, prakRta sUtra se an ko usa tathA sakAra ko visargAdeza / 8. aruH| aT + rA + an - hyastanI / 'rA dAne ' (2 / 22) dhAtu se hyastanIsaMjJaka an pratyaya, anvikaraNa kA luk, prakRta sUtra se an ko us, '"AkArasyosi'" (3 / 6 / 37) se AkAralopa tathA s ko visarga / 9. aluH / aT + lA + an - hyastanI / 'lA dAne' (2 / 22) dhAtu se an pratyaya tathA anya prakriyA pUrvavat / 10. advissuH| aT + dviS + an - hystnii| 'dviSa aprItau ' (2 / 60) dhAtu se an pratyaya tathA anya prakriyA pUrvavat / / 570 / 571. icastalopa: [ 324 | 31 ] [sUtrArtha] ic pratyaya ke bAda adyatanIsaMjJaka 'ta' pratyaya kA lopa hotA hai / / 571 / [du0 vR0] icastapratyayasya sarvasya lopo bhavati / apAdi, alAvi / icasta iti kim ? akaaritraam|| 571 /
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________ 62 kAtantravyAkaraNam [du0 TI0] ic:| nyAyAnnirdiSTasya pratyayasya sarvApahArI lopa ityAha-ica ityaadi| atha kimarthaM tagrahaNam, ica: parasya pratyayasya lopo bhavan arthAt tapratyayasya nimittasya lopo vijJAyate ? stym| tazabdasya lope kRte 'tarAm-tamAm' ityetayorapi pratyayAntarayorlopaH prApnoti 'yAvatsambhavastAvad vidhi:' (kAla pari0 54) iti prayogaH samavAyirUpabheda: puna: pravRttAvapyasti bhinnaphalamiti syAdeva puna: pravRttiriti bhaavH| tagrahaNe sati na bhavatIca: sambandhI yastazabda iti paJcamyAmapi 'arthavadgrahaNe nAnarthakasya' (kA0 pari0 4) iti vaa| ata Aha-icasta ityaadi| AkhyAtatvAdAkhyAtikasyaiva lopa ityapi prtipttirgriiysiiti|| 571 / [vi0 pa0] icasta0 / srvsyeti| 'nirdizyamAnAnAmAdezinAmAdezA:' (kA0 pari0 7) iti nyAyAt pratyayasya sarvApahArI lopa ityrthH| apAdi iti| "ijAtmane padeH prathamaikavacane" (3 / 2 / 29) itiic| alaaviiti| "bhAvakarmaNozca" (3 / 2 / 30) itiic| "icasta0" (3 / 4 / 32) ityAdi, "AkhyAtakimekArAntAvyayebhyaH kriyAguNaprakarSavRttibhya eva tarAma tamAma" (2640-1) iti tamAditvAt 'tarAm' prtyyH| yadi tagrahaNaM na syAt tadA 'yAvatsambhavastAvad vidhi:' (kA0 pari0 54) iti| atrApIca: parasya tarAm-pratyayasya lopa: syaat| tathApi tadekadezasya tasya lopa: kathanna syAditi cet, naivm| tadgrahaNe satIca: sambandhI yastazabda: iti veditvym| kazceca: sambandhI takAro yamAzrityAsAvutpadyate iti, ata eveca: sambandhI yastakAra: sa: kimarthaM gRhIta: ityaashngkaarthH| tadgrahaNamantareNa paJcamyapi syAditi tarAmo'pi lopa: syAt / / 571 / [bi0 TI0] ica0 / nanvatra takArasyAkAra uccAraNArtha: kintvakArasahitasyaiva, ato nirdizyamAnAnAmityuktam, AkArAbhAve na SaSThI, ic talopa iti kRtaM syaat| icsambandhI ta 'ic-ta' iti kRte kevalasya lopo bhaviSyati kiM SaSThInirdezenetyAha - icastakArasyeti vRttiH / / 571 / [samIkSA] 'akAri, apAci, akAritarAm' ityAdi zabdoM ke siddhayartha ic (ciN) pratyaya ke bAda adyatanIsaMjJaka ta-pratyaya ke lopa kI AvazyakatA hotI hai, jisakA vidhAna donoM vyAkaraNoM meM kiyA gayA hai| pANini kA sUtra hai - "ciNo luk' (a06| 4 / 104) / pANini ne ciN pratyaya tathA kAtantrakAra ne ic pratyaya kiyA hai| ubhayatra ikAramAtra hI zeSa rahatA hai, zeSa anubandha haiN| luk-lopa kA bhI vidhAna apane vyAkaraNa kI vyavasthAnusAra kiyA gayA hai| tarAm-tabhAm ke rahane para talopa asiddha ho jAtA hai, ata: 'tarAm-tamAm' ghaTita takAra kA lopa nahIM hotaa|
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIye AkhyAtAdhyAye caturthaH samprasAraNapAda: [vizeSa vacana] 1. yAvatsambhavastAvavidhiriti prayogaH samavAyirUpabhedaH punaH pravRttAvapyasti (du0 ttii0)| 2. AkhyAtatvAdAkhyAtikasyaiva lopa ityapi pratipattirgarIyasIti (du0 ttii0)| 3. 'nirdizyamAnAnAmAdezinAmAdezAH' iti nyAyAt pratyayasya sarvApahArI lopa ityarthaH (vi0 p0)| [rUpasiddhi] 1. apaadi| aT + pad + ic + t| 'pada gatau' (3 / 107) dhAtu se adyatanIvibhaktisaMjJaka ta-pratyaya, "aD dhAtvAdihastanyadyatanIkriyAtipattiSu'' (3 / 8 / 16) se dhAtupUrva aDAgama, "ijAtmane padeH prathamaikavacane" (3 / 2 / 29) se ic pratyaya, "asyopadhAyA dIrgho vRddhirnAminAminicaTsu' (3 / 6 / 5) se dIrgha tathA prakRta sUtra se tkaarlop| 2. alaavi| aT + lU + ic + t| 'lUJ chedane' (8 / 9) dhAtu se adyatanIsaMjJaka ta-pratyaya, aDAgama, ic, vRddhi, Av Adeza tathA prakRta sUtra se 'ta' pratyaya kA lop|| 571 / 572. herakArAdahanteH [3 / 4 / 32] [sUtrArtha] akAra se paravartI dhAtuvihita 'hi' pratyaya kA lopa hotA hai, han dhAtu ko chodd'kr|| 572 / [du0 vR0] dhAtorvihitasya herakArAt parasya lopo bhavati ahnteH| paca, paTha, bhava, diivy| hervyaktitvAt- pctaat| akArAditi kim ? yaahi| ahanteriti kim ? jahi zatrUn / sannipAtalakSaNasya varNagrahaNe nimittatvAt / / 572 / [du0 TI0] herakArA0 / kathamiha lopo na bhavati pacahi, ptthhi| hizabdo'yamavyayo yasmAdarthe vartate ityAha - dhAtorvihitasya heriti / yastu prakaraNamAzrayati nAsau vihitavizeSaNamAdriyate, pazcAt paThatAditi herlopazca prApnoti, tAtaNAdezazca, tatra paratvAt taatnn| punaH sthAnivadbhAvAt lopo na bhvti| 'sakRdgatau vipratiSedhe yad bAdhitaM tad bAdhitameva' (kA0 pari0 36) iti nyaayaat| evamuttaratrApi "hanterja hau" (3 / 4 / 49) iti hi-pratyayamapekSya jakArAdeze sati akArAntatA, tatazca 'sannipAtalakSaNo vidhiranimittaM tadvighAtAya' (kA0 pari0 31) iti na bhaviSyati ? satyam / ahanteriti pratiSedho vijJApayati - varNagrahaNe nimitttvaaditi| tena 'dAkSiH, plAkSiH' ityatra nimittatvameva iNo'varNalope kartavye iti manasi kRtvAha - sannipAta ityaadi|| 572 /
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________ 64 kAtantravyAkaraNam [vi0 pa0] herakArA0 / pctaaditi| "AziSi tuhyostAtaNa vA vaktavyaH" iti vacanAt paratvAt tAtaNi kRte sthAnivadbhAvAt punarlopa: prApnotIti vyaktayantaratvAnna bhvti| jhiiti| "hanterja hau" (3 / 4 / 49) iti jaadeshH| nanu ho pare jAdezo'yamiti sannipAtalakSaNaparibhASA na tallope nimittam, kim ahanteriti pratiSedhena ? stym| varNagrahaNe nimittatvAdityAha - snnipaatetyaadi| tathA ca "akAro dIrgha ghoSavati" (2114) ityatra varNagrahaNe nimittatvAditi paribhASA ghoSavadgrahaNena jnyaapiteti|| 572 / [samIkSA] 'paca, paTha, gaccha, dhAva' Adi zabdarUpoM ke siddhayartha paJcamIvibhaktisaMjJaka 'hi' pratyaya ke lopa kI AvazyakatA hotI hai, isI kA vidhAna donoM hI AcAryoM ne kiyA hai| pANini kA sUtra hai - "ato he:'' (a064105)| kAtantrakAra ne han-dhAtu kA niSedha sUtra meM kiyA hai, ata: 'jahi' meM 'hi' kA lopa nahIM hotA hai| pANini ne isakA vidhAna nahIM kiyA hai| [rUpasiddhi] 1. pc| pac + an + hi| 'Du pacaS pAke' (1 / 603) dhAtu se paJcamIvibhaktisaMjJaka madhyamapuruSa-ekavacana 'hi' pratyaya, "an vikaraNa: kartari'' (3 / 2 / 32) se an vikaraNa tathA prakRta sUtra se 'hi' kA lop| 2. ptth| paTh + an + hi| 'paTha paThane' (1 / 111) dhAtu se pnycmiisNjnyk| madhyamapuruSa - ekavacana 'hi' pratyaya tathA anya prakriyA puurvvt| 3. bhv| bhU + an + hi| 'bhU sattAyAm' (11) dhAtu se hi-pratyaya, an vikaraNa, "nAmyantayordhAtuvikaraNayorgaNaH'' (3 / 5 / 1) se bhUdhAtughaTita UkAra ko guNa, "o av'' (1 / 2 / 14) se o ko avAdeza tathA prakRta sUtra se 'hi' kA lop| 4. diivy| div + yan + hi| 'didu krIDAvijigISAvyavahAradyutistutikAntigatiSu' (31) dhAtu se paJcamIvibhaktisaMjJaka 'hi' pratyaya, "divAderyan' (3 / 2 / 33) se yan vikaraNa, "nAmino rvorakuchIvyaMjane'' (3 / 8 / 14) se divdhAtghaTita ikAra ko dIrgha tathA prakRta sUtra se hi kA lop|| 572 / 573. nozca vikaraNAdasaMyogAt [3 / 4 / 33] [sUtrArtha] saMyogabhinna nu-vikaraNa se paravartI hi kA lopa hotA hai|| 573 / [du0 vR0] nozca vikaraNAdasaMyogAt parasya herlopo bhvni| cinu. sunu| vikaraNAditi kim ? nuhi| asaMyogAditi kim ? raajuhi|| 573 /
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIye AkhyAtAdhyAye caturthaH samprasAraNapAda: [du0 TI0] nozca0 / na vidyate saMyogo yasyeti vigrhH| cakAra: uktsmuccymaatre| nuhiiti| 'nu stutau' (27) / raakssuhiiti| 'rAdha sAdha saMsiddhau' (4 / 16) / / 573 / / [bi0 TI0] nozca vika0 / na vidyate saMyogo ysyeti| 'takSNuhi' ityatraiva pratiSedha: syaat| kathaM raahiiti| atha na saMyogo'saMyogaH iti cet kevalo nuH saMyogo na bhavatyeva ? satyam, bahavrIhirevAyaM noravayavena vyaJjaneneti bhinnena vA saMyogo naasti| TIkAyAmapi bhuvriihidrshitH|| 573 / [samIkSA] 'cinu, sunu' ityAdi zabdarUpoM ke siddhayartha 'nu' vikaraNa ke bAda 'hi' ke lopa kI AvazyakatA hotI hai| isakA vidhAna donoM hI AcAryoM ne kiyA hai| pANini kA sUtra hai - "utazca pratyayAdasaMyogapUrvAt" (a0 6 / 4 / 106) / pANini ne ukAra kA ullekha karake 'u-nu' donoM hI vikaraNoM se paravartI 'hi' kA lopa karake lAghava pradarzita kiyA hai| kAtantrakAra ne 'nu' tathA 'u' vikaraNoM kA bhinna-bhinna sUtroM meM ullekha spaSTAvabodha ke lie kiyA hai| tanAdigaNapaThita dhAtuoM se hone vAle 'u' vikaraNa se paravartI 'hi' kA lopa karane ke lie agrima sUtra hai - "ukArAcca" (3 / 4 / 34) / [rUpasiddhi] 1. cinu| ci + nu + hi| 'ciJ cayane' (45) dhAtu se paJcamI vibhaktisaMjJaka madhyamapuruSa-ekavacana 'hi' pratyaya, "na: SvAde:' (3 / 2 / 34) se 'nu' vikaraNa tathA prakRta sUtra se hi kA lop| 2. sunu| su + nu + hi| 'SuJ abhiSave' (41) dhAtu se paJcamIvibhaktisaMjJaka hi-pratyaya, nu-vikaraNa tathA prakRta sUtra se hi kA lop|| 573 / 574. ukArAcca [3434] [sUtrArtha] 'u' vikaraNa se paravartI 'hi' pratyaya kA lopa hotA hai|| 574 / [du0 vR0] ukArAcca vikaraNAt parasya herlopo bhvti| tanu, kuru| vikaraNAditi kim ? nuhi|| 574 / [du0 TI0] ukArAt / ukArAcca vikaraNAdasaMyogAdityekayoge ukArAkaraNAditi dvayo: sAmAnAdhikaraNyanirdeza vizeSaNavizeSyabhAvaM prati kAmacAra iti na yuktaH pkss:| ukArAt
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAtantravyAkaraNam kimbhUtAd vikaraNAt, vikaraNAt kimbhUtAd ukaaraantaaditi| atrAsaMyogagrahaNAt tadantameva nyAyyaM syaat| kiJcAsandigdhArthaM sUtraM prazasyate budhaiH|| 574 / [vi0 pa0] ukaaraat| kurviti| 'Du kRJ (77), hi, "tanAderuH" (3 / 2 / 37), "karote:" (3 5 / 4) iti guNaH, "asyokAraH sArvadhAtuke guNe" (3 / 4 / 39) ityukAraH, "hau ca" (3 / 5 / 24) ityaguNatvam / / 574 / [bi0 TI0] ukaaraat|| 'nuhi' iti vRttiH| nanu kathamuktaM yAvatA pUrvasya vyAvRttibalAnna bhaviSyati ? stym| snuhIti prtyudaahRtm| etadapi viSayIkaroti ced asaMyogasya vyAvRttyA na bhaviSyatIti ced, asaMyogAditi nAnuvartate isstttvaaditi| athavA 'uto nozca vikaraNAt' ityekayoge siddhe pRthakkaraNAdasaMyogAditi nivartate iti kshcit| vastutastu snuhItyatra viSayo naasti| asaMyogAdityatra na vidyate saMyogo yasminniti tAdRzasya norityukte siddhatvAt, kiJca pUrvavad uttvena vyAvRttyA ukArasya vyAvRtti: pratibandhuM na kssmte| yathA 'mAtuH smRtavAn' ityatra kRyogalakSaNaSaSThyabhAvo nisstthaaditvaat| smRtyarthadvArA bhvtyevetyaah-vikrnnaaditi|| 574 / [samIkSA] ukta sUtra kI samIkSA draSTavya hai, jisameM pANini ke dvArA nuvikaraNa-ukAra' donoM se paravartI 'hi' kA lopa karane ke lie eka hI sUtra banAyA gayA hai tathA kAtantrakAra ne spaSTAvabodhArtha do sUtra banAe haiN| [vizeSa vacana] 1. vizeSaNavizeSyabhAvaM prati kAmacAraH iti na yuktaH pakSa: (du0 ttii0)| 2. kiJcAsandigdhArthaM sUtraM prazasyate budhaiH (du0 ttii0)| 3. athavA 'uto nozca vikaraNAt' ityekayoge siddhe pRthakkaraNAd asaMyogAd iti nivartate iti kazcit (bi0 ttii0)| [rUpasiddhi] 1. tnu| tan + hi-pnycmii| 'tanu vistAre' (7 / 1) dhAtu se paJcamIvibhaktisaMjJaka madhyamapuruSa-ekavacana hi' pratyaya, "tanAderuH" se u-vikaraNa tathA prakRta sUtra se 'hi' kA lop| 2. kuru| kR + hi-pnycmii| 'Du kRJ karaNe' (7 / 7) dhAtu se paJcamIvibhaktisaMjJaka 'hi' pratyaya, "tanAderuH' (3 / 2 / 37) se u-vikaraNa, "karote:' (3 / 5 / 4) se R ko guNa-ar, u ko prApta guNa kA "ho ca'' (3 / 5 / 24) sUtra se niSedha, "asyokAraH" (3 / 4 / 39) se akAra ko ukAra tathA prakRta sUtra se hi kA lop|| 574 /
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIye AkhyAtAdhyAye caturthaH samprasAraNapAdaH 575. ukAralopo vamorvA [3 / 4 / 35] [sUtrArtha] asaMyoga se paravartI vikaraNaghaTita ukAra kA lopa hotA hai 'v-m' ke pare rhte|| 575 / [du0 vR0] asaMyogAcca parasya vikaraNasyokArasya lopo bhavati vA vamoH prtH| sunvaH, sunuvH| sunmaH, sunumH| tanvaH, tnuvH| tanmaH, tnumH| AdyantavadbhAvAt- 'sunomi, tanomi' iti paratvAt svarAdezatvAd vA siddhm|| 575 / [du0 TI0] ukAra0 / arthavazAd vibhaktivipariNAma ityAha - asaMyogasya vikrnnsyeti| 'sunvaH, sunmaH' iti yuktam, avayavArthasya smbhvaat| 'tanvaH, tanmaH' iti kathamiti manasi kRtvAha - AdyantavadbhAvAd iti| "Adyantavadekasmin" (kA0 pari0 20) ityucyate, artho'trAnvayI arthavattAyAM vyapadezivadbhAvaH, sArvadhAtkArthA hi bhAvakarmakartAraH, zabdopajananamAtraM vikaraNA ityAnarthakyAd vyapadezivabhAvo na prApnoti ? stym| "sahAbhidhAyino vikaraNA:' ityuktmev| 'sunomi, tanomi' iti paratvAd ityubhayasAvakAze 'pUrvaparayoH paro vidhirbalavAn' (kalApa0 221 / 50) iti gaNa evAvayavavyapadezena ca sthAnivadbhAva iti, svarAdezatvAd veti 'lopasvarAdezayoH svarAdezo vidhirbalavAn' (kA0 pari0 35) iti bhaavH| aguNam anuvartayanti anye| punarukAragrahaNam ukArAd vamorlopa iti paJcamIyoganivRttyartha iti| punarlopagrahaNaM vikaraNokArasyeti saamaanaadhikrnnyvighaataarthm| kimartha vAgrahaNam uttaratra nityatvamastIti vibhASA anumIyate, tarhi pUrveSvapi yogeSu sNbhaavyte| yathA "kartRkarmaNoH kRti nityam" (2 / 4 / 41) iti sthitam / / 575 / [vi0 pa0] ukaarlopH| nanu kathaM 'tanvaH, tanmaH' ityatrokAralopaH, yAvatA vikaraNasya ya ukArastasya lopa iti| ayaM tUkAramAtravikaraNa ityAha - aadyntvdbhaavaaditi| ekasminnapi vypdeshivdbhaavenaadyntvdbhaavH| yathA 'rAho: ziraH, zilaputrakasya zarIram' iti bhaavH|| 575 / [bi0 TI0] ukAra0 / 'sunomi, tanomi' iti vRttiH| 'sarvavidhibhyo lopavidhirbalavAn' (kA0 pari0 34) iti kathanna syAt cet, tuSyatu durjanaH, tathApi svarAdezaH syAt / / 575 / [samIkSA 'sunvaH, sunmaH, tanvaH, tanmaH' ityAdi zabdoM ke siddhayartha vikaraNa 'u' ke lopa
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAtantravyAkaraNam kI AvazyakatA hotI hai, isakA vidhAna donoM vyAkaraNoM meM kiyA gayA hai| pANini kA sUtra hai - "lopazcAsyAnyatarasyAM mvo:'' (a0 6 / 4 / 107) / [vizeSavacana] 1. arthavazAd vibhaktivipariNAma: (Tu0 ttii0)| 2. sahAbhidhAyino vikaraNA: (du0 ttii0)| 3. ekasminnapi vyapadezivadbhAvenAdyantavadbhAva: (vi0 p0)| [rUpasiddhi] 1. sunvH| su + nu + vs| 'SuJ abhiSave' (4 / 1) dhAtu se vartamAnAvibhaktisaMjJaka uttamapuruSa-dvivacana 'vas' pratyaya, "nuH SvAde:'' (3 / 2 / 34) se 'nu' vikaraNa, prakRta sUtra se nu-vikaraNagata ukAra kA lopa tathA sakAra ko visrgaadesh| ukAralopa na hone para 'sunuvaH' rUpa sAdhu hogaa| 2. sunmH| su + nu + ms| 'SuJ abhiSave' (4 / 1) dhAtu se vartamAnAsaMjJaka uttamapuruSa-bahuvacana 'mas' pratyaya, nu-vikaraNa, prakRta sUtra se ukAra kA lopa tathA sakAra kA visrgaadesh| ukAralopa ke abhAva meM 'sunumaH' zabdarUpa sAdhu hogaa| 3. tnvH| tan + u + vs| 'tanu vistAre' (7 / 1) dhAtu se vartamAnAsaMjJaka uttamapuruSa-dvivacana 'vas' pratyaya, "tanAderu:' (3 / 2 / 37) se 'u' vikaraNa, prakRta sUtra se usakA lopa tathA sakAra ko visrgaadesh| ukAra kA lopa na hone para tanuvaH' rUpa siddha hogaa| 4. tnmH| tan + u + ms| 'tanu vistAre' (71) dhAtu se vartamAnAsaMjJaka uttamapuruSa-bahuvacana 'mas' pratyaya, u-vikaraNa, usakA lopa tathA sakAra ko visrgaadesh| ukAralopa ke abhAva meM 'tanumaH' zabda sAdhu mAnA jAtA hai|| 575 / 576. karoternityam [3 / 4 / 36] [sUtrArtha] 'kR' dhAtu se hone vAle vikaraNa ke ukAra kA lopa hotA hai, v tathA m ke paravartI hone pr|| 576 / [du0 vR0] karote: parasya vikaraNokArasya nityaM lopo bhavati vamoH prtH| kurvaH, kurmH|| 576 / [du0 TI0] karote: / sukhapAThArtha eva tib nirdishyte| nityagrahaNaM kimartham, vacanAnnityamiti cet, iha "ye ca" (3 / 4 / 38) iti abAdhitA vibhASA vrtte|| 576 /
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIye AkhyAtAdhyAye caturthaH samprasAraNapAda: [samIkSA] 'kurvaH, kurma:' zabdoM ke siddhyartha apekSita u-vikaraNa ke lopa kA vidhAna donoM hI AcAryoM ne kiyA hai| pANini kA sUtra hai - "nityaM karote:' (a0 6 / 4 / 108) / [rUpasiddhi] 1. kurvH| kR + u + vs| 'Du kRJ karaNe' (77) dhAtu se vartamAnAvibhaktisaMjJaka uttamapuruSa-dvivacana 'vas' pratyaya, "tanAderu:' (3 / 2 / 37) se u-vikaraNa, "karote:" (3 / 5 / 4) se kRdhAtugata R ko guNa-ar, "nAmyantayordhAtuvikaraNayorguNaH" (3 / 5 / 1) se u-vikaraNa ko guNAdeza prApta hone para "dvitvabahutvayozca parasmai' (3 / 5 / 19) se usakA niSedha, "asyokAra: sArvadhAtuke'guNe'' (3 / 4 / 39) se akAra ko ukAra, prakRta sUtra se u-vikaraNa kA lopa tathA sakAra ko visrgaadesh| 2. kurmH| kR + u + ms| 'Du kRJ karaNe' (77) se mas pratyaya tathA anya prakriyA pUrvavat / / 576 / 577. ye ca [3 / 4 / 37] [sUtrArtha] yakAra ke paravartI hone para kR dhAtu se hone vAle vikaraNa ke ukAra kA nitya lopa hotA hai|| 577 / [du0 vR0] karoternityaM vikaraNokArasya lopo bhavati ye ca prt:| kuryAt, kuryAtAm, kuryuH|| 577 / [du0 TI0] ye c| cakAra uktasamuccayamAtre ukAralopasya dIrghavidhAvasthAnivadbhAvAd vyaJjane dIrghatvaM prAptaM kurchronissidhyte|| 577 / [samIkSA] 'kuryAt, kuryAtAm, kuryuH' ityAdi zabdarUpoM ke siddhyartha vikaraNa ukAra ke lopa kI apekSA hotI hai, isakA vidhAna donoM hI AcAryoM ne kiyA hai| pANini kA bhI yahI sUtra hai - "ye ca'' (a0 6 / 4 / 109) / [rUpasiddhi] 1. kuryaat| kR + u + yaat| 'Du kRJ karaNe' (77) dhAtu se saptamIvibhaktisaMjJaka prathamapuruSa-ekavacana 'yAt' pratyaya, u-vikaraNa, kRdhAtu-gata R ko guNa-ar, a ko u, usakA guNa prApta hone para usakA niSedha tathA prakRta sUtra se u-vikaraNa kA lop| 2. kuryaataam| kR + u + yaataam| 'Du kRJ karaNe' (77) dhAtu se saptamIvibhaktisaMjJaka prathamapuruSa-dvivacana yAtAm' pratyaya tathA anya prakriyA puurvvt|
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________ 70 kAtantravyAkaraNam 3. kuryuH| kR + u + yus| 'Du kRJ karaNe' (717) dhAtu se saptamIvibhaktisaMjJaka prathamapuruSa-bahuvacana 'yus' pratyaya tathA anya prakriyA puurvvt|| 577 / 578. asyokAraH sArvadhAtuke guNe [3 / 4 / 38] [sUtrArtha] kRdhAtughaTita RkAra ko guNa ho jAne ke bAda akAra ko ukArAdeza hotA hai, aguNa sArvadhAtukasaMjJaka pratyaya ke pare rhte|| 578 / [du0 vR0] karoterakArasyAguNe sArvadhAtuke pare ukAro bhvti| kurutaH, kurvnti| kathaM kuru ? pratyayalopalakSaNatvAd guNo naiva svarUpanirdezAt / sArvadhAtuka iti kim ? saJcaskaruH / aguNa iti kim ? kromi|| 578 / [du0 TI0] asyo0| hrasvo'yamAdezo na dIrgho'kuchuroriti nissedhaat| guNo naivetyaadi| yadi "nAminazcopadhAyA lagho:" (35 / 2) iti vartate, tadA rokAra iti vidadhyAditi bhaavH| kAragrahaNaM nirdeshsukhaarthm| yastvAha -- kAragrahaNaM svarUpaparigrahArthama, tadA dIrgho'pi na bhaviSyati kiM kurcharordIrghapratiSedheneti ? sArvadhAtuka iti kim ? snycskruriti| Rtazca saMyogAderiti parokSAyAmaguNe kRte satyakAro'styevAguNatvaM prasiddhamiti aguNanimittaM na vihanyate, yadyevaM vikaraNena karotirviziSyate vizeSaNena ca tadantavidhirvikaraNAntasya kroteriti| kiM sArvadhAtukagrahaNena karoterityukAranirdezAd vaa| na ca bhUtapUrvasArvadhAtukapratipattyarthamucyate kurviti pratyayalopalakSaNatvAd ityuktmev| yadyatra sArvadhAtukagrahaNaM na kriyate tadA asterityatra bhUtavAn ityAderlopa: syAt tadAdezAstadvaditi, naivm| ata iti natrocyate iti tibbalAd vaa| yacca "ubhayeSAmIkAro vyaJjanAdAvadaH" (3 / 4 / 44) ityatra sArvadhAtuka iti kiM lAlAyate ityuktam, tatrApi pratividhIyate AkAraNobhaye viziSyante, 'vizeSaNena ca tadantavidhiH' ityubhyessaamaakaaraantaanaamiti| atra tu cekroyitAntasya dvirvacane ykaaraantmbhystmiti| tarhi 'yAyAvaraH' iti duSyati, yalope kRte pariziSTasyAbhyastasaMjJA sannivizate, tataH "yaatervrH'| "pratyayalukAM cAnAm" (4 / 1 / 4) iti guNapratiSedhaH / tatrApi kryAdivikaraNasya sAhacaryAt saarvdhaatuksyaivaabhystsyetyucyte| atha 'yena vidhistadantasya' (kA0 pari0 3) iti, na ca tatrAsti vikaraNasya samIpatvAt ? satyam, sambandhenApi nArtho bhidyate vikaraNe yaH karotiriti karotimAzritya vikaraNo bhavatIti aashryaashryibhaavsmbndhH| sArvadhAtuka iti kim ? daridrAyakaH, dridraannmiti| asyAyamarthaH - sArvadhAtuka iti kimartham "daridrAterasArvadhAtuke" (3 / 6 / 34) iti lopo'sti, yuvAraniTi sani ca
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIye AkhyAtAdhyAye caturthaH samprasAraNapAda: lopo na dRshyte| atrApi vyaJjanAdAvaguNa iti vartamAnAdaprAptiriti nAsti parihAra iti bhaavH| atha mataM kArayAmAsaturiti svaravidhi: svare dvirvacananimitte kRte dvirvacane "asyAdeH sarvatra" (3 / 318) iti dIrgha bAdhitvA paratvAdakAralopa: syAt tathApi iha nAsti vyAvRttiriti bhAvaH, anyatrApi sukhapratipattiphalameva saarvdhaatukmiti|| 578 / [vi0 pa0] asyo0 / nanUkAre kRte "ekadezavikRtamananyavat' (kA0 pari0 1) iti nyAyAt karotirevAyamiti puna: karoterityupadhAyA: 'yAvatsambhavastAvadvidhi:' (kA0 pari0 54) iti kathaM guNo na bhavatItyAha-guNo naiva svruupnirdeshaaditi| anyathaukArameva nirdizediti bhaavH| sArvadhAtuka ityaadi| sampU rvaH kRJ, parokSAyA us "suD bhUSaNe samparyupAt" (37 / 38) iti suTa, dvivacanam, "Rtazca saMyogAdeH" (3615) iti guNe sati aakaaro'styeveti| yadi puna: sArvadhAtukagrahaNaM na syAt tadehApi syaaditi| nanu cAguNagrahaNAdihAguNe bhvti| atra ca guNasya sadbhAvAd guNyevAyaM pratyayaH iti kutaH prasaGga iti na codym| aguNatvaM hi prasiddhamiha gRhyate, tccaastyeveti| "Rtazca saMyogAdeH" (3615) ityatrAguNa eva parokSApratyaye guNa iti naitAvatA tasya guNitvaM syaaditi|| 578 / [bi0 TI0] asyo0 / nanu 'merguNitve'pyakAro vaktavyaH' iti vrruciH| yathA - kiM karomi kathaM kurmi kutra gacchAmi mAdhava duryodhanavihInaM tu sarvazUnyamidaM jgt|| iti bhaarte| satyam, aguNa ityasya natrA nirdisstttvaat| kecit tu kAryinimittayovyutkramanirdezaM vrnnynti| nanu ukAra iti dI? hrasvo vA, ubhayathA nirdezasya sAmyAt ? stym| Aye ni:sandehAtha pRthak ptthet| atha pazcAdapyevaM kathaM na syAditi cet 'kamalavanodghATanaM kurvate ye' iti pryogaat| athavA "nAmino UrakuchurorvyaJjane" (3 / 4 / 14) ityatra kurgrahaNasya kuryAd ityuktatvAd hrasva evaaymiti|| 578 / [samIkSA] 'kurutaH, kurvanti' ityAdi zabdoM ke siddhyartha kRdhAtughaTita RkAra ko guNa (ar) Adeza hone ke bAda akAra ko ukArAdeza karane kI AvazyakatA hotI hai| isakI pUrti donoM hI AcAryoM ne kI hai| pANini kA sUtra hai - "ata ut sArvadhAtuke" (a0 6 / 4 / 110) / [rUpasiddhi] 1. kurutH| kR + u + ts| 'Du kRJ karaNe' (77) dhAtu se vartamAnAvibhaktisaMjJaka prathamapuruSa-dvivacana 'tas' pratyaya, "tanAderu:' (3 / 2 / 37) se u-vikaraNa, "karote:" (3 / 5 / 4) se kRdhAtughaTita RkAra ko guNa-ar, "dvitvabahutvayozca'' (3519) se . aguNa, prakRta sUtra dvArA akAra ko ukAra tathA sakAra ko visrgaadesh|
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________ 72 kAtantravyAkaraNam 2. kurvnti| kR + u + anti| 'Du kRJ karaNe' (717) dhAtu se vartamAnAvibhaktisaMjJaka prathamapuruSa-bahuvacana 'anti pratyaya tathA anya prakriyA pUrvavat / / 578 / 579. rudhAdervikaraNAntasya lopaH [3 / 4 / 39] [sUtrArtha rudhAdi dhAtuoM se hone vAle vikaraNa 'na' ke antima akAra kA lopa hotA hai, aguNa sArvadhAtukasaMjJaka pratyaya ke pare rhte|| 579 / [du0 vR0] rudhAdervikaraNAntasya lopo bhavati aguNe sArvadhAtuke pre| rundhaH, rundhnti| bhinta:, bhindnti| aguNa iti kim ? ruNaddhi, bhintti|| 579 / [du0 TI0] rudhaadeH| kimrthmntgrhnnm| asyeti vartiSyate, tathA vakSyamANe'pyAdigrahaNamanarthakam, tathA asterpykrnniiymbhvti| paratvAdavarNasyAkAra iti dIrghasya kathaM lopa: ? satyam, mandadhiyAM sukhasambandhavizeSajJApanArthama, anyathA nirdiSTasya vikaraNasyaiva lopaH pratipadyate asteshcaantsyeti|| 579 / [vi0 pa0] rudhaadeH| runddhaH iti| "svarAd rudhAdeH paro nazabdaH" (3 / 2 / 36) iti nazabdaH; antalope'nusvAre varge vargAntaH, "ghaDhadhabhebhyastathortho'dha:' (3 / 8 / 3), "dhuTAM tRtIyazcaturtheSu" (3 / 8 / 8) iti pUrvadhakArasya dtvm| bhinta: ityaadi| "aghoSeSvaziTAM prathamaH" (3 / 8 / 9) / / 579 / [samIkSA] 'rundhanti, bhindanti' ityAdi zabdoM ke siddhyartha 'na' vikaraNaghaTita akAra ke lopa kI AvazyakatA hotI hai, isakA vidhAna donoM hI AcAryoM ne kiyA hai| pANini kA sUtra hai - "znasorallopa:'' (a06| 4 / 111) / [rUpasiddhi 1. runddhaH / rudh + na + ts| 'rudhir AvaraNe' (6 / 1) dhAt se vartamAnAsaMjJaka prathamapuruSa-dvivacana tas' pratyaya, "dvitvabahatvayozca parasmai' (3 5 19) se aguNa, "svarATa rudhAdeH paro nazabdaH'' (3 / 2 / 36) se na-vikaraNa, prakRta sUtra se na--ghaTita akAra kA lopa, "ghaDhavabhebhyastathArtho'dha:' (3 / 8 / 3) se 't' ko dh, 'dhuTAM tRtIyazcatuSu' (3 / 8 / 8) se dhAtughaTita dh ko d, na ko anusvAra, anusvAra ko n tathA s ko visrgaadesh| "dhuTA dhuTyekavarga" (kAta0 pari0 saM0-76) se d kA lopa hone para rundhaH' rUpa bngaa| 1. isa viSaya meM kAtantraparamparA kA eka zlokavacana prasiddha hai - 'trayo yatrekavargIyA madhyamastatra lupyate' dr0-vnggbhaassy)|
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIye AkhyAtAdhyAye caturthaH samprasAraNapAdaH 2.rundhnti| rudh + na + anti| 'rudhir AvaraNe' (6 / 1) dhAtu se vartamAnAvibhaktisaMjJaka prathamapuruSa-bahuvacana 'anti' pratyaya, na-vikaraNa tathA prakRta sUtra se na-vikaraNaghaTita akAra kA lop| 3. bhintH| bhid + na + ts| 'bhidir vidAraNe' (6 / 2) dhAtu se 'tas' pratyaya, na-vikaraNa, aguNa, prakRta sUtra dvArA antalopa, "aghoSeSvaziTAM prathama:' (3 / 8 / 9) se d ko t tathA sakAra kA visrgaadesh| 4. bhindnti| bhid + na + anti| 'bhidir vidAraNe' (6 / 2) dhAtu se vartamAnAsaMjJaka 'anti' pratyaya, na-vikaraNa tathA antlop|| 579 / 580. asterAdeH [3 / 4 / 40] [sUtrArtha] 'as' dhAtu ke Adi avayava akAra kA lopa hotA hai, aguNa sArvadhAtukasaMjJaka pratyaya ke pare rhte|| 580 / [du0 vR0] asterAderavayavasya lopo bhavati aguNe sArvadhAtuke pre| staH, snti| aguNa iti kim ? asti|| 580 / [du0 TI0] aste0 / tib-nirdeza: sukhArtha ev|| 580 / [samIkSA] 'sta:, santi' Adi zabdarUpoM ke siddhyartha 'as' dhAtughaTita akAra ke lopa kI AvazyakatA hotI hai, isakI pUrti donoM hI vyAkaraNoM meM dekhI jAtI hai| antara yaha hai ki kAtantrakAra ne na-vikaraNa tathA as dhAtu meM akAralopa ke lie svatantra do sUtra banAe haiM, jabaki pANini ne "znasorallopa:' (a0 6 / 4 / 111) isa eka hI sUtra se kArya sampanna kiyA hai| isa prakAra yahA~ pANinikRta lAghava spaSTa hai| [rUpasiddhi] 1. stH| as + an-vikaraNaluk + tm| 'as bhuvi' (2 / 28) dhAtu se vartamAnAsaMjJaka 'tas' pratyaya, "an vikaraNa: kartari' (3 / 2 / 32) se an vikaraNa, "adAdeluMg vikaraNasya'' (3 / 4 / 92) se usakA luk, prakRta sUtra dvArA asdhAtughaTita akAra kA lopa tathA sakAra ko visargAdeza! 2. snti| as + an-vikaraNaluk + anti| 'as bhuvi' (2 / 28) dhAtu se 'anti' pratyaya, an vikaraNa, usakA luk, aguNa tathA prakRta sUtra dvArA as-dhAtugata akAra kA lop|| 580 /
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________ 74 kAtantravyAkaraNam 581. abhyastAnAmAkArasya [3 / 4 / 41] [sUtrArtha] abhyastasaMjJaka zabdoM ke antargata AkAra kA lopa hotA hai, aguNa sArvadhAtukasaMjJaka pratyaya ke para meM rahane pr|| 581 / [du0 vR0] abhyastasaMjJakAnAmAkArasyAguNe sArvadhAtuke pare lopo bhvti| mimate, mimatAm / jihate, jihatAm / datte, dhtte| aguNa iti kim ? jhaati|| 581 / [du0 TI0] abhyastA0 / vyaJjanAdAvIttvaM vakSyati, svarAdau vidhirayaM tathAparazca yoga iti|| 581 / [vi0 pa0] abhyastAnAm / mimate ityaadi| juhotyAditvAd dvivacanam, mAGhAGorabhyAsasya "bhRGahAGmAGAmita" (3 / 3 / 24) itIttvam, "Atmane cAnakArAta" (3 5 39) iti nlopH| dhatte iti| 'Du dhaany'| pUrvavad dvivacanam, abhyAsatRtIyatve tathozca dadhAteriti punardakArasya dhkaarH|| 581 / [samIkSA] 'mimate, jihate, datte, dhatte' ityAdi zabdarUpoM ke siddhayartha dhAtughaTita AkAra ke lopa kI AvazyakatA hotI hai, isakA vidhAna donoM hI vyAkaraNoM meM kiyA gayA hai| pANini kA sUtra hai - "znAbhyastayorAta:' (a0 6 / 4 / 112) / [rUpasiddhi] 1. mimte| mA + anluk + ante| 'mAG mAne zabde ca' (2 / 86) dhAtu se vartamAnAsaMjJaka prathamapuruSa-bahuvacana 'ante' pratyaya, "an vikaraNa: kartari'' (3 / 2 / 32) se an vikaraNa, "adAderlug vikaraNasya'' (3 / 4 / 92) se usakA luk, aguNa, dvitva, abhyAsasaMjJAdi, "bhRvhAGmAGamit' (3 / 3 / 24) se abhyAsagata akAra ko ikAra, abhyasta ke AkAra kA lopa tathA "lopo'bhyastAdantinaH' (3 / 5 / 38) se nlop| 2. mimtaam| mA + anluk + antaam| 'mAG mAne zabde ca' (2 / 86) dhAtu se paJcapIvibhaktisaMjJaka prathamapuruSa-bahuvacana 'antAm' pratyaya, an vikaraNa, usakA luk, aguNa, dvitva, abhyAsasaMjJAdi, abhyAsagata akAra ko ikAra, abhyasta ke AkAra kA lopa tathA nlop| 3. jihte| hA + an-luk + ante| 'o hAG gatau' (287) dhAtu se vartamAnAsaMjJaka prathamapuruSa-bahuvacana 'ante' pratyaya, anluka, aguNa, dvitva, abhyAsasaMjJAdi, "ho jaH' (3 / 3 / 12) se hakAra ko jakAra, akAra ko ikAra, prakRta sUtra se AkAra kA lopa tathA nlop|
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIye AkhyAtAdhyAye caturthaH samprasAraNapAdaH 75 4. jihtaam| hA + anluk + antaam| 'o hAG gatau' (2 / 87) se paJcamIsaMjJaka 'antAm' pratyaya tathA anya prakriyA pUrvavat / 5. datte / dA + anluk + te| 'DudAJ dAne' (2 / 84) dhAtu se vartamAnAvibhaktisaMjJaka Atmanepada-prathamapuruSa--ekavacana 'te' pratyaya, anluk, dvirvacanAdi, hrasvaH" (3 / 395) se hrasva, prakRta sUtra se AkAralopa tathA "aghoSeSvaziTAM prathamaH " ( 3 / 8 / 9) se dakAra ko takAra / 6. dhatte / dhA + anluk + te / 'Du dhAJ dhAraNapoSaNayo:' (2 / 85) dhAtu se 'te' pratyaya tathA anya prakriyA pUrvavat / / 581 / 582. kryAdInAM vikaraNasya [3 24 242 ] [ sUtrArtha] kryAdigaNapaThita dhAtuoM se aguNa sArvadhAtukasaMjJaka pratyaya ke pare rahate vikaraNaghaTita AkAra kA lopa hotA hai / / 582 / [du0 vR0] kryAdInAM dhAtUnAmaguNe sArvadhAtuke pare vikaraNAkArasya lopo bhavati / krINate, krINanti / prINate, prINanti / kathaM stabhnantIti ? upalakSaNatvAt / kryAdInAmiti kim ? dIvyAmaH, sIvyAmaH / vikaraNasyeti sukhapratipattyartham / aguNa iti kim ? krINAti / / 582 / [du0 TI0 ] kryAdInAm 0 / vikaraNasyeti sukhapratipattyartham iti / kryAdInAM vyaktInAmAkArasyAsambhavAt jAnantItyatra ca jAdezasya dIrghatvasya sAmarthyAd vikaraNAkArasya lopo bhavati, kintu kAryitvapratipattireva na bhavatItyarthaH / "nAbhyastayorAkArasya" iti kR ubhayeSAmiti vacanaM na vidheyaM syAt / stabhnantItyAdyarthaM kryAdigrahaNaM vikaraNopalakSaNArthamityapi mataM na varNitaM syAt / snAnti' ityatrApi 'arthavadgrahaNe nAnarthakasya' (kA0 pari0 4 ) iti 'lakSaNapratipadoktayoH pratipadoktasyaiva grahaNam' (kA0 pari0 75) tathA 'mnA abhyAse' (1 / 268) iti " mno manaH " (3 / 6 / 74) iti 'manAva:, manAma:' iti, naivam, pratipattirgarIyasIti / / 582 / [vi0 pa0 ] " kryAdI0 / upalakSaNatvAditi / 'kryAdInAM vikaraNasya' ityanena nA-vikaraNa upalabhyate / tena "stanbhu-stunbhu - skanbhu - skunbhu - skubhyo nuzceti vA vaktavyam" ityanenApi vihitasya nAvikaraNasyAkAralopo bhavati / nanu tatra stanbhAdInAM krayAdikatvAbhyupagamAdeva pakSe nAvikaraNa iti vaktavyArtho darzitaH, tataH krayAdikatvAdeva siddho lopaH kimupalakSaNena ? satyametat, kintu mandadhiyastu gaNapaThitAneva krayAdikAn manyante ityupalakSaNamucyate / nanu vikaraNasyetyukte'rthAt krayAdikAnAmiti gamyate / na hyanyeSAM dhAtUnAM vikaraNAkAra: sambhavati, naivm| yadA " asya vamordIrghaH" (3 / 8 / 11) iti yano'kArasya dIrghastadApi syAdityAha- kryAdInAmiti / yadi punariha lAkSaNikatvAdeva na bhavatItyucyate tadA
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________ 76 kAtantravyAkaraNam spaSTArthameva kryaadigrhnnmbhvti| atha vikaraNagrahaNaM kimartha qayAdonAM dhAtUnAmAkarasyAsambhavAt , jAnantItyatra "jJazca" (36 / 82) iti jAdezasyAkArakaraNasAmarthyAdAkAralopAbhAve'rthAt z2yAdInAM vikaraNAkAra iti gamyate ityAha- vikrnnsyeti| yadvikaraNagrahaNaM tadvikaraNasya ya AkArastasya lopa iti pratipattyartham, anyathA kAryiNaH pratipattireva syaaditi| iha yadyapi uktaMna nyAyena vikaraNAkArasyeti darzitam tathApi vyAmohaH syAdityartha: / / 582 | [bi0 TI0] tyaadiinaam|| jAnantIti pnyjii| nanvatra "jJazca" (3 / 6 / 82) iti jAdeze kRte'nenAkAralopa: katha na syaat| AkArakaraNasAmarthyAditi cet, jAnAtItyAdau pryojnm| atra umApatiH - 'jJazcetyasmin jAkaraNaM kimarthaM jJo o luk syAcceti kRte'pi siddhiH'| asyArthaH - jJAdhAtorDakAro lug bhavatItyukte'pi jAnAtItyAde: siddhiH| na ca sAdhyamanyavyAjena sAdhitamiti dossH| tathA ca TIkAkAraH - sAdhyam anyavyAjana sAdhayituM yujyate, tasmAjjakAreNa kim, jArUpa eva tiSThati naanyt| tathA ca vAcaspati: - nanu jA jAnervikaraNe ityAstAM tato 'vAntasya vidhi:' (kA0 pari0 5) iti nyAyAt sidhyti| "jJazca" (3 / 6 / 82) ityatra jJo jalukaM kRtvA jAdezo bodhayati, jArUpa eva tiSThati naanyditi| kiJca "jJazca'' iti kriyatAm, AkAro'nuvartate AkArakaraNasya sasvaratvAt 'antyAbhAve'ntyasadezasya grahaNam' (kA0 pari0 39) bhvissyti| yad vA jJo jiti kriyatAm , jJAdhAturbanubandha: syAdityarthaH ityabhimatasiddhenAkAro lupyte| yattu paJjIkRtA sAmarthyAdityuktam, tacca skRdgtnyaayen| hemakarastu AkArakaraNasya phalamAha, anyathA jJo jiriti viddhyaat| vastutastu z2yAdInAmiti bahuvacanaM bodhayati - vikaraNAkArasyaiva lopH| atha z2yAdInAmapyAkAralopa: syAt ? satyam, bahuvrIhau z2yAdInAmityupalakSaNatvAd upalakSaNasya kaarye'nupyogitvaat| yathA citrguraaniiytaamiti|| 582 / [samIkSA] 'lunate, lunatAm, krINate, prINate, prINanti' ityAdi zabdarUpoM ke siddhyartha tryAdigaNapaThita dhAtuoM se hone vAle 'nA' vikaraNa meM AkAra ke lopa kI AvazyakatA hotI hai, isakA vidhAna donoM hI vyAkaraNoM meM upalabdha hai| pANini kA sUtra hai - "znAbhyastayorAta:' (a0 6 / 4112) / antara yaha hai ki pANini ne znAvikaraNa tathA abhyastasaMjJaka zabda (dhAtu kA dvitvarUpa) meM vidyamAna AkAra ke lopArtha eka hI sUtra banAyA hai, jaba ki spaSTa avabodhArtha kAtantrakAra ne do pRthak sUtra banAe haiN| tryAdigaNapaThita dhAtuoM se kiyA jAne vAlA vikaraNa pANinIya vyAkaraNa meM zakArAnubandhaviziSTa hai, parantu kAtantravyAkaraNa meM yaha anubandharahita hai|
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________ 77 tRtIye AkhyAtAdhyAye caturthaH samprasAraNapAda: [vizeSa vacana] 1. vikaraNasyeti sukhapratipattyartham (du0 vR0)| 2. pratipattirgarIyasIti (du0 ttii0)| 3. mandadhiyastu gaNapaThitAneva kraiyAdikAnmanyante ityupalakSaNamucyate (vi0 p0)| 4. tadA spaSTArthameva vrayAdigrahaNaM bhavati (vi0 p0)| 5. yad vikaraNagrahaNaM tadvikaraNasya ya AkArastasya lopa iti pratipattyarthama. anyathA kAryiNa: pratipattireva syaaditi| iha yadyapi uktena nyAyena vikaraNAkArasyeti darzitaM tathApi vyAmoha: syAdityarthaH (vi0 p0)| 6. vastutastu qyAdInAmiti bahuvacanaM bodhayati vikaraNAkArasyaiva lopa: (bi0 ttii0)| 7. bahuvrIhau z2yAdInAmityupalakSaNatvAdupalakSaNasya kArye'nupayogitvAt (bi0 ttii0)| [rUpasiddhi 1.kriinnte| krI + nA + ante| Du krIJ dravyavinimaye' (8 / 1) dhAtu se vartamAnAvibhaktisaMjJaka prathamapuruSa-bahuvacana 'ante' pratyaya, "nA z2yAdeH' (3 / 2 / 38) se 'nA' vikaraNa, "dvitvabahutvayozca parasmai" (3 / 5 / 19) se aguNa, prakRta sUtra se AkAralopa tathA "Atmane cAnakArAt' (3539) se 'ante' pratyayagata nakAra kA lop| 2. kriinnnti| krI + nA + anti| 'i krIb dravyavinimaye' (8 / 1) dhAtu se vartamAnAsaMjJaka 'anti' pratyaya, nA-vikaraNa, aguNa tathA aakaarlop| 3. priinnte| prI + nA + ante| 'prIJ tarpaNe kAntau ca' (8 / 2) dhAtu se ante pratyaya tathA anya prakriyA puurvvt| 4. priinnnti| prI + nA + anti| 'prIJ tarpaNe kAntau ca' (8 / 2) dhAtu se anti pratyaya tathA anya prakriyA puurvvt|| 582 / 583. ubhayeSAmIkAro vyaJjanAdAvadaH [3 / 4 / 43] [sUtrArtha] abhyastaghaTita tathA kryAdivikaraNaghaTita AkAra ko IkAra Adeza hotA hai, 'dA' dhAtu ko chor3akara, aguNa tathA vyaJjanAdi sArvadhAtukasaMjJaka pratyaya ke pare rhte|| 583 / [du0 vR0] rAzyapekSayobhayazabdo vyaktyapekSayA bhuvcnm| ubhayeSAmabhyastatryAdivikaraNAnAM dAvarjitAnAmAkArasya vyaJjanAdAvaguNe sArvadhAtuke pare IkAro bhvti| mimIte, jihIte, lunIte, puniite| vyaJjanAdAviti kim? mimate, kriinnte| aguNa iti kim? jahAti, kriinnaati| sArvadhAtuka iti kim? laalaayte| ada iti kim? datse, dhtse|| 583 / [du0 TI0] ubhaye0 / 'mAG mAne, o hAG gatau' (2 / 86, 87) juhotyAditvAd dvivcnm| vyaJjanAdAvityAdigrahaNaM spssttaarthm|| 583 /
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________ 78 kAtantravyAkaraNam [vi0 pa0] ubhaye0 / ubhAvabhyastaphyAdivikaraNau avayavau yeSAm iti "ubhAnnityamayaT" tmaaditvaat| nanu cAbhyastatryAdivikaraNayoryo rAzistadapekSayA tyorvyvtvm| ato vAkyArthavazena ubhayazabdasya rAzirabhidheyo bhavati tasya caikatvAt kathaM bhuvcnmityaahraashypekssyetyaadi| yadyapi rAzyapekSayA'yamubhayazabdastathApi rAzisthavyaktyapekSayA bahavacanamiti bhaavH| lAlAyate iti| atyarthaM lAtIti vAkye dhaatoryshbdH| 'dhatse' iti pUrvavat "tathozca dadhAte:" (3 / 6 / 102) ityabhyAse dakArasya dhkaarH|| 583 / [bi0 TI0] ubhaye0 / vyaktyapekSayA bahuvacanam, etadevAha - ubhau avayavau yessaamiti| etadeva ekAro'vayavo yasya "dAmAgAyati0" (3 / 4 / 29) ityataH pUrvaM sUtradvaye kRte vaicitryArthamiha paatthH| vyaJjanAdigrahaNaM ca vaicitryaarthmiti|| 583 / [samIkSA] 'lunIte, punIte, jihIte, mimIte' ityAdi zabdarUpoM ke siddhyartha nAvikaraNaghaTita tathA abhyastaghaTita AkAra ko IkArAdeza karane kI AvazyakatA hotI hai| isakI pUrti donoM hI vyAkaraNoM meM dekhI jAtI hai| pANini kA sUtra hai - "I halyagho:'' (a06| 4 / 113) / pANinIya vyAkaraNa meM 'dA-dhA' dhAtuoM kI ghu-saMjJA kI gaI hai, ata: vahA~ usameM IkArAdeza ke niSedhArtha 'agho:' zabda kA pATha hai| kAtantrakAra ne etadartha 'dA' saMjJA kI hai, isalie unhoMne 'ada:' zabda par3hA hai| [vizeSa vacana] 1. vyaJjanAdAvityAdigrahaNaM spaSTArtham (Tu0 ttii0)| 2. pUrva sUtradvaye kRte vaicitryArthamiha pAThaH (bi0 ttii0)| 3. vyaJjanAdigrahaNaM ca vaicitryArthamiti (bi0 ttii0)| [rUpasiddhi] 1. mimiite| mA + anluk + te| 'mAG mAne' (2 / 86) dhAtu se vartamAnAvibhaktisaMjJaka prathamapuruSa - evakacana te' pratyaya, anvikaraNa, usakA luka, IkArAdeza, dvirvacana, abhyAsasaMjJA tathA hrsv| 2. jihiite| hA + anuluka + te| 'o hAi gatau' (2 / 87) dhAtu se 'te' pratyaya, prakRta sUtra se AkAra ko IkAra, dvitva, abhyAsasaMjJA, hrasva, tathA "ho ja:" (3 / 3 / 12) se hakAra ko jkaar| 3. luniite| lU + nA + te| 'lUJ chedane' (8 / 9) dhAtu se 'te' pratyaya, "nA z2yAde:" (3 / 2 / 38) se 'nA' vikaraNa "pvAdInAM hrasva:' (3 / 6 / 83) se lU - dhAtugata dIrgha UkAra ko hrasva tathA nA - vikaraNagata AkAra ko prakRta sUtra se iikaaraadesh|
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIye AkhyAtAdhyAye caturthaH samprasAraNapAda: 79 4. puniite| pU+ nA + te| pUJ pavane' (8 / 8) dhAtu se 'te' pratyaya, nA vikaraNa, dhAtu ko hrasva tathA nAvikaraNagata AkAra ko iikaaraadesh|| 583 | 584. ikAro daridrAteH [3 / 4 / 44] [sUtrArtha] 'daridrA' dhAtughaTita AkAra ko ikArAdeza hotA hai, aguNa vyaJjanAdi sArvadhAtukasaMjJaka pratyaya ke pare rhte|| 584 / [du0 vR0] daridrAterAkArasyAguNe sArvadhAtuke vyaJjanAdAvikAro bhvti| daridritaH, daridriyaH / sArvadhAtuka iti kim ? daridrANam, daridAyakaH, didridraasti| vyaJjanAdAviti kim ? dridti| aguNa iti kim ? dridraati| bhiyo veti vaktavyam - bibhitaH, bibhiitH|| 584 / [du0 TI0] ikaarH| puurvsyaapvaado'ym| tignirdezaH sukhaarthH| bhiya ityaadi| kecid bhiya iti ikAramicchanti, tanmataM pramANIkRtyAha - vktvymiti|| 584 / [vi0 pa0] ikaarH| sArvadhAtuka ityaadi| asyArthaH -- sArvadhAtukAdhikAraH kim ? asArvadhAtuke daridAterasArvadhAtuke ityntylope'styev| tatra yuTvuNorantalopo na vidyate tatra mA bhUt, yad vakSyati yuTvuNoraniTi sani ca na syaaditi| nanu tatrAguNatvAbhAvAd vyaJjanAditvAbhAvAcca na bhaviSyati kimaneneti ? stym| sukhArthameva sArvadhAtukAdhikAra iti| daridrAyaNa iti vuN ijvabhAvAdAyirAdezaH, bhiya ityaadi| kazcidicchati, kazcinnecchati tadiha prmaannmityrthH|| 584 / [samIkSA] 'daridritaH, daridrithaH' Adi prayogoM ke sAdhutvArtha daridrAdhAtughaTita AkAra ko ikArAdeza kI AvazyakatA hotI hai, isakA vidhAna donoM vyAkaraNoM meM kiyA gayA hai| pANini kA sUtra hai - "id daridrasya' (a06|4|114)| vRttikAra durgasiMha ne 'bhiyo veti vaktavyam' isa vacana se 'bibhita:' Adi prayoga siddha kie haiM, parantu pANini ne etadartha "bhiyo'nyatarasyAm" (a06| 4 / 115) svatantra sUtra banAyA hai| [vizeSa vacana] 1. tignirdeza: sukhArtha: (Tu0 ttii0)| 2. sukhArthameva sArvadhAtukAdhikAraH (vi0 p0)| [rUpasiddhi 1. dridritH| daridrA + anluk + ts| 'daridrA durgatau' (2 / 37) dhAtu se vartamAnAsaMjJaka parasmaipada-prathamapuruSa - dvivacana 'tas' pratyaya, "an vikaraNa: kartari"
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAtantravyAkaraNam (3 / 2 / 32) se an vikaraNa, "adAdeluMg vikaraNasya'' (3 / 4 / 92) se usakA luk, prakRta sUtra se dhAtughaTita AkAra ko ikArAdeza tathA sakAra ko visrgaadesh| 2. dridrithH| daridrA + anluk + ths| 'daridrA durgatau' (2 / 37) se thasa pratyaya tathA anya prakriyA puurvvt|| 584 / 585. lopa: saptamyAM jahAteH [3 / 4 / 45] [sUtrArtha] 'o hAk tyAge' dhAtughaTita AkAra kA lopa hotA hai, saptamIvibhaktisaMjJaka aguNa pratyaya ke pare rhte|| 585 / [du0 vR0] jahAterAkArasya saptamyAmaguNe lopo bhvti| jahyAt, jahyAtAm, jahyuH / vyaJjanAdAvaguNe sArvadhAtuke ittvaM vA vktvym| jahitaH, jhiit:| hau cAtvamitvamItvaM ceSTam - jahAhi, jahihi, jhiihi|| 585 / [du0 TI0] lopH| vyaJjanAdau sArvadhAtuke ityAdi matAntarametadapi vrnnitm| lopo ye jahAte:' ityukte AziSyapi syAt - heyaaditi| sArvadhAtuke iti vizeSaNaM vartiSyane cet, pratipattiriyaM griiysiiti| tignirdeza: sukhprtipttyrthH|| 585 / [vi0pa0], lopH| vynyjnaadaavityaadi| atrApi pUrvavad vktvymityrthH| hau cetyetadapi matAntareNa varNitamiha jahIhIti prmaannm|| 585 / [samIkSA] pratyayabheda se 'o hAk tyAge' dhAtughaTita AkAra kA lopa, ikAra-IkAra Adeza hote haiN| pANini ke etadartha tIna sUtra haiM - "jahAtezca, A ca ho, lopo yi" (a06|4|116, 117.118) / kAtantrakAra AcArya zarvavarmA ne 'jahyAt' ityAdi zabdoM meM AkAralopa ke vidhAnArtha prakRta sUtra banAyA hai| anya do kAryoM ke vidhAnArtha vRsikAra ne do vArttikavacana par3he haiM - "vyaJjanAdAvaguNe sArvadhAtuke ittvaM vA vaktavyam, ho cAtvamitvamItvaM cessttm''| tippratyayAnta dhAtunirdeza sukhArtha par3he jAte haiN| ata: TIkAkAra ne kahA hai - "tignirdeza: sukhapratipattyarthaH'' (du0 ttii0)| [rUpasiddhi] 1. jhyaat| hA + anluk + yaat| 'o hAk tyAge' (2 / 71) dhAtu se saptamIvibhaktisaMjJaka prathamapuruSa - ekavacana 'yAt' pratyaya, an-vikaraNa, usakA luk, 'hA' ko dvitva, abhyAsasaMjJA, hrasva, ho jaH'' (3 / 3 / 12) se abhyAsavatI hakAra ko jakAra tathA prakRta sUtra se hAdhAtughaTita AkAra kA laap|
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIye AkhyAtAdhyAye caturthaH samprasAraNapAdaH 2. jhyaataam| hA+anluk, yaataam| 'o hAk tyAge' (271) dhAtu se saptamIsaMjJaka 'yAtAm' pratyaya tathA anya prakriyA puurvvt|| 3. jmuH| hA+anluk + yus| 'o hAk tyAge' (2 / 71) dhAtu se saptamIsaMjJaka 'yus' pratyaya tathA anya prakriyA pUrvavat / / 585 / 586. dhuTi hanteH sArvadhAtuke [3 / 4 / 46] [sUtrArtha] handhAtughaTita nakAra ko lopa hotA hai, 'dhuDAdi aguNa sArvadhAtuka pratyaya ke pare rhte|| 586 / [du0 vR0] hantedhuMDAdau sArvadhAtuke'guNe'ntasya lopo bhvti| hataH, hathaH, Ahate, aahtaam| dhuTIti kim ? hanvaH, hnm:| aguNa iti kim ? hnti| pratiSiddheTAM madhye hantereva sArvadhAtuke sambhavadarzanArthamidam / / 586 / [du0 TI0] dhuTi0 / kRtamanapekSya zarvavarmaNA viracitamidamiti na dussyti| vanoti--tanotItyAdinA sidhyatIti kutshcodym|| 586 / [vi0 pa0] dhuTi / Ahate, AhatAmiti "AGo yamahanau svAGgakarmako ca" (3 / 2 / 42-22) iti rucaaditvaadaatmnepdm| 'hanvaH' iti vamorvakArasya dantyoSThyatvAd dhutttvaabhaavH| atha kimarthamidaM yAvatA "vanotitanoti0" (8 / 1 / 59) ityAdinA hanteH pratiSiddheTtvAdeva sArvadhAtuke paJcamalopo bhaviSyati, na ca gamAdInAmasti prasaGgasteSAM vikaraNena vyavadhAnAd Anantaryasyaiva sArvadhAtukesambhavAdityAha - prtissiddhettaamityaadi| yadyapi hanterAdAdikatvAd Anantarya sArvadhAtuke sambhavati tathApi sambhavasyaiva drshnaarthmidm| kiJca yasmAt kRtprakaraNamanapekSya zarvavarmaNA praNItam idamiti kutastena sidhyatIti / / 586 / [bi0 TI0] dhuTi0 / hantareva sArvadhAtuke sambhavadarzanArthamiti vRttiH| etena etddeshympaastm| hante: sArvadhAtuke eveti prakRtiniyama: kathanna syAt, 'hataH, hatavAn' ityAdau paJcamalopo na syAditi / / 586 / [samIkSA] 'hataH, Ahate' ityAdi zabdoM ke siddhayartha nalopa kA vidhAna donoM vyAkaraNoM meM milanA hai| pANini kA sUtra hai - "anudAnopadezavananitanAtyAdInAmanunAsikalopo jhali kDini" 1. ghaTasanaka vaNaM - ke.khA.cara jaDA:Taida tatha: phagabhagama hai (dra sara ... 13) pAminAya jhala, pranyAhara!
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________ 82 kAtantravyAkaraNam (a0 6 / 4 / 37) / isake anusAra pANini ne aneka dhAtuoM meM nakAra - makAra anunAsika kA lopa kiyA hai, jabaki kAtantrakAra ne kevala handhAtugata nakAralopa ke vidhAnArtha prakRta sUtra banAyA hai| [vizeSa vacana] 1. pratiSiddheTAM madhye hantereva sArvadhAtuke sambhavadarzanArthamidam (du0 70) / 2. kRtamanapekSya zarvavarmaNA viracitamidamiti na duSyati (du0 ttii0)| 3. sambhavasyaiva drshnaarthmidm| kiJca yasmAt kRtprakaraNamanapekSya zarvavarmaNA praNItamidamiti kutastena sidhyatIti (vi0 p0)| [rUpasiddhi] 1. htH| han + anluk + ts| 'han hiMsAgatyoH ' (2 / 4) dhAtu se vartamAnAsaMjJaka prathamapuruSa - dvivacana tas' pratyaya, an-vikaraNa, usakA luk tathA prakRta sUtra se nakAra kA lop| 2. hthH| han + anluk + ths| 'han hiMsAgatyo:' (2 / 4) dhAtu se vartamAnAsaMjJaka 'thas' pratyaya tathA anya prakriyA puurvvt| 3. aahte| AG + han + anluk + te| 'AG' upasargapUrvaka 'han hiMsAgatyoH ' (24) dhAtu se vartamAnAsaMjJaka Atmanepada 'te' pratyaya, an vikaraNa, usakA luk tathA prakRta sUtra dvArA nakAra kA lop| ___4. AhatAm / AG + han + taam| 'AG' upasargapUrvaka han hiMsAgatyo:' (2 / 4) dhAtu se paJcamIvibhaktisaMjJaka prathamapuruSa - ekavacana 'tAm' pratyaya, an vikaraNa, usakA luk tathA prakRta sUtra dvArA nakAra kA lop|| 586 / 587. zAseridupadhAyA aNvyaJjanayoH [3 / 4 / 47] [sUtrArtha] aN tathA vyaJjanAdi aguNa pratyaya ke pare rahate 'zAs' dhAtu kI upadhA ko it Adeza hotA hai|| 587 / [du0 vR0] zAserupadhAyA id bhavati aNi vyaJjanAdAvaguNe pratyaye pre| anvaziSat, ziSyate, shissttH| kathaM mitraM zAstIti mitrazI: ? vilopAt 'svarAdezo vidhirbalavAn' (kalApa0 223 / 95) iti| aNA sahacaritaH zAsuriha gRhyate - AzAste, aashaasymaanH| katham AzI:, jnyaapkaat|| 587 / [du0 TI0] zAse: / mitraM zAstIti kvip / kathaM vilopAt 'svarAdezo vidhibalavAn' (kalApa0 223 / 95) nityatvAd vereva lopa: syaat| tatazca 'na varNAzraye pratyayalopalakSaNam'
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIye AkhyAtAdhyAye caturthaH samprasAraNapAdaH 83 (kalApa0 221 / 36) iti na duSyati, nityAyAH paribhASAyAH anityatvamabhyupagamyocyate / yadi vA varNAzraye'pi pratyayalopalakSaNaM kvaciditi / aNetyAdi / sAdhAraNAsAdhAraNasannipAte'pi vizeSAvasthAnaM gRhyte| yathA vRddhAnAM kizorANAM madhye dhenavo vadhyantAm ityukte vaDavA eva pratIyante, tasmAcchAseraN pratyayo vihitaH 'zAsu anuziSTau ' (2 / 39) ityasya grahaNam, na 'AGaH zAsa icchAyAm ' (2 / 46 ) ityasyAtmanepadinaH / nanu sAhacaryam ekavAkyatAyAM yujyte| yathA kizorA dhenavo vadhyantAm iti / ayantu bhinnavAkyAntarazruto'N kathaM vAkyAntarazrutasya zAseravacchedaka: 5: syAt naivam / loke hyekavAkyAvasthamanekavAkyAvasthasyAsambandhi zrUyamANamekaprakaraNApannaM sadvizeSyAvacchedakaM dRzyate / yathA dhenavo mucyantAm, kizorA vadhyantAm iti / katham AzIrjJApakAditi yasmAd "AziSi ca parasmai" (3 / 5 / 22) ityAdayo nirdiSTA dRzyante / / 587 / [vi0 pa0 ] shaaseH| anvshissditi| 'anupUrva zAsu anuziSTau' (2 / 39), puSAditvAd ann| "zAseridupadhAyAH " ( 3 / 4 / 48) ityAdinA ittve sati "zAsivasighasInAM ca" (3 / 8 / 27) iti Satvam / 'piSTa:' iti tas, niSThA vA / " tavargasya SATTavargATTavarga:" (3 / 8 / 5) iti / anetyAdi aN / pratyayastAvadayaM zAseranuzAsanAdeva vihitastenANi yasyekAro bhavan vyaJjane'pi tasyaiva bhavatItyarthaH / tena 'AGa : zAsa icchAyAm' (2 / 46) ityastha na bhavatIti / idantarhi na sidhyatItyAha kathamityAdi / sampadAditvAd bhAve kvip / jJApakAditi "AziSi ca parasmai" (3 / 5 / 22) ityAdinirdezAditi bhAvaH / / 587 / [samIkSA] 'anvaziSat, ziSyate, ziSTa:' ityAdi zabdarUpoM ke siddhyartha zAsdhAtu kI upadhA ko ikArAdeza karane kI AvazyakatA hotI hai, isakI pUrti donoM vyAkaraNoM meM kI gaI hai / pANini kA sUtra hai zAsa idaDhalo:' (a0 6 / 4 / 34) / [rUpasiddhi] -- " 1. anvaziSat / anu + zAs + aN + di / 'anu' upasargapUrvaka 'zAsu anuziSTau ' (2 / 39) dhAtu se adyatanIsaMjJaka prathamapuruSa ekavacana 'di' pratyaya, 'puSAdidyutAdylRkArAnubandhArtizAstibhyazca parasmai " (3 / 2 / 28) se aN-pratyay, "na NakArAnubandhacekrIyitayo: " ( 3 / 5 / 7) se aguNa, prakRta sUtra dvArA AkAra ko ikAra tathA 'zAsivasighasInAM ca' (3 / 8 / 27 ) se mUrdhanya SakArAMdeza | 2. ziSyate / zAs + yaN + te 'zAsu anuziSTau ' (2 / 39) dhAtu se karmavAcya meM vartamAnAsaMjJaka 'te' pratyaya, "sArvadhAtukaM yaN" (3 / 2 / 31) se yaN pratyaya, prakRta se AkAra ko ikAra tathA dhAtughaTita sakAra ko SakArAdeza / sUtra 3. shissttH| zAs + ktH| 'zAsu anuziSTo' (2 / 39) dhAtu se "niSThA" (4 / 3 / 93) sUtra dvArA niSThAsaMjJaka 'kta' pratyaya ikAra, SakAra tathA takAra ko TakArAdeza / / 587 / * -
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________ 84 kAtantravyAkaraNam 588. " hanterja hau [3 / 4 / 48] [ sUtrArtha ] han dhAtu ko jakArAdeza hotA hai hi' pratyaya ke pare rahate / / 588 / [du0 vR0] hanterjakAro bhavati hau pare / jahi zatrUn / hervyaktitvAt tAtaN / / 588 / - hatAt / paratvAt [du0 TI0 ] hante0 / anekavarNatvAt sarvasyAdezo'yam / hatAditi / " hanterja hau" (3 | 4| 48) iti jakArazca prApnoti paratvAt tAtaNeva bhavatItyAha - tuhyostAtaNiti / "dhuTi hanteH sArvadhAtuke" (3 / 4 / 47) iti nalopaH, tibnirdezazcekrIyitalugnivRttvartha iti eke - jaMghahi / / 588 / [vi0 pa0 ] hnteH| htaaditi| paratvAd AziSi " tuhyostAtaN" vA ityrthH| "dhuTi hanteH sArvadhAtuke" (3 / 4 / 47) iti nlopH|| 588 / [samIkSA] paJcamI (loT lakAra) vibhaktisaMjJaka parasmaipada - madhyamapuruSa ekavacana 'hi' pratyaya ke pare rahate 'han' dhAtu ke sthAna meM 'ja' Adeza kie vinA 'jahi' zabdarUpa kI niSpatti nahIM ho sakatI, ataH donoM hI AcAryoM ne 'ja' Adeza kA vidhAna kiyA hai| pANini kA sUtra hai - "hanterja: " (a0 6 / 4 / 36) / ata: ubhayatra samAnatA hI hai| " [rUpasiddhi] 1. jahi zatrUn / han + anluk + hi| 'han hiMsAgatyoH' (2 / 4) dhAtu se paJcamIvibhaktisaMjJaka parasmaipada - madhyamapuruSa ekavacana 'hi' pratyaya, "an vikaraNa: kartari" (3 / 2 / 32) se an vikaraNa, "adAderlug vikaraNasya " (3 / 4 / 92) se usakA luk, "dhuTi hanteH sArvadhAtuke" (3 / 4 / 47) se han- dhAtugata nakAra kA lopa tathA prakRta sUtra dvArA hakAra kA jakArAdeza / / 588 / 589. dA'styore'bhyAsalopazca [ 3 | 4 / 49 ] [ sUtrArtha] dAsaMjJaka tathA as dhAtu se 'hi' pratyaya ke pare rahate unake antima varNa ke sthAna meM ekArAdeza hotA hai tathA abhyAsalopa bhI hotA hai / / 589 / [du0 vR0] dAsaMjJakasyAstezca hau pare'ntasyaikAro bhavati, abhyAsalopazca yathAsambhavam / dehi, dhehi / as - edhi / alopazceti siddhe'bhyAsagrahaNaM samastalopArtham / / 589 /
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIye AkhyAtAdhyAye caturthaH samprasAraNapAda: [du0 TI0] dA'styoH / yathAsambhavamiti anvAcayaziSTo'yaM cakAra ityrthH| edhiiti| anteriti dhibhAva: "asterAdeH" (3 / 4 / 41) ityaakaarlopH| alopshcetyaadi| yadi punarihAbhyAsAntasya lopa: syAt tadA dAstyore lopazceti kuryaat| yasmAdabhyAsa evAkAralopa: sambhavati nAnyatretyAha - abhyaasetyaadi| kazcidAha-lopazceti sAnubandho'yam, tena sarvasya bhavatIti, tdst| nAtra sAnubandha: saMbhavatIti paribhASA Adriyate, paratvAt "tuhyostAtaN" iti kRte 'dattAt, dhattAt' iti 'sakRdagatau vipratiSedhe yad bAdhitaM tad bAdhitameva' (kA0 pari0 36) iti bhavati / / 589 / [vi0 pa0] dAstyo0 / edhiiti| asteriti "herdhi:" (3 / 5 / 35), "asterAdeH" (3 / 4 / 41) ityaakaarlopH| nanu 'varNAntasya vidhi:' (kA0 pari0 5) iti nyAyAd abhyAsAntalopena bhavitavyam, na smstsyeti| tdyuktm| evaM hi sati 'dAstyAre alopazca' iti siddhe kimbhyaasgrhnnen| na hyakAramantareNAnyo'bhyAsasyAnto bhavatItyAha -- alopshceti|| 589 / [samIkSA] 'dA - dhA - as' dhAtuoM se siddha hone vAle 'dehi, dhehi, edhi' zabdoM meM ekArAdeza karane kI AvazyakatA hotI hai, isakA vidhAna donoM hI vyAkaraNoM meM kiyA gayA hai| pANini kA sUtra hai - "dhvasoreddhAvabhyAsalApezca' (a06|4|119)| yaha jJAtavya hai ki pANini ne "dAdhA ghvadAp' (a0 111 / 20) se jina dA - dhA' dhAtuoM kI 'ghu' saMjJA kI hai, kAtantrakAra ne tadartha 'dA' saMjJA kA vyavahAra kiyA hai- "adAb dAdhau dA" (3 / 1 / 8) / isalie pANini ne 'ghu' zabda kA tathA kAtantrakAra ne 'dA' zabda kA ukta sUtroM meM prayoga kiyA [vizeSa vacana 1. alopazceti siddhe abhyAsagrahaNaM samastalopArtham (du0 vR0)| 2. anvAcayaziSTo'yaM cakAra ityarthaH (du0 ttii0)| [rUpasiddhi] 1. dehi| dA + anluk + hi| 'D dAJ dAne' (2 / 84) dhAtu se paJcamIvibhaktisaMjJaka madhyamapuruSa - ekavacana hi' pratyaya, an vikaraNa, usakA luk, dvittva Adi tathA prakRta sUtra dvArA AkAra ko ekAra - abhyaaslop| 2. dhehi| dhA + anluk + hi| 'Du dhAJ dhAraNapoSaNayoH' (2 / 85) dhAtu se paJcamIsaMjJaka 'hi' pratyaya, an vikaraNa, usakA luk, dvitva Adi tathA prakRta sUtra dvArA AkAra ko ekAra - abhyaaslop| 3. edhi| as + an-luk + hi-dhi| 'as bhuvi' (2 / 28) dhAtu se 'hi' pratyaya, an- vikaraNa, usakA luk, "asteH'' (3 / 5 / 36) se 'hi' ko 'dhi', prakRta sUtra se akAra ko ekAra tathA "asterAde:' (3 / 4 / 41) se akaarlop|| 589 /
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________ 86 kAtantravyAkaraNam 590. asyaikavyaJjanamadhye'nAdezAdeH parokSAyAm [3450] [sUtrArtha] aguNa parokSAsaMjJaka pratyayoM ke pare rahate anAdiSTa dhAtugata akAra ke sthAna meM ekArAdeza tathA abhyAsalopa hotA hai|| 590 / [du0 vR0] aguNe parokSAyAM parato'nAdezAderdhAtorasyaikavyaJjanamadhyagatasyaittvaM bhavati abhyaaslopshc|| pecatuH, pecuH, nematuH, nemuH| sehe| cakArAdhikArAt kvacid dIrgho'pi gRhyte| apapUrvo rAdha hiMsAyAm- apredhtuH| hiMsAyAm ityeva - aarraadhtH| 'rAjibhrAjibhrAzibhlAzInAM vA vaktavyam' - rejatuH, rraajturityaadi| anyatra na bhavati - ckaashe| thali ca seTyapyevam - rejitha, rraajith| asahAyavyaJjanamadhyagatasyati kim ? ttksstuH| anAdezAderiti kim ? bbhnntuH| aguNa iti kim ? ahaM ppc|| 590 / [du0 TI0] asyaika0 / ekshbdo'traashaayvaacii| ekaM ca tat vyaJjanaM ceti ekavyaJjanam, dvayorasaMyogavyaJjanayormadhyagata ityrthH| na vidyate Adeza Ado yasyeti bahuvrIhiraguNe parokSAyAM parata: ityaadi| 'Nam prahvatve zabde, Saha marSaNe' (1 / 159, 560), "No naH, dhAtvAdeH Sa: saH" (3 / 8 / 25, 24) iti nirnimittake natvasatve, ata: parokSAyAmanAdezAdirbhavati parokSAyAM parato'nAdezAderiti dhAtorvizeSaNe'pyarthAdAdeza eva vizeSito bhvti| nanu ca kRtArtha parokSAgrahaNaM kathamAdezo (zena) viziSyate, pacyate ityatrApi prApnoti ayamapyaguNa iti pUrvavadabhyAsalopazcetyanvAcIyate, tarhi cakAro'tra na sNyujyt| evamapi pApacyate ityatrApi syAt, dIrghAdezo'tra bAdhako bhaviSyati ? navam, abhyAsavikAreSu na bAdhate iti| atha matam, nAprApte abhyAsavikAre kvacid vyaJjanAvazaSa kvacid hrasva abhyAsalopa Arabhyate, tathApi zrutatvAd AvartanAcca parokSAyAmevettvaM bhavati iti| ckaaretyaadi| evaM pratiredhatuH, prtiredhuH| atha 'rAdha hiMsAyAJca' (416) ityanena siddhm| rAdhe: parokSAyAM hiMsAyAM nAsti vRttiH| evaM bheje, bhejAte, bhraze, bhrazAte, bhleze, bhleshaate| pakSe-babhrAja ityaadi| thali ca seTyapyevam iti| 'aparedhitha, rejitha, rAjitha' ityaadi| ekayorasahAyayormadhye ityukte vyaJjanagrahaNaM sukhprtipttyrthm| 'ahaM papaca' ityutname "asyopadhAyAH" (3 / 6 / 5) vA dIrgha: / / 590 / [vi0 pa0] asyaika0 / nanu kathaM 'nematuH, sehe' ityaadi| yasmAd ''No na:, dhAtvAdeH SaH saH" (3 / 8 / 25, 24) iti kRte AdezAdittvamastIti ? tadayuktam, na khalvatra "anAdezAde:'' iti sAmAnyena pratiSedhaH, kintarhi parokSAyAM yo dhAturanAdezAdiriti etadeva sukhArthena sUcitam aguNe parokSAyAM prto'naadeshaaderdhaatoriti| natvasatve copadezAvasthAyAmeva bhavataH, na parokSAnimitte bhavitumarhataH / tadvidhAne nimittsyaanpeksstvaat|
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIye AkhyAtAdhyAye caturthaH samprasAraNapAda: na caivamettvamaparokSanimittaM bhavatIti vktvym| zrutatvAt prokssaayaamevaittvmiti| raajiityaadi| evaM bheje, babhrAje, bhraze, babhrAze, bhleze, bbhlaashe| thali ca settypyevmiti| aparedhitha, rejitha, rraajitheti| itare AtmanepaditvAt thalviSayA na bhvnti| ekazabdo'yamasahAyavacana iti prtyudaahrnnaah-ashaayetyaadi| 'ahaM papaca' iti| "asyopadhAyA aTyuttame vA" (3 / 6 / 5) iti dIrghAbhAve pratyudAharaNam / / 590 / [samIkSA] pecatuH, pecuH, nematuH, nemuH, sehe' ityAdi parokSAvibhakti ke zabdarUpoM ke siddhayartha ettva aura abhyAsalopa kI AvazyakatA hotI hai| pANini kA sUtra hai - "ata ekahalmadhye'nAdezAdeliTi' (a0 64120) / pANinIya liTa ke lie kAtantravyAkaraNa meM parokSAsaMjJA kA tathA hala ke lie vyaJjanasaMjJA kA vyavahAra kiyA gayA hai, tadanusAra sUtra meM zabdoM kA prayoga hai| [vizeSa vacana] 1. cakArAdhikArAt kvacid dIrgho'pi gRhyate (du0 vR0)| 2. ekazabdo'trAsahAyavAcI (du0 TI0; vi0 p0)| 3. vyaJjanagrahaNaM sukhapratipattyartham (du0 ttii0)| [rUpasiddhi] 1. pectuH| pac + atus| 'Du pacaS pAke' (1603) dhAtu se parokSAvibhaktisaMjJaka prathamapuruSa-dvivacana 'atus' pratyaya, dvitva, abhyAsasaMjJA, cakAralopa, dhAtughaTita akAra ko ekAra, abhyAsalopa tathA sakAra ko visarga aadesh| 2. pecuH| pac + us| 'Du pacaS pAke' (1603) dhAtu se us pratyaya tathA anya prakriyA puurvvt| 3. nemtuH| nam + atus| 'Nam prahvatve zabde ca' (1159) dhAtu se 'atus' pratyaya, "No na:' (3 / 8 / 25) se NakAra ko nakAra, dvitva, abhyAsasaMjJA, makAralopa, prakRta sUtra se dhAtughaTita akAra ko ekAra, abhyAsalopa tathA sakAra ko visrgaadesh| 4. nemuH| nam + us| 'Nam prahvatve zabde ca' (1159) dhAtu se 'us' pratyaya tathA anya prakriyA puurvvt| 5. sehe| saha + e| "Saha marSaNe' (1560) dhAtu se parokSAvibhaktisaMjJaka Atmanepada- prathamapuruSa-ekavacana 'e' pratyaya "dhAtvAdeH Sa: saH' (3 / 8 / 24) se SakAra ko sakAra, dvittva, abhyAsasaMjJA, hakAralopa, prakRta sUtra dvArA dhAtughaTita akAra ko ekArAdeza tathA abhyaaslop|| 590 / 591. thali ca seTi [3 / 4 / 51] [sUtrArtha] seT thal pratyaya ke pare rahate anAdezAdi dhAtugata akAra ko ekArAdeza tathA . abhyAsalopa hotA hai|| 591 /
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAtantravyAkaraNam [du0 vR0] thali ca seTi parato'nAdezAderdhAtorasyaikavyaJjanamadhyagatasyaittvaM bhavati abhyaaslopshc| pecitha, nemith| seTIti kim ? ppkth| anAdezAderiti kim ? bbhnnith| ekavyaJjanamadhyagatasyeti kim ? vivyyith|| 591 / [du0 TI0] thali0 / 'nityAtvatAM svarAntAnAM sRjidRzozca veTa thali' iti vakSyati, 'seTi' ityanena parokSA viziSyate ced guNyartho'yamArambhaH iti thalIti vijnyaayte| 'peciva, pecima' iti pUrveNaiva siddhaM thalgrahaNamiha sukhArtham / cakAreNa cottaratra parokSAdhikartavyA, anyathA thaleva vrtte| sahagrahaNaM ca sukhaarthmev|| 591 / [vi0 pa0] thli| 'nityAtvatAM svarAntAnAm' ityAdinA vakSyamANavacanena thali veTa / vivyyitheti| tatraiva "vRvye'dAM nityamiTa thali" iti nitymitt| "na vyayate: parokSAyAm" (3 / 4 / 21) ityaattvprtissedhH| "parokSAyAmabhyAsasya" (3 / 4 / 4) ityAdinA'bhyAse smprsaarnnm|| 591 / [bi0 TI0] thali c| nan "iTi ca" (3 / 4 / 28) iti kRte prastRtaparokSAyAmagaNe pUrveNeva siddhe guNini bhavan thalIti lbhyte| thalgrahaNaM seDgrahaNaM ca sukhArthamiti prdiipH|| 591 / [samIkSA] 'pecitha, zekitha, nemitha' ityAdi zabdarUpoM ke siddhyartha ekArAdeza tathA abhyAsalopa kI AvazyakatA hotI hai| isakI pUrti donoM hI vyAkaraNoM meM kI gaI hai| pANini kA sUtra hai - "thali ca seTi' (a064121)| isa prakAra sUtra aura kArya ke samAna hone se ubhayatra ekarUpatA hI kahI jaaegii| [vizeSa vacana] 1. thalgrahaNamihaM sukhArtham (du0 ttii0)| 2. sahagrahaNaM ca sukhArthameva (du0 tto0)| 3. thalgrahaNaM seDgrahaNaM ca sukhArthamiti pradIpa: (bi0 ttii0)|. [rUpasiddhi 1. pecith| pac + iT + thl| 'Du pacaS pAke' (1603) dhAtu se parokSAvibhaktisaMjJaka parasmaipada-madhyamapuruSa-ekavacana 'thal' pratyaya, "nityAtvatAM svarAntAnAm'' se iDAgama, dvirvacana, abhyAsasaMjJA, dhAtughaTita akAra ko ekAra tathA abhyaaslop| 2. nemith| nam + iT + thl| 'Nam prahvatve zabde ca' (1 / 159) dhAtu se parokSA madhyamapuruSa-ekavacana 'thal' pratyaya, iDAgama, dvirvacanAdi, etva tathA abhyaaslop|| 591 /
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIye AkhyAtAdhyAye caturthaH samprasAraNapAdaH 592. tRphala bhajatrapazranthigranthidanbhInAM ca [ 3 | 4| 52 ] [ sUtrArtha ] parokSAvibhaktisaMjJaka aguNa seT thal pratyaya ke pare rahate 'tR- phalbhaj-trap-zranth-granth' evaM 'danbh' dhAtuoM meM akAra ko ekArAdeza tathA abhyAsalopa hotA hai|| 592 / [du0 vR0] 89 tRprabhRtInAm ata ettvaM bhavati, abhyAsalopazca parokSAyAmaguNe thali ca seTi prtH| guNyAdezAdisahAyavyaJjanatvAd vacanam / teratuH, teritha / phelatu:, phelitha / bhejatuH, bhejitha / trepe, trepAte, trepire / zrethatuH, grethatuH, debhatuH / anuSaGgalopinAM madhye dabhereveti niyamAt - mamadhvAn / niranuSaGgaiH sAhacaryAt 'zazranthitha, jagranthitha, dadambhitha' ityanuSaGgiNAM na syAt / aguNa iti kim ? ahaM ttr| jRbhramutrasisvanaphaNasyamAM vA vktvym| 'jeratu:, jjrtuH| jeritha, jajaritha' ityAdi / / 592 / [du0 TI0 ] - tRphala0 / terturiti| 'tRR plavanataraNayoH' (1 / 283), "RdantAnAM ca " (3 6 1916) iti guNo'kArasyaittvam / phelaturiti / 'phala niSpattau dala Ji phalA vizaraNe' (1 / 176, 165) vA, '"dvitIyacaturthayoH prathamatRtIyau" (3 / 3 / 11) ityAdezAdistathA bhejaturiti / 'bhaja zriJ sevAyAm, trapUSa lajjAyAm, zrantha grantha sandarbhe, danbhu dambhe' (1 / 604, 383; 8 / 33; 4 / 19 ) / eSAM sahAyavyaJjanamadhye kAra ityAha - guNItyAdi / danbhigrahaNaM kimartham, nalope satyAkAro'sahAyavyaJjanamadhya iti ? satyam, niyamArthaM dnbhereveti| na punaH prakRtiniyamaH / anuSaGgalopinAM madhye "danbheH parokSAyAmeva" iti vyAvRtterabhAvAdityAha - anuSaGgItyAdi / 'mantha viloDane' (8 / 34), kvansukAnayoranuSaGgalopaM prtipaadyissyaamH| niranuSaGgairityAdi matam anuSaGgalopavidhAveva varNayiSyAmaH / ' nRSa bhRSa vayohAnau' (1 / 531), evaM ' bhramu calane ' (1 / 558), bhramatuH babhramatuH / bhramitha, bbhrmith| 'trasI udvege' ( 3 / 8) - satuH, tatrasatu:, tresitha / 'svana dhvana zabde, phaNa gatau ' (1 / 541, 538), svenatuH, sasvanatuH / svanidha, sasvanidha / pheNatuH, paphaNatuH / pheNitha, paphaNitha / syematuH sasyamatuH / syamitha, smymith| vaktavyam = vyAkhyeyam / cakAro'nuktasamuccaye / zranthigranthidanbheriti samAhArAt sukhapAThe siddhe bahuvacanaM vA gaNArthamiti maNDUkaplutyAtra vyavasthitavibhASAdhikartavyA / anya Aha anya necchanti eke icchantIti ubhayamatamatrAvalambitam / / 592 / " - [vi0 pa0 ] tRphala0 / terturiti| "RRdantAnAM ca " (36 / 16) iti guNotra, "nazasadadavAdiguNinAm" (3554) iti pratiSedhaH prAptaH / 'phala niSpattau dala triphalA vizaraNe' (1976, 165) ityubhayorapi grhnnm| na hyatra niranubandhagrahaNe na saanubndhksyetyaadRtm| "phalabhajordvitIyacaturthayo: "
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAtantravyAkaraNam ityAdinA aadeshaaditvaadpraapteH| "trapAdInAM ca" shaayvynyjntvaaditi| ata evoktam , guNyAdezAdisahAyavyaJjanatvAd vacanamiti "parokSAyAmindhizranthigranthidanbhInAmaguNe" (3 / 6 / 3) iti shrnthaadernussglopH| danbheranuSagalope satyasahAyavyaJjanamasti pUrveNaiva siddhatvAt kimaneneti ? stym| niyamArthamityAha -- anussngginnaamityaadi| mmthvaaniti| 'mantha viloDane' (8 / 34), kvansuH, kAnubandhatvAd anussngglopH| jR ityaadi| evaM bhrematuH, bhrmith| satuH, tresith| svenatuH, svenith| pheNataH, phennith| syamataH, syemith| pakSe-'babhramatuH, babhramitha' ityaadi| vaktavyam vyaakhyeym| iha cakArasyAnuktasamuccayArthatvAt siddhmityrthH|| 592 / [bi0 TI0] tRphala0 / anuSaGgalopinAmiti vRttiH| nanu mamathvAn' iti kathaM siddhm| "parokSAyAmindhi0" (3 / 6 / 3) ityasya vyAvRttibalAdevAnuSaGgalopo na syAt ? satyam / parokSAvadbhAvAd vatkaraNaM svAzrayakAryamapi bodhyti| kiJca kAryinimittayodyutkramanirdezo bodhayati - Atidezike na niymH| kazcit kvansordvikAnubandhaM vrnnyti| vastutastu yaNvadbhAvamAzrityAnuSaGgalopaH, na parokSAvadbhAvAt / / 592 / [samIkSA] 'teratuH, teritha, phelatuH, phelitha' ityAdi zabdarUpoM kI siddhi ettva-abhyAsalopa ke vinA nahIM ho sakatI, ata: donoM hI vyAkaraNoM meM isakA vidhAna kiyA gayA hai| pANini ke sUtra haiM - "tRphalabhajatrapazca, rAdho hiMsAyAm, vA bhramutrasAm, phaNAM ca saptAnAm' (a0 64122-125) / donoM vyAkaraNoM meM dhAtaparigaNana bhinnarUpa meM huA hai| sUtrasaMkhyA kI dRSTi se kAtantra ke eka sUtra kI tulanA meM pANinIya ke cAra sUtra gauravAdhAyaka hI kahe jA sakate haiN| [vizeSa vacana 1. ckaaro'nuktsmuccye| zranthigranthidanbheriti samAhArAt sukhapAThe siddhe 'bahuvacanaM vA gaNArthamiti maNDUkapltyAtra vyavasthitavibhASAdhikartavyA (du0 ttii0)| 2. anya Aha - anye necchanti eke icchantIti ubhayamatamatrAvalambitam (du0 ttii0)| 3. iha cakArasyAnuktasamuccayArthatvAt siddhamityartha: (vi0 p0)| [rUpasiddhi 1. tertuH| tR + atus| 'tR plavanataraNayo:' (1 / 283) dhAtu se parokSAvibhaktisaMjJaka prathamapuruSa-dvivacana 'atus' pratyaya, an vikaraNa, dvitva, abhyAsasaMjJA, "RdantAnAM ca'' (3616) se guNa-ar tathA prakRta sUtra se etv-abhyaaslop| 2. terith| tR + thl| 'tR plavanataraNayoH' (1 / 283) dhAtu se parokSAvibhaktisaMjJaka madhyamapuruSa-ekavacana 'thal' pratyaya, iDAgama tathA anya prakriyA puurvvt|| ____3. pheltuH| phala + atus| 'phala niSpatto, ji phalA vizaraNe' (1176, 165) dhAtu se 'atus' pratyaya tathA anya prakriyA puurvvt|
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIye AkhyAtAdhyAye caturthaH samprasAraNapAda: 4. phelith| phala + thl| 'phala niSpattau, ji phalA vizaraNe' (1176, 165) dhAtu se parokSAvibhaktisaMjJaka madhyamapuruSa-ekavacana 'thal' pratyaya, iDAgama tathA anya prakriyA puurvvt| 5. bhejtuH| bhaj + atus| 'bhaja zriJ sevAyAm' (1 / 604) dhAtu se parokSAvibhaktisaMjJaka prathamapuruSa-dvivacana 'atus' pratyaya tathA anya prakriyA puurvvt| 6. bhejith| bhaj + iT + thl| 'bhaja zriJ sevAyAm' (1604) dhAtu se parokSAvibhaktisaMjJaka madhyamapuruSa-ekavacana 'thal' pratyaya tathA anya prakriyA puurvvt| 7. vepe| trap + e| 'trapUS lajjAyAm' (1 / 383) dhAtu se parokSAvibhaktisaMjJaka Atmanepada-prathamapuruSa-ekavacana 'e' pratyaya tathA anya prakriyA puurvvt| 8.paate| trap + aate| 'trapUS lajjAyAm' (1 / 383) dhAtu se parokSAvibhaktisaMjJaka Atmanepada-prathamapuruSa-dvivacana 'Ate' pratyaya tathA anya prakriyA puurvvt| 9. vepire| trapa + ire| 'trapUS lajjAyAm' (1 / 383) dhAtu se parokSAsaMjJaka 'ire' pratyaya tathA anya prakriyA puurvvt| 10. shrethtuH| zranth + atus| 'zrantha sandarbhe' (9 / 276) dhAtu se parokSAsaMjJaka 'atus' pratyaya tathA anya prakriyA puurvvt| 11. grethtuH| granth + atus| 'grantha sandarbhe' (9 / 276) dhAt se parokSAsaMjJaka 'atusa' pratyaya tathA anya prakriyA puurvvt| 12. debhtuH| danbh + atus| 'danbh dambhe' (4 / 19) dhAtu se parokSAsaMjJaka atus pratyaya tathA anya prakriyA pUrvavat / / 592 / 593. na zasa-dada-vAdi-guNinAm [3 / 4 / 53] [sUtrArtha] aguNa parokSAsaMjJaka seT thal pratyaya ke pare rahate zas, dad, vakArAdi tathA guNI dhAtuoM ko etva evaM abhyAsalopa nahIM hotA hai|| 593 / [du0 vR0] zaserdadevakArAdInAM guNinAM ca dhAtUnAmettvamabhyAsalopazca na bhavati aguNe parokSAyAM thali ca seTi prtH| vishshstuH| vizazasitha, dadade, dadadAte, dadadire, vavamatuH, vavamitha, vizazaratuH, vizazaritha, ninayitha / / 593 / [du0 TI0] na shs| 'zasa gatau, dada dAne' (1 / 240, 305), vakAra evAdiryeSAm, guNo vidyate yessaamiti| 'Tu vama ugiraNe, zR hiMsAyAm, NIJ prApaNe' (1 / 557; 8 / 15; 1 / 600) / na ca guNe'kArasya lAkSaNikatvam, kintarhi gunnsyaiv| gaNAnAmiti kecita ptthnti| guNazabdenAbhinirvRttasyArityasyaikArasya okArasya ca yo'kArastasya pratiSedha iti / / 593 /
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAtantravyAkaraNam [vi0 pa0] na shs0| vishshsturiti| 'zasu hiMsAyAm' (1 / 240) / vishshrtuH| 'zR hiMsAyAm' (8 / 15) / pUrvavad gunnH| iD vA nyteriti|| 593 / [samIkSA] 'vizazasatuH, dadade, vavamatuH, vizazaratuH, ninayitha' Adi parokSAvibhaktika prayogoM ke siddhyartha ettva-abhyAsalopa vAJchita nahIM hai, ata: uparitana satra se prApta ina donoM kAryoM kA niSedha kiyA gayA hai| pANini kA sUtra hai - "na zasadadavAdiguNAnAm'' (a0 6 / 4 / 126) / [rUpasiddhi] 1. vishshstuH| vi + zas + atus| 'vi' upasargapUrvaka 'zasu hiMsAyAm' (1 / 240) dhAtu se parokSAsaMjJaka 'atus' pratyaya, dvitvAdi, prApta ettva abhyAsalopa kA prakRta sUtra dvArA niSedha tathA sakAra ko visrgaadesh| 2. vishshsith| vi + zas + thl| 'zas' dhAtu se parokSAsaMjJaka thal pratyaya tathA anya prakriyA puurvvt|| 3. ddde| dad + e| 'dada dAne' (1 / 305) dhAt se parokSAsaMjJaka Atmanepada-prathamapuruSa-ekavacana 'e' pratyaya tathA anya prakriyA puurvvt| 4. dddaate| dad + aate| 'dada dAne' (1 / 350) dhAtu se parokSAsaMjJaka 'Ate' pratyaya tathA anya prakriyA pUrvavat / 5. dddire| dad + ire| 'dada' dhAtu se 'ire' pratyaya tathA anya prakriyA puurvvt| 6. vvmtuH| vam + atus| 'Tu vama ugiraNe' (1557) dhAtu se parokSAsaMjJaka 'atus' pratyaya tathA anya prakriyA puurvvt| 7. vvmith| vama + iT + thl| 'vam' dhAtu se parokSAsaMjJaka 'thala' pratyaya, iDAgama tathA anya prakriyA puurvvt| 8. vishshrtuH| vi + 1 + atus| 'vi' upasargapUrvaka 'zR hiMsAyAm' (8 / 15) dhAtu se parokSAsaMjJaka prathamapuruSa-dvivacana 'atus' pratyaya tathA anya prakriyA pUrvavat / 9. vishshrith| vi + a + iT + thl| 'vi' upasargapUrvaka 'zR hiMsAyAm' (8 / 15) dhAtu se thal pratyaya tathA anya prakriyA puurvvt| 10. ninyith| nI + iT + thl| 'NI prApaNe' (1 / 600) dhAtu se parokSAsaMjJaka madhyamapuruSa-ekavacana 'thal' pratyaya tathA anya prakriyA puurvvt|| 593 / 594. svarAdAvivarNovarNAntasya dhAtoriyuvau [3 / 4 / 54] [sUtrArtha] aguNa svarAdi pratyaya ke pare rahate ivarNAnta tathA uvarNAnta dhAtuoM ke sthAna meM kramaza: 'iy-uv' Adeza hote haiN|| 594 /
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIye AkhyAtAdhyAye caturthaH samprasAraNapAdaH [du0 vR0] svarAdAvaguNe pratyaye pare ivarNovarNAntasya dhAtoriyuvo bhavataH, nirdiSTasya sthAnina evaantrtmyaat| zizriyatuH, zizriyuH / cikriyatuH, cikriyuH / cukSuvatuH, cukSutruH / pupuvatuH, pupuvuH| yuvanti, ruvanti, luvnti| svarAdAviti kim ? zrIyAt, luuyaat| aguNa iti kim ? zrayitA, lvitaa| dhAtugrahaNamapyuttarArthameva / / 594 / [du0 TI0] svarA0 / aguNAdhikAra: iha mandamatibodhArtha ev| yasmAd iyutbhyAM guNavRddhI pare iti| evaM nAyayati nAyakaH, lAvayati laavkH|| 594 / [vi0 pa0] svarAdA0 / shriiyaaditi| AziSi yaat| "nAmyantAnAm0" (3 / 5 / 17) ityAdinA diirghH| atha dhAtugrahaNaM kimartham ? prakaraNAnmahAdhAtvadhikArAcca dhAtureva vijJAyate ityaah-dhaatugrhnnmpiityaadi| 'zrayitA, lavitA' ityatra paratvAd guNena bhavitavyam / ato na kevalamaguNAdhikAra uttraarthH| dhaatugrhnnmpiitypishbdaarthH|| 594 / [samIkSA] 'zizriyatuH, cikriyatuH, yuvanti, luvanti' Adi zabdarUpoM ke sAdhanArtha dhAtvantaghaTita 'ivarNa-uvarNa' ke sthAna meM 'iy-uv' AdezoM kI apekSA hotI hai| isakI pUrti donoM vyAkaraNoM meM kI gaI hai| pANini kA sUtra hai - "aci znadhAtubhravAM yvoriyaDvaDau" (a0 6 / 477) / 'ac-svara' zabdoM kA tathA iyaG-uvaG meM anubandhoM kI yojanA apane apane vyAkaraNa kI paddhati ke AdhAra para kI gaI hai| [vizeSa vacana] 1. aguNAdhikAra iha mandamatibodhArtha eva (du0 ttii0)| 2. ato na kevalam aguNAdhikAra uttarArthaH, dhAtugrahaNamapi (vi0 p0)| [rUpasiddhi 1. shishriytuH| zri + atus| zrij sevAyAm' (1 / 604) dhAtu se parokSAvibhaktisaMjJaka prathamapuruSa-dvivacana 'atus' pratyaya, dvitvAdi, prakRta sUtra se zridhAtughaTita ikAra ko 'iy' Adeza tathA sakAra ko visrg| 2. cikriytuH| krI + atus| 'Du krIj dravyavinimaye' (8 / 1) dhAtu se 'atus' pratyaya tathA anya prakriyA puurvvt| 3. cukssuvtuH| kSu + atus| 'Tu kSu zabde' (2 / 10) dhAtu se parokSAsaMjJaka 'atus' . pratyaya tathA anya prakriyA puurvvt| 4. pupuvtuH| pU + atus| 'pUJ pavane' (8 / 8) dhAtu se parokSAvibhaktisaMjJaka 'atus' pratyaya tathA anya prakriyA pUrvavat /
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAtantravyAkaraNam 5. yuvanti / yu + vartamAnA - anti / 'yu mizraNe' (2 / 6) dhAtu se vartamAnAsaMjJaka prathamapuruSa - bahuvacana 'anti' pratyaya, an vikaraNa kA luk tathA prakRta sUtra ko 'uv' aadesh| se 6. ruvnti| ru + vartamAnA - anti / 'ru zabde' (2 / 10) dhAtu se vartamAnAsaMjJaka 'anti' pratyaya tathA anya prakriyA pUrvavat / 7. luvnti| lU + vartamAnA - anti / 'lUJ chedane' (8 / 9) dhAtu se vartamAnAsaMjJaka 'anti' pratyaya tathA anya prakriyA pUrvavat / / 594 / 595. abhyAsasyAsavarNe [ 3 |4|55 ] 94 ukAra [ sUtrArtha] ivarNAnta tathA uvarNAnta dhAtu ke abhyAsa ko 'iy uv' Adeza hote haiM, asavarNa svara ke pare rahate / / 595 / [du0 vR0] , ivarNovarNAntasya dhAtorabhyAsasyAsavarNe svare iyuvau bhavataH / iyeSa uvoSa, iyyAt / asavarNa iti kim ? ISatu:, USatuH / / 595 / [du0 TI0 ] abhyA0 / svara iti kim ? iyAja, uvApa / / 595 / [vi0 pa0 ] abhyaas0| iSeruSezca laghUpadhatvAd guNe kRte'savarNo bhavati, na cAtra 'svarAdezaH paranimittakaH pUrvavidhiM prati sthAnivat' (kA0 pari0 9) iti vaktavyam, ata eva vcnaat| na hyanyathA asyAvakAza upapadyate iti / iyRyAditi / 'R sR gatau' (2 / 74) iti jauhotyAdikaH saptamyA: 'yAt' / "arttipipattyazca" ( 3 / 3 / 25) itIkAraH / / 595 / [bi0 TI0 ] abhyaas0| iyeSa, uvoSa ityatra paJjI / ata eva vacanAt svarAdezasya na sthAnivaditi kathamuktam, yAvatA 'iyRyAt' ityatrAbhyAse iyAdezasya sattvAt ? stym| 'uvoSa' ityatraiva boddhavyA paJjIpaGktiriti / / 595 / [samIkSA] 'iyeSa, uvoSa' Adi zabdoM kI siddhi abhyAsaghaTita 'i- u' ko 'iy-uv' Adeza kie vinA nahIM ho sakatI, ata: unakA vidhAna donoM hI vyAkaraNoM meM kiyA gayA hai / pANini kA sUtra hai '"abhyAsasyAsavarNe" (a0 6 / 4 / 78) / isa prakAra vidhAnasAmya tathA sUtrazabdAvalIsAmya se ubhayatra samAnatA hai|
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIye AkhyAtAdhyAye caturthaH samprasAraNapAda: [rUpasiddhi] 1. iyess| iS + prokssaa-att| iSu icchAyAm' (5 170) dhAtu se parokSAvibhaktisaMjJaka parasmaipada-prathamapuruSa-ekavacana 'aT' pratyaya, "caNparokSAcekrIyitasananteSu' (3 / 37) se 'iS' dhAtu ko dvitva, "pUrvo'bhyAsaH' (3 / 3 / 4) se pUrvavartI 'iS' kI abhyAsasaMjJA, "abhyAsasyAdiLaJjanamavazeSyam' (3 / 3 / 9) se 'i' kA zeSa- 'Sa' kA lopa, "nAminazcopadhAyA lagho:' (3 / 5 / 2) se 'iS' dhAtu kI upadhA ikAra ko guNa tathA prakRta sUtra se abhyAsagata ikAra ko iyaadesh| 2. uvoss| uS + prokssaa-att| 'uSa dAhe' (1 / 229) dhAtu se parokSAsaMjJaka prathamapuruSa- ekavacana 'aT' pratyaya tathA abhyAsagata ukAra ko uvAdeza ke atirikta anya prakriyA puurvvt|| 595 / 596. norvikaraNasya [3456] [sUtrArtha SvAdigaNapaThita dhAtuoM se hone vAle 'nu' vikaraNa ke antargata ukAra ko 'uv' Adeza hotA hai, aguNa svarAdi pratyaya ke pare rhte|| 596 / [du0 vR0] vikaraNasya norukArasyAguNe svarAdAvuv bhavati aantrtmyaat| prApnuvanti, prApnuvantu, zaknuvanti shknuvntu| noriti kim ? kssnnvnti| vikaraNasyeti kim ? tnvnti|| 596 / [du0 TI0] novi0 / asaMyogAt parasya norvatvaM vakSyatItyata: saMyogAt prsyodaahriyte| nan ca nurayaM sArvadhAtukasya sahabhAvenArthavAn tatazca 'arthavadgrahaNe nAnarthakasya' (kA0 pari0 4) iti tanvantIti kutaH prAptiH, 'u'-vikaraNo'rthavAn na tu nuriti ? satyam, mandamatibodhArthameva vikaraNagrahaNam / / 596 / [vi. pa0] novi0 / kssnnvntiiti| 'kSaNu kSiNu hiMsAyAm' (7 / 3) iti tanAditvAd u-vikaraNa ityrthH|| 596 / [samIkSA] 'prApnuvanti, zaknuvanti' Adi SvAdigaNapaThita dhAtuoM se siddha hone vAle zabdoM meM nu-vikaraNagata ukAra ko uvAdeza karane kI AvazkatA hotI hai| isakA vidhAna kAtantrakAra tathA pANini donoM ne hI kiyA hai| pANini kA sUtra hai - "aci znudhAtudhruvAM voriyaDuvaGau'' (a0 6 / 477) / antara yaha hai ki sukhAvabodhArtha kAtantrakAra ne 594 tathA 596 ye do sUtra pRthak pRthak banAe haiM, jabaki pANini ne ina donoM ko eka hI sUtra meM par3hA hai|
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAtantravyAkaraNam [vizeSa vacana] 1. mandamatibodhArthameva vikaraNagrahaNam (du0 ttii0)| [rUpasiddhi] 1. praapnuvnti| pra + Ap + nu-vikaraNa + vartamAnA - anti| 'pra' upasargapUrvaka 'Apla vyAptau' (4 / 14) dhAtu se vartamAnAvibhaktisaMjJaka prathamapuruSa-bahuvacana 'anti' pratyaya, "nuH SvAdeH'' (3 / 2 / 34) se 'tu' vikaraNa, prakRta sUtra dvArA nu-vikaraNagata ukAra ko uvAdeza tathA smaandiirgh| 2. praapnuvntu| pra + Ap + nu-vikaraNa + pnycmii-antu| 'pra' upasargapUrvaka 'Apla vyApto' (4 / 14) dhAtu se paJcamIsaMjJaka 'antu' pratyaya tathA anya prakriyA puurvvt| 3. shknuvnti| zak + nu-vikaraNa + vrtmaanaa-anti| 'zakla zaktau' (4 / 15) dhAtu se vartamAnAsaMjJaka 'anti' pratyaya tathA anya prakriyA puurvvt| 4. shknuvntu| zak + nu + antu| 'zakla zaktau' (4 / 15) dhAtu se paJcamIsaMjJaka prathamapuruSa-bahuvacana 'antu' pratyaya tathA anya prakriyA pUrvavat / / 596 / 597. ya ivarNasyAsaMyogapUrvasyAnekAkSarasya [3 / 4 / 57] [sUtrArtha aneka akSaroM vAlI dhAtu ke antargata asaMyogapUrva ivarNa ke sthAna meM yakArAdeza hotA hai, agNa svarAdi pratyaya ke pare rhte|| 597 / [du0 vR0] anekAkSarasya dhAtorya ivarNastasyAsaMyogapUrvasya yakAro bhavati svarAdAvagaNe pratyaye pre| vivyatuH, vivyuH, ninyatuH, ninyuH| digyire, ninyire| asaMyogapUrvasyeti kim ? zizriyatuH, cikriytuH| anekAkSarasyeti kim ? adhiiyte|| 597 / [du0 TI0] yH| na vidyate saMyoga: pUrvo yasmAd ivarNAditi, na vidyate ekamakSaraM yasya dhAto-- riti| nana kimiti dhAtagrahaNam uttraarthmevetyuktm| na ca dhAtagrahaNamantaraNa liGgamiha saMbhAvyate, evaM tarhi ivarNo yo'sAvasaMyogapUrvastadantasyAnekAkSarasya yatva vidhIyate - 'adhIyate' ityatrApi syaat| atha mahAdhAtvadhikArAd dhAturastoti, tarhi sarva dhAtoreva vizeSaNaM syAt / ivrnnaantsyaanekaakssrsyaasNyogpuurvsyti| tatazca 'vyazizviyat' ityatra dhAto: pUrvo vyazabda: saMyoga iti pratiSedha: syAt - 'zizriyatuH, cikriyatuH ityatra ya eva syAditi dhAtugrahaNaM vyadhikaraNaSaSThIpratipattyarthaM bhaviSyati vizeSaNavizeSyabhAvasyepTatvAd ityapi prtipttigaurvm| asaMyogAd iti siddhe pUrvagrahaNaM spaSTArtham / neti siddhe yakArAdaza: savArthaH - 'cikyire, ninyire'| anyathA savarNe kena yattvaM syaaditi| ivarNa iti kim ? nunuvatuH, nunuvuH / / 597 /
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIye AkhyAtAdhyAye caturthaH samprasAraNapAdaH 97 [vi0 pa0 ] ya ivrnn0| yaduktaM dhAtugrahaNamuttarArtham, tasya phalamAha - anekAkSarasya dhAtorya ivarNa iti| etenAnekAkSarasyeti dhAtorvizeSaNam asaMyogapUrvasyeti, etat punarivarNasyeti drshitm| anyathA anekAkSarasyetyapi ivarNasya vizeSaNaM syAt / asaMyogapUrvo ya ivarNastadantasamudAyasyAnekAkSarasya yatvamiti / evaM sati 'adhIyate' ityatrApi syAt tdntsmudaaysyaanekaakssrtvaaditi| atha mahAdhAtvadhikArAd anekAkSarasyeti dhAtorvizeSaNamucyate / yadyevam asaMyogapUrvasyetyapi dhAtoreva vizeSaNaM syAt tadA 'vyazizviyat' ityatraiva pratiSedhaH syAt / iha dhAtoH pUrvo vyazabdaH saMyogo'stIti 'zivadheTorvA vaktavyam' iti vacanAt shvyteshcnn| iha tu yatvameva syAt / zizviyatuH, cikriyatuH' iti dhAtoH pUrvaM sNyogtvaabhaavaaditi| 'digyire' iti "digi dayateH parokSAyAm" (3 / 3 / 42 ) iti digyAdezo'bhyAsalopazca / 'adhIyate' iti adhipUrva iG adhyayane, iyAdezaH, "Atmane cAnakArAt" (3 / 5 / 39) iti nalopaH / / 597 / [samIkSA] 'ninyatuH, ninyuH, grAmaNyau, grAmaNya:, digyire, ninyire' Adi zabdoM ke siddhyartha asaMyogapUrva anekAkSara-dhAtughaTita ivarNa ko yakArAdeza kI apekSA hotI hai| isakA samAdhAna donoM hI AcAryoM ne kiyA hai| pANini kA sUtra hai - 'eranekAco'saMyogapUrvasya" (a0 6 / 4 / 82) / pANini ke 'e' prayoga kI apekSA 'ivarNasya' kA prayoga adhika spaSTAdhAyaka hai| jJAtavya hai ki 'akSara' zabda kA prayoga kevala svara varNoM ke lie tathA vyaJjanayukta svaravarNoM ke lie hotA rahA hai| ataH pANini ke 'anekAca: ' pada kI apekSA kAtantrakAra ke 'anekAkSarasya' zabda ke ullekha meM spaSTatA adhika hai| [vizeSa vacana ] 1. mahAdhAtvadhikArAd dhAturastIti (du0 TI0 ) / 2. asaMyogAditi siddhe pUrvagrahaNaM spaSTArtham (du0 TI0 ) | 3. tadantasamudAyasyAnekAkSaratvAt (vi. pa 0 ) / 4. atha mahAdhAtvadhikArAdanekAkSarasyeti dhAtorvizeSaNamucyate (vi0 pa0 ) / [rUpasiddhiH ] 1. vivyatuH / vyeJ + parokSA- anus / 'vyeJ saMvaraNe' (1 / 612) dhAtu se parokSAvibhaktisaMjJaka parasmaipada - prathama puruSa - dvivacana 'atus' pratyaya, "parokSAyAM ca " (3 / 5 / 20) se aguNa, "svapivaciyajAdInAM yaNaparokSAzI :Su" (3 / 4 / 3) se 'ye' ko samprasAraNa, ''tad dIrghamantyam " ( 41 152 ) se dIrgha, "caNparokSAcakrIyitasananteSu " (7. / 3 / 7 ) se 'vI' dhAtu ko dvirvacana, pUrvavartI 'vI' kI abhyAsasaMjJA, "hrasvaH" (3 / 3 / 15) se hrasva, prakRta sUtra se IkAra ko yakAra tathA sakAra ko visrgaadesh| 2. vivyuH / vyeJ + parokSA- us / 'vyeJ saMvaraNe' (1 / 612) dhAtu se parokSAvibhaktisaMjJaka 'us' pratyaya tathA anya prakriyA pUrvavat /
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAtantravyAkaraNam 3. ninytuH| nI + prokssaa-atus| 'NI prApaNe' (1600) dhAtu se parokSAsaMjJaka 'atus' pratyaya tathA anya prakriyA puurvvt| 4. ninyuH| nI + prokssaa-us| 'NIJ prApaNe' (1600) dhAtu se parokSAsaMjJaka 'usa' pratyaya tathA anya prakriyA puurvvt| 5. digyire| deG + prokssaa-ire| 'deG traiG pAlane' (1 / 463) dhAtu se parokSAsaMjJaka Atmanepada prathamapuruSa-bahuvacana ire' pratyaya, "digi dayate: parokSAyAm' (3 / 3 / 42) se 'deG' ko 'digi' Adeza, dvitva, abhyAsalopa tathA prakRta sUtra se ikAra ko ykaaraadesh| 6.ninyire| nI + prokssaa-ire| 'NIj prApaNe' (1 / 600) dhAtu se parokSAvibhaktisaMjJaka Atmanepada-prathama puruSa-bahuvacana 'ire' pratyaya tathA anya prakriyA pUrvavat / / 597 / 598. iNazca [3458] [sUtrArtha] aguNa svarAdi pratyaya ke pare rahate 'iN' dhAtu ko yakArAdeza hotA hai|| 598 / [du0 vR0] iNo dhAtoraguNe svarAdau yakAro bhvti| yanti, yntu| cakAro'nuktasamuccayArthaH, tena iko'pi syAt-adhiyanti, adhiyantu / / 598 / [du0 TI0] iNazca / ayamapIyAdezApavAda: / ekAkSarArtha aarmbhH| iNagrahaNam ijhe nivRttyrthmadhiiyte|| 598 // [samIkSA 'yanti, yantu, adhiyanti, adhiyantu' Adi zabdarUpoM ke sAdhanArtha ikAra ko yakArAdeza kI AvazyakatA hotI hai| isakI pUrti donoM vyAkaraNoM meM kI gaI hai| pANini kA sUtra hai - "iNo yaN" (a06|4| 81) / vRttikAra durgasiMha kI vyAkhyA ke anusAra sUtra meM cakAra kA pATha anuktasamuccayArtha hai| ata: 'ik smaraNe' (2 / 12) se bhI yaha kArya upapanna hotA hai, tadanusAra 'adhiyanti, adhiyantu' Adi prayoga bhI siddha hote haiM, parantu iG adhyayane' (2 / 56) dhAtu kA isameM samAveza na hone se 'adhIyate' meM yakArAdeza pravRtta nahIM hogaa| [vizeSa vacana] 1. cakAro'nuktasamuccayArthaH (du0 vR0)| 2. iNgrahaNam iGo nivRttyartham (du0 ttii0)| [rUpasiddhiH] 1. ynti| iN + vrtmaanaa-anti| 'iN gatau' (2 / 13) dhAtu se vartamAnAsaMjJaka prathamapuruSa-bahuvacana 'anti' pratyaya tathA prakRta sUtra se ikAra ko ykaaraadesh|
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIye AkhyAtAdhyAye caturthaH samprasAraNapAdaH 2. yntu| iN + paJcamI - antu / 'iN gatau ' (2 / 13) dhAtu se paJcamIsaMjJaka prathamapuruSa - bahuvacana 'antu' pratyaya, "an vikaraNa: kartari " ( 3 / 2 / 32) se 'an' vikaraNa, "adAderlug vikaraNasya " ( 3 / 4 / 92 ) se usakA luk, "dvitvabahutvayozca parasmai" (3 / 5 / 19) se aguNa tathA prakRta sUtra se ikAra ko yakArAdeza / / 598 / 599. norvakAro vikaraNasya [3 / 459] 99 [sUtrArtha] aguNa svarAdi pratyaya ke paravartI hone para asaMyogapUrva 'nu' vikaraNaghaTita ukAra ko vakArAdeza hotA hai / / 599 / [du0 vR0] norvikaraNasyAsaMyogapUrvasya svarAdAvaguNe vakAro bhavati / sunvanti, cinvanti / vikaraNasyeti kim ? nuvanti, nonuvaH / asaMyogapUrvasyeti kim ? takSNuvanti / / 599 / [du0 TI0 ] norva0 / nonuvaH iti / bhRzaM nautIti yazabdaH, pacAditvAdac, tasya lugaci / / 599 / [vi0 pa0 ] norva0 / nonuvaH iti / bhRzaM nautIti dhAtoryazabdaH, pacAditvAd ac, "tasya lugaci" (4 / 4 / 45) iti kRte ' pratyayalukAM cAnAm " ( 4 / 1 / 4) iti aguNatvAduvAdezaH / / 599 / [samIkSA] svAdigaNapaThita dhAtuoM meM "nuH SvAdeH " ( 3 / 2 / 34 ) se 'nu' vikaraNa hotA hai, jisase 'sunvanti, cinvanti' Adi zabdarUpa siddha hote haiM, parantu inake siddhyartha nu-vikaraNaghaTita ukAra ko vakArAdeza kI AvazyakatA hotI hai| isakI pUrti donoM hI AcAryoM ne kI hai| pANini kA sUtra hai "huznuvo: sArvadhAtuke" (a0 6 / 4 / 87) / pANini ne 'znu' vikaraNa ke sAtha 'hu' dhAtu ko bhI eka hI sUtra meM sammilita kara liyA hai, parantu kAtantrakAra ne do sUtra banAe haiN| [rUpasiddhiH ] 1. sunvanti / su + nu + vartamAnA - anti / 'SuJ abhiSave' ( 4 / 1) dhAtu se vartamAnAvibhaktisaMjJaka 'anti' pratyaya, "nu SvAdeH " (3 / 2 / 34) se 'nu' vikaraNa tathA prakRta sUtra se nu- ghaTita ukAra ko vakArAdeza | + 2. cinvanti / ci + nu vrtmaanaa--anti| 'ciJ cayane' (4 / 5) dhAtu se 'anti' pratyaya tathA anya prakriyA pUrvavat / / 599 /
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________ 100 kAtantravyAkaraNam 600. juhote: sArvadhAtuke [3 / 4 / 60] [sUtrArtha] aguNa svarAdi sArvadhAtukasaMjJaka pratyaya ke pare rahate 'hu' dhAtughaTita ukAra ko vakArAdeza hotA hai|| 600 / [du0 vR0] juhoterukArasya svarAdAvaguNe sArvadhAtuke pare vakAro bhvti| juhvati, juhvtu| aguNa iti kim ? juhvaani| (sArvadhAtuka iti kim ? juhuvuH) svarAdAviti kim ? juhuyAt / / 600 / [du0 TI0] jaho0 / tibanirdeza: sakhapAThapratipattyartha ev| sArvadhAtuka iti kim ? jahavataH, juhuvuH| "hunuvikaraNayoH sArvadhAtuke'' ityekayogena sidhyati pRthagyoga: spssttaarth:|| 600 / [vi0pa0] juhote: / juhvtiiti| "lopo'bhyastAdantinaH" (3 / 5 / 38) iti nlopH| juhavAni' ityatrApi paratvAd guNenaiva bhavitavyam ityaguNAdhikAro mandadhiyAM sukhArtha ev|| 600 / [samIkSA] hu' dhAtu se siddha hone vAle 'juhvati, juhvat' Adi prathamapuruSa-bahuvacana ke rUpoM meM ukAra ko vakArAdeza kI apekSA hotI hai, isakI pUrti donoM hI vyAkaraNoM meM kI gaI hai| pANini ne etadartha hu' dhAtu tathA 'znu' vikaraNa ko eka hI sUtra meM par3hA hai, parantu kAtantrakAra ne mandamativAloM ke sukhAvabodhArtha athavA spaSTArtha pRthak do sUtra banAe haiN| [vizeSa vacana] 1. tignirdezaH sukhapAThapratipattyartha eva (Tu0 ttii0)| 2. pRthagyoga: spaSTArtha: (du0 ttii0)| 3. aguNAdhikAro mandadhiyAM sukhArtha eva (vi0 p0)| [rUpasiddhi] 1. juhvti| hu + anluk + vrtmaanaa-anti| 'hu dAne' (267) dhAtu se vartamAnAsaMjJaka parasmaipada-prathamapuruSa-bahuvacana 'anti' pratyaya, an-vikaraNa, usakA luk, "juhotyAdInAM sArvadhAtuke' (3 / 3 / 8) se 'hu' dhAtu ko dvitva, abhyAsasaMjJA, "ho jaH' (3 / 3 / 12) se abhyAsaghaTita hakAra ko jakAra, "dvitvabahutvayozca parasmai'' (3 / 5 / 19) se aguNa, prakRta sUtra se 'u' ko v tathA pratyayaghaTita nakAra kA lop|
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIye AkhyAtAdhyAye caturthaH samprasAraNapAda: 101 2. juhvtu| hu + anluk + pnycmii-antu| 'hu dAne' (2 / 67) dhAtu se paJcamIvibhaktisaMjJaka 'antu' pratyaya tathA anya prakriyA puurvvt|| 600 / 601. bhuvo vo'ntaH parokSAgdyatanyoH [3361] [sUtrArtha] parokSA-adyatanIvibhaktisaMjJaka svarAdi pratyayoM ke paravartI hone para 'bhU' dhAtu ke antima UkAra ko vakArAdeza hotA hai|| 601 / [du0 vR0] bhuvo dhAtoranto vakAro bhavati parokSAdyatanyoH svarAdyoH prt:| babhUva, babhUvatuH, bbhuuvuH| babhUvitha, abhUvan, abhuuvm| punarvakAro gunnvRddhibaadhnaarth:| nityazcedaguNAdhikAra: syaat| svarAdyoriti kim ? abhUt, bbhuuvaan| 'babhUvuSaH' iti 'asiddhaM bahiraGgamantaraGge (kA0 pari0 33) iti|| 601 / [du0 TI0] bhvH| punarvakAra ityaadi| "norvakAro vikaraNasya" (3 / 4 / 60) ityato vakAro'navartate, tena vakAro vakAra iti vakAra eva bhvtiityrthH| tasmAd guNavRddhyoH paratve'pi bAdhA siddhati bhaavH| nanu ca 'nityAnityayornityavidhirbalavAn' (kA0 pari0 49) iti vakArAgama evetyavasthAntare'pi sa eva bhavatIti nimittam, kuto gnnvRddhiprsnggH| vyaktipakSe hi 'zabdAntarasya vidhiH prApnuvannityo bhavitumarhati' (vyA0 pari0 77) iti? naivam, pUrvasUtre guNAdhikAraH sambadhyate, vyAvRtte: sambhavAt, tathAtrApItyuvAdezasyaiva bAdhakaH syAditi punarvakAra ucyte| nanu ca "yvorvyaJjane'ye" (4 / 1 / 35) ityanena lopo bhaviSyati, svarAnuvartanena kim ? satyam, vidhAnabalAd vakArasya sthitireva mnyte|| 601 / [vi0 pa0] bhuvo0 / abhuuvnniti| "iNsthA0" (3 / 4 / 93) ityAdinA sico luk| punrityaadi| pUrvasUtrAd vakArAnuvartanAd vakAro vakAra iti kimuktaM bhavati-vakAra eveti| tena babhUvitheti guNasya, babhUveti vRddhazca paratve'pi bAdhA siddheti| atha kRtAkRtaprasaGgitvenAdhikRta eva vakAro nityatvAd bhavan guNavRddhI bAdhiSyete, kiM punarvakAreNeti cet tarhi pUrvasUtrasambaddho'guNAdhikAro'pi syaat| tasmAt punarvakAreNAsau nivartyata iti / babhUvAn iti kvansuH, asya ca parokSAvadbhAvo dvirvacanAdikaM bhvtiiti| atha "aghuTsvarAdau seTkasyApi" (2 / 2 / 46) ityAdinA vanservakArasyotve svarAditvamastIti na kathaM vakArAgama ityAha - babhUvuSa iti| vakArAgame prakRtyAzritatvAd antaraGge kartavye bahiraGgamutvamasiddhaM bhvtiityrthH| uvAdeze tu kartavye siddham, anityatvAdasyAzca paribhASAyA iti|| 601 / [samIkSA] 'babhUva, abhUvan, abhUvam' ityAdi prayogoM ke siddhayartha 'bhU' dhAtu ke anantara vakAra kI AvazkatA hotI hai| isakI pUrti kAtantrakAra ne vakArAgama se tathA pANini
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAtantravyAkaraNam ne vugAgama se kI hai| pANini kA sUtra hai - " bhuvo vug luliTo:' (a0 6 / 4 / 88) / "norvakAro vikaraNasya" (3 / 3 / 59) sUtrapaThita 'vakAra:' pada kI anuvRtti se hI kAryasiddhi hone para prakRta sUtra meM jo punaH 'va' kA grahaNa kiyA gayA hai, vaha guNavRddhi ke bAdhanArtha hai / vRttikAra durgasiMha ne kahA hai- 'punarvakAro guNavRddhibAdhanArthaH' / kAtantrakAra ne prakRta sUtra meM hI vakArAgama ko 'bhU' ke anta meM nirdiSTa kiyA hai, jaba ki kAtantrakAra ne kit AgamoM ke anta meM vidhAnArtha eka svatantra paribhASAsUtra kI racanA kI hai "Adyantau Takitau" (a0 1 / 1 / 46) / 102 [vizeSa vacana ] 1. tena vakAro vakAra iti vakAra eva bhavatItyartha: (du0 TI0) / 2. vyaktipakSe hi zabdAntarasya vidhiH prApnuvannityo bhavitumarhati (du0 TI0 ) / 3. vidhAnabalAd vakArasya sthitireva manyate (du0 TI0) / uvAdeze 4. vakArAgame, prakRtyAzritatvAdantaraGge kartavye bahiraGgamutvamasiddhaM bhvtiityrthH| tu kartavye siddham anityatvAdasyAzca paribhASAyA iti (vi0 pa0 ) / [rUpasiddhi] 1. babhUva / bhU + parokSA - aT / 'bhU sattAyAm ' (1 / 1) dhAtu se parokSAvibhaktisaMjJaka parasmaipada-prathamapuruSa ekavacana 'aT' pratyaya, prakRta sUtra dvArA 'bhU' dhAtu ke anta meM (antyAvayava) vakArAgama, "caNparokSAcekrIyitasananteSu" (3 / 3 / 7) se 'bhUv' ko dvirvacana, pUrvavartI 'bhUv' kI 'pUrvo'bhyAsaH' (3 / 3 / 4) se abhyAsasaMjJA, "abhyAsasyAdirvyaJjanamavazeSyam' (3 / 3 / 9) se v kA lopa, "hrasva:" (3 / 3 / 15) se abhyAsavartI dIrgha UkAra ko hasva ukAra, "bhavatera : " (3 / 3 / 22) se bhU - ghaTita ukAra ko akAra tathA "dvitIyacaturthayoH prathamatRtIyau" (3 / 3 / 11) se bh ko b aadesh| 2. bbhuuvtuH| bhU + parIkSA- atus / 'bhU sattAyAm' (1 / 1) dhAtu se parokSAsaMjJaka atus pratyaya tathA anya prakriyA pUrvavat / 3. babhUvuH / bhU + parokSA-us / 'bhU sattAyAm ' (1 / 1) dhAtu se parokSAsaMjJaka us pratyaya tathA anya prakriyA pUrvavat / 4. babhUvitha / bhU + parokSA - thal / 'bhU sattAyAm ' (1 / 1) dhAtu se vibhaktisaMjJaka parasmaipada-ma - madhyamapuruSa - ekavacana 'thal' pratyaya, 'iDAgamo'sArvadhAtukasyAdirvyaJjanAderayakArAdeH" (3 / 7 / 1 ) se iDAgama tathA anya prakriyA pUrvavat / . 5. abhUvan / aT + bhU + vakArAgama + an| 'bhU sattAyAm ' (11) dhAtu se adyatanIvibhaktisaMjJaka parasmaipada - prathamapuruSa - bahuvacana 'an pratyaya, prakRta sUtra se vakArAgama, "aD dhAtvAdirhyastanyadyatanIkriyAtipattiSu" (3 / 8 / 16 ) se aDAgama, sic pratyaya tathA usakA luk, "bhuvaH sijluki " (3 / 7 / 34) se aguNa tathA iDAgama kA niSedha / 6. abhuuvm| aT + bhU + vakArAgama + am| 'bhU sattAyAm ' (1 / 1) dhAtu se adyatanIsaMjJaka parasmaipada-uttamapuruSa ekavacana 'am' pratyaya tathA anya prakriyA pUrvavat / / 601 / "
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________ 103 tRtIye AkhyAtAdhyAye caturthaH samprasAraNapAda: 602. goherUdupadhAyAH [3 / 4 / 62] [sUtrArtha] 'guhU saMvaraNe' (1 595) dhAtu meM guNa ho jAne para svarAdi pratyaya ke paravartI hone para upadhAvartI hrasva ukAra ko Ut Adeza hotA hai|| 602 / [du0 vR0] gohe: kRtaguNasya svarAdau parata: upadhAyA: Ud bhvti| gUhayati, gRhitA, gRhkH| gohe: kRtaguNasyeti kim ? juguhuH| upadhAgrahaNamuttarArthaM c|| 602 / [du0 TI0] gohe:| svarAdAviti kim ? nigoDhaH, nigoDhum, joguhitA, joguhitum iti "pratyayalukA cAnAm" (4 / 1 / 4) iti gunnprtissedhaat| kazcid Aha - gohigrahaNaM vissyaarthm| bhAvI yatra guNastatra guNaM bAdhitvA utvaM kriyata iti, tanmatenApi gurUpadhatvAd gaNo'yAdezo'pi naastiiti| na cAtrAsiddhavabhAva aadriyte| tasmAnnityaM nigRhya gataH iti bhvitvym| 'goherUdotaH' iti siddhe upadhAgrahaNamuttarArtha kriyamANamihApi sukhapratipattyartha bhavatItyata aah-updhetyaadi|| 602 / [vi0 pa0] gohe:| na hi goharUpo dhAturasti 'yena ikA nirdizyate, tasmAd 'guhU saMvaraNe' (1595) ityasyaiva guNe satyayaM nirdeza ityAha-gohe: kRtgunnsyeti| atha goherodUt' ityAstAM kimupadhAgrahaNena, na hyokArAdanya upadhAvarNo'stItyAha - updhetyaadi| uttarArtha kriyamANamihApi sukhArtha bhvtiityrthH|| 602 / [samIkSA] 'gRhayati, nigRhati, nigUhaka:' Adi zabdarUpoM ke siddhayartha guNaghaTita rUpa 'goha' meM upadhAsaMjJaka okAra ke UkArAdeza kI AvazyakatA hotI hai, isakA vidhAna donoM hI AcAryoM ne kiyA hai| pANini kA sUtra hai - "UdupadhAyA goha:' (a0 6 / 4 / 89) / vyAkhyAkAroM ne 'goherodUtaH, goherUdot' ye nyAsAntara bhI batAe haiM, jinase upadhAgrahaNa kI koI AvazyakatA nahIM raha jAtI hai, parantu vaisA na karake jo upadhAgrahaNa kiyA gayA hai, usakI sArthakatA uttaravartI sUtra meM to hotI hI hai, prakRta sUtra meM bhI use sukhArtha par3hA gayA hai| [vizeSa vacana] 1. upadhAgrahaNamuttarArtha ca (du0 vR0)| 2. kazcidAha - gohigrahaNaM viSayArtham, bhAvI yatra guNastatra guNaM bAdhitvA uttvaM kriyate iti (du0 ttii0)|
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAtantravyAkaraNam 104 3. 'goherudota:' iti siddhe upadhAgrahaNamuttarArtha kriyamANamihApi sukhapratipattyartha bhavati (Tu0 TI0; vi0 p0)| [rUpasiddhi] 1. guuhyti| guha + in + an + vrtmaanaa-ti| 'guhU saMvaraNe' (1 / 595) dhAtu se "dhAtozca hetau'' (3 / 2 / 10) sUtra dvArA in pratyaya, "nAminazcopadhAyAH'' (3 / 5 / 2) se upadhAguNa, 'gohi' kI "te dhAtavaH' (3 / 2 / 16) se dhAtusaMjJA, vartamAnAsaMjJaka prathamapuruSa ekavacana 'ti' pratyaya, "an vikaraNa: kartari" (3 / 2 / 32) se 'an' vikaraNa, prakRta sUtra se okAra ko UkAra, "ani ca vikaraNe'' (3 / 5 / 3) se ikAra ko guNa tathA ekAra ko ayaadesh| 2. gRhitaa| guh + iT + taa| 'guhU saMvaraNe' (1595) dhAtu se zvastanIsaMjJaka prathamapuruSa-ekavacana 'tA' pratyaya, "svaratisUtisUyatyUdanubandhAt'' (4 / 6 / 83) se iDAgama, "nAminazcopadhAyA:' (3 / 5 / 2) se upadhAsaMjJaka ukAra ko guNa tathA prakRta sUtra se okAra ko uukaaraadesh| 3. guuhkH| guh + vuN + si| 'guhU saMvaraNe' (1 / 595) dhAtu se kartA artha meM "vuNtRcau' (4 / 247) sUtra dvArA vuN' pratyaya, guNa, "yuvajhAmanAkAntAH' (4654) se 'vu' ko 'aka' Adeza, gaNa, prakRtasUtra se okAra ko UkAra, 'gRhaka' kI liGgasaMjJA, prathamAvibhakti ekavacana 'si' pratyaya tathA "raphasorvisarjanIyaH' (2 / 3 / 63) se sakAra ko visrgaadesh|| 602 / 603. duSe: kArite [3 / 4 / 63] [sUtrArtha kAritasaMjJaka pratyaya ke para meM hone para 'duS' dhAtu ko upadhA ko UkArAdeza hotA hai|| 603 / [du0 vR0] duSerupadhAyA Ud bhavati kArite pr| duussyni| kArita iti kim ? doSo vrtte| kArita iti saMjJApUrvakatvAd vA cinavikAre-cittaM dUSayati. cinaM dossyti| prajJAM dUSayati, prajJAM dossyti|| 603 / [du0 TI0] duSeH / guNaM bAdhitvA atra UdAdezaH kriyate, yapi tu pradupya ganaH' iti guruupdhtvaat| doSaNaM dutt| sampadAditvAt kvip| dhamAcaSTaM dRSayatIti bhavitavyam ikA dhaatusvruupgrhnnaat| 'vA cittavikAre' iti 'duSa vaikRtye' (3 / 28), cinasya vikAra vaikRtye ityrthH| 'vA citte' ityuktaM'pi cittaviSayasya cittakartRkasyeti pratIyate. yaT vRttau vikAragrahaNaM tat sukhaarthm| cittaM duSyati, tadanyo duussytiityrthH| anya Aha - vA
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIye AkhyAtAdhyAye caturthaH samprasAraNapAda: 105 cittavikAre kArite vacanaM spssttaarthm| doSaM karotIti in| evaM vivakSAyAM puruSaM doSayatItyapi bhvitvymev|| 603 / [samIkSA] 'dUSayati, dUSayanti' Adi prayogoM ke sAdhanArtha 'doSa' kI upadhA meM vidyamAna okAra ko UkArAdeza kI apekSA hotI hai| ise donoM hI AcAryoM ne vihita kiyA hai| pANini kA sUtra hai - "doSo Nau'' (a0 6 / 4 / 90) / kAtantrakAra ne 'kArita' saMjJApUrvaka nirdeza ke hone se ise anitya mAnA hai, isake phalasvarUpa 'cittavikAra-artha' meM UkArAdeza vaikalpika pravRtta hotA hai| pANini ne "vA cittavirAge'' (a064|91) sUtra svatantrarUpa meM banAyA hai| [vizeSa vacana 1. kArita iti saMjJApUrvakatvAd 'vA cittavikAre' (du0 vR0)| 2. 'vA citte' ityukte'pi cittaviSayasya cittakartRkasyeti prtiiyte| yad vRttau vikAragrahaNaM tat sukhArtham (du0 ttii0)| [rUpasiddhi] 1. duussyti| duS + in + an + ti| 'duSa vaikRtye' (3 / 28) dhAtu se "in kAritaM dhAtvarthe" (3 / 2 / 9) se in pratyaya, "nAminazcopadhAyA:" (3 / 5 / 2) se upadhAsaMjJaka ukAra ko gaNa okAra prApta hotA hai, ise bAdhakara prakRta sUtra se ukAra ko UkAra, dhAtusaMjJA, vartamAnAsaMjJaka 'ti' pratyaya, an vikaraNa, "nAmyantayordhAtuvikaraNayorguNaH" (3 / 5 / 1) se inpratyayaghaTita ikAra ko guNa tathA e ko ayaadesh|| 603 / 604. mAnubandhAnAM hrasvaH [3 / 4 / 64] [sUtrArtha] ghaTAdigaNapaThita dhAtue~ mAnubandha mAnI jAtI haiM, una 'm' anubandha vAlI dhAtuoM kI upadhA ko hrasva Adeza hotA hai kAritasaMjJaka pratyaya ke para meM rahane pr|| 604 / [du0 vR0] ghaTAdayo mAnabandhA anvAkhyAtAH, teSAmpadhAyA: kArite pare hrasvo bhvti| ghaTayati, vythyti| 'hage hrage Sage Sthage saMvaraNe' (1511) hragayati, hragayati, sagayati, sthgyti| 'kage nocyate' (1 / 512) / asyAyamarthaH iti nocyte| kgyti| 'cana ca' (1 / 517), 'vanu ca nocyate' (1 / 518), 'cana ca hiMsArtha:', vanu ca kgevt| canayati, vnyti| 'smR AdhyAne' (1 / 521), smarayati cintaayaam| anyatra na bhavati - vismaaryti| jniijssknsurnjo'mntaashc| 'janI prAdurbhAva' (1 / 531), jnyti| jp-jryti| 'knasa haraNadIptyoH ' (36) - knsyti| 'ranja rAge' (1531) - rajayati mRgaan| rnjemNgrmnne'nussglopH| amantAzca-ramayati, zramayati, bhrmyti|
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________ 106 kAtantravyAkaraNam jvala-hvala--mala-namo'nupasargA vA jvalayati, hvalayati, hamalayati, nmyti| pakSe-- jvAlayati, hvalayati, malayati, nAmayati / sopasargAstu nityaM mAnubandhAH / 'jvala dIptau ' (1 / 519) ghaTAdiH - prjvlyti| tathA 'hvala hmala calane' (1 / 520 ) - prahvalayati, prahmalayati / amantatvAd upnmyti| glaasnaavnuvmshc| glapayati, glApayati / snapayati, snApayati / vanayati, vAnayati / vamayati, vaamyti| anupasargA iti kim ? praglApayati, prasnApayati, upavanayati, udvmyti| na kamyamicamaH / kAmayati, Amayati, cAmayati / zamo'darzane / zamayati rogaan| darzane tu na bhavati nizAmayati rUpam / skhadiravaparibhyAM ca / avaskhadayati, priskhdyti| avaparibhyAmeveti niyamAdanyopasargAnna bhavati / praskhAdayati, upaskhAdayati / 'phaNa gatau' (1 / 538) paThyate mAnubandhazca - phaNayati / gateranyatra na bhavati - phANayati phaannttm| anye sugamA iti nodAhRtAH / katham udghATitaH kapATa: caurasyotkrAthayatIti ? ghnyntaadin| saMkrAmayatIti / zantaGantAdin / / 604 / - - - [du0 TI0 ] maanu0| ghaTAdayo mAnubandhA anvAkhyAtAH iti pUrve gaNakArA yeSAM pratyekaM makArAnu- bandhatvamupadiSTavantaste ghaTAdayo mAnubandhAH lAghavAyAnvAkhyAtAH arvAggaNakRtetyarthaH / 'heDa veSTane' (1 / 503) iti pAThasAmarthyAd hrasvatve satyupadhAlakSaNo guNo na bhavatIti hiddyti| kage ityaadi| kage dhAturanirdiSTArtha iti yAvat / cana cetyAdi / 'zratha kratha klatha hiMsArthAH' (1 / 516) ityato hiMsArtha: sambadhyate iti bhAvaH / vanu ca kagevaditi / vanudhAtoranirdiSTArtho mAnubandha ityarthaH / 'smR AdhyAne ' (1 / 521 ) iti A samantAd dhyAnam aadhyaanm| nanUpadhAlakSaNo ranjerdIrgha eva nAsti kathaM hrasvaH ? satyam, asya mAnubandhasaMjJA jJApayati - ranjeranuSaGgaloSo'sti jJApakajJApitAzca lakSyamanusarantItyAha rnjerityaadi| '"na kamyamicamaH" (1 / 534) iti 'kamu kAntau, ama roge, adane' (1 / 405, 140, 156), amantatvAnmAnubandhasaMjJAprAptau pratiSidhyate / "zamogdarzane" iti| adarzana eva mAnubandhasaMjJetyarthaH / , camu dhAtupArAyaNikAstu pratiSedha eva sambadhnanti / darzane mAnubandhasaMjJA na bhvtiityrthH| ghossvllkssnnmutvmih| yamo'pariveSaNe iti yamo'pariveSaNe mAnubandhasaMjJA na bhavatItyarthaH / tadA pratyudAharaNaM mUlodAharaNaM bhavati arthAt / skhadiravaparibhyAM ceti / atrApi 'skhada skhadane' (1 / 494) ityasya mAnubandhasaMjJA na bhavatItyarthaH / 'phaNa gatau ' (1 / 538) iti upayamanena jJApyate--dhAtutvaM mAnubandhatvaM cetyarthaH / 'phaNa gatau ' (1 / 538) ityasya tu eke mAnubandhasaMjJAM necchanti, gatAvapi phANayatItyAhuH / teSAm asmAt pUrvaM vRtkaraNam / saMkrAmayatIti zantaGantAdinniti saMkrAmantamAcaSTe iti vivakSayApi bhavatItyarthaH / 'caha zAThye' (9 / 100, 186) kecinmaanubndhtvmicchnti-chyti|| 604 /
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________ 107 tRtIye AkhyAtAdhyAye caturthaH samprasAraNapAda: 107 [vi0 pa0] mAnu0 / ghaTAdayo mAnubandhA anvAkhyAtA iti pUrve gaNakArA ghaTAdInAM pratyeka mAnubandhatvamupadiSTavantaH, tathopadeze ca granthagauravaM manyamAnairAdhunikairgaNakRdbhirlAghavArthamanvAkhyAtA ghaTAdayo mAnubandhA ityuktm| vanu ca kagevadityanirdiSTArtha:, kagadhAturmAnubandha ityrthH| 'cana ca, vanu ca' nocyate (1 / 517, 518) ityeto dhAtU gnnptthitau| anayo: krameNArthamAha - cana ca hiMsArthA ityatazcakAreNa hiMsA anukRSyate, tatazcanirapi hiMsArtha iti| vana ca kagevaditi anirdiSTArtho vanurapi mAnabandha ityrthH| rnjerityaadi| etattu ghaTAditvaM ranje: pATha eva jJApayati, sa hi hrasvArthaH, hrasvazcAnuSagalopAbhAve dIrghatvAbhAvAnnopapadyate iti / jJApakajJApitAzca vidhayo lakSyamanusarantIti mRgaramaNAdanyatra raJjayati vstrm| jvletyaadi| jvalayati, jvaalytiityudaahrnnm| kathaM sopasargAstu nityaM mAnubandhA ityAzajhyAha - 'jvala dIptau' (1 / 519, 532, 543) ityAdinA punareSAM ghaTAditvaM drshytiiti| __gletyaadi| gaNe cakAro'nupasargA vetyanukarSaNArtha:, glapayati, glApayatItyAdi puurvvt| upavanayati, udvmytiiti| vanu ca nocyate amantAzceti vacanAt sopasargayorvamivamyornityaM maanubndhtvmiti| "na kamyamicamaH" (1534) iti "amantAzca" (1 / 531) iti prApte pratiSedho'yam - kAmayati, Amayati, aacaamytiiti| "zamo'darzane" (1 / 535) iti amantatvAt siddhe niyamArtho gaNe pATho'darzana eveti| skhadiravaparibhyAM ceti-avaskhadayati, pariskhadayatItyudAharaNam maanubndhshceti| gatAveva phaNadhAturmAnubandha ityrthH| phANTamiti dravadravyAloDitA: zaktava ucynte| saMkrAmayatIti zantRGantAdinniti zantapratyaye anavikaraNe "kramaH parasmai" (3 / 6 / 68) iti dIrghatvam, tata: saMkrAmantamAcaSTe iti vivakSAyAminA siddhmityrthH|| 604 / [samIkSA] vyAkhyAkAroM ke anusAra pUrvavartI gaNakAroM ne 'ghaTa m S' isa prakAra se ghaTAdi dhAtuoM kA pATha kiyA thA, lAghavapriya arvAcIna gaNakAroM ne vaisA pATha na karake ghaTAdigaNapaThita dhAtuoM ko mit mAna liyaa| kAtantrakAra tathA pANini donoM hI AcAryoM ne aisA hI kiyA hai| kAtantrakAra kI prakriyA ke anusAra kAritasaMjJaka 'in' pratyaya hone para "asyopadhAyA dIrgho vRddhi minAminicaTsa' (3 / 6 / 5) se upadhAdIrgha tathA pANini ke anusAra "ata upadhAyAH' (a0 7 / 2 / 116) se upadhAvRddhi hone para 'ghaTayati, vyathayati, sthagayati' Adi zabdoM ke siddhyartha hrasvAdeza karane kI AvazyakatA hotI hai, jisakI pUrti donoM hI AcAryoM ne kI hai| pANini kA sUtra hai - "mitAM hrasvaH'' (a0 6 / 4 / 92) / vRttikAra ne bahuta se vArttika vacana par3he haiM, jinake anusAra kucha dhAtuoM se arthavizeSa meM hI hrasva hotA hai, unase bhinna arthoM meM nhiiN|
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________ 108 kAtantravyAkaraNam [vizeSa vacana] 1. sopasargAstu nityaM maanbndhaaH| jvala dIpto ghaTAdiH - prajvalayati (da0 vR0)| 2. ghaTAdayo mAnubandhA anvAkhyAtA iti| pUrve gaNakArA yeSAM pratyeka makArAnubandhatvamupadiSTavantaste ghaTAdayo mAnubandhA lAghavAyAnvAkhyAtA aggiNakRtetyarthaH (du0 ttii0)| 3. kage-dhAturanirdiSTArtha iti yAvat (du0 TI0; vi0p0)| 4. A samantAd dhyAnam AdhyAnam (du0 ttii0)| 5. phaNa gatAvityasya tveke mAnubandhasaMjJAM necchanti, gatAvapi phaannytiityaahuH| teSAmasmAt pUrvavad vRtkrnnm| (du0 ttii0)| 6. caha zAThye kecinmAnubandhatvamicchanti-cahayati (du0 ttii0)| 7. pUrve gaNakArA ghaTAdInAM pratyeka mAnubandhatvampadiSTavantaH, tathopadeze ca granthagauravaM manyamAnairAdhunikairgaNakRbhilAghavArthamanvAkhyAtA ghaTAdayo mAnubandhA ityuktam (vi0 p0)| 8. jJApakajJApitAzca vidhayo lakSyamanusaranti (vi0 p0)| 9. phANTamiti dravadravyAloDitA: zaktava ucyante (vi0 p0)| [rUpasiddhi] 1. ghttyti| ghaTa + in + an + ti| ghaTamAnaM pryukte| 'ghaTa ceSTAyAm' (1 / 489) dhAtu se "dhAtozca heto'' (3 / 2 / 10) sUtra dvArA in' pratyaya, "asyopadhAyA dI? vRddhi minAminicaTsu" (3 / 6 / 5) se upadhAdIrgha, prakRta sUtra se upadhAhrasva, 'ghaTi' kI "te dhAtavaH' (3 / 2 / 16) se dhAtusaMjJA, vartamAnAsaMjJaka parasmaipada-prathamapuruSa-ekavacana 'ti' pratyaya, "an vikaraNa: kartari" (3 / 2 / 32) se 'ana' vikaraNa, "nAmyantayordhAtuvikaraNayorguNaH'' (3 / 5 / 1) se ghaTi-gata ikAra ko guNa tathA "e ay' (1 / 2 / 12) se e ko ayaadesh| 2. vythyti| vyath + in + an + ti| 'vyatha duHkhabhayacalanayo:' (1490) dhAtu se in pratyaya tathA anya prakriyA puurvvt| 3-32. hragayati, hragayati, sagayati, sthagayati, kagayati, canayati, vanayati, smarayati, janayati, jarayati, knasayati, rajayati mRgAn, ramayAta, zramayati, bhramayati, jvalayati, hvlyti| prahamalayati, glapayati, snapayati, vanayati, vamayati, zamayati, avaskhadayati, pariskhadayati, phaNayati, jhalayati, namayati, prajvalayati, prahlayati, ina rUpoM meM dhAtuoM ke atirikta samagra prakriyA pUrvavat samajhanI caahie|| 604 / 605. ici vA [3 / 4 / 65] [sUtrArtha] kArita pratyaya ke anantara adyatanI meM ic pratyaya ke paravartI hone para mAnubandha dhAtuoM ko vaikalpika hrasva hotA hai|| 605 /
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIye AkhyAtAdhyAye caturthaH samprasAraNapAdaH [du0vR0] mAnubandhAnAM dhAtUnAmici kArite pare hrasvo bhavati vA / aghaTi, aghaatti| avyathi, avyaathi| 'kSaji gatau dAne ca dakSa hiMsAyAM ca ' (1495, 496) iti ghaTAdipAThabalAd anupadhAyA api dIrghatvam / tena akSaJji, akSAJji / adakSi, adAkSi / / 605 / [du0 TI0 ] ici0 / nanu kArite prAgeva hrasve kRte pazcAdici dIrghasyAbhAvAt kathamici pare kArite vibhASayA hrasva ucyate ? satyam / icIti viSayasaptamI, tena buddhisthamicaH paratvaM bhavatIti na doSa: / vacanAt pUrveNa prApto'pi vA hrasvo na bhavati / azaMzami, azaMzAmi' iti cekrIyitAntAd ini kRte " asya ca lopa: " (3 / 6 / 49) iti parasaptamyAmapi na sthAnivadbhAva iti dIrghavidhitvAt / evam 'azami, azAmi' iti zamerinantAt zamayantaM prayojitavAniti dvitIye ini kAritasya saMjJAzabdatvAt kAritamAtre bhavatIti kutaH prathamakAritalopasya sthAnivadbhAvenopadhAhrasvavighAta iti jAterAzrayaNAd vA 'heDa veSTane' (1 / 503) ityatra tu 'ahiDi, aheDa' iti bhavitavyameveti matam / yastu hrasvaM kRtvA dIrghaM vidhatte, tasya 'ahiDi, ahoDi' iti kutaH ekArasthiti:, tadapi matamucyate / vAzabdo'tra samuccaye iti hrasvo vA dIrghazca vA bhavatItyarthaH / evaM sati saMyogAnte'pi na virodhH| 'kadi kradi kladi vaiklavye' (1 / 498) / akandi, akAndi / akrandi, akrAndi / caNpare kArite inIcIti kAryaM dRzyate, abhidhAnalakSaNatvAt / kRtaH Nam cAbhIkSNye dvizca padam ghaTaM ghaTam, ghATaM ghaattm| vyathaM vyatham, vyAthaM vyaathm|| 605 / 109 - - [vi0 pa0 ] ici0| icIti viSayasaptamIyam anutpanne buddhistha eva pratyaye vikalpa iti kutaH punaridaM codyam / antaraGgatvAt prAgeva kArite hrasve kRte kathaM vibhASeti / / 605 / [samIkSA] 'aghaTi, aghATi, avyathi, avyAthi' Adi adyatanIvibhakti meM icpratyayAnta zabdoM ke siddhyartha vaikalpika hrasva athavA vaikalpika dIrgha kI apekSA hotI hai / etadartha kAtantrakAra ne vaikalpika hasva tathA pANini ne vaikalpika dIrgha kA vidhAna kiyA hai| unakA sUtra hai "ciNNamulordIrgho'nyatarasyAm" ( a0 6 / 4 / 93) / vastutaH pUrvavartI sUtra meM hrasvavidhi nirdiSTa hone ke kAraNa prakRta sUtra meM bhI usI kA vidhAna samIcIna pratIta hotA hai - kAryasiddhi kI dRSTi se / aisI sthiti meM usase bhinna mArga kA Azraya nA vividhatA ke atirikta aura koI vaiziSTya nahIM kahA jA sakatA hai| [vizeSa vacana ] 1. kSaji gatau dAne ca dakSa hiMsAyAM ceti ghaTAdipAThabalAdanupadhAyA api diirghtvm| tena akSaJji, akSAJji / adakSi, adAkSi (du0 vR0) /
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________ 110 kAtantravyAkaraNam 2. icIti viSayasaptamI, tena buddhisthamicaH paratvaM bhavatIti na dossH| vacanAt pUrveNa prApto'pi vA hrasvo na bhavati (du0 ttii0)| 3. vAzabdo'tra samuccaye iti hrasvo vA dIrghazca vA bhavatItyarthaH (du0 ttii0)| 4. icIti viSayasaptamIyam anutpanne buddhisthe eva pratyaye vikalpa: (vi0 p0)| [rUpasiddhi] 1. aghaTi, aghaatti| aT + ghaTa + in + ic + t| 'ghaTa ceSTAyAm' (1489) dhAtu se "dhAtozca hetau'' (3 / 2 / 10) sUtra dvArA 'in' pratyaya, "asyopadhAyA dI? vRddhirnAminAminicaTsu' (3 / 6 / 5) se upadhAdIrgha, "te dhAtavaH'' (3 / 2 / 16) se 'ghATi' kI dhAtusaMjJA, adyatanIsaMjJaka Atmanepada-prathamapuruSa-ekavacana 'ta' pratyaya, "aD dhAtvAdistinyadyatanIkriyAtipattiSu' (3 / 8 / 16) se dhAtupUrva aDAgama, "bhAvakarmaNozca' (3 / 2 / 30) se ic pratyaya (aghATi + ic + ta), prakRta sUtra se hrasva, "kAritasyAnAmiD vikaraNe'' (3 / 6 / 44) se in kA lopa tathA "icastalopa:' (3 / 4 / 32) se t-lop| yata: hrasvavidhi vaikalpika hai, ata: pakSa meM 'aghATi' rUpa siddha hogaa| 2. avyathi, avyaathi| aT + vyath + in + ic + t| vyatha duHkhabhayacalanayoH' (1 / 490) dhAtu se in pratyaya tathA anya prakriyA pUrvavat / / 605 / 606. janivadhyozca [3466] [sUtrArtha] ic pratyaya ke pare rahate jan tathA vadh dhAtu ko nitya hrasva hotA hai||606 / [du0 vR0] ic-mAtramiha vrtte| janivadhyorici pare nityaM hrasvo bhvti| ajani. avdhi| yadyapi bandhane vadhistathApIci hiNsaayaam| tathA ca - bhakSakazcennAsti vadhako'pi na vidyte| vadhi: prakRtyantaram iti eke||606| [du0 TI0] jani0 / icmAtramiha vartate iti| anyathA hokayoge cakAreNa mAnubandhAnAmanuvartanaM bhaviSyatIti bhaavH| tasmAdanantaram ic vartate na kaaritmityrthH| hanterAdezasya vadherdIrgha eva nAstIti vakSyati, tasmAdAha - yadyapi bandha bandhane ityaadi| gaNe'paThito'pi vadhihiMsAyAM dhAtutivya ityAha-vadhirityAdi / / 606 / [vi0 pa0] jani0 / icmAtramiha smaryate iti| ijeva imAtraM tadiha vartate, na kaaritmityrthH| yadi punariha kAritamapyanuvartate tadA pUrveNa sahAbhinnArthatvAjjanivadhyozceti vetyekameva sUtraM viddhyaat| cakAreNa mAnubandhAnukarSaNaM bhaviSyati, tttyuktm| ekayoge hi janivadhyorapi
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIye AkhyAtAdhyAye caturthaH samprasAraNapAda: vikalpa: syAt, ato nityArtha eva pRthagyoga iti kathanna syAt ? naivm| mAnubandhatvAdeva siddhe janerupAdAnaM nityArthamiti cet? naivm| ghaTAdau 'janI prAdurbhAve' (3 / 94) iti paThyate na 'jana janane' (280) iti| etadartho jane: puna: pATha: syAt tdyuktm| asya pAThe'pyasmin vikalpe rUpadvayameva sAdhyam, tacca ghaTAdipAThaneva siddham, arthruupyorbhedaat| tasmAdekayoge'pi janerna vikalpaH, tatsAhacaryAd vadherapi nityam, ata: pRthagyogAdanantara ijeva vartate iti| tarhi icA sahekayoganirdiSTo vAzabdaH kathamiha na vartate iti cet, naivm| inicsamudAyasambaddhaM vAgrahaNamapi tannivRttau nivartate iti nityaM bhvti| athavA 'iSTito hyadhikArANAM pravRttinivRttI syAtAm' (cA0 pari0 43) iti vA na dossH| anye tu 'jana janane' (280) ityasya na bhASAyAM prayogaH iti manyante, zarvavarmaNastu mataM lakSyate bhaassaayaampiiti| tathA ca "iDjano: sadhve ca" iti sArvadhAtuke iDAgamArtha vcnmuktm| vRttikAro'pi jajanAnItyAdikamadAharati jauhotyaadiktvaadi| jane: "dIpajana0" ityAdinA yogavibhAgAd vadhezca "bhAvakarmaNozca" (3 / 2 / 30) itIci kRte "asyopadhA0" (3 / 6 / 5) ityAdinA dIrghatve satyanena hrasva iti||606| [bi0 TI0] jani0 / yadyapi bandhane vadhiriti vRttiH| na kimarthamidaM vaktavyam- "adyatanyAJca" (3 / 4 / 83) ityanena hantervadhirAdeza: kriyate, tasyAtra grahaNe sati hrasvo bhaviSyati, hanadhAtohi~sArthatvAditi naivama / tatra inirdezasya svarUpagrAhakatvAd virUpaM na bhaviSyatIti vyaakhyeym| tatazca dIrghaH prApnoti tatraiva hrasvaH kriyate yadi dIrgho na syAttadA kathamidaM nyAyyam, tarhi "adyatanyAM ca" (3 / 4 / 83) ityanena hantervadhirAdeze kRte inirdezasya svarUpagrAhakatvAd dIrgho na bhvissyti| tadAha- avadhIditi siddham, kiM vadherupAdAnenArthakRtalAghavaM bhvissyti| naivam, "siddhirijvad JNAnubandhe" (4 / 1 / 1) ityatra 'vadhaH, vadhakaH' iti hrasvanirdezamanarthakameva syAt, anenaiva siddhe 'vadhaH' iti siddhau dIrghAbhAvAt tasmAd adyatanyAmeva kRtArtha:? satyam, 'vadha bandhane' ityasmAnnindAyAM sano vidhAnAd adyatanyAdayo nAbhidhIyante ityuktm| iha vadhigrahaNAd hiNsaayaambhidhiiyte||606| [samIkSA 'ajani, janakaH, avadhi, vadhaka:' ityAdi zabdarUpoM ke siddhayartha hrasvAdeza karane kI AvazyakatA hotI hai, isakI pUrti donoM hI AcAryoM ne kI hai| pANini kA sUtra hai- "janivadhyozca'' (a0 7 / 3 / 35) / antara yaha hai ki kAtantrakAra pahale dIrgha kA vidhAna karake hrasva kA nirdeza karate haiM tathA pANini prApta vRddhividhAna kA niSedha kara dete haiN| ata: ubhayatra samAnatA hI hai| vRttikAra durgasiMha ne kahA hai ki yadyapi 'vadha' dhAtu bandhana artha meM paThita hai tathApi ic pratyaya meM vaha hiMsArthaka mAnI jAtI hai| anyathA 'vadhaka:' kA artha 'hiMsaka:' nahIM ho pAegA, jo ki isa vacana meM vAJchita hai- 'bhakSakazcennAsti vadhako'pi na vidyte'|
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________ 112 kAtantravyAkaraNam [vizeSa vacana] 1. yadyapi bandhane vadhistathApIci hiMsAyAm (du0 vR0)| 2. vadhi: prakRtyantaramityeke (du0 vR0)| 3. gaNe'paThito'pi vadhirhisAyAM dhAtutivyaH (du0 ttii0)| 4. iSTito hyadhikArANAM pravRttinivRttI syAtAm (vi0 p0)| 5. anre tu 'jana janane' ityasya na bhASAyAM prayogaH iti manyante, zarvavarmaNastu mataM lakSyate bhASAyAmapIti (vi0 p0)| 6. 'vadha bandhane' ityasmAnnindAyAM sano vidhAnAd adyatanyAdayo nAbhidhIyante ityuktam, iha vadhigrahaNAd hiMsAyAmabhidhIyate (bi0 ttii0)| [rUpasiddhi] 1. ajni| aT + jan + ic + to 'jana janane' (280) dhAtu se adyatanIsaMjJaka Atmanepada-prathamapuruSa-ekavacana 'ta' pratyaya, aDAgama, ic pratyaya, "asyopadhAyA dIrgho vRddhi minAminicaTsu' (3 / 6 / 5) se upadhAdIrgha, prakRta sUtra se hrasva tathA "icastalopa:'' (3 / 4 / 32) se ta-pratyaya kA lop| 2. avdhi| aT + bandha + ic + t| 'bandha bandhane' (8 / 32) dhAtu se ta-pratyaya tathA anya prakriyA pUrvavat / / 606 / / 607. oto yinnAyI svaravat [3 / 4 / 67] [sUtrArtha okAra se para meM pravRtta hone vAle 'yin-Ayi' pratyayoM ko svaravadbhAva hotA hai||607| [du0 vR0] ota: parau yinnAyI svaravad bhvtH| gavyati, gvyte| avo'pi na syAt, gavAjinavad iSTatvAt / / 607 / [du0 TI0] otH| nAmAntareNa yinnAyyorabhAvAnnAmna ota iti sthitam, okAreNAthAMdAyAnaM vA nAma viziSyate okArAntAnnAmna iti gozabdasya svare'kArAgamo rUDhiviSaya ityAha - avo'piityaadi| kiJca sAmAnyAdokArAdatidizyamAnaM svaratvaM kathaM viziSTAd gozabdAd yenAkAravarNAgameM 'gavIyati. gavAyate' ityaniSTarUpaM zakyate ini vatkaraNasyAsaMjJArUpatvAt 'oto'v autazcAv' iti kRte svaragrahaNaM vaicitryAthaM bhavati, nAmyantalakSaNe AyerAkAralope satyavAdezo na syaat| tathA vakSyamANe'pyAvAdeza ityAyigrahaNam / nanu ca paratvAdantaraGgo vidhirbalavAniti prAgevAdeze kRte vyaJjanAntalakSaNa AyerAkAralopo bhavati, kimarthamAyigrahaNam ? stym| 'nimittAbhAve naimittikasyApyabhAvaH' (kA0 pari0 27)
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIye AkhyAtAdhyAye caturthaH samprasAraNapAda: 113 iti jnyaapnaarthmaayigrhnnm| yinnAyyo: svaratve svare yad dRSTaM kArya tad bhavatIti vyaJjane sandhipratiSedhAt, arthAd avAvau svare'savarNalakSaNAvityadoSaH / / 607 / [vi0 pa0] otH| 'gavyati, gavyate' iti| gAmicchati, gaurivAcaratIti yinnaayii| "nAmivyaJjanAntAt0" (3 / 6 / 42) ityAdinA paratvAdAyerAkAralope kRte svarasyAbhAvAdavAdezo na syaaditi| Ayerapi svaravadbhAva ucyte| yadi punarantaraGgatvAdavAdeze kRte pazcAt vyaJjanAntalakSaNa AkAralopo bhaviSyatItyucyate, tadA 'nimittAbhAve naimittikasyApyabhAvaH' (kA0 pari0 27) iti jJApanArthamAyigrahaNam, tena 'dhinoti, kRNoti' iti siddhm| nanvokArasya svaraNaitadeva kArya yaduktam ota iti, api tu gozabdasyAkArAgame'pi svare nizcita eva, tasmiMzca satyava ityakArAntatvAd "yinyavarNasya" (3 / 4 / 78) itIttve samAnadIrghatve ca 'gavIyati, gavAyate' ityaniSTarUpaM praapnotiityaah-avo'piityaadi| apizabdo'tra bhinnakrame yo'yamakArAgamastasmiMzca satyavo'pi syAt, na punrnitymviti| punararthe'pi av syAt, a: punarna syaadityrthH| iSTatvAditi na khalu tat sUtram api tu varNAgama iSTasiddhyarthamupanyasta iti kathamaniSTasiddhaye bhvtiiti|| 607 / [bi0 TI0] oto0 / nanu 'gavyati, gavyate' ityatrAvAdeze sati antarvartinIM vibhaktimAzritya padatvaM vidyte| tata: "ayAdInAma" (1 / 2 / 16) ityanena valopa: kathanna syAt / nevam, tatra prAguktAnAM grhnnaat| na ca vAcyam, atrApi "o av" (1 / 2 / 14) ityanenAvAdeza: kaaryaatideshtvaadnenaivaadeshaadkaarlopH| athavA yatra prakRtirvidyate tatraiva lopasya viSaya: eksuutrtvaaditi| sAmAnyenAtidezAd viziSTAd gozabdAt svaratvAbhAva iti ttiikaa|| 607 / [samIkSA] 'gavyati, gavyane, zaGkavyaM dAru, mANDavyaH' Adi zabdarUpoM ke siddhyartha okAra ke pazcAt Ane vAle yakArAdi pratyayoM (yin-Ayi) ke paravartI hone para okAra ke sthAna meM avAdeza ko AvazyakatA hotI hai| isakI pUrti kAtantrakAra ne 'yin - Ayi' pratyayoM meM svara kA atideza (svaravabhAva) karake tathA pANini ne sAkSAd avAdeza kA vidhAna karake kI hai| unakA sUtra hai- 'vAnto yi pratyaye' (a0 6 / 1 / 79) / vRttikAra durgasiMha ne kahA hai ki 'gavAjinam' kI taraha yahA~ 'ava' yaha akArAnta Adeza nahIM hogA, kintu vakArAnta 'av' Adeza hI upapanna hogA, ziSTajanoM ke dvArA abhISTa hone ke kAraNa - 'avA'pi na syAd gavAjinavad iptttvaat| [rUpasiddhi] 1. gvyti| go + yin + ti| gAmicchati, gaurivaacrti| 'go' zabda se AtmecchA artha meM 'nAmna AtmecchAyAM yin'' (3 / 2 / . ) sUtra meM 'yin' pratyaya, prakRta sUtra se
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________ 114 kAtantravyAkaraNam usako svaravadbhAva, "o av" (1 / 2 / 14) se o ko avAdeza, 'gavya' kI "te dhAtavaH' (3 / 2 / 16) se dhAtusaMjJA, vartamAnAsaMjJaka parasmaipada - prathamapuruSa - ekavacana 'ti' pratyaya, an vikaraNa tathA akAra kA lop| 2. gvyte| go + Ayi + te| gAmicchati, gaurivaacrti| 'go' zabda se "karturAyiH salopazca' (3 / 2 / 8) sUtra dvArA 'Ayi' pratyaya, "nAmivyaJjanAntAdAyerAdeH'' (3 / 6 / 42) se AkAralopa, prakRta sUtra se 'Ayi' ko svaravadbhAva hone se "o av' (1 / 2 / 14) sUtra dvArA 'o' ko avAdeza, 'gavya' kI dhAtusaMjJA, te - pratyaya, an - vikaraNa tathA akaarlop|| 607 / 608. autazca [3 / 4 / 68] [sUtrArtha aukAra se paravartI 'yin - Ayi' pratyayoM ko svaravadbhAva hotA hai|| 608 / [du0 vR0] auta: parau yinnAyI svaravad bhvtH| nAvyati, naavyte| yathAsaGkhyabhayAt pRthgucyte|| 608 / [du0 TI0] au0 / aukAramicchatyAcarati vA auzabdAdAyau yini ca kRte 'Avyati, Avyate' iti bhavitavyameva / / 608 / [bi0 TI0] auta0 / aukAramicchatIti, aukAra ivAcaratIti ca vAkye yinnAyI 'Avyati, Avyate' iti ttiikaa|| 608 / [samIkSA] pUrvavartI sUtra tathA prakRta sUtra ko eka sAtha hI par3hanA cAhie, jaisA ki pANini ne bhI "vAnto yi pratyaye' (6 / 1 / 79) sUtra meM kiyA hai| isakA spaSTIkaraNa karate hue vRttikAra durgasiMha ne kahA hai ki 'odauto:- yinnAyI' aisA sUtrapATha hone para yathAsaGkhya (o se yin tathA au se Ayi kA anvaya) kA bhaya yA bhrama ho sakatA hai, vaha na ho, arthAt spaSTAvabodhArtha pRthak sUtra banAyA gayA hai - 'yathAsaMkhyabhayAt pRthgucyte'| [rUpasiddhi] 1. naavyti| nau + yin + ti| nAvamAtmana icchati, naurivaacrti| nau' zabda se yin pratyaya, anubandhoM kA prayogAbhAva, prakRtasUtra se svaravadbhAva, okAra ko 'Av' Adeza, 'nAvya' kI dhAtusaMjJA, vartamAnAsaMjJaka 'ti' pratyaya, an - vikaraNa tathA akAra kA lop|
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________ 115 tRtIye AkhyAtAdhyAye caturthaH samprasAraNapAdaH 2. naavyte| nau + Ayi + te| nAvamAtmana icchati, naurivaacrti| nau' zabda se 'Ayi' pratyaya, AkAralopa, prakRta sUtra se svaravadbhAva, aukAra ko Av Adeza, 'nAvya' kI dhAtusaMjJA, vartamAnAsaMjJaka 'te' pratyaya, an-vikaraNa tathA akaarlop|| 608 / 609. nAmyantAnAM yaNAyiyinnAzIzcvicekrIyiteSu ye dIrghaH [3 / 4 / 69] [sUtrArtha] nAmyanta dhAtuoM ko yaN - Ayi - yin - AzIvibhakti tathA cekrIyitasaMjJaka pratyaya - ghaTita 'ya' ke paravartI hone para evaM cvi - pratyaya ke pare rahate dIrgha Adeza hotA hai|| 609 / [du0 vR0] nAmyantAnAM dhAtUnAM yaNAdiSu ye cvau ca parata: AntaratamyAd dIrgho bhvti| cIyate, mantUyati, agnIyate, paTUyati, cIyAt, ceciiyte| cvau ca - pttuukroti| ye iti kim ? kRssiisstt| nAmIti sambhavadarzanArthamidam / / 609 / [du0 TI0] nAmya0 / yaNAdiSu ye iti yaNAdiviSaye yo yakAra ityartha: vyAvRttiH punarAzIvibhaktAveva saMbhavati, taddvAreNAnyatrApi saMbadhyate ekvaakytvaallghuprtipttibndhntvaacc| "cvau ca" (a0 7 / 4 / 26) iti vipratyaya eva pratIyate, shbdsyaasmbhvaat| AcAryAstu vizabdaM na paThanti, rUDhizabdA hi taddhitA iti| nAmIti sambhavadarzanam mandadhiyAM sukhabodhArthamiti bhaavH| yini cvau ca paratvAd apavAdatvAcca Ittvenabhavitavyam, Ayo tu samAnalakSaNe dIrdhe'pyavizeSa: yaNAzIzcakrIyiteSvasya ca lopaH iti vcnaacceti|| 609 / [vi0 pa0] nAmya0 / mantUyati iti| mantuzabdAt kaNDvAditvAd ynn| "vo ca" iti| apaTuM paTuM karoti iti "abhUtatadbhAve kRbhvastiSu vikArAcviH ' (a0 5 / 4 / 50) iti cvipratyayaH, svabhAvAcvyantam avyym| atha kimarthaM nAmigrahaNaM nahi yaNAdiSvanyo hrasva: sNbhvti| tathA akArasya yaNAzIzcakrIyiteSu paratvAd asya ca lopena bhavitavyam, tathA yini cvau ca pratyaye Itvena Ayipratyaye tu samAnalakSaNe dIrgho'pyavizeSa iti pariziSTo nAmyeva sambhavatItyAha - nAmIti smbhvdrshnaarthmiti| yadeva sambhavati tadeva darzitaM sukhaarthmityrthH| nAmItyupalakSaNaM nAmyantAnAmityetadapItyarthaH, na cAntagrahaNAdRte madhyasya syAditi vacanIyaM ya ityupshlsslkssnnsptmiitvaaditi|| 609 / [bi0 TI0] nAmya0 / 'ye' ityasya vyAvRttirAziSyeveti ttiikaa| nanu kathamidamuktaM ye - grahaNAbhAve jitamityatra kAnubandhe yaNvabhAvAd dIrgha: syaat| siddhapakSe 'yoktavarjam'
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________ 116 kAtantravyAkaraNam ityasya vyAvRttibalAnna bhaviSyatIti cet, n| sUtrakAramatamidam / nana dyabhavatIti "diva ud vyaJjane" (2 / 2 / 25) ityanena utve kRte cvI parata: kathanna dIrghaH ? satyam, uditi ukArasya svarUpagrahaNAllAkSaNikatvAd vaa|| 609 / [samIkSA] 'cIyate, agnIyate, cIyAt, cecIyate, pIkaroti' Adi zabdarUpoM ke siddhayartha nAmyanta dhAtu athavA dhAtughaTita nAmisaMjJaka varNa ko dIrghAdeza karane kI AvazyakatA hotI hai, jisakI pUrti donoM hI vyAkaraNoM meM kI gaI hai| pANini ke sUtra haiM - "akRtsArvadhAtukayordIrghaH, cvau ca" (a0 7 / 4 / 25-26) / [vizeSa vacana] 1. nAmIti sambhavadarzanArthamidam (du0 vR0)| 2. AcAryAstu cvizabdaM na paThanti, rUDhizabdA hi taddhitAH iti (du0 ttii0)| 3. nAmIti sambhavadarzanaM mandadhiyAM sukhabodhArthamiti bhAvaH (Tu0 ttii0)| 4. yadeva sambhavati tadeva darzitaM sukhArthamityartha: (vi0 p0)| 5. nAmItyupalakSaNaM naamyntaanaamityetdpiityrthH| na cAntagrahaNAdRte madhyasya syAditi vacanIyam, 'ye' ityupazleSalakSaNasaptamItvAditi ve0 p0)| 6. siddhapakSe yoktavarjamityasya vyAvRttibalAnna bhaviSyatIti cet, n| sUtrakAramatamidam (bi0 ttii0)| [rUpasiddhi] 1. ciiyte| ci + yaN + te| 'ciJ cayane' (4 / 5) dhAtu se vartamAnAsaMjJaka prathamapuruSa-ekavacana 'te' pratyaya, karma artha meM "bhAvakarmaNo:' (3 / 2 / 30) se yaNa pratyaya, 'Na' anubandha kA prayogAbhAva tathA prakRta sUtra se ci - dhAtu ke anta meM vidyamAna ikAra ko diirgh| 2. mntuuyti| mantu + yaN + te| 'mantu' dhAtu se ti - pratyaya, "kaNDvAdibhyo yaNa' se yaN pratyaya tathA prakRta sUtra se ukAra ko diirghaadesh| 3. agniiyte| agni + Ayi + te| agnirivaacrti| 'agni' zabda se 'Acarati' artha meM 'Ayi' pratyaya, AkAra kA lopa, prakRta sUtra se agnighaTita ikAra ko dIrgha, 'agnIya' kI dhAtusaMjJA, te-pratyaya, an - vikaraNa tathA akAra kA lop| 4. pttuuyti| paTu + yin + ti| pmicchti| 'paTu' zabda se "yin' pratyaya, anubandha kA prayogAbhAva, prakRta sUtra se ukAra ko dIrgha, 'paTUya' kI dhAtusaMjJA, ti - pratyaya, an - vikaraNa tathA akaarlop| 5. ciiyaat| ci + AzI:- yaat| 'ci' dhAtu se AzIvibhaktisaMjJaka parasmaipada - prathamapuruSa - ekavacana 'yAt' pratyaya, tathA prakRta sUtra se ci - dhAtugata ikAra ko dIrgha aadesh|
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIye AkhyAtAdhyAye caturthaH samprasAraNapAda: 117 6. ceciiyte| ci + ya + te| puna: punaratizayena vA cinoti| 'ciJ cayane' (4 / 5) dhAtu se "dhAtoryazabdazcekrIyitaM kriyAsamabhihAre'' (3 / 2 / 14) sUtra dvArA cakrIyitasaMjJaka 'ya' pratyaya "caNparokSAcekrIyitasananteSu'' (3 / 3 / 7) se dhAtu ko dvivacana, abhyAsasaMjJA, prakRtasUtra se dhAtugata - ikAra ko dIrgha, 'cecIya' kI dhAtusaMjJA, vartamAnAsaMjJaka Atmanepada - prathamapuruSa - ekavacana 'te' pratyaya, avikaraNa tathA akaarlop| ___7. pttuukroti| apaTuM paTuM kroti| 'paTu' zabda se 'cci' pratyaya tathA prakRta sUtra se dIrgha aadesh|| 609 / 610. iNo'nupasRSTasya [3 / 4 / 70] [sUtrArtha] AzIvibhaktisaMjJaka yakArAdi pratyaya ke para meM rahane para upasargarahita 'iN' dhAtu ko dIrgha hotA hai|| 610 / [du0 vR0] iNo dhAtoranupasRSTasyaivAziSi ye pare dI? bhavati / IyAt, iiyaastaam| anupasRSTasyaiveti kim ? anviyaat| yaNo vyavahitapAThAnnehAnuvRttiriti gmyte| tena 'samIyate' iti niyamo na syaat|| 610 / [du0 TI0] ___ iNo0 / "nAmyantAnAM yaNAyi0" (3 / 4 / 70) ityAdinA dIghe siddha vacanamidaM niyamArthamityAha - iNo'nupasRSTasyaiveti, iNa evAnapasaSTasyeti na viparItaniyama: zrutatvAdiNa iti / yastu samAnalakSaNo dIrgha: sambhavatyevetyatra darzanam atIyAt, pratIyAt / naiyAsikAstu hrasvaM vidadhate, avizeSAd hrasva iti mnynte| tanmatenAtra pUrvalopo drssttvyH| yaN ityaadi| yadyanuvRttiriSTA AzI:samIpe yaNaH pAThaH kRtaH syAditi bhaavH|| 610 / [vi0 pa0] iNo0 / pUrveNaiva siddha niymaarthmidm| niyamazca zrutatvAdiNaH prakRterevetyAha - inno'nupsRssttsyaiveti| athAziSi 'ye' iti kathamuktam - bahavo hi pratyayA: pUrvamuktA iti ? satyam, yinnAyicvInAM liGgapratyayAnAM cekrIyitasyApi vyaJjanAdivihitasyeNo dhAto: svarAde styeva sambhavaH, tarhi kathaM yaNo nAnuvRttirityAha - yaNo vyvhitetyaadi| anyathA AziSa: samIpameva yaNaM ptthet| tataH pArizeSyAdanantarAzIrevAnuvartate iti na dossH|| 610 / [bi0 TI0] inno0| niyamazca zrutatvAdiNa: prakRtarityAdi sUtranirdiSTatvAt zruta iNa: AzIranuvartanAdanumitA ata eva 'zrutAnumitayoH zrautasambandho vidhirbalavAn' (kA0
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________ 118 kAtantravyAkaraNam pari0 92) iti nyAyAt prkRtiniymH| tarhi prakRteH zruta: evazabdaH pratyayaM niyamayati, pratyayAt zruta eva zabdaH prakRti niyamayati iti vyutpattyA prakRteH zruta evazabdaH kathaM pratyayaM niymytiiti| tadayUktam, pratyayAt zruta evazabda ityAdinyAyo'yamapyakiJcitkara evaM prAyeNa sambhavatItyuktam, anyathA yatra vizeSaNe zruta evazabdastatra kA vaartaa| nanu mukhyatvAd iNzabdasya nikaTe evazabdo dAtuM yujyate kathaM vizeSaNe evazabdo dattaH, aprdhaantvaat| tatrAha guruH - savizeSaNe vidhiniSedho vizeSaNamupasaMkrAmata: sati vizeSyabAdhe ityatra savizeSaNe kRte niyame vizeSaNe paryavasita: sa tatra vizeSaNaM pradhAnam, ata eva vizeSaNe evazabdo dttH|| 610 / [samIkSA] 'iN gatau' (2 / 13) dhAtu se AzIvibhakti meM 'IyAt, IvAstAm' Adi zabdarUpoM ke siddhayartha dhAtu ke ikAra ko dIrghavidhAna kI AvazyakatA hotI hai| isakI pUrti donoM hI vyAkaraNoM meM kI gaI hai| kAtantrakAra ne sAkSAt dIrghavidhAna kiyA hai|, parantu pANini ke "eterliGi'' (a07|4| 24) sUtra se udiyAt, samiyAt' ityAdi prayogoM meM hrasvavidhAna kI vyAkhyA karate hue kahA gayA hai, ki hrasvavidhAna upasargayoga meM hI hotA hai| isake phalasvarUpa upasarga ke abhAva meM 'IyAt' ityAdi prayogoM meM dIrghavidhi upapanna hogii| [vizeSa vacana] 1. yaNo vyavahitapAThAnnehAnuvRttiriti gamyate (du0 vR0)| 2. naiyAsikAsnu hrasvaM vidadhate'vizeSAd hrasva iti manyante (du0 ttii0)| 3. pUrveNaiva siddhe niyamArthamidam niyamazca zrutatvAd iNaH prakRtereva (vi0p0)| [rUpasiddhi] 1. iiyaat| iN + AzI: - yaat| 'iN gato' (2 / 13) dhAtu se AzIvibhaktisaMjJaka parasmaipada - prathamapuruSa - ekavacana 'yAt' pratyaya, tathA prakRta sUtra se ikAra ko dorgha aadesh| 2. iiyaastaam| iN + AzI: - yaastaam| 'iN gatau' (2 / 13) dhAtu se AzIvibhaktisaMjJaka parasmaipada - prathamapuruSa - dvivacana 'yAstAm' pratyaya tathA prakRta sUtra se ikAra ko dIrgha aadesh|| 610 / / 611. Rta IdantazcvicekrIyitayinnAyiSu [3 / 4 / 71] [sUtrArtha] cci - cekrIyita - yin - Ayi pratyayoM ke pare rahate RkAsanta dhAtu ke anta meM IkAra Agama hotA hai|| 611 /
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIye AkhyAtAdhyAye caturthaH samprasAraNapA : 119 [du0 vR0] Rdantasya cvicekrIyitayinnAyiSu parata: Idanto bhvti| mAtrIkaroti, jehrIyate, svasrIyati, duhitriiyte| Rta iti kim ? kR - cekiiryte|| 611 / [du0 TI0] RtH| rUDhizabdA hi taddhitA: ityAcAryAzcvigrahaNaM na kurvte| atha kimarthaM dIrghoccAraNaM "nAmyantAnAM yaN" (3 / 4 / 70) ityAdinA dIrghA bhaviSyati, vakSyamANamigrahaNaM ca na vidheyaM syAt tarhi 'kriyate, kriyAt' ityatrApi dIrghaH prasajyeta, yadyevam, punarikArastatrocyate tabalAd dIrgho na bhvissyti| prApte hi dIrghatve ikAra ArabhyamANastasya bAdhaka: syaat| bhinnaviSaye'pi bAdhA bhavatItyAgame'pi kRte na diirghH| 'sakRd bAdhito vidhirbAdhita eva' (kA0 pari0 36) ityaacksste'nye|| 611 / [samIkSA] 'mAtrIkaroti, jehrIyate, cekrIyate' ityAdi zabdarUpoM ke siddhayartha RkArAnta dhAtu ke anta meM IkAra kI AvazyakatA hotI hai| ise donoM hI AcAryoM ne pUrNa kiyA hai| antara yaha hai ki kAtantrakAra ne 'I' Agama kiyA hai, tadanusAra pUrvavartI RkAra ko rakArAdeza hokara 'cekrIyate' Adi zabda siddha hote haiM, parantu pANini ne 'R' ke sthAna meM 'rI' Adeza karake lAghava pradarzita kiyA hai, kyoMki isake phalasvarUpa 'R' ko rakArAdeza nahI karanA par3atA hai| [vizeSa vacana] 1. rUDhizabdA hi taddhitA ityAcAryAzcvigrahaNaM na kurvate (du 0 ttii0)| 2. bhinnaviSaye'pi bAdhA bhavati (du0 ttii0)| [rUpasiddhi] 1. maatriikroti| mAtR + cvi-kroti| amAtaraM mAtaraM kroti| 'mAtR' zabda se 'cvi' pratyaya, prakRta sUtra se RkAra ke bAda 'I' kA Agama tathA 'ram RvarNa:" (1 / 2 / 10) se 'R' ko 'ra' aadesh| . 2. jehiiyte| ha + cekrIyita-ya + te| puna: punrhrti| 'habU haraNe (1596) dhAta se "dhAtoryazabdazcekrIyitaM kriyAsamabhihAre' (3 / 2 / 14) sUtra dvArA cekrIyitasaMjJaka 'ya' pratyaya, prakRta sUtra se 'I' Agama, R ko r, 'hI' ko dvirvacana, abhyAsasaMjJAdi, "ho jaH' (3 / 3 / 12) se ha ko j, abhyAsaghaTita ikAra ko guNa, 'jehrIya' kI dhAtusaMjJA, vartamAnAsaMjJaka Atmanepada-prathamapuruSa-ekavacana 'te' pratyaya, avikaraNa tathA akAra kA lop| 3. svstriiyti| svasa + yin + ti| svasAramAtmana: icchti| 'svas' zabda se "nAmna AtmecchAvAM yin' (3 / 2 / 5) se 'yin' pratyaya, anubandhoM kA prayogAbhAva,
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________ 120 kAtantravyAkaraNam prakRta sUtra se 'I' Agama, 'R' ko 'ra' Adeza, 'svasrIya' kI dhAtusaMjJA, vartamAnAsaMjJaka 'ti' pratyaya tathA an-vikrnn| ___4. duhitriiyte| duhitR + Ayi + te| duhitevaacrti| 'duhitR' zabda se "karturAyi: salopazca' (3 / 2 / 8) se 'Ayi' pratyaya, prakRta sUtra se IkArAgama, R ko ra, "nAmivyaJjanAntAdAyerAdeH'' (3 / 6 / 42) se 'Ayi' pratyaya ke Adi meM vidyamAna AkAra kA lopa, 'duhitrIya' kI dhAtusaMjJA, vartamAnAsaMjJaka 'te' pratyaya tathA an- vikaraNa / / 611 / 612. iranyaguNe [3 / 472] [sUtrArtha Rdanta dhAtu ke anta meM ikArAgama hotA hai aguNa an-vikaraNa ke pare rhte|| 612 / [du0 vR0] RdantasyAni vikaraNe'guNe ikAro'nto bhvti| Adriyate, aadhriyte| Rta iti kim ? kirati, girti| aguNa iti kim ? smrti| 'AdezAd Agamo vidhirbalavAn' (hema0 pari0 50) iti|| 612 / [du0 TI0] ir| punarikAragrahaNamuttaratra dIrghanivRttyartham iha kriyamANamapi kathamiyAdezaM na bAdhate ? naivam, dIrgha hyanuvartamAne dIrghatvabalAdiyAdezA bAdhyate. anyathA hrasva evAtra kRtaH syAditi mnyte| 'dRG Adare, dhRG avasthAne, kR vikSepe, gR nigaraNe' (5 / 112, 113: 5 / 21, 22), zabdAntarasya vidhi: prApnuvannityo guNaH iti manyamAna AhaaguNa ityaadi| atha 'AgamAdezayorAgamo vidhirbalavAn' (hemaH pari0 50) iti, tathApi mandamatibodhanArtham- gunngrhnnmiti|| 612 ! [vi0 pa0] ira0 / 'dRG Adare, dhRJ avasthAne' (8 | 110.113) tudAditvAdano'gaNatvam / ikAro'nto'vayava iti dhAtagrahaNena grahaNAdiyAdezo bhavatiH atha kimartho'gaNagrahaNaM smaratItyAdau guNini antaraGgatvAd guNe kRte RTantA na bhavati kaH punaRkArAgama: ? stym| 'AgamAdezayorAgamavidhirbalavAn' (hemaH pariH 2) iti guNaM bAdhitvA ikArAgamo bhavati, ato'guNagrahaNamiti / / 612 / [samIkSA] 'Adriyate. Adhriyate' ityAdi zabdarUpoM ke siddhayartha 'dR' Adi RkArAnta dhAtu ke anantara ikAra kI AvazyakatA hotI hai, isakI pUrti kAtantrakAra ne ikArAgama (R ko ra) se kI hai, parantu pANini ne antavartI RkAra ko 'riTa' Adeza karake lAyava pradarzita kiyA hai| unakA sUtra hai - "riG zayaliGgha' (a0 18128 ) !
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIye AkhyAtAdhyAye caturthaH samprasAraNapAdaH [vizeSa vacana ] 1. punarikAragrahaNamuttaratra dIrghanivRttyartham (du0 TI0 ) / 2. tathApi mandamatibodhanArthamaguNagrahaNam (du0 TI0 ) / 121 [rUpasiddhi] 1. Adriyate / AG + dR + te| 'AG' upasargapUrvaka 'dRG Adare' (5 | 112) dhAtu se vartamAnAsaMjJaka Atmanepada - prathamapuruSa - ekavacana 'te' pratyaya, an vikaraNa: kartari " (3 / 2 / 32) se an vikaraNa, "tudAderani" ( 3 / 5 / 25 ) se aguNa, prakRta sUtra se 'R' ke anta meM ikArAgama, "ramRvarNa: " (1 / 2 / 10) se R ko ra tathA ikAra ko "svarAdAvivarNovarNAntasya dhAtoriyuvau " ( 3 / 4 / 55) se iyAdeza / 2. aadhriyte| AG + dhR + te 'AG' upasargapUrvaka 'dhRG avasthAne' (5 / 112) dhAtu se vartamAnAsaMjJaka 'te' pratyaya tathA anya prakriyA pUrvavat / / 612 / 613. yaNAziSorye [3 14 173 ] [ sUtrArtha] yaN pratyaya tathA AzIrvibhakti ke pare rahate danta dhAtu hotA hai / / 613 / [du0 vR0] Rdantasya yaNAziSorye pare ikAro'nto bhavati / kriyate, kriyAt / 'ye' iti kim ? kRSISTa / / 613 / [du0 TI0 ] yaNA / AziSaM prati vizeSaNaM caritArtham, caritArtham yaNo'vyabhicArAd ekavAkyatAyAM laghupratipattyartha svarUpavizeSaNamityAha 'ANi ye' iti // 613 / - ke anta meM ikArAgama [fao to] ynnaa0| atrApi ye uktatvAt kRtaH ityAdau dIrgho na syAt / nanu 'kriyate' ityatrAnena ikArAgame kRte "nAmyantAnAm " (3 / 4 / 70 ) ityAdinA dIrghaH kathanna syAt ? stym| '"iranyaguNe" (3 / 4 / 72) ityatra ikArakaraNAt / anyathA 'Rta IdantaH' (3 / 4 / 72) ityata IdanuvartanAd 'Adriyate' ityAdayaH sidhyeyuH / na hi tatra hrasvasya phalamapi iyAdezatvAd ito'nuvartanAdeva siddheH, tasmAdikArakaraNAnna dIrgha iti sampradAyavidaH / atrApi ye uktatvAt 'kRtaH, smRtaH' ityatra kAnubandhasya yaNvadbhAvAnna ikArAgamaH / / 613 / [samIkSA] 'kriyate, kriyAt' ityAdi zabdarUpoM ke sAdhanArtha RkArAnta dhAtu ke anantara ikAra kI AvazyakatA hotI hai| isakI pUrti kAtantrakAra ne ikArAgama se tathA pANini neRR ko riG Adeza karake kI hai| isa prakAra pANinIya nirdeza meM lAghava hai, kyoMki R ko riG Adeza karane para rakArAdeza kI AvazyakatA nahIM rahatI hai|
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________ 122 kAtantravyAkaraNam [vizeSa vacana ] 1. ekavAkyatAyAM laghupratipatyarthaM svarUpavizeSaNam (du0 TI0 ) / 2. tasmAdikArakaraNAnna dIrgha iti sampradAyavidaH (bi0 TI0 ) / [rUpasiddhi] 1. kriyte| kR + yaN + te| 'Du kRJ karaNe' (7 / 7) dhAtu se karma artha meM vartamAnAsaMjJaka Atmanepada te pratyaya, "sArvadhAtuke yaN" (3 / 2 / 31) sUtra dvArA yaN pratyaya, 'N' anubandha kA prayogAbhAva, prakRta sUtra dvArA ikArAgama tathA "ramRvarNaH". (1 / 2 / 10) se R ko ra Adeza / r 2. kriyAt / kR + AzI:- yAt / 'Du kRJ karaNe' (7/7) dhAtu se AzIrvibhaktisaMjJaka parasmaipada - prathamapuruSa - ekavacana 'yAt' pratyaya, prakRta sUtra se ikArAgama tathA RkAra ko rakArAdeza / / 613 / 614. guNo'rttisaMyogAdyo: [ 3 / 4 / 74] [sUtrArthaM] yaN pratyaya tathA AzIrvibhaktisaMjJaka pratyaya - ghaTita 'ya' ke pare rahate 'R' dhAtu evaM saMyogAdi-dhAtughaTita RkAra ke sthAna meM guNAdeza hotA hai / / 614 / [du0 vR0] artteH saMyogAdezca dhAtorRto yaNAziSorye pare guNo bhavati / aryate, aryAt / smaryate, smryaat| 'asiddhaM bahiraGgamantaraGge' (kA0 pari0 33) iti / saMskriyate, saMskriyAt / / 614 / [du0 TI0 ] gunno0| puurvsyaapvaado'ym| 'R prApaNe' (1 / 275) iti bhvAdau, 'R sR gatau' (2 / 74) iti juhotyaadau| tipA svarUpaM nirdizyate iti vizeSaNasyAbhAvAd vikaraNo nopapadyate, jauhotyAdikatvAcca na dvirvacanamiti / 'R' iti siddhe arttinirdeza: zrutisukhArtha ev| asiddhmityaadi| bahiraGgatvaM suTo dvipadAzrayatvAd guNasya tvantaraGgatvamekapadAzrayatvAditi na karoteH suTi kRte saMyogAdirityarthaH / ya iti kim ? RSISTa, smarISISTa / ariti siddhe guNagrahaNaM vaicitryArtham / / 614 / [vi0 pa0 ] guNo0 / "suD bhUSaNe samparyupAt" (3 / 7 / 38) iti suTi kRte saMyogAditvamastItyAha - asiddhamityAdi / suTaH punarbahiraGgatvamubhayapadAzritatvAditi / guNasyAntaraGgatvamekapadAzritatvAditi, tena ikArAgamaH pUrveNa bhavatIti / / 614 / [bi0 TI0 ] gunno'rtti0| 'Rta:' iti kRte sidhyati bhauvaadikaadaadikyorgrhnnm| tip-nirdezaH sukhArtha ev| 'ar' iti siddhe guNagrahaNamapi tathaiva / nanu 'niSkriyate' ityatra kathaM guNo
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIye AkhyAtAdhyAye caturthaH samprasAraNapAda: 123 na syAt, dhAto: saMyogAditvAt, na dezyam AdigrahaNasyaivAvayavArthatvAt saMyogAdiravayavo yasyetyarthe'tra na bhvti| na hyatra dhAtvavayavaH saMyogAdiH, avayavazcArambhakastadabhAvAdatra na bhvti| nanu 'arthavadgrahaNe nAnarthakasya' (kA0 pari0 4) iti nyAyAdava na bhavati kimAdigrahaNena ? satyam, bodhagauravanirAsArtham AdigrahaNam / / 614 / [samIkSA] 'aryate, arthAt, smaryate, smaryAt' ityAdi zabdoM ke siddhyartha 'R' ke sthAna meM guNAdeza kI apekSA hotI hai, isakA vidhAna donoM hI AcAryoM ne kiyA hai| pANini kA bhI yahI sUtra hai - "guNo'tisaMyogAdyo:' (a0 7 / 4 / 29) / pANinIya sUtrapATha ke anusAra uparitana sUtra "riG zayaglisa' (a0 7 / 4 / 28) se 'za-yak-liG' tInoM kI anuvRtti prApta hotI hai, parantu 'za' (tudAdi-vikaraNa) pratyaya ke pare rahate guNa sambhava nahIM hai, ata: 'za' kI anuvRtti nahIM kI jAtI hai - "za ityatrAsambhavAnnAnuvartate' (kAzikAvRtti: 7 / 4 / 29) / kAtantrakAra ne ikArAdeza ke lie do sUtra banAe haiM, jinameM aguNa (zapratyaya) kA prathama tathA 'yaNa-AziS' kA dvitIya sUtra meM ullekha hai| ata: kAzikAkAra kI taraha ukta vyAkhyA yahA~ anuvRtti ke viSaya meM nahIM karanI par3atI hai| [vizeSa vacana] 1. 'R' iti siddhe arttinirdeza: zrutisukhArtha eva (du0 ttii0)| 2. ariti siddha gaNagrahaNaM vaicitryArtham (du0 ttii0)| 3. tip-nirdeza: sukhArtha eva (bi0 ttii0)| 4. bodhagauravanirAsArtham AdigrahaNam (bi0 ttii0)| [rUpasiddhi] 1. aryyt| R + yaN + te| 'R prApaNe ca, R sR gatau' (1 / 275; 2 / 74), dhAtu se karma artha meM vartamAnAsaMjJaka Atmanepada-prathamapuruSa ekavacana 'te' pratyaya, "sArvadhAtukaM yaN' (3 / 2 / 31) se yaN pratyaya tathA prakRta sUtra se RkAra gunnaadesh| 2. aryaat| R + aashii:-yaat| 'R' dhAtu se AzIvibhaktisaMjJaka 'yAt' pratyaya tathA prakRta sUtra se RkAra ko gunnaadesh| __3. smryte| smR + yaN + te| 'smR cintAyAm, smR AdhyAna' (1 / 272, 521) dhAtu se vartamAnAsaMjJaka 'te' pratyaya, "sArvadhAtuke yaNa'' (3 / 2 / 31) se yaN pratyaya nathA prakRta sUtra se RkAra ko gunnaadesh| 4. smryaat| smR + AzI: - yaat| 'smR' dhAtu se AzIvibhaktisaMjJaka 'yAt' pratyaya tathA prakRta sUtra se 'R' ko gunnaadesh|| 614 /
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________ 124 kAtantravyAkaraNam 615. cekrIyite ca [3 / 4 / 75 ] [sUtrArtha] cekrIyitasaMjJaka 'ya' pratyaya ke pare rahate 'R' tathA saMyogAdi dhAtu ke RkAra ko guNAdeza hotA hai / / 615 / [du0 vR0] arteH saMyogAdezca dhAtorRtazcakrIyite pare guNo bhavati / arAyate, saasmryte|| 615 / [du0 TI0 ] cekrii.| cakAra uktasamuccayamAtre / 'arAryate' iti guNe kRte "svarAderdvitIyasya" (3 / 3 / 2) iti yasya sarephasya dvirvacanam / / 615 / [vi0 pa0 ] cakrI 'arAyate' iti RprabhRtizceti vacanAccekrIyitam / / 615 / [bi0 TI0 ] cakrI / ekayoge kRte cAnukRSTatvAnnottaratra tadA bhinnayogaH sukhArthaH / / 615 / [samIkSA] cekrIyitasaMjJaka 'ya' pratyaya ke pare rahate 'R' dhAtu se 'arAryate' Adi tathA saMyogAdi 'smR' dhAtu se 'sAsmayate' Adi zabdoM ke sAdhanArtha R ko arAdeza kI apekSA hotI hai, isakI pUrti donoM hI AcAryoM ne guNavidhAna se kI hai| pANini kA sUtra hai "yaGi ca" (a0 714 | 30 ) / [vizeSa vacana ] 1. cakAraH uktasamuccayamAtre (du0 TI0 ) / 2. cAnukRSTatvAnnottaratra, tadA bhinnayogaH sukhArthaH (vi0 TI0 ) / [rUpasiddhi] 1. arAryate / R + cekrIyita ya te / punaH punariyarti / 'R prApaNe ca, R sR gatau' (1 / 275, 234) dhAtu se " dhAnoyaMzabdazcakrIyitaM kriyAsamabhihAre" (3 / 2 / 14) sUtra dvArA cekrIyitasaMjJaka 'ya' pratyaya, prakRta sUtra se 'R' ko guNa, "svarAderdvitIyasya " (3 / 3 / 2) se rephasahita 'ya' ko dvirvacana, abhyAsasaMjJAdi, 'arArya' kI dhAtusaMjJA tathA vibhaktikArya / -- 2. saasmryte| smR + cekrIyita ya + te / punaH punaH smarati / 'smR cintAyAm, smR AdhyAne' (1 / 272, 521) dhAtu se cekrIyitasaMjJaka 'ya' pratyaya, prakRta sUtra se 'R' ko guNa, dvirvacanAdi, 'sAsmarya' kI dhAtusaMjJA tathA vibhaktikArya / / 615 / -
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________ 125 tRtIye AkhyAtAdhyAye caturthaH samprasAraNapAda: 616. ghrAdhmorI: [3 / 4 / 76] [sUtrArtha] cekrIyitasaMjJaka 'ya' pratyaya ke pare rahane 'ghrA - dhmA' dhAtuoM ke antima AkAra ko IkAra Adeza hotA hai|| 616 / [du0 vR0] 'ghrA -dhyA' ityetayozcekrIyate pare iirbhvni| jebIyate, dadhmIyate! hantIrvA vaktavya:- jenIyate, jngghnyte|| 616 / [du0 TI0] ghrA0 / diirghoccaarnnmuttraarthm| 'hanteIrvA vaktavyaH' iti hanteIrAdezo vibhASayA vaktavyaH = vyAkhyeyaH ityrthH| athavA nIdhAturhisAyAM cekrIyita evaabhidhiiyte| hantestu 'jaGghanyate' iti bhvti| tathA ca prayoga:- "tvantu rAjan ! caTakamapi na jaGghanyase" iti|| 616 / [vi0 pa0] ghraamo0| 'hanteIrvA vaktavyaH' iti nIriti dhAtvantara hiMsArthe cekrIyita evAbhidhIyate iti vktvysyaarthH| hantestu 'jaGghanyate' iti syaadev| tathA ca "tvantu rAjan ! caTakamapi na jaGghanyase' iti prayogo dRshyte|| 616 / [bi0 TI0] ghraadhyoH| rIti nAzakyate, bhedanirdezAt / anyathA ghrAdhmo rIriti vidadhyAt / ghrAdhmo rIrUpeNa vipariNAma ityrthH| anekavarNa: sarvasyaiva bhvissyti| hanteIrvA vaktavya iti| handhAturhisAyAM gatau ca vrtte| yadA hiMsAyAm , tadA 'jenIyate' iti syAt / yadA gato, tadA 'jaGghanyate' iti prH|| 616 / [samIkSA 'jeghIyate, dedhmIyate' ityAdi zabdarUpoM ke siddhayartha 'ghrAdhmA' dhAtu ke antima AkAra ko IkAra Adeza karane kI AvazyakatA hotI hai| ata: isakA vidhAna donoM hI vyAkaraNoM meM kiyA gayA hai| pANini kA sUtra hai - "I ghrAdhmoH' (a0 7 / 431) / kAtantrakAra ke 'ghrAdhmorI:'' isa sUtrapATha meM 'rI' Adeza kI AzaGkA nahI karanI cAhie, kyoMki 'rI' Adeza kI sthiti meM "prAdhmo rI:'' aisA bhedabodhaka pATha hotaa| vyAkhyAkAroM ne han ke atirikta 'nI' ko bhI dhAtu mAnA hai - 'nIriti dhAtvantaraM hiMsArthe cekroyita evAbhidhIyate' (vi0 pa0; du0 ttii0)| [rUpasiddhi] 1. jeghiiyte| ghrA + ya + te| puna: punrjighrti| 'ghrA gandhopAdAne' (1 / 265) dhAtu se kriyAsamabhihAra artha meM 'dhAtoryazabdazcekrIyitaM kriyAsamabhihAre'' (3 / 2 / 14) sUtra
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________ 126 kAtantravyAkaraNam dvArA cekrIyitasaMjJaka 'ya' pratyaya, prakRta sUtra se ghrA-dhAtu maM antima AkAra ko IkAra, "caNparokSAcekrIyitasananteSu'' (3 / 3 / 7) se 'ghI' ko dvitva, abhyAsasaMjJA, repha kA lopa, hrasva, abhyAsavartI ikAra ko guNa, "dvitIyacaturthayo: prathamatRtIyau'' (3 / 3 / 11) se gh ko g, "kavargasya cavarga:'' (3 / 3 / 13) se g ko j, 'jeghrIya' kI dhAtusaMjJA tathA vibhktikaary| 2. dedhmiiyte| dhmA + ya + te| puna: punrdhmti| 'dhyA zabdAgnisaMyogayo:' (1 / 266) dhAtu se kriyAsamabhihAra artha meM 'ya' pratyaya, prakRta sUtra sa dhAtugata AkAra ko IkAra tathA anya prakriyA prAya: pUrvavat / / 616 / 617. yinyavarNasya [3 / 477] [sUtrArtha 'yin' pratyaya ke pare rahate avarNa ke sthAna meM IkAra Adeza hotA hai|| 617 / du0 vR0] yini pare'varNasya IkAro bhvti| vastroyati maaliiyti| cvo ca dIrghAbhavati - maaliisyaat| azanAyoTanyadhanAyA: bubhukSApipAsAkAGkSAsu nipAtA ruuddhaaH| azanamicchati bhoktam ashnaayti| udakamicchati pAtum udnyti| dhanamicchati tRSNak - dhnaayti|| 617 / [du0 TI0] yinya0 / avarNasyAgrahaNa prApne iitvmucyte| cvau cetyaadi| rUDhizabdA hi taddhitA iti cvAvItvaM mnyte| ashnaayetyaadi| anyatrAzanamicchati dAtum azanIyatIti AnvaM na bhvti| udakamicchati snAnAya udakIyati, kasya natvamalopazca na bhvti| dhanamicchati dAnAya dhanIyati. atrApyAkAro na bhvti| atra samAdhiH - paradarzane ye nipAtAste rUDhAH, tatra dhAtava eva yinyabhidhIyante! azanaminchati bhAktam, uTakamicchati pAtum, dhanamicchati tRSNag iti nAmno yinpratyayo naabhidhiiyte| evaM "vRSAzvayoH sazcAnto maithunatRSNAyAm' iti na vktvym| vRSamicchati gomaithunaay-vRsssyti| evam azvasyati bddvaa| AbhyAM tu yinnaabhidhiiyte| tathA "nAmino'santazcAdanatRSNAyAm" iti na vktvym| dadhi bhakSitumicchati 'dadhyasyati, ddhissyti'| evaM 'madhvamyati. madhuSyati' / kSIrAsyati, kssiirsyti| lavaNAsyati, lvnnsyti| kSIralavaNAbhyAM sAntatvameveti eke|| 617 / [vi0 pa0] yinya0 / cvau ceti| etattu taddhitAnAM ruuddhishbdtvaat| ashnaayetyaadi| atra yathAyogamAttvam, kasya ca natvam alopazceti nipaatyte| anyatrAzanamicchani dAtam ashniiyti| udakamicchati snAnAya udkoyti| dhanamicchati dAnAya dhanIyati iti vyAkhyAnam, punaratra paradarzane ye nipAtA rUDhAsta iha dhAtavA'bhidhIyante! azanAyadhAtu
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIye AkhyAtAdhyAye caturthaH samprasAraNapAda: 127 rbubhukSAyAm, udanyadhAtuH pipAsAyAm, dhnaaydhaaturaakaangkssaayaamiti| 'azanamicchati bhoktam, udakamicchati pAtum, dhanamicchati tRSNak' ityarthe yin pratyayo naabhidhiiyte|| 617 / [bi0 TI0] yinya0 / 'vastrIyati, mAlIyati' ityatra avarNabhedAt prdttm| ashnaayetyaadi| azyate ya iti karmaNi yUT, tarhi akAralopa: kathaM syAd iti pUrvapakSa: siddhAntazca TIkAyAM likhitatvAdiha na likhitaH ? / / 617 / [samIkSA] 'vastrIyati, mAlIyati' Adi zabdarUpoM ke siddhyartha 'vastra, mAlA' Adi zabdoM ke anta meM vidyamAna avarNa ke sthAna meM IkArAdeza kI jo apekSA hotI hai, usakI pUrti donoM hI AcAryoM ne kI hai| pANini kA sUtra hai - "kyaci ca' (a0 7 / 4 / 33) / pANini ne icchA artha meM "supa Atmana: kyac' (a0 3 / 1 / 8) sUtra se 'putrIyati' Adi prayogoM ke siddhayartha 'kyac' pratyaya kiyA hai, parantu kAtantrakAra etadartha "nAmna AtmecchAyAM yin' (3 / 2 / 5) se 'yin' pratyaya karate haiN| vyAkhyAkAroM ne 'azanAyati' Adi ke siddhyartha sUtra banAnA Avazyaka nahIM mAnA hai| [vizeSa vacana] 1. azanAyodanyadhanAyA bubhukSApipAsAkAGkSAsu nipAtA rUDhA: (du0 vR0)| 2. rUDhizabdA hi taddhitA iti cvAvIttvaM manyate (du0 ttii0)| 3. atra samAdhiH - paradarzane ye nipAtAste rUDhAste'tra dhAtava eva yinyabhidhIyante (du0 ttii0)| 4. etattu taddhitAnAM rUDhizabdatvAt (vi0 p0)| 5. punaratra paradarzane ye nipAtA rUDhAsta iha dhAtavo'bhidhIyante (vi0 p0)| [rUpasiddhi] 1. vstriiyti| vastra + yin + ti| vastramAtmana icchti| 'vastra' zabda se, AtmecchA artha meM "nAmna AtmecchAyAM yin' (3 / 2 / 5) sUtra dvArA 'yin' pratyaya, 'i-n' anubandhoM kA prayogAbhAva, prakRta sUtra se vastrazabdAntya akAra ke sthAna meM IkAra, 'vastrIya' kI "te dhAtavaH' (3 / 2 / 16) se dhAtusaMjJA tathA vibhktikaary| 2. maaliiyti| mAlA + yin + ti| mAlAmAtmana icchti| 'mAlA' zabda se 'yin' pratyaya tathA anya prakriyA pUrvavat / / 617 / 618. arghasla sanadyatanyoH [3 / 478] [sUtrArtha] san pratyaya tathA adyatanIvibhaktisaMjJaka pratyaya ke pare rahate 'ad' dhAtu ke sthAna meM 'ghaslu' Adeza hotA hai|| 618 /
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________ 128 kAtantravyAkaraNam [du0 vR0] ade: sthAne ghaslugadezo bhavati sanadyatanyoH prtH| ludnnrthH| jighansati, aghst|| 618 / [du0 TI0] aTeH / sani lukArAnubandhasya phalaM nAsnItyAha-luTaNathaM iti| aNevArtha: prayojanamasya lakArAnubandhasyatyartha: / / 618 / [vi0 pa0] ade: / ludaNartha iti| luditi takAra uccaarnnaarthH| lukAge'dyatanyAmaNpratyayArthaH / "sasya se'sArvadhAtuke" (3 / 6 / 93) iti sani ghasezca sakArasya tkaarH|| 618 / [bi0 TI0] adH| atra viSayasaptamItvAd 'aghAsIt' ityatra nimittAbhAvA na bhvissyti| 'aghatsAtAm' ityatra sicA vyavahita nimitnAbhAvA na syaat| yan para ityuktam, tatta prthmkkssaat:| kiJca ubhysptmoym| parasaptamIpakSe vRniriti vrruciH| "aghoSeSvaziTAM prathamaH" (3819) ityaadynrthkmev| arthAt "aghoSe prathamaH" (2361) ityanana, anyathA "aghoSeSvaziTA prathama:' (31811) ityaghApa pranyayAziTAM vaNAnAM prathama: ityrthH| prakRtyaghApe tamyAviSayatvAt kathaM prApnotIti TIkAkAreNApyaghoSa ityuktm| nana tathApi "aghoSe prathama:' (1361) iti kathaM katvam, akAralApasya sthAnivabhAvAditi cet, n| "na padAnta0" (kAH pari 10) ityAdinA pratiSedhAt / na ca vaktavyam 'asiddhaM bahiraGgamantaraGge' (kA. pari0 33) iti kathanna myAt sthAnivadbhAvavidhI tsyaanaadraat| anyathA yatra sthAnivadbhAvapnatra asiddha bahiraGgam iti pravataMta. dadA sthAnivadbhAvaniSedhasya kva viSaya: iti / tenAsAvadhAtuka inyaadi| nanu asAvadhAtukalya prayoga na bhavAnyukta mAbaMdhAtuke bhavatIti syAt / yathA 'dakSiNena cakSuSA pazyati inyukta vAmana na pazyati inyavaganyane. tathAtrApi syAt / naivam atrApizanTo bhAvanAyaH asAvaMdhAnakaMmya prayoga - bhavatAMti etaduktaM bhavati -- sArvadhAtukaM nAvanna bhavati, amAvadhAtuke.pi na bhavatAtyarthaH / nanu asArvadhAtuke na bhavati. ata eva vacanAt sAvaMdhAtkaM.pi kathanna bhavAnyupapadyate ? stym| sArvadhAtukaM yadA bhavati tadA gaNaM na nikssipytaam| ghamladhAtumnata: sAmAnyana syAt, asArvadhAtuke na bhaviSyati. ata eva vacanAt / tasmAd gaNe na kRtvA yanmarakaprakaraNe paThati, tanmaraviSaya eva prayogA naanymmin| apizandramantagNApi yujyate paJjI asArvadhAtukasthasya prayogA na bhvti| sAvaMdhAtuke prayoga: syAditi cet. na. uktanyAya kasmizcit pustake vA'syaiva prayogo bhavatIti pAThI vidyate, tadevaM yujyana paJjI sArvadhAtuka'pyasya prayogo nAsti. asmin pakSe'pizabdo bhaavnaayH| asArvadhAtukaMpi tAvanna bhavati, sAvaMdhAnukaMpi na bhavatItyartha: / nanu amAvadhAtuke kathana syAt tadetat punaH, ata eva vacanAditi / / 618 /
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIye AkhyAtAdhyAye caturthaH samprasAraNapAda: 129 [samIkSA] vartamAna dhAtapAThoM ke anusAra kucha aisI bhI dhAtue~ haiM, jo Adeza ke rUpa meM bhI prayukta hotI haiN| jaise - as ke sthAna meM bhU, sU ke sthAna meM dhau (dhAv) tathA ad ke sthAna meM ghasla ityaadi| 'ad' dhAtu se san pratyaya tathA adyatanIvibhakti ke 'jighatsati, aghasata' rUpoM ko siddha karane ke lie 'ghaslu' Adeza kI apekSA hotI hai| isakI pUrti donoM hI vyAkaraNoM meM kI gaI hai| pANini kA sUtra hai - "luGsanorghaslu' (a0 2 / 4 / 37) / pANini ne jisa sAmAnya bhUtakAla artha ke avabodhArtha luG lakAra kA prayoga kiyA hai, kAtantrakAra kI tadartha 'adyatanI' saMjJA hai| [rUpasiddhi] 1. jightsti| ad-ghasla + san + ti| attumicchni| 'ada bhakSaNe' (2 / 1) dhAtu se "dhAtorvA tumantAdicchatinaikakartRkAt'' (3 / 2 / 4) sUtra dvArA icchArtha meM san pratyaya, prakRta sUtra se 'ad' ko 'ghasla' Adeza, la-anubandha kA prayogAbhAva, "vasatighase: sAt' (3 / 7 / 29) se aniTa, dvirvacana, abhyAsasaMjJA, ittva, gh ko ga, g ko ja, "sasya se'sArvadhAtuke ta:" (3 / 6 / 93) se sakAra kA takAra, jighatsa' kI dhAtusaMjJA tathA vibhktikaary| 2. aghst| aT + ad + sic + di| ad bhakSaNe' (2 / 1) dhAtu se adyatanIvibhaktisaMjJaka parasmaipada-prathamapuruSa-ekavacana 'di' pratyaya, "aD dhAtvAdistinyadyatanIkriyAtipattiSu' (3 / 8 / 16) se dhAtupUrva aDAgama, 'i-c' anubandhoM kA prayogAbhAva, prakRta sUtra se ghaslU Adeza, "vasatighaseH sAt'' (3 / 7 / 29) se aniT, "puSAdidyutAbUlukArAnubandhArtizAstibhyazca parasmai'' (3 / 2 / 28) se aN pratyaya tathA dakAra ko tkaaraadesh|| 618 / 619. vA parokSAyAm [3 / 4 / 79] [sUtrArtha] parokSAvibhaktisaMjJaka pratyaya ke pare rahate 'aT' dhAtu ko vikalpa se 'ghamla' Adeza hotA hai|| 619 / [du0 vR0] parokSAyAM parato'derghaslarAdezo bhavati vaa| jaghAsa, jakSatuH / Ada, aadtuH| ghasla adne| sautro'yaM dhAtu SAyAM maragviSaya ev|| 619 / [du0 TI0] vA paro / jkssturiti| "gamahanajanakhanaghasAmupadhAyAH" (3 / 6 / 43) ityupadhAlopaH, "aghoSe prathama:' (2 / 3 / 61), nimittAt sstvmiti| "sadighasAM maraka" (4 / 4 / 40) iti vacanAdityAha - 'ghasla adane' ityaadi| nanu 'ghas adane' iti gaNe paThyatAm,
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________ 130 kAtantravyAkaraNam 'vA parokSAyAm' iti vacanaM na vidheyaM syAd dhaatvntrpryogsiddheH| pUrva tu vacanam ade: prayoganivRttyartha krtvym| naivam, tathApi ghaserdhAtvantarasyAsArvadhAtukaprayogAbhAvajJApanArtha 'vA parokSAyAm' iti krtvymev| athAbhidhAnAt tannivRttirbhaviSyatIti pratipattigauravaM syAt / / 619 / [vi0 pa0] vA paro0 / jkssturiti| "gamahan" (3 / 6 / 43) ityaadinoedhaalopH| ghakArasyAghoSa prathame "zAsivasighasInAM ca" (3 / 8 / 27) iti sstvm| nanu kimarthamidaM "sradighasAM marak" (4 / 4 / 40) iti vacanAt sautro ghsirsti| tata: pakSe tenaiva siddhamityAha - ghasla adane ityaadi| maragviSaya iti| maragviSayo'syeti samAsenAvadhAraNaM gamyate, na panaratra pryogo'stiiti| tenAsArvadhAtuke nAsya prayogo bhavati tatpanarata eva vcnaadvsiiyte| anyathA dhAtudvayena rUpadvayasya siddhatvAt kimneneti| yadi punaH kRtpratyayamanapekSya etadavadhAraNamucyate tadA codyameva naastiiti|| 619 / [samIkSA yaha jJAtavya hai ki pANini ne 'ghasla adane' (pA0 dhA0 pA0 1 / 459) svatantra bhI dhAtu par3hI hai, usase bhI liT lakAra meM 'jaghAsa, jakSatuH' Adi zabdarUpa siddha hote haiN| yahA~ 'ad' dhAtu ko 'ghasla' Adeza karake bhI ukta rUpa banAe gae haiN| pANini kA sUtra hai - "liTyanyatarasyAm'' (2 / 4 / 70) / kAtantrakAra ne dhAtupATha meM 'ghaslu' dhAtu nahIM par3hI hai, vyAkhyAkAroM ke anusAra vaha sautra dhAtu hai, kevala 'marak' pratyayAnta zabdarUpa 'ghasmaraH' banAne ke lie- "sradighasAM marak' (4 / 4 / 40) / pANinIya liT lakAra ke lie kAtantrakAra ne 'parokSA vibhakti' kA prayoga kiyA hai| [vizeSa vacana] 1. ghasla adane, sautro'yaM dhAtu SAyAM maragaviSaya eva (du0 vR0)| 2. athAbhidhAnAt tannivRttirbhaviSyatIti pratipattigauravaM syAt (du0 ttii0)| 3. 'sradighasAM marak' iti vacanAt sautro ghasirasti (vi0 p0)| [rUpasiddhi] 1. jghaas| ad + prokssaa-att| 'ada bhakSaNe' (2 / 1) dhAtu se parokSAvibhaktisaMjJaka parasmaipada-prathamapuruSa-ekavacana 'aT' pratyaya, 'Ta' anubandha kA prayogAbhAva, prakRta sUtra se 'ghaslu' Adeza, 'ghas' ko dvivacana, abhyAsasaMjJA, AdivyaJjanazeSa, gh ko g, "kavargasya cavarga:' (3 / 3 / 13) se ga ko j tathA "asyopadhAyA dIrghA vRddhi minAminicaTsa' (3 / 6 / 5) se upadhA akAra ko diirghaadesh| 'ghaslu' Adeza ke abhAva meM 'Ada' rUpa bnegaa| 2. jksstuH| ad + prokssaa-atus| 'aT bhakSaNe' (2 / 1) dhAtu se parokSAsaMjJaka 'atus' pratyaya, prakRta sUtra se aT ko 'ghasla' Adeza, dvirvacana, abhyAsasaMjJA, Adi
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIye AkhyAtAdhyAye caturthaH samprasAraNapAdaH vyaJjana kA zeSa, gh ko g, g ko j, "gamahanajanakhanaghasAmupadhAyAH svarAdAvanaNyaguNe" (3 / 6 / 43) se upadhA akAra kA lopa, "aghoSeSvaziTAM prathamaH " ( 3 / 8 / 9) saMgha ko k, 'zAsivasighasInAM ca " (3 / 8 / 27) se sakAra ko SakAra tathA sakAra ko visrgaadesh|| 619 / 620. veJazca vayi: [3 24 280 ] [ sUtrArtha ] parokSAvibhaktisaMjJaka pratyaya ke pare rahate 'veJ' dhAtu ko 'vayi' Adeza vikalpa se hotA hai|| 620 / [du0 vR0] veJo dhAtoH parokSAyAM parato vayirAdezo bhavati vA / uvAya, UyatuH, UyuH / vavo, vavatu:, vavuH / ikAraH svarUpagrAhakaH / / 620 / [du0 TI0 ] veJaH / ikAraH svarUpagrAhaka iti / tatra grahAdibhiH parasmaipadibhiH sAhacaryAdAtmanepadinaH 'aya vaya gatau' (1 / 406 ) ityasya grahaNamuktam, vetra ubhayapaditvAt parasmaipaditvaM rUDhiviSayamiti bhaavH| nAyamikAra uccAraNArthaH, kintarhi anubandhaH kathamidanubandhatvAdanuSaGgo na syAt / yadyevaM sAnuSaGgameva kathamidanubandhatvAdanuSo na syAt / yadyevaM sAnuSaGgameva vidadhyAd iti anyArthatvAcca ikArAnubandho hyanuSaGgArtha eva caritArtho gRhyate tatreti / / 620 / [vi0 pa0 ] venyshc| ikAraH svarUpagrAhaka iti tena grahyAdisUtre'syaiva grahaNaM na punaH 'aya vaya' ityAderityarthaH / / 620 / [samIkSA] 131 'veJ' dhAtu se parIkSAvibhakti meM 'uvAya, UyatuH' ityAdi zabdarUpoM ke siddhyarthaM 'vay' Adeza apekSita hotA hai| isakA vidhAna donoM hI AcAryoM ne kiyA hai| pANini kA sUtra haiM "veJa vayi:" (a02 / 8 / 41) / 'vayi' Adeza meM ikArAnubandha svarUpagrahaNa ke lie hai| -- [vizeSa vacana ] 1. ikAraH svarUpagrAhaka: (du0 vR0: du0 TI0 ) / 2. tatra grahAdibhiH .. parasmaipaditvamiti rUDhipriyamiti bhAvaH / nAyamikAra uccAraNArtha : (du0 TI0 ) / [rUpasiddhi] uvAya / veJ + parIkSA- att| 'veJ tantumantAne' (1 / 611 ) dhAtu se parIkSA
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________ 132 kAtantravyAkaraNam vibhaktisaMjJaka parasmaipada-prathamapuruSa-ekavacana 'aT' pratyaya, prakRta sUtra se 'vayi' Adeza, ikArAnubandha kA prayogAbhAva, dvivacana, abhyAsasaMjJA, Adi vyaJjana kA avazeSa, 'va' ko samprasAraNa tathA upadhAsaMjJaka akAra ko dIrgha / 'vayi' Adeza na hone para 'vavau' rUpa siddha hotA hai| 2. uuytuH| veJ + prokssaa-atus| 'vej' dhAtu se 'atus' pratyaya, 'vayi' Adeza tathA dvirvcnaadi| pakSa meM 'vavatuH' rUpa hotA hai| 3. uuyuH| vej + prokssaa-us| 've' dhAtu se 'us' pratyaya, 'vayi' Adeza tathA dvirvcnaadi| pakSa meM 'vavu:' rUpa sAdhu mAnA jAtA hai|| 620 / 621. hantervadhirAziSi [3 / 4 / 81] [sUtrArtha] AzIvibhaktisaMjJaka pratyaya ke pare rahate 'han' dhAt ko 'vadhi' Adeza hotA hai|| 621 / [du0 vR0] hantervadhirbhavati AziSi prtH| vadhyAt, vadhyAstAm / / 621 / [du0 TI0] hnteH| tip-nirdezo'tra zrutisukhArtha eva / / 621 / [samIkSA 'han' dhAtu se 'vadhyAt' Adi zabdarUpoM ke siddhyartha 'vadha' Adeza apekSita hotA hai, isakA vidhAna donoM hI vyAkaraNoM meM kiyA gayA hai| pANini kA sUtra hai"hano vadha liGi'' (a0 2 / 4 / 42) / kAtantrIya sUtrapATha meM hanti' yaha tippratyayAnta nirdeza zrutisukhArtha mAnA jAtA hai- "tip-nirdezo'tra zrutisukhArtha eva" (du0 ttii0)| [rUpasiddhi] 1. vdhyaat| han + aashiivibhkti-yaat| 'han hiMsAgatyo: (24) dhAtu se AzIvibhaktisaMjJaka parasmaipada-prathamapuruSa-ekavacana 'yAt' pratyaya tathA prakRta sUtra se han ko vadh aadesh| 2. vdhyaastaam| han + aashiivibhktisNjnyk-yaastaam| 'han' dhAtu se parokSAsaMjJaka 'yAstAm' pratyaya tathA 'vadh' aadesh|| 621 / 622. adyatanyAM ca [3 / 4 / 82] [sUtrArtha adyatanIvibhaktisaMjJaka pratyaya ke pare rahate 'han' ko 'vadh' Adeza hotA hai|| 622 / [du0 vR0] hanteradyatanyAM ca parato vdhirbhvti| avadhIt, avdhissttaam| anAntatvAdiTi kRte
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________ 133 tRtIye AkhyAtAdhyAye caturthaH samprasAraNapAda: vA dI? na syAt, inirdezasya svruupgraahktvaat| vAzabdo vyavasthAvAcIha smaryate, tenAtmanepade vA Ahata, aahsaataam| AvadhiSTa, aavdhissaataam|| 622 / [du0 TI0] adya0 / cakAra uktsmuccymaatre| "hanimanyate t" (3 / 7 / 23) iti hanternakArAdipratiSedhe'nakArAntAd iD bhvtyev| vyaJjanAdInAM seTAM vibhASayA dIrgho'pi naiva, ikaztipo dhAtoH svarUpe nirdishynte| evamatra svarUpatvaM yadi vadha evaavtisstthte| akArAntanirdeze hi asya ca lope sthAnivadbhAvAt sidhyati kintvakAra uccAraNArtha iti pratipattyartha ityAha - anaanttvaadityaadi| "vA parokSAyAm" (3 / 4 / 80) ityato "hantervadhirAziSi" (3 / 4 / 82) ityatikramya vAgrahaNaM maNDUkaplutyA vartate, tattu vyavasthitavibhASayA ityAha - vAzabda ityaadi| AGo yamahanau rucaadii|| 622 / / [vi0 pa0] adya0 / "hanimanyate t" (3 / 7 / 23) iti nakArAntAdeva hanteriTapratiSedhaH, vadhyAdeze ca nAntatvAbhAvAd iDAgame kRte vyaJjanAdInAM "seTAmanedamanubandhakSAntakSaNazvasAM vA" iti vakSyamANavacanena vibhASayA dIrghaH kathaM na syAdityAha - anaanttvaaditi| asya hetumAha - inirdezasya svarUpagrAhakatvAditi bhaavH| vadhiriti inirdeza: svarUpagrAhakaH, tato vairUpyaheturna bhvtiityrthH| vAzabda ityaadi| "AGo yamahanau svAGgakarmako ca" (3 / 2 / 42-22) iti rucaaditvaadaatmnepdm| "hane: sicyAtmane dRSTaH' iti vacanAt pakSe nkaarlopH|| 622 / [bi0 TI0] adya0 / avdhiiditi| anAntatvAdiTi kRte ityaadi| nanu yadyanAntatvAd iTprAptistarhi 'yoktA, attA, boddhA' ityAdiSu "cavargasya kirasavarNe, aghoSeSvaziTAM prathamaH" (3 / 6 / 55) iti kRte jAntadAntadhAntatvAbhAvAnna kthmitt| jAntAd vihite pratyaye na bhavatIti vyAkhyAM krissyaamH| tarhi 'avadhIt' ityatra dUSaNaM syAt / vihitavizeSaNaM ced iti iT na prApnoti, naivam / atrAntaraGgatvAd vadhAdezo na bhavatIti, tata: sicparata evett| nanu 'avadhiSTa' ityatra kimastu, atrApi nAntAd vihitaH sicpratyayaH ? satyam, "hantervadhirAziSi, adyatanyAM ca" (3 / 4 / 82, 83) iti vissysptmiimaashryissyaamH| kiJca "iNo gA" (3 / 4 / 83) gAdeze kRte 'agAt' iti sAdhye "adyatanyAM ca" (3 / 4 / 83) ityavazyaM viSayasaptamI mantavyA, anyathA aDAgamasyAntaraGgatvena vRddhirpi| tathA ca tatprAgvRddhau sthAnivadbhAvAd gAdeze kRte gAditi syAt, tatazca 'tato'bhyagAd gAdhisutaH' iti bhaTTau na syAt / vRttAvadyatanyAM parata iti yaduktaM tat prthmkkssaat:| ekApIyaM saptamI arthavazAd dvidhA bhidyate - parasaptamI viSayasaptamI c| AdAdikeNvidhAnAt kathamuktaM parasaptamIpakSe vRttirviSayasaptamIpakSe boddhvyaa| yad vA "vasatighase: sAt" (3 / 7 / 29) iti ghasigrahaNena jJApayati - sarvAtideze vihitavizeSaNaM
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________ 134 kAtantravyAkaraNam nAdriyate, anyathA ghasagrahaNaM vyarthaM syAt / adadantatvAd vihitamasArvadhAtukamaniDeva / nanvasmin pakSe 'jagdha:, jagdhavAn' iti kathamaniT ? satyam / etatprakaraNavihitAsArvadhAtuke jJApakaM na zarvavarmaNA kRtpratyayAM vihitaH iti / / 622 / [samIkSA] han dhAtu se 'avadhIt, avadhiSTAm' Adi zabdarUpoM ke niSpAdanArtha 'han' dhAtu ke sthAna meM 'vadha' Adeza kI jo apekSA hotI hai, usakI pUrti donoM hI AcAryoM ne kI hai| pANini kA sUtra hai - "luGi ca' (a0 2 / 3 / 43) / vRttikAra durgasiMha ne 'vadhi' isa ikpratyayAnta Adeza ko svarUpagrAhaka mAnA hai| unake anusAra "vA parokSAyAm" (3 / 4 / 79) sUtrapaThita 'vA' zabda vyavasthAvAcI hai, ataH yahA~ Atmanepada meM 'vadhi' vikalpa se pravRtta hogA, jisake phalasvarUpa 'Ahata, AvadhiSTa' isa prakAra ke do do rUpa niSpanna hoNge| [vizeSa vacana ] - 1. inirdezasya svarUpagrAhakatvAt (duH vR0)| 2. vAzabdo vyavasthAvAcIha smayaM (du vR0 ) / 3: ikaztipo dhAtoH svarUpaM nirdizyante (du0 TI0 ) ! 4. vAgrahaNaM maNDUkaplutyA vartate, tatt vyavasthitavibhASayA 5. vadhiriti inirdeza: svarUpagrAhaka : (vi0 pr)| 6. ekApIyaM saptamI arthavazAd dvidhA bhidyate (bi0 TI0 ) / ko 7. na zarvavarmaNA kRtpratyayo vihita (vi0 TolA [rUpasiddhi] 1. avadhIt / aT + n + sin + di| 'han hiMsAgatyoH' (2 / 4) dhAtu se adyatanIvibhaktisaMjJaka prathamapuruSadi pratyaya, aDAgama sic pratyaya, iDAgama, prakRta sUtra dvArA 'han' ko 'vagh' Adeza, "sicaH " (3) 6 / 90) se IT kA Agama, sic kA lopa, dIrgha tathA dakAra ko takArAdeza / hai / / 623| TI = / / parasamI viSayasaptamI ca 2. avdhissttaam| aT + n + min tAm / 'han hiMsAgatyA' (2 / 4) dhAtu se adyatanIsaMjJaka parasmaipada dvivacana 'tAm' pratyaya tathA anya prakriyA prAya: pUrvavat / / 622 / 623. iNo gA [3 / 4 / 83] [sUtrArtha] adyatanIvibhaktisaMjJaka pratyaya ke pare rahate iN' dhAtu ko 'gA' Adeza hotA + (du
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIye AkhyAtAdhyAye caturthaH samprasAraNapAdaH 135 [du0 vR0] iNo dhAtorgAdezo bhavati adyatanyAM prtH| agAt, agaataam| iNvadiko'pi - adhygaat|| 623 / [du0 TI0] iNo gaa| iNvadiko'pItyatra smaadhiH| iNgrahaNamikAraM prsmaipdinmaasnnpaatthmuplkssyti| tena 'ik smaraNe' (2 / 12) ityasyApi bhvtiiti| katham 'agAyi bhavatA, agAsAtAm, agAsata' iti icA sicA ca gAdezAnnityatvena vyavadhAnAt ? satyam, viSayasaptamyA bhaviSyati / / 623 / [vi0 pa0] inn:| "iNasthA0" (3 / 4 / 93) ityAdinA sico luk| iNvadiko'pIti iNvat kAryamiko'pi bhvtiityrthH| kathametat ? satyam, iNgrahaNamupalakSaNam, tena sAdRzyAt parasmaipadinamekasvaraM sAnubandhaM sannihitapAThamupalakSayati, tataH 'ik smaraNe' (2 / 12) ityasyApi bhavatItyartha: / / 623 / [samIkSA] 'iN' dhAtu se adyatanI ( = luG lakAra) vibhakti meM 'agAt, agAtAm' Adi zabdarUpoM ke siddhyartha 'iNa' ke sthAna meM 'gA' Adeza kI AvazyakatA hotI hai, jisakI pUrti donoM hI AcAryoM ne kI hai| pANini kA sUtra hai - "iNo gA luGi" (a0 2 / 4 / 45) / ubhayatra vyAkhyAkAroM ne 'iNvad iko'pi vaktavyam' yaha vArtika vacana prastuta karake 'ik smaraNe' dhAtu se bhI 'gA' Adeza svIkAra kiyA hai, jisake phalasvarUpa 'adhyagAt' Adi prayoga niSpanna hote haiN| [vizeSa vacana] 1. iNgrahaNamikAraM parasmaipadinamAsannapAThamupalakSayati, tena 'ik smaraNe' ityasyApi bhavatIti (du0 ttii0)| 2. iNgrahaNamupalakSaNam (vi0 p0)| [rUpasiddhi] 1. agaat| aT + iN + sic + di| 'iN gatau' (2 / 13) dhAtu se adyatanIvibhaktisaMjJaka prathamapuruSa - ekavacana di' pratyaya, "aD dhAtvAdistinyadyatanIkriyAtipattiSu'' (3 / 8 / 16) se dhAtupUrva aDAgama, "aniDekasvarAdAtaH' (3 / 7 / 13) se aniT, "sijadyatanyAm' (3 / 2 / 24) se sic pratyaya, prakRta sUtra se iNa ko 'gA' Adeza, "iNasthAdApibatibhUbhya: sica: parasmeM" (3 / 4 / 93) se sic kA luk tathA dakAra ko tkaaraadesh| 2. agaataam| aT + iN + sic + taam| 'iN gatau' (2 / 13) dhAtu se adyatanIvibhaktisaMjJaka 'tAm' pratyaya tathA anya prakriyA pUrvavat / / 623 /
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________ 136 kAtantravyAkaraNam 624. iGa: parokSAyAm [ 3 / 4 / 84 ] [sUtrArtha] parokSAvibhaktisaMjJaka pratyaya ke pare rahate 'iG' dhAtu ke sthAna meM 'gA' Adeza hotA hai|| 624 / [du0vR0] iGaH parokSAyAM parato gAdezo bhavati / adhijage, adhijagAte, adhijgire| iGa iti kim ? 'iT i gatau' (1 / 102 ) - udiyAya / adyatanIkriyAtipattyorvA gIrAdeza iSyate adhyagISTa, adhyaiSTa, adhyagISyate, adhyeSyate / ini saMzcaNorgAyateradhyayane'pi vRttiH - adhijigApayiSati, adhyajIgapat / iGastu - adhyApipayiSati, adhyApipat / / 624 / [du0 TI0] ingH| adyatanIkriyAtipattyorityAdi / atra saMgrahaNamucyate / adhipUrvo gIdhAturadyatanIkriyAtipattyorevAdizyate, uccAryate'bhidhAnAt AcAryeNeti bhAvaH / iDA ca rUpAntaramiti / / 624 / [vi0 pa0 ] ingH| adyatanItyAdi, atra saMgraha: / AGpUrvo gIdhAturadyatanIkriyAtipattyoreva prasiddhaH, pakSe ca rUpAntaram iDo'styeveti / adhyeSTa iti / "svarAdInAM vRddhirAdeH " ( 3 / 8 / 17) iti vRddhiH| iniityaadi| saMzcaNorya inpratyayastasminnapi gAdezo na vaktavya ityartha: / 'kai gairai zabde' (1 / 256 ) ityanena siddham, "arttihI0" (3 / 6 / 22 ) ityAdinA pakArAgamaH / caNi '"inyasamAnalopopadhAyAH " ( 3 / 5 / 44 ) ityAdinA hrasvaH / asamAnalopatvAdabhyAse sanvat kAryam, "dIrgho laghoH " (3 / 3 / 36) iti dIrghaH / iddstvityaadi| ''smijikrIGAmini " ( 3 / 4 / 24 ) ityAkAra: pUrvavat pakArAgama:, "svarAderdvitIyasya" (3 / 3 / 2) iti dvirvacanam tena vikalpaH siddha iti / / 624 / [samIkSA] 'iG' dhAtu se parokSAvibhakti meM 'adhijage, adhijagAte' ityAdi zabdarUpoM ke niSpAdanArtha 'gA' Adeza karane kI AvazyakatA hotI hai| isakI pUrti donoM hI AcAryoM ne kI hai| pANini kA sUtra hai- "gAG liTi " (a0 2 / 4 / 49 ) / vyAkhyAkAroM ne adyatanI - kriyAtipatti vibhaktiyoM meM vaikalpika 'gI' Adeza svIkAra kara 'adhyagISTa, adhyaiSTa' Adi zabdarUpa siddha kie haiN| [vizeSa vacana ] 1. adyatanIkriyAtipattyAMrvA gIrAdeza iSyate (du vR0 ) / 2. ini saMzcaNorgAyateradhyayane'pi vRttiH (du0 vR0) / 3. uccAryate'bhidhAnAt AcAryeNeti bhAva: (du0 TI0 ) /
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________ 137 tRtIye AkhyAtAdhyAye caturthaH samprasAraNapAda: [rUpasiddhi] 1. adhijge| adhi + iG + parokSA - e| 'adhi' upasargapUrvaka 'iG adhyayane' (2 / 56) dhAtu se parokSAvibhaktisaMjJaka Atmanepada - prathamapuruSa -- ekavacana 'e' pratyaya, prakRta sUtra se 'iG' ko 'gA' Adeza, dvirvacana, abhyAsasaMjJA, hrasva tathA gakAra ko jkaaraadesh| 2. adhijgaate| adhi + iG + parokSA - aate| 'adhi' upasargapUrvaka 'iGa adhyayane' (2 / 56) dhAtu se parokSAsaMjJaka 'Ate pratyaya tathA anya prakriyA puurvvt|| 3. adhijgire| adhi + iG + parokSA - ire| 'adhi' upasargapUrvaka 'iG' dhAtu se parokSAsaMjJaka prathamapuruSa-bahuvacana 'ire' pratyaya tathA anya prakriyA puurvvt|| 624 / 625. sanINiGorgami: [3 / 4 / 85] [sUtrArtha 'san' pratyaya ke pare rahate 'iN - iG' dhAtuoM ke sthAna meM 'gami' Adeza hotA hai|| 625 / [du0 vR0] sani pare iNiGorgamirAdezo bhvti| grAmaM jigamiSati, vedAn adhijigaaNste| gamla bodhane sani nAbhidhIyate cet tthaaympi| arthAn prtiississti| 'iT i gatau' (1 / 102) bodhane'pi dRzyate - gamayati / gaminaiva siddham / arthAn pratyAyayati, zAstramadhyApayatIti bhvitvymev|| 625 / [du0 TI0] sani0 / parastvAha - abodhane (ajJAne) gamirAdeza iti, tacca vizeSaNam iNa eva, iGaH ikazcAsambhavAd avybhicaaraacceti| tarhi 'gamla sapla gatau' (1 / 279) ityasya sani kena vAryate, vizeSaNabalAcceti na vaktavyam abhidhAnameva yuktam, tathA pratIrityAha-gamla ityaadi| tthaaympiiti| 'iN gatau' (2 / 13) ityapi nAbhidhIyate ityrthH| katham arthAn pratISiSatItyAha - iT ityaadi| tathA iNikorabodhane kArite gamirAdezo na vaktavya ityAha - gmytiityaadi| kiJca bodhane'pi dRzyate gamiH - gamyate'rthaH, gamayanti arthAn zabdA: iti|| 625 / [vi0 pa0] manI / jigmisstiiti| "se gamaH parasmai" (3 / 7 / 6) itiitt| adhijigAMsate iti| "haniGgamorupadhAyAH" (31 8 ! 13) iti dIrghaH / iko'pItyukto'sya smaadhiH| kazcid Aha - iNo dhAtArabodhanaM gamirAdeza iti| teneha na bhavati - arthAn prtiipisstiiti| atra punaryodhane 'pi pnoti vishepaabhaavaaditi| parasya codyamAnasya samAnatvamApAdayati - bodhane mA bhUTa iNo gmiraadeshH| yastu 'gamla sapla gatau' (1 /
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________ 138 kAtantravyAkaraNam 279) iti, tasya bodhane prayoga:, sa kena nivAryate, tena cAbodhane iti vizeSaNeneti vaktavyam - arthAn pratISiSatIti prayogasiddhau caritArthasya dhAtvantaranivAraNe sAmarthyavirahAt / ato'nabhidhAnameva yuktam, tathA pratIteH / na hi jigamiSatItyukte bodhanamabhidhIyate / yadi cAnabhidhAnaM brUyAt, tadA atrApi samAnamityAha - gamlR bodhane ityAdi / ayamapIti / iNdhAturapi sani bodhane nAtrAbhidhIyate, tat kathaM bodhane gamirAdezaH prApnotIti paryanuyogo naasmaakmityrthH| arthAn pratISiSatItyayaM punarbheNa: prayoga:, kintarhi anysyaivetyaaharthaanityaadi| tathA iNikorapyabodhane kArite gamirAdezo na vaktavyaH / yadAha " Nau gamirabodhane" (a0 2 / 4 / 46 ) iti darzayati - gamayatItyAdi / AdezavidhAnAbhAvAt parasya pratyudAharaNamiha nyAyasiddhamiti darzayannAha - arthAnityAdi / iNikoriha kArite vRddhiH| kiJca bAMdhane'pi gamiriha dRzyate / yathA arthAn gamayanti zabdA iti nAsti vyAvRtti: (paramata ) / / 625 / [bi0 TI0 ] sanINiDo0 / nanu "iNo gamirabodhane" (a0 2 / 4 / 46) iti paraH, abodhane iNo gamirAdezo bhavati / bhavanmate kathamityAha gam bodhane iti / tathAyamapIti / ayminndhaaturityrthH| nanu iNdhAtoH san vidhIyate ityuktam, tadA katham arthAn pratISiSati ? stym| 'iT i gatau' ( 1 / 102 ) iti / tarhi arthabheda ityAha dhane'pIti / AdAdike anvidhAnAbhAvAt kthmuktm|| 625 / [samIkSA] 'etumicchati' isa artha meM 'iN' dhAtu se 'jigamiSati' ityAdi tathA 'adhyetumicchati' isa artha meM 'iG' dhAtu se 'adhijigAMsate' ityAdi zabdarUpoM ke siddhyartha 'iN - iG' dhAtuoM ke sthAna meM 'gami' Adeza kI apekSA hotI hai, isakI pUrti donoM hI AcAryoM ne kI hai| pANini ke do sUtra haiM- "sani ca, iGazca" (a0 2 / 4 / 47-48) / "Nau gamirabodhane" (a0 2 / 4 / 46 ) se pANini ne jo 'abodhana' artha meM iN dhAtu ko 'gami' Adeza karake 'gamayati' Adi zabda siddha kie haiM, usa para kAtantravyAkhyAkAroM kA vaktavya hai ki 'gamyate'rtha:, gamayanti zabdAH arthAn' Adi vacanoM meM bodhana artha upalabdha hotA hai aura tadarthaka prayoga 'gamlR gatau' dhAtu se hI siddha ho jAte haiN| ata: usa prakAra ke sUtra banAne kI koI AvazyakatA nahIM hai"iNikorabodhane kArite gamirAdezo na vaktavyaH bodhane'pi dRzyate gami:gamyate'rthaH, gamayantyarthAn zabdAH iti" (du0 TI0) / " nanu iNo gamirabodhane iti paraH, abodhane iNo gamirAdezo bhavati / bhavanmate kathamityAha - gamlR bodhane iti " (bi0 TI0 ) / [vizeSa vacana ] 1. iT i gatau bodhane'pi dRzyate - gamayati, gaminaiva siddham (du0 vR0 ) /
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIye AkhyAtAdhyAye caturthaH samprasAraNapAdaH 139 2. abhidhAnameva yuktam, tathA pratIte: (du0 TI0 ) / 3. AdezavidhAnAbhAvAt parasya pratyudAharaNamiha nyAyasiddhamiti darzayannAha arthAnityAdi (vi0 pa0 ) / [rUpasiddhi] 1. grAmaM jigamiSati / iN + san + ti / etumicchati / 'iN gatau' (2 / 13) dhAtu se icchA artha meM " dhAtorvA tumantAdacchitinaikakartRkAt" (3 / 2 / 4) sUtra dvArA san pratyaya, n anubandha kA prayogAbhAva, prakRta sUtra se iN ko gam Adeza, '"se gama: parasmai" (3 / 7 / 6) se iDAgama, "caNparokSAcekrIyitasananteSu" (3 / 3 / 7) se 'gam' ko dvirvacana, "pUrvo'bhyAsa:" (3 / 3 / 4) se pUrvavartI 'gam' kI abhyAsasaMjJA, Adi vyaJjana kA zeSa, "sanyavarNasya" (3 / 3 / 26 ) se akAra ko ikAra, "kavargasya cavarga:" (3 / 3 / 13) se gakAra ko jakAra, "nAmikaraparaH pratyayavikArAgamastha : si: SaM nuvisarjanIyaSAntaro'pi " (2 / 4 / 48) se sakAra ko SakAra, "te dhAtava:" (3 / 2 / 16) se 'jigamiSa' kI dhAtusaMjJA tathA vibhaktikArya / 2. vedAn adhijigaaNste| adhi + iG + san + te| adhyetumicchti| 'adhi' upasargapUrvaka 'iG adhyayane' (2 / 56) dhAtu se san pratyaya, prakRta sUtra se gam Adeza, dvirvacanAdi, "haniGgamorupadhAyAH " se dIrgha, m ko anusvAra, parasavarNa, 'adhijigAMsa' kI dhAtusajJA tathA vibhaktikArya / / 625 / 626. asterbhUrasArvadhAtuke [3 / 4 / 86 ] [ sUtrArtha ] sArvadhAtukasaMjJA se bhinna (asArvadhAtuka) viSaya meM 'as' dhAtu ko 'bhU' Adeza hotA hai|| 626 / [du0 vR0] asterbhUrAdezo bhavati asArvadhAtukaviSaye / bhavitA, bhUtaH / bhavyam, "svarAd ya:" (4 / 2 / 10) / tipA nirdeza: kim ? asitA / / 626 / [du0 TI0 ] aste. / loke~ vyAkaraNaM ca nimittanaimittikayoH paurvAparya dRSTam / athA bIjAGkurayoH / "samAnaH savarNe dIrghIbhavati" (1 / 2 / 1) iti dIrghAt savarNasya pUvatva (paratva) meva, tasmAd asArvadhAtuke nimitte bhUrAdezo vidhIyamAnaH prakRtyavasthAyAmeva yuktastasmin parata: prApnoti, bhavyamiti na sidhyati / vyaJjanAntatvAd myANi kRte tena bhAvyam, tathA prveymiti| ajervIbhAva Akhyeya iti cakSiGaH khyAJAdeze naiSa doSa:, sAmAnyAzrayatvAditi / asArvadhAtukasAmAnyaM ghyaNAdipratyayasyApi gamyate yato'bhihitAd yadarthapratIti:, sa tasyArtha iti nyAyyam / asArvadhAtukazabdAcca sAmAnyameva gamyate, na tu vizeSA ghyaNAdayaH sAmAnyavizeSayozca parasparavirodhAt / yathA vizeSAzrayaNe sAmAnyaM nAzrIyate
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________ 140 kAtantravyAkaraNam "ghyaNAvazyake" (4 / 6 / 59) iti| tathA sAmAnyAzraye'pi na vizeSAzrayaH iti| atra prathamameva buddhyA nirUpya sArvadhAtukasAmAnyamAdezA: kriyante, kRteSu ca teSu tatsAmAnyA-- bhivyaktaye'nurUpAM vyaktiM pryunyjte| bhvAdezo yAM vyaktim, vacyAdezo ghyaNvyaktimiti pratiSedhastu sanimittaka: saarvdhaatukaapeksstvaat| 'asti, staH, santi' ityAdezo na bhavatItyarthaH / sAmAnyasya paurvAparyamiti viSayasaptamIyamacyate, viSayazcAnanyabhAva iti| yathA matsyAnAM jalaM viSaya iti, bhAvi nimittaM vaa| yathA 'yuddhaviSaye snnhyti'| bhAvini yuddhe sannahyatItyartha iti| tathAtrApyanutpanna evAsArvadhAtuke bhUprabhRtaya aadeshaaH| pazcAd yathAsambhavaM prtyyotpttiriti| pratyayaH parazceti niyamaH prayogazabdAnAm, na tu lkssnnshbdaanaam| tathAhi bhUprabhRtayaH kevalA eva gaNeSu paThyante tathA liGgAni ceti| iyaM kAryazabdadarzane yuktiruktA nityazabdadarzane'pyucyate asArvadhAtukaviSayA bhavyavAcyaprabhRtizabdasaMhataya upacArAdasArvadhAtukazabdenAbhidhIyante tAsu bAlavyutpattyarthamanvAkhyAyamAnAH svarakhAGkitA bhUvaciprabhRtayaH AdezA: krtvyaa:| ata evAcyate dvidhA nityatA - paramArthanityatA, vyavahAranityatA c| aste: prayoganivRttyarthaM vcnmidm|| 626 / [vi0 pa0] aste: / "svarAd yaH" (4 / 2 / 10) ityanena 'asArvadhAtuke' iti viSayasaptamyA: phalaM darzitam / tathAhi buddhisthe pratyaye bhUrAdezastata: svarAntatvAd yapratyayaH iti| evaM ca sati bhavyamiti sidhyati, tthotnrtraapi|| 626 / [bi0 TI0] asteH| nanu kimarthamidam 'bhavitA, bhavitavyam' iti bhUdhAtunA sidhyati? stym| asteH prayoganirAsArthaM lAghavArthamavikaraNe iti na kRtam, astibrUcakSiGa vikaraNasya sthiterabhAvAt tadviSayAt kalpanIyaM syAt, sArvadhAtukaviSayatvameva yuktm|| 626 / [samIkSA] 'as' dhAtu se 'bhavitA, bhUta:' Adi prayogoM ke siddhayartha 'bhU' Adeza kI apekSA ko donoM hI AcAryoM ne pUrNa kiyA hai| pANini kA sUtra hai- "asterbhUH' (a0 2 / 4 / 52) / pANini ne sArvadhAtka se bhinna ArdhadhAtuka saMjJA kI hai aura usakA "ArdhadhAtuke'' (a0 2 / 4 / 35) sUtra dvArA adhikAra nizcita kiyA hai| isI adhikAra ke antargata 'bhU' Adi apekSita AdezoM kA vidhAna hai| kAtantrakAra sArvadhAtuka se bhinna pratyayoM ke lie 'asArvadhAtaka' saMjJA kA prayoga karate haiN| sUtra meM asti' kA pATha kiyA gayA hai, ata: adAdigaNapaThita hI 'as' ko 'bhU' Adeza hotA hai, 'asa dIptyAdAnayozca'' (1 / 572) isa bhvAdigaNapaThita dhAtu ko nhiiN| ata: usase 'bhavitA' rUpa siddha na hokara 'asitA' hI rUpa siddha hotA hai|
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIye AkhyAtAdhyAye caturthaH samprasAraNapAda: 141 [vizeSa vacana] 1. loke vyAkaraNe ca nimittanaimittakayoH paurvAparyaM dRSTam (du0 ttii0)| 2. abhihitAd yadarthapratIti: sa tasyArtha iti nyAyyam (Tu0 ttii0)| 3. sAmAnyavizeSayozca parasparavirodhAt (du0 ttii0)| 4. pratyayaH parazceti niyama: prayogazabdAnAM na tu lakSaNazabdAnAm (du0 ttii0)| 5. dvidhA nityatA - paramArthanityatA vyavahAranityatA ca (du0 ttii0)| [rUpasiddhi] 1. bhvitaa| as + iT + paJcamI - taa| 'as bhuvi' (2 / 28) dhAtu se paJcamIvibhaktisaMjJaka parasmaipada - prathamapuruSa - ekavacana 'tA' pratyaya, prakRta sUtra se as ko 'bhU' Adeza, "iDAgamo'sArvadhAtukasyAdiLajanAderayakArAde:' (3 / 7 / 1) se iDAgama, "nAmyantayordhAtuvikaraNayorguNaH' (3 / 5 / 1) se bhUdhAtughaTita UkAra ko guNa tathA "o av'' (1 / 214) se okAra ko avaadesh| 2. bhuutH| as + kta + si| 'as bhuvi' (2 / 28) dhAtu se "niSThA'' (4 / 3 / 93) sUtra dvArA niSThAsaMjJaka 'kta' pratyaya, 'ka' anubandha kA prayogAbhAva, as ko bhU - Adeza, "ke yaNvacca yoktavarjam" (4 / 1 / 7) se yaNvadbhAva, "na NakArAnuban - cekrIyitayo:' (3 / 5 / 7) se aguNa, 'bhUta' zabda kI "dhAtuvibhaktivarjamarthavalliGgam' (2 / 1 / 1) se liGgasaMjJA, si-pratyaya tathA "rephasorvisarjanIya:' (2 / 3 / 63) se sakAra ko visrgaadesh| 3. bhvym| as + ya + si| 'as' dhAtu se "svarAd yaH' (4 / 2 / 10) sUtra dvArA 'ya' pratyaya, prakRta sUtra se 'as' ko 'bhU' Adeza, bhU - dhAtughaTita UkAra ko guNa, "odaudbhyAM kRd yaH svaravat'' (4 / 1 / 31) se 'ya' pratyaya ko svaravadbhAva tathA "o av" (1 / 2 / 14) se avAdeza, 'bhavya' zabda kI liGgasaMjJA, si-pratyaya tathA usako "akArAdasaMbuddhau muzca' (2 / 2 / 7) se 'mu' aadesh|| 626 / 627. bruvo vaciH [3 / 4 / 87] [sUtrArtha] asArvadhAtuka pratyaya ke pare rahate 'brU' dhAtu ko 'vaci' Adeza hotA hai|| 627 / [du0 vR0] bruvo dhAtorvacirAdezo bhavati asaarvdhaatukvissye| vaktA, vkssyti| vAcyam"RvarNavyaJjanAntAd ghyaN" (4 / 2 / 25) / / 627 / [du0 TI0] bruvH| buJaH prayoganivRttyartha vacanam AtmanepadArtha c| ikAra ihoccAraNArtha ev|| 627 /
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________ 142 kAtantravyAkaraNam [samIkSA 'brU vyaktAyAM vAci' (2 / 66) dhAtu se asArvadhAtuka 'tA. syati, ghyaNa' Adi pratyayoM meM vaktA, vakSyati, vAcyam' Adi zabdarUpoM ke siddhayartha donoM hI AcAryoM ne 'vac' Adeza kiyA hai| pANini kA bhI yahI sUtra hai- "bruvo vaciH'' (a0 2 / 4 / 53) / Uce, vakSyate' Adi Atmanepada meM yaha Adeza pravRtta hotA hai| 'vaci' Adeza meM 'ikAra' ko uccAraNArtha par3hA gayA hai"ikAra ihoccAraNArtha eva'' (Tu0 ttii0)| [rUpasiddhi] 1. vktaa| brU + zvastanI - taa| 'brUJ vyaktAyAM vAci' (2 / 66) dhAtu se zvastanIvibhaktisaMjJaka parasmaipada - prathamapuruSa - ekavacana 'tA' pratyaya, prakRta sUtra se 'brU' ko 'vac' Adeza, "pacivacisiciricimucezcAt'' (3 / 7 / 18) se: iDAgama kA niSedha tathA "cavargasya kirasavarNe (3 / 6 / 55) se cakAra ko kkaaraadesh| 2. vkssyti| brU + bhaviSyantI - syti| 'brUJ vyaktAyAM vAci' (266) dhAtu se bhaviSyantIsaMjJaka parasmaipada - prathamapuruSa-ekavacana 'syati' pratyaya, prakRta sUtra se 'brU' ko 'vac' Adeza, cakAra ko kakArAdeza tathA "nAmikaraparaH pratyayavikArAgamastha: si: SaM nuvisarjanIyaSAntaro'pi' (2 / 4 / 47) se 'syati' pratyayaghaTita sakAra ko SakAra, 'k + p' saMyoga se 'kss'| 3. vaacym| brU + ghynn| 'brU vyaktAyAM vAci' (2 / 66) dhAtu se "RvarNavyaJjanAntAd ghyaN' (4 / 2 / 35) se 'ghyaNa' pratyaya, 'gha - Na' anubandhoM kA prayogAbhAva, prakRta sUtra se 'vac' Adeza, "siddhirijvad jNAnubandhe" (4 / 1 / 1) se ijvadbhAva, "asyopadhAyA dIrgho vRddhi minAminicaTsu' (3 / 6 / 5) se upadhAsaMjJaka akAra ko dIrgha Adeza, 'vAcya' zabda kI liGgasaMjJA tathA vibhktikaary|| 627 / 628. cakSiGaH khyAJ [3 / 4 / 88] [sUtrArtha] asArvadhAtuka pratyaya ke pare rahate 'cakSiG' dhAtu ko 'khyAJ' Adeza hotA hai|| 628 / [du0 vR0] cakSiGaH khyAAdezo bhavati asaavdhaatkvissye| AkhyAtA, AkhyAsyati, aakhyaasyte| anubndhtvaadubhypdm| aakhyeym| "Atkhano ricca" 14 / 2 12) iti yH| kathaM saMcakSyo durjn:'| varjanIya ityrthH| nRcakSA raaksssH| asuna aunnaadiktvaat| vicakSaNo vidvAn lokata: siddhH|| 628 / [du0 TI0] ckssi0| cakSiG AtmanepadItyAha-anubandhatvAdubhayapadam iti| tasmAt 'khyA
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIye AkhyAtAdhyAye caturthaH samprasAraNapAda: 143 prakathane' (2 / 24) ityanena na sidhyati cakSiGa: prayogazca prApnoti khyAdistAvadayamAdeza: kssyaadirpiissyte| kaizcid AkSyAtA, aakssyaatum| 'saMcazvaH' iti vyaJjanAntatvAd ghyaNa, varjane'tra dhaaturvrtte| 'nRn caSTe' iti hiMsAyAmatra dhAduH, anyatra vicaSTe iti vicakSaNa: "kRtyayuTo'nyatrApi" (4 / 5 / 92) iti kartari yutt| bone'tra dhAturvartate iti|| 628 / [samIkSA] 'cakSiG' dhAtu se asArvadhAtuka 'tA-syati' Adi pratyayoM meM 'AkhyAtA, AkhyAsyati, AkhyAsyate' Adi zabdarUpoM ke siddhayartha donoM hI AcAryoM ne 'khyAJ' Adeza kA vidhAna kiyA hai| pANini kA bhI yahI sUtra hai - "cakSiGaH khyAJ'' (a0 2 / 4 / 54) / yaha jJAtavya hai ki 'cakSiG' dhAtu GAnubandha hone se AtmanepadI hai "kartari rucAdiGAnubandhebhyaH" (3 / 2 / 42), parantu yahA~ ubhayapadI abhISTa hone se 'khyAJ' Adeza meM prakArAnubandha kiyA gayA hai - "injya jAderubhayam'' (3 / 2 / 45) / isake phalasvarUpa 'AkhyAsyati, AkhyAsyate' Adi rUpa ubhayapadoM meM siddha hote haiN| kinhIM vidvAnoM ke matAnusAra 'kSyA' Adeza hotA hai, ata: 'AkSyAtA, AkSyAtum' zabdarUpa bhI sAdhu mAne jAte haiN| [vizeSa vacana 1. kathaM saMcakSyo durjanaH, varjanIya ityarthaH (da0 vR0)| 2. vicakSaNo vidvAn lokata: siddha: (du0 vR0)| 3. saMcakSyaH iti| .......... varjane'tra dhAturvartate (du0 ttii0)| 4. nRn caSTe (nRcakSA) iti hiMsAyAmatra dhAtuH (du0 ttii0)| 5. vicaSTe iti vicakSaNaH ....... bodhanetra dhAturvartate iti (du0 ttii0)| [rUpasiddhi] 1. aakhyaataa| A + cakSiG + shvstnii-taa| 'AG' upasargapUrvaka 'cakSiG vyaktAyAM vAci' (241) dhAtu se zvastanIsaMjJaka prathamapuruSa-ekavacana 'tA' pratyaya, prakRta sUtra se 'khyA' Adeza, '' anubandha kA prayogAbhAva tathA "aniDekasvarAdAtaH" (3 / 7 / 13) se iDAgama kA abhaav| 2. AkhyAsyati, aakhyaasyte| A + cakSiG + syti| 'AG' upasargapUrvaka bhaviSyantIsaMjJaka prathamapuruSa-ekavacana 'syati' pratyaya, prakRta sUtra se 'khyA' aadesh| AtmanepadasaMjJaka 'te' pratyaya meM 'AkhyAsyate' ruup|| 628 / 629. vA parokSAyAm [3 / 4 / 89] [sUtrArtha] parokSAvibhaktisaMjJaka pratyaya ke pare rahate 'cakSiG' ke sthAna meM 'khyAJ' Adeza vikalpa se hotA hai|| 629 /
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________ 144 kAtantravyAkaraNam [du0 vR0] cakSiGaH parokSAyAM khyAAdezo bhavati vaa| Acakhye, Acakhyau, AcacakSe / / 629 / [du0 TI0] vA paro0 / pUrveNa nitye prApte vibhaasseymucyte|| 629 / [samIkSA 'cakSiG' dhAtu se parokSAvibhakti meM 'Acakhye, Acakhyau' Adi zabdarUpoM ke siddhayartha donoM hI AcAryoM ne vaikalpika khyAu Adeza kA vidhAna kiyA hai| pANini kA sUtra hai - "vA liTi'' (a0 2 / 4 / 55) / yaha jJAtavya hai ki 'khyAc' Adeza ke anubandha hone se parasmaipada tathA Atmanepada donoM meM hI rUpa baneMge, javaki 'cakSiG' dhAtu DakArAnubandhaviziSTa hai, ata: usase kevala Atmanepada meM rUpa bneNge| [rUpasiddhi] 1. aackhye| AG + cakSiG + e| 'AG' upasargapUrvaka cakSiG vyaktAyAM vAci' (241) dhAtu se parAkSAsaMjJaka Atmanepada-prathamapuruSa-ekavacana 'e' pratyaya, prakRta sUtra se 'khyAJ' Adeza, j-anubandha kA prayogAbhAva. dvivacana, abhyAsasaMjJA, AdivyaJjana kA zeSa, hrasva, kh ko k, "kada sya cavarga:' (3 / 3.13) se k ko c tathA dhAtugata AkAra kA lop| 2. aackhyau| AG + cakSiT + att| 'AG' upasargapUrvaka cakSiG' dhAtu se parokSAsaMjJaka parasmaipada-prathamapuruSa ekavacana 'aT' pratyaya, 'khyA' Adeza. dvivacanAdi, "AkArAdaTa au' (3 / 141) se aTa ke sthAna meM o tathA 'sandhyakSare ca'' (3 / 6 / 38) se dhAtugata AkAra kA lop| 3. aaccksse| A + cakSiG + e| 'AG' upasagaMpUrvaka cakSiG' dhAtu se parokSAsaMjJaka 'e' pratyaya tathA khyAjAdeza ke abhAva meM 'cakSa' ko dvivaMcanAdi / / 6.9 / 630. ajervI: [3 / 4 / 90] [sUtrArtha] asArvadhAtuka pratyaya ke pare rahane para 'aja' dhAtu ko To' Adeza hotA hai|| 630 / [du0 vR0] ajervIrAdezo bhvtysaarvdhaatkvissye| vivyataH vivyuH vayanIyam. vona:, vItavAn : vyaJjanAdo veti kecit - prAjitA, prvetaa| prAjiSyate. pravaSyate prAjitum, pravatum / ghabalkyapsu ca na syAt - samAjaH, udajaH, smjyaa| prAjano daNDaH. pravayaNo daNDa: iti c| vaadhikaaraadiymissttsiddhiriti|| 630 / [du0 TI0] aje0 / 'samAjaH' iti ghny| 'udajaH' iti "samudorajaH pazuSu' (4 / 8 / 51) HEATRE
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIye AkhyAtAdhyAye caturthaH samprasAraNapAdaH ityl| 'samajyA' iti ''samajAsanisadinipatizIsuvidyaTicarimanibhRJiNAM saMjJAyAm" (4 / 5/76) iti kyap / yuTpratyaye ca vibhASeti guNotkarSabhAvena vyavasthitavibhASAmAha-vaicitryArtham / / 630 / [vi0 pa0 ] aje0| ghnyityaadi| 'samAja:' iti bhAve ghaJ / 'udaja:' iti 'samudoraja: pazuSu" (4 / 5 / 51) ityl| 'samajyA' iti / 'samajAsani0 " (4 / 5 / 76) ityAdinA kyap / / 630 / [samIkSA] 'aj' dhAtu se 'atus, us, anIya, kta, ktavantu' Adi pratyayoM meM 'vivyatuH, vayanIyam, vItavAn' Adi zabdarUpoM ke siddhyartha donoM hI AcAryoM ne sUtra banAe haiN| pANini kA sUtra hai "ajervyaghaJapo" (a0 2 / 4 / 56 ) / pANini ne 'aghaJapo: ' zabda kA sUtra meM hI pATha kiyA hai, tadanusAra 'samAja, samaja:' Adi zabdoM meM 'vI' Adeza pravRtta nahIM hotA / kAtantrasUtrakAra ne sUtra meM yaha pATha nahIM kiyA hai, ata: vRttikAra durgasiMha ne vRtti meM kahA hai 'ghaJalkyapsu ca na syAt' / yaha jJAtavya hai ki pANini ne 'kyap' pratyaya kA pATha nahIM kiyA hai, ataH vRttikAra ko usakI pUrti karanI par3I hai 'ghaJoH pratiSedhe kyapa upasaMkhyAnam" (kAzikA 0 2 / 4 / 56 - vA0 ) / ataH 'samajyA' meM bhI vihita Adeza nahIM hotA hai| -- 145 [vizeSa vacana ] 1. vAdhikArAdiyamiSTasiddhi: (du0 vR0 ) / 2. vyavasthitavibhASAmAha - vaicitryArtham (du0 TI0 ) / [rUpasiddhi] 1. vivyatuH / aj + parokSA - atus / 'aja kSepaNe ca ' (1 |64) dhAtu parokSAvibhaktisaMjJaka parasmaipada - prathamapuruSa - dvivacana 'atus' pratyaya, prakRta sUtra se 'aj' ko 'vI' Adeza, dvirvacana, abhyAsasaMjJA, hrasva, "ya ivarNasthAsaMyogapUrvasyAnekAkSarasya" (3 / 4 / 58) se abhyAsasaMjJaka vI - ghaTita IkAra ko yakAra tathA "rasakArayorvisRSTaH" (3 / 8 / 2) se sakAra ko visargAdeza / 2. vivyuH / aja + parIkSA - us / 'aja' dhAtu se parokSAsaMjJaka prathamapuruSa - bahuvacana 'us' pratyaya tathA anya prakriyA pUrvavat / 3. vyniiym| aj + anIya + si| 'aja' dhAtu se 'anIya' pratyaya, prakRta sUtra se 'aj' ko 'vI' Adeza, guNa, ayAdeza, 'vayanIya' kI liGgasaMjJA tathAM vibhaktikArya / 4. vItaH / aj + kta si| 'aj' dhAtu se "niSThA" (4 / 3 / 93) sUtradvArA kta-pratyaya, k-anubandha kA prayogAbhAva prakRta sUtra se 'vI' Adeza, yaNvadbhAva, aguNa, liGgasaMjJA tathA vibhaktikArya /
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________ 146 kAtantravyAkaraNam 5. viitvaan| aj + ktavantu + si| 'aj' dhAtu se kartA artha meM ktavanta pratyaya, aj ko vI-bhAva, liGgasaMjJA tathA vibhaktikArya / / 630 / 631. adAluMg vikaraNasya [3 / 4 / 91] [sUtrArtha] adAdigaNapaThita dhAtuoM se hone vAle 'an' vikaraNa kA luk hotA hai|| 631 / [du0 vR0] adAdergaNAd vikaraNasya lug bhvti| atti, hanti, juhoti, bibheti, juhuta:, bibhiit:| laglopatvAnna gnnH| vikaraNasyeti kim ? ann| adAdyantargaNo juhotyaadiriti|| 631 / [du0 TI0] adA0 / luJcanaM luk / 'lanca apanayane' (1 / 47), sampadAditvAd bhAve kvip| sArvadhAtukaM kartRtvArthasya saahaayyaayotpdyte| vikrnnsyetyaadi| "adAdeluMganaH' iti kRte anniti kimayaM sAnubandho niranubandho vA, tatazca 'aghnan' iti "asandhyakSarayorasya tau tallopazca" (3 / 6 / 40) kRte prApnotIti vipratipadyeta / / 631 / [vi0 pa0] adA0 / aghnanniti hyastanyavikaraNasya luk, "gamahan" (3 / 6 / 43) ityAdinopadhAlopaH, "luptopadhasya ca" (3 / 6 / 29) iti ghtvm| yadi vikaraNagrahaNamapanIya adAdeluMgityucyate, tadA kimayaM sAnubandho niranubandho veti sNshyH| niranubandhapakSetrApi vikaraNAkArasya "asandhyakSarayorasya tau tallopazca" (3 / 6 / 40) iti kRte an vidyate iti syaat| sAnubandhapakSe sidhyatyevAbhimataM vikaraNasyaivAna: sAnubandhatvAt / kevalam atrAMza nizcAyako nAstIti vikrnnsyetyucyte|| 631 / [bi0 TI0] adA0 / nanu "an vikaraNaH kartari" (3 / 2 / 32) ityatra an-vikaraNa: kartari anadAderiti kriytaam| na ca dezyam, yAdRgjAtIyasyeti nyAyAdadAdergaNavarjanasAdRzyAd vidhirapi gaNe syaat| tato gaNaparipaThitadhAtoran syAt, na cikiirssaadeH| yad vA "bhAvAdikarmaNorvodupadhAt" (4 / 1 / 17) ityatra vyavasthita8.dhikArAd guNyanaH syAd ityuktam , tena 'gudhitam' ityatra na syAditi na snggcchte| kiJcAyaM kRtprakaraNAnapekSitvAd kathaM sUtramidaM durgavAkye durgavAkya- TIkAkAreSvevamAha - adaadernkrnnaat| tenAsArvadhAtukakartRtvAt asya sAhacaryAbhAvAt kartRtvaM noppdyte|| 631 / / / iti zrIbilvezvaraTIkAyAmAkhyAte tRtIyAdhyAye caturthaH samprasAraNapAdaH smaaptH||
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIye AkhyAtAdhyAye caturthaH samprasAraNapAda: 147 [samIkSA] gaNapaThita dhAtuoM se pANini ne 'zap' tathA kAtantrakAra ne 'an' yaha sAmAnya vikaraNa kiyA hai| prakriyA ke anusAra sabhI vyAkaraNoM meM gaNapaThita dhAtu tathA AkhyAtasaMjJaka pratyayoM ke madhya meM jisa pratyaya kA vidhAna kiyA jAtA hai, use vikaraNa kahate haiM - 'prakRtipratyayamadhyapaThitatvaM vikrnntvm'| isake sAtha hI bhvAdigaNapaThita dhAtuoM meM to sAmAnya vikaraNa sarvatra pravRtta hotA hai aura svarUpataH usakI sthiti bhI banI rahatI hai, parantu 'adAdi' prabhRti gaNoM kI dhAtuoM meM usakI prApti to hotI hai, lekina use bAdhakara anya vikaraNa ho jAte haiN| adAdigaNa kI dhAtuoM meM usakA luk hI donoM AcAryoM ne kiyA hai| pANini kA sUtra hai - "adiprabhRtibhyaH zapa:' (a0 2 / 472) / [rUpasiddhi] 1. atti| ad + anluk + vrtmaanaa-ti| 'ada bhakSaNe' (2 / 1) dhAtu se vartamAnAsaMjJaka parasmaipada prathamapuruSa-ekavacana 'ti' pratyaya, "an vikaraNa: kartari'' (3 / 2 / 32) se an vikaraNa, prakRta sUtra se usakA luk tathA dakAra ko tkaaraadesh| 2. hnti| han + anluk + vrtmaanaa-ti| 'han hiMsAgatyo:' (24) dhAt se vartamAnAsaMjJaka 'ti' pratyaya, an vikaraNa tathA usakA luk| 3. juhoti| hu + anluk + vartamAnA - ti| 'hu dAne' (2 / 67) dhAtu se ti-pratyaya, an vikaraNa, usakA luk "juhotyAdInAM sArvadhAtuke" (3 / 3 / 8) se dvirvacana, abhyAsasaMjJA, hakAra ko jakAra tathA dhAtughaTita ukAra ko gunnaadesh| 4. bibheti| bhI + anluk + vrtmaanaa-ti| 'ji bhI bhaye' (2 / 68) dhAtu se ti-pratyaya, an vikaraNa, usakA luk, 'bhI' ko dvirvacana, abhyAsasaMjJA, hrasva, bh ko b tathA dhAtugata IkAra ko gunnaadesh| 5. juhut:| ha + anlak + vartamAnA ts| 'ha dAne' (2067) dhAtu se vartamAnAsaMjJaka prathamapuruSa-dvivacana 'tas' pratyaya, an vikaraNa, usakA luk tathA dvivcnaadi| 6. bibhiitH| bhI + anluk + vrtmaanaa-ts| 'ji bhI bhaye' (268) dhAtu se vartamAnAsaMjJaka 'tas' pratyaya, avikaraNa, usakA luka, dvivcnaadi| 'jahataH, bibhIta:' meM "luglope na pratyayakRtam'' (3 / 8 / 29) ke anusAra guNAdeza nahIM hotA hai|| 631 / 632. iN-sthA-dA-pibati-bhUbhyaH sica: parasmai [3 / 4 / 92] [sUtrArtha] parammaipadasaMjJaka pratyaya ke pare rahate 'DaN, sthA, dA, pA, bhU' dhAtuoM se hone vAle 'sic' pratyaya kA luk hotA hai|| 632 /
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________ 148 kAtantravyAkaraNam [du0 vR0] iNAdibhyaH parasya sico lug bhavati parasmaipade prt:| agAt, adhyagAt, asthAt, adAt, adhAt, apAt, abhuut| pibateriti kim ? 'pA rakSaNe' (2 / 21) - apaasiit| parasmA iti kim ? samasthiSata, adiSata, adhipt| ghAzAcchAsAdheTA vA vaktavyam - aghrAt, aghraasiit| azAt, ashaasiit| acchAt, acchaasiit| asAt, asaasiit| adhAt, adhAsIt / / 632 / // iti daurgasihyA vRttAvAkhyAte tRtIyAdhyAye samprasAraNapAdazcaturthaH smaaptH|| [du0 TI0] inn0| ihApi 'iNvadiko'pi grahaNam' ityaah-adhygaaditi| 'dA' iti saMjJA gRhyate, deGa: AtmanepaditvAd ihaagrhnnm| aluvikaraNena bhavatinA sAhacaryAt pibatergrahaNaM bhaviSyati, kiM tipA nirdezena, 'pai o vai zoSaNe' (1 / 261) ityasyApyagrahaNam, lAkSaNikatvAditi ? satyam, pratipattiriyaM griiysiiti| ghrAzAcchAsAdheTAM vA vaktavyam iti 'ghrA gandhopAdAne, zo tanUkaraNe, cho chedane, So antakarmaNi, dheTa pA pAne' (1 / 265; 319, 20, 21; 1 / 264), dAsaMjJakatvAnnitye prApte vibhaasseym| vaktavyaM vyAkhyeyamiti kecinnityaM kecid vibhASeyaM smaranti, tadanena vAkyenAvirbhAvitamiti bhaavH| tanAdInAM tathAsonalopamicchantyeke, teSAM "hrasvAccAniTaH" (3 / 6 / 52) iti sico lopo bhvti| thAsA sahacaritastazabdo'pyekavacanameva gRhyate, tanAdaya: AgaNAntAt / atata, atthaa:| asata, asthaa:| kecit sanote kaM sicaM kRtvA aatvmicchnti| asAta, asaathaa:| ataniSTa, atnisstthaaH| asaniSTa, asaniSThAH / / 632 / // iti durgasiMhaviracitAyAM kAtantravRttiTIkAyAmAkhyAte tRtIyAdhyAye caturthaH samprasAraNapAdaH smaaptH|| [vi0 pa0] iN / atrApi 'iNvadiko'pi bhavati' ityaah-adhygaaditi| apAsIditi sici pare "yamiraminamyAdantAnAM sirantazca" (3 / 7 / 10) iti itt| "iTazceTi" (3 / 6 / 53) iti sico lopaH, smaandiirghtvm| 'samasthiSata, adiSata' ityaadi| "samavapravibhyaH" (3 / 2 / 42-14) iti rucAditvAt tiSThaterdadAtezca anubandhatvAdAtmanepadam, anta, sic, "sthAdoriradyatanyAmAtmane" (3 / 5 / 29) ityanena ikAra:, "Atmane cAnakArAt" (3 / 5 / 39) iti nalopaH, "ghrAzA0" ityAdinA sica: sthitipakSe "yamiraminamyAdantAnAM sirantazca" (3 / 7 / 10) iti puurvvt| vaktavyaM vyAkhyeyamityAha - kecidicchanti, kecinnecchnti| tnmtprmaannmityrthH|| 632 / // iti zrImatrilocanadAsakRtAyAM kAtantravRttipaJjikAyAm AkhyAte tRtIyAdhyAye samprasAraNapAdazcaturthaH smaaptH||
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIye AkhyAtAdhyAye caturthaH samprasAraNapAda: 149 [samIkSA] 'agAt, adhyagAt, adAt, abhUt' Adi adyatanI vibhakti ke zabdarUpoM meM "sijadyatanyAm" (3 / 2 / 24) se hone vAle 'sic' pratyaya ke lopa kI jo apekSA hotI hai, usakI pUrti donoM hI AcAryoM ne kI hai| pANini kA sUtra hai - "gAtisthAghupAbhUbhya: sica: parasmai" (a0 2 / 4 / 77) / yaha jJAtavya hai ki jina dhAtuoM kI pANini 'ghu' yaha kRtrima saMjJA karate haiM, kAtantrakAra ne unakI 'dA' yaha anvartha saMjJA kI hai, tadanusAra hI sUtroM meM yahA~ unakA pATha kiyA gayA hai| pANini ke 'gAti-pA' pATha kI apekSA kAtantrakAra kA 'iN-pibati' yaha pATha adhika spaSTArthAvabodhaka hai| 'kecita, eke' zabdoM se vividha pUrvAcAryoM ke matoM kA vyAkhyAkAroM ne smaraNa kiyA hai| [vizeSa vacana] 1. ihApi iNvadiko'pi grahaNam ityAha-adhyagAditi (du0 TI0, vi0 p0)| 2. alugvikaraNena bhavatinA sAhacaryAt pibatergrahaNaM bhaviSyati (du0 ttii0)| 3. pratipattiriyaM garIyasIti (du0 TI0) 4. vaktavyaM vyaakhyeymiti| kecinnityaM kecid vibhASeyaM smaranti, tadanena vAkyenAvirbhAvitamiti bhAvaH (du0 ttii0)| 5. vaktavyaM vyAkhyeyamityAha - kecidicchanti, kecinnecchnti| tanmataM pramANamityarthaH (vi0 p0)| [rUpasiddhi] 1. agaat| aT + iN + adytnii-di| 'iN gatau' (2 / 13) dhAtu se adyatanIvibhaktisaMjJaka parasmaipada-prathamapuruSa ekavacana di' pratyaya, "aD dhAtvAdistinyadyatanIkriyAtipattiSa" (3 / 8 / 16) se dhAtupUrva aDAgama, 'sijadyatanyAm' (3 / 2 / 24) se sic pratyaya, "iNo gA" (3 / 4 / 83) se 'iN' ko 'gA' Adeza, "aniDekasvarAdAta:' (3 / 7 / 13) se aniTa, prakRta sUtra se 'sic' pratyaya kA luk tathA pratyayastha dalAra ko tkraadesh| 2. adhygaat| adhi + aT + ik + adytnii-di| 'ik smaraNe' (2 / 12) dhAt se adyatanIsaMjJaka 'di' pratyaya, aDAgama, sic pratyaya, 'ik' ko 'gA' Adeza, aniT, sic-lopa tathA 'd' ko 't'|| 3. asthaat| aT + sthA + adytnii-di| 'SThA gatinivRttau' (1 / 267) dhAtu se 'di' pratyaya tathA anya prakriyA puurvvt| 4. adaat| aT + dA + adytnii-di| 'Du dAJ dAne' (2 / 84) dhAtu se 'di' pratyaya tathA anya prakriyA puurvvt| 5. adhaat| aT + dhA + adytnii-di| 'Du dhA dhAraNapoSaNayoH' (2 / 85) dhAtu se 'di' pratyaya tathA anya prakriyA puurvvt|
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________ 150 kAtantravyAkaraNam 6. apaat| aT + pA + adytnii-di| 'pA pAne' (1 / 264) dhAtu se 'di' pratyaya tathA anya prakriyA puurvvt| 7. abhuut| aT + bhU + adytnii-di| 'bhU sanAyAm' (1 / 1) dhAtu se 'di' pratyaya tathA anya prakriyA puurvvt|| 632 / / / ityAkhyAte tRtIyAdhyAye samIkSAtmakazcaturthaH samprasAraNapAdaH smaaptH||
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________ atha tRtIye AkhyAtAdhyAye paJcamo guNapAdaH 633. nAmyantayordhAtuvikaraNayorguNaH [3 / 5 / 1] [sUtrArtha] pratyaya ke para meM rahane para nAmyanta dhAtu tathA nAmyanta vikaraNa ko antaratama guNa Adeza hotA hai|| 633 / [du0 vR0] __nAmyantayordhAtuvikaraNayorantaratamo guNo bhavati, arthAt pratyaye pre| etA, cetA, netA, stotA, bhavitA, krtaa| sunoti, tnoti| nAmyantayoriti kim ? umbhitA, krINAti, glAyati, mlAyatItyaikAropadezabalAnna gunnH| nIbhyAm, lUbhyAm iti gaunntvaat|| 633 / [du0 TI0] nAmya0 / nanu vikaraNasya sArvadhAtukanimittatvAt sArvadhAtuke parato guNo bhavati, dhAtostu nirnimitta eva guNa: syAt, 'nAminaH' iti pratiSedhAdiviSayo vissysptmyoppdyte| "uvarNAdAvazyake ghyaNa' vacanAd bhUtapUrvAcca na virudhyte| vakSyamANe'pi yoge 'kuNDitA, vicchitA' ityatra na guNaprasaGgaH, dhAtUpadezAvasthAyAmeva jJApitasyAnuSaGgasya nitytvaat| tathA nirapekSasvarUpamAtrAzritasya chakArasya dvirbhAvasyeti, kintu cetA, stotA, kartA' itITpratiSedho na syAt 'sakRd bAdhito vidhirbAdhita eva' (kA0 pari0 36) ityasyAviSayatvAt, ivarNAd RkArAd ukArAcca yad vihitamasArvadhAtukamiti vyAkhyA noppdyte| nAtra buddhikRtavyApAra AzrIyate "pratyayaH parazca" (3 / 2 / 1) iti vacanAt sArvadhAtukAsArvadhAtukanimitta itydossH| athavA vikaraNa: sanimittakastatsAhacaryAd dhAturapi sanimittaka eveti vikaraNena sAhacaryAd dhAturapi sArvadhAtukanimittaka eveti nocyate yaNAdiSu gunnprtissedhaat| nAmI ante yayoriti antagrahaNaM vispaSTArthameva 'yena vidhistadantasya" (kA0 pari0 3) iti vcnaat| atha dhAtu- vikaraNAbhyAM nAmI viziSyate "nAminazcopadhAyA lagho:" (3 / 5 / 2) iti niyamArtha syAd vishessnnvishessybhaavsyessttvissytvaat| atra arityakAra: kaNThyo repho mUrdhanyo vacanAdekadezenAntaratamatayA RvarNasya mUrdhanyasya sthAne prvrtte| ___eteti| 'iN gatau' (2 / 13) vyapadezivadbhAvena nAmyantatvamastIti bhaavH| nanu "nAmino guNavRddhI" iti paribhASeva kathamiha na kRtA sthAnAntareSu ca nAmigrahaNaM na vidheyaM syAt ? stym| yatra guNavRddhI zrUyete tatra nAmina eva sthAne veditavye iti caritArthatvAnnAminastadantavidhinA sambandho na syaat| atha yatra guNavRddhI zrUyete tatra
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________ 152 tRtIye AkhyAtAdhyAye paJcamo guNapAdaH nAmina ityetadupasthitaM veditavyam / tena ca tadantavidhirbhaviSyatIti pratipattiriyaM garIyasI syAt / nAmyantasya guNa ityukte prakaraNavazAd dhAtvadhikArAcca 'paTutA' iti kuto guNaprasaGgaH, kintu vikaraNasyeti yogavibhAgaH syAt / 'varamakSarAdhikyaM na punaryogavibhAgaH ' iti yuktm| dhAtuvikaraNayoriti / 'umbhitA, krINAti' iti bhakArasyoSThyasya oMkAra oSThyaH syaat| AkArasya kaNThyasya ekAraH kaNThyo'pi guNaH syAd iti naamigrhnnm| nIbhyAm, luubhyaamiti| yadyapi kvibantAnAmapi dhAtutvamasti tathApi liGgatvAbhisaMbandhAd gauNatvamiti bhAvaH / / 633 / [vi0 pa0 ] naamyntyoH| nanu sArvadhAtuke vikaraNasya bhavato guNo'pi tasminneva bhavatIti yuktam, dhAtostu nAmino nirnimitta eva guNaH syAt / na ca vaktavyam / evaM sati yaNAdiSu guNapratiSedho vyarthaH iti tasya viSayasaptamyaivopapannatvAt / atha "uvarNAdAvazyake" (4 / 2 / 37) iti vacanAd guNasya sanimittatAM manyate / anyathA nirapekSasya guNe sati uvarNAbhAvAd ghyaNvidhAnamanarthakamiti, tadayuktam / kRte'pi guNe bhUtapUrvagatyA vacanAd ghyaN bhaviSyatIti? satyametat, kintu " ivarNAdazvizriDIGzIGa : " ( 3 / 7 / 14) ityAdineTpratiSedho'narthakaH : syAt / tatra hi ivarNAntAd vihitamasArvadhAtukamaniDiti vyAkhyAnaM krissyti| yadi punariha nirapekSo guNaH syAt, tadetannopapadyate ityanarthakamevedaM syAdityAha arthAd ityaadi| athavA sanimittena vikaraNena sAhacaryAd dhAtorapi sanimittasyaiva guNa iti / na ca vaktavyam, vikaraNasya sArvadhAtukasyaiva nimittatvAd dhAtorapi sArvadhAtukameva nimittamiti yaNAdiSvasArvadhAtukeSu pratiSedhasyAnarthakyaprasaGgAt / evamuttaratrApi sUtre iti / [chidibhidirudhikrudhiityaaderniddvidhaanmnrthkmiti]| " apUrve dve sandhyakSare ca guNa" (3 / 8 / 34) iti sthAne'ntaratamatayA pravartate, atra ar ityakAraH kaNThyo repho mUrdhanya iti vacanAdezAntaratamatayA RvarNasya mUrdhanyasya sthAne bhavati / evam ekAraH kaNThatAlavyaH / ivarNasya tAlavyasyaiva guNa ekAra:, oMkArazca kaNThya oSThyazceti uvarNasya oSThyasya guNa okAra iti / etA iti / vyapadezivadbhAvena iNo nAmyantatA / 'umbhitA, krINAti' iti / anyathA bhakArasyoSThyasya oMkAra oSThyo guNaH syAd AkArasya kaNDyasya ekadezAntaratamaH : 'ar' syAditi bhAvaH / / 633 / [samIkSA] kAtantrakAra ne avarNabhinna svaroM ko 'nAmI' saMjJA kI hai "svaro'varNavarjo nAmI" (1 / 1 / 7), tadanusAra isameM i-I-u-u-R-R-lu-lU-e-ai-o-au ina 12 varNoM kA samAveza hotA hai| pANini ne 'ik' pratyAhAra meM 'i- 3 - R lR ' ina cAra varNoM ko svIkAra kiyA hai| donoM vyAkaraNoM meM prakRta sUtra ke jo udAharaNa die gae haiM, unameM 'i-u-R' varNoM ko hI guNa Adeza hotA hai| ata: 'nAmyanta iganta'
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIye AkhyAtAdhyAye paJcamo guNapAdaH 153 nirdezoM meM pANinIya 'iganta' nirdeza hI adhika upayukta kahA jA sakatA hai| unake "sArvadhAtukArdhadhAtukayo:' (a0 7 / 3 / 84) sUtra meM 'iganta' ko hI guNa kA vidhAna kiyA gayA hai| kAtantrIya 'dhAtu-vikaraNa' yaha ubhaya nirdeza adhika spaSTatA kA bodhaka hai, jabaki pANini vikaraNasahita dhAtu kI aGgasaMjJA mAnakara iganta vikaraNa ko guNa Adeza karate haiN| [vizeSa vacana] 1. vacanAd bhUtapUrvAcca na virudhyate (du0 ttii0)| 2. nAtra buddhikRtavyApAra AzrIyate (du0 ttii0)| 3. antagrahaNaM vispaSTArthameva (du0 ttii0)|| 4. varamakSarAdhikyaM na punaryogavibhAga iti yuktam (du. ttii0)| [rUpasiddhi 1. etaa| iN + shvstnii-taa| 'iN gatau' (2 / 13) dhAtu se zvastanIvibhaktisaMjJaka prathama puruSa-ekavacana 'tA' pratyaya tathA prakRta sUtra se ikAra ko gunnaadesh-ekaar| 2.cetaa| ci + shvstnii-taa| 'cic cayane' (4 / 5) dhAtu se zvastanIvibhaktisaMjJaka prathamapuruSa-ekavacana 'tA' pratyaya tathA prakRta sUtra se ikAra ko gNAdeza ekaar| 3-6. netaa| nI + shvstnii-taa| stotaa| stu + shvstnii-taa| bhvitaa| bhU + taa| krtaa| kR + taa| kramaza: 'NI prApaNe, pTuJ stutI, bhU sattAyAm, DukRJ karaNe' (1 / 600, 2 / 65,111, 7 / 3) dhAt sa tA-pratyaya, prakRta sUtra sa IkAra-ukAra-UkAra tathA RkAra ko gunnaadesh| 7-8. sunoti| su + nu + ti| tnoti| tana + u + ti| 'puJ abhiSave' (4 / 1) tathA 'nanu vistAra' (7 / 1) dhAtu se vartamAnAsaMjJaka prathamapuruSa ekavacana 'ti' pratyaya, "nuH pvATe:'' (3 / 2 / 38) se 'nu' vikaraNa, "tanAdezaH'' (3 / 2 / 37) se 'u' vikaraNa tathA prakRta sUtra dvArA vikaraNaghaTita ukAra kA gnnaadsh|| 633 / 634. nAminazcopadhAyA laghoH [3 / 5 / 2] [sUtrArtha] dhAtu meM upadhAsaMjJaka laghubhUta nAmI vargoM kA guNa Adeza hotA hai pratyaya ke paravartI hone pr|| 638! [du0 vR0] dhAAMrupadhAyA nAmino laghAguNo bhvti| koSitA, koSiSyate, vanitA, vrnissyte| bhannA, chenA' iti pratyaye pare dhaatorupdhaiv| cakAra uttraarthH|| 634 / [du0 TI0] nAmi0 / vikaraNasya nAmyupadhatvaM nAmnItyAha - dhAnoriti / dhAtvadhikAro'tra vartata
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________ 154 tRtIye AkhyAtAdhyAye paJcamo guNapAdaH eva vyaktau pratyayazcAvazyaM bhaaviiti| bhettetyaadi| "sani cAniTi" (3 / 5 / 9) iti pratiSedho jJApayati-pratyayavyaJjanasaMyoge yad gurutvaM tallaghorupadhAyA guNasya na bAdhakamiti vrnnyntyeke| 'vArNAt prAkRtaM balIyaH' (kA0 pari0 81) iti vA saMyogAt prAk prakRterayaM gunnH| nAmina iti kim ? ptthitaa| upadhAyA iti kim ? runnddhi| laghoriti kim ? dhuupitaa|| 634 / [vi0 pa0] __nAminaH / nanu pratyayasya vyaJjanasaMyoge sati dhAtorgurUpadhatvAt kathaM guNa ityAha - 'bhattA. chettA' iti| pratyayo nimittaM dhAtazca naimittikaH, tataH pratyaye nimitte pUrvasya naimittikasya dhAtorupadhaiva ikAraH, na tuupdhopdheti| etaduktaM bhavati, yadyapi paragamanaM pravRttaM tathApi yAvannaimittiko bhAgastadapekSayA lghuupdhtvmstyev| yadapekSayA ca gurUpadhatvaM tannimittaM naimittikAd bahiriti na dossH| nanu cakAra: kimarthaH, nahi nAmyantAnakarSaNamiha yujyate pUrveNaiva siddhatvAdityAha - cakAra uttarArtha iti| tenottaratra sUtre nAmyantAnuvRttirapi siddhA, anyathA anantaratvAd 'upadhAyAH' ityetadevAnuvartate iti|| 634 / [bi0 TI0] nAminaH / nanu upadheti strIliGgatvAd "nAmino laghoH" iti kthmuppdyte| na ca vaktavyaM nAmina eva vizeSaNam upadhAyA laghoriti ca dhAtorupadhAyA laghoriti vizeSadarzanAt ? stym| nAmina eva vizeSaNaM yad vRttau vivRtaM tat tAtparyArthamiti shessH| bhettA, chetteti| nanu kathamayaM rAddhAnto dattaH, gurUpadhatvAt kathaM gunnpraaptiH| siddhaantmaah-dhaatorupdhaiv| tasmAdanyaH puurvpksso'siddhaanto'yuktH| punarayaM vakroktyArthI bodhayituM paaryte| yathA iyaM devI mAnuSI veti prshnH| tatrAha - cakSuSI na nimiilyti| ata eva devI mAnuSI neti pratipAdayati, tathAtra dhAtuzca naimittika iti / nanu kathamidamuktaM nimitte bhavo naimittika iti pratyayena dhAtorjanmAbhAvAt ? na dezyaM saMsRSTArthe ikaN pratyayena saMsRSTatvAdityartha: / / 634 / [samIkSA] 'bhedanam, koSitA, vartiSyate, bhattA' ityAdi zabdarUpoM ke siddhyartha donoM hI vyAkaraNoM meM guNavidhAna kiyA gayA hai| pANini kA sUtra hai - "pugantalaghUpadhasya ca (a0 7 / 3 / 86) / ata: ubhayatra samAnatA hai| [vizeSa vacana] 1. cakAra uttarArtha: (du0 vR0)|| 2. dhAtvadhikAro'nna vartate eva (du0 ttii0)| 3. nAmina eva vizeSaNaM yad vRttau vivRttam, tAtparyArthamiti zeSa: (bi0 ttii0)| [rUpasiddhi] 1. kossitaa| kuS + iT + taa| 'kuSa niSkarSe' (8 / 40) dhAtu se zvastanIsaMjJaka
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIye AkhyAtAdhyAye paJcamo guNapAdaH 155 'tA' pratyaya, "iDAgamo'sArvadhAtukasyAdirvyaJjanAderayakArAdeH " (3 / 7 / 1) se iDAgama tathA prakRta sUtra se upadhAsaMjJaka ukAra ko guNa Adeza / 2. koSiSyate / kuS + iT + syate / 'kuS' dhAtu se bhaviSyantIsaMjJaka 'syate' pratyaya, iDAgama, guNAdeza tathA sakAra ko sskaaraadesh| 3. vartitA / vRt + iT + tA / 'vRtu vartane' (1 / 484) dhAtu se zvastanIsaMjJaka 'tA' pratyaya, iDAgama tathA prakRta sUtra se guNAdeza | 4. vartiSyate / vRt + iT + syate / 'vRtu' dhAtu se bhaviSyantIsaMjJaka 'syate' pratyaya, iDAgama, guNa tathA sakAra ko SakArAdeza / 5 6. bhettA / bhid + tA / chettA / chid + tA / 'bhidir vidAraNe, chidir dvidhAkaraNe (6 / 2, 3) dhAtu proM se 'tA' pratyaya, gugAdeza tathA dakAra ko takAra / / 634 / 635. ani ca vikaraNe [3 / 5 / 3] -- [sUtrArtha] 'an' vikaraNa ke pare rahate nAmyanta tathA nAmyupadha dhAtu ko guNa. Adeza hotA hai / / 635 / [du0 vR0 ] nAmina upadhAyA nAmyantasya cAnyeva vikaraNe guNo bhavati / rocate, vardhate, bhavati, nayati / anyeva vikaraNa iti kim ? nRtyati, sunoti, krINAti, puSANa / vikaraNa iti kim ? aduhan / / 635 / [du0 TI0] ani0| upadhAdhikArAnnAmyantasya na prApnotIti cakArAdhikArasya prayojanamAha nAmyantasya ceti| nanu karoterguNavidhAnabalAdantyasya nAmino guNaH kriyate kiM ckaaraadhikaarenn| evaM tarhi upadhAyA laghoriti nAnuvartate iti IkSate ityatrApi syAt / naivam, karoterguNa evopadhAyA guNaM vyAvartayiSyati na hyekena vidhirniyamazca yujyate iti ? satyam, pratipattiriyaM garIyasIti / 'siddhe satyArambho vidhirniyamArtha:' (kA0 pari0 59) ityAha anyeva vikaraNeti / yanAdau vikaraNe naiva bhavatIti bhAvaH / prakRtiniyama evAtra yujyate pratyayaniyamasyAsambhavAd anugrahaNaM niyamapratipattyartham / vikaraNa ityucyamAne pUrvayogayorvikalpitAM bodhayati / ani cetyucyamAne arthAt sajAtIye niyamo bhaviSyatIti na cAMdyam, hyastanyani vidhirayaM sambhAvyate ityAha - vikaraNa ityAdi / "abhyastAnAmusi" (3 / 5 / 6) iti niyamArthaM syAt / 'aviduH, adviSuH' ityatra ca mA bhUd iti karAtermiderityatra ca vikaraNasyAnuvRniriSyate, anyathA tanAdidaivAdikayormadhye guNaH kRmidoraveti niyamaH syAt / / 635 / [vi0 pa0] ani ca / vikaraNe pratiSedhAbhAvAt pUrveNaivaM siddhaM niyamArthamityAha - anyeva --
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________ 156 kAtantravyAkaraNam vikaraNa iti| pussaanneti| AnetyAdinAno vikaraNa: "herakArAdahanteH' (3 / 4 / 33) iti herlopH|| 635 / [bi0 TI0] ani ca0 / vikaraNa ityaadi| "abhyastAnAmusi" (356) iti guNavidhAnAd vidhirna syaat| anyathA 'yasya sthAne ya AdezAste tadgrahaNena gRhyante' (kA0 pari0 91) iti nyAyAdaneneva gaNo bhavatIti na dezyam, niyamArtha bhaviSyati abhyastadvAreNa ya usAdezastasminneva guNaH, tena vidAdidvAreNa ya usAdezastatrAnenaiva vyaavRtyte| kiJca karotermiderityatra vikaraNo'nuvartiSyate eva, anyathA vikaraNAbhAve niyamo'pi sambhavet / tanAdidaivAdikayormadhye kRvidoreva guNa iti|| 635 / [samIkSA] rocate, vardhate, bhavati, nayati' Adi zabdarUpoM ke siddhyartha 'ruc - vRdh' dhAtuoM meM upadhAsaMjJaka ukAra-RkAra ko tathA 'bhavati, nayati' Adi meM dhAtvantavartI UkAra - IkAra ko guNAdeza karane kI AvazyakatA hotI hai| isakI pUrti kAtantrakAra ne eka hI prakRta sUtra se kI hai, parantu pANini ne etadartha do sUtra banAe haiM - "sArvadhAtukArdhadhAtukayoH, pugantalaghUpadhasya ca'' (a0 7 / 3 / 84, 86) / isa prakAra pANinIya prakriyA meM gaurava tathA kAtantrIya prakriyA meM lAghava spaSTa hai| [vizeSa vacana] 1. na hyekena vidhiniyamazca yujyate (du0 ttii0)| 2. siddhe satyArambho vidhiniyamArtha ityAha (du0 ttii0)| 3. angrahaNaM niyamapratipattyartham (du0 ttii0)| 4. pUrveNaiva siddhe niyamArtham (vi0 p0)| [rUpasiddhi] 1. rocte| ruc + an + te| ruca dIptau' (1473) dhAtu se vartamAnAsaMjJaka Atmanepada- prathamapuruSa - ekavacana 'te' pratyaya, "an vikaraNa: kartari" (3 / 2 / 32) se 'an' vikaraNa, n' anubandha kA prayogAbhAva tathA prakRta sUtra se upadhAghaTita ukAra ko gunnaadesh| 2. vrdhte| vRdh + an + te| vRdhu vRddhau' (1485) dhAtu se vartamAnAsaMjJaka Atmanepada prathamapuruSa-ekavacana 'te' pratyaya, an vikaraNa tathA prakRta sUtra dvArA upadhAsaMjJaka RkAra ko gunnaadesh| 3. bhvti| bhU + an + ti| 'bhU sattAyAm' (1 / 1) dhAtu se 'ti' pratyaya, 'an' vikaraNa, prakRta sUtra se UkAra ko guNa okAra tathA "o av'' (1 / 2 / 14) se okAra ko avaadesh| 4. nyti| nI + an + ti| 'NI prApaNe' (1 / 600) dhAtu se 'ti' pratyaya,
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIye AkhyAtAdhyAye paJcamo guNapAdaH 'an' vikaraNa, prakRta sUtra se dhAtughaTita IkAra ko guNa tathA "e ay" (1 / 2 / 12) se ekAra ko ayAdeza / / 635 / 636. karoteH [3 / 5 / 4] 157 [sUtrArtha] 'u' vikaraNa ke pare rahate 'kR' dhAtughaTita RkAra ko guNAdeza hotA hai / / 636 / [du0 vR0 ] karoteH svavikaraNe guNo bhavatyeva / karoti, karotu (akrot)| tanAdyupalakSaNaM karoteriti kecit| tena samarNoti / / 636 / [du0 TI0 ] kroteH| tibnirdezaH sukhpaatthaarthH| niyamasyApavAdo'yamityAha-guNo bhvtyevNti| tanAdItyAdi / ' RNu gatau, tRNu adane, ghRNu dIptau' (7 / 4, 5, 6) / traya evaite gunnvissyaaH| RNAderityatrAkurvan karotereva guNa iti sUtrakAraH sAdhayati / / 636 / [vi0 pa0 ] kroteH| niyamasyApavAdo'yamityAha - guNo bhavatyeveti / tanAdIti / RNu gatau, ghRNu dIptau, tRNu adane' (74, 6, 5) ete traya upalakSyante / kecid ityanye / zarvavarmaNastu nopalakSaNaM sammatamiti lakSyate Rnnvaaderitykrnnaat|| 636 / [fao to] kroteH| midikarotibhyAmiti siddhe pRthagyogo vaicitryaarthH|| 636 / [samIkSA] 'karoti, karotu' ityAdi zabdarUpoM ke siddhyartha 'kR' dhAtu se hone vAle 'u' vikaraNa ko guNa Adeza karane kI AvazyakatA hai, isakI pUrti kAtantrakAra ne svatantra sUtra banAkara kI hai, parantu pANini ne sAmAnya sUtra "sArvadhAtukArdhadhAtukayoH" (a0 7 / 3 / 84) se hI guNavidhAna kiyA hai | pRthak rUpa meM isa sUtra ko banAne ke do kAraNa vyAkhyAkAroM ne batAe haiM eka to tanAdigaNapaThita anya dhAtuoM se bhI hone vAlA 'u' vikaraNa kA guNavidhAna tathA dUsarA kAraNa hai - vicitratApradarzana / [vizeSa vacana ] 1. tibnirdeza: sukhapAThArtha : (du0 TI0 ) / 2. zarvavarmaNastu nopalakSaNaM sammatam (vi0 p0)| 3. pRthagyogo vaicitryArtha : ( bi0 TI0 ) / [rUpasiddhi] 1. karoti / kR + u + ti / 'DukRJ karaNe' (7 / 7) dhAtu se vartamAnAsaMjJaka parasmaipada prathamapuruSa- ekavacana 'ti' pratyaya, "tanAderu: " ( 3 / 2 / 37) se u' vikaraNa,
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________ 158 kAtantravyAkaraNam prakRta sUtra se 'kR' dhAtughaTita RkAra ko guNa Adeza - ar tathA "nAmyantayordhAtuvikaraNayorguNaH" (3 / 5 / 1) se 'u' vikaraNa ko guNa / 2. krotu| kR + u + tu| 'Du kRJ karaNe' (7 / 7) dhAtu se paJcamIsaJjJaka 'tu' pratyaya tathA anya prakriyA pUrvavat / 3. akarot / aT + kR + u + hystnii-di| 'Du kRJ karaNe' (77) dhAtu se hyastanIsaMjJaka prathamapuruSa ekavacana di' pratyaya, "aD dhAtvAdirhyastanyadyatanIkriyAtipattiSu" (3 / 816) se dhAtupUrva aDAgama, "tanAderu : " ( 3 / 2 / 37 ) se 'u' vikaraNa, prakRta sUtra dvArA 'kR' dhAtugata 'R' ko guNa, 'nAmyantayordhAtuvikaraNayorguNaH " (3 / 5 / 1) se 'u' vikaraNa ko guNa tathA 'di' pratyayagata ikAralopa - takArAdeza / / 636 / 637. mide: [ 3 / 5 / 5] [ sUtrArtha] 'yan' vikaraNa ke pare rahate 'mid' dhAtu ko guNa hotA hai / / 637 / [du0 vR0] mideH svavikaraNe guNo bhavatyeva / medyati / nauvAdikasya medaterani siddha eva / / 637 / [du0 TI0 ] mide: / 'Ji midA snehane' (377) iti divAdau parasmaipadI, bhvAdau cAtmanepadIti / midikarotyoriti siddhe pRthag vacanaM spaSTArtham / / 637 / [samIkSA] 'medyati' Adi yanvikaraNaghaTita prayogoM ke siddhyartha upadhAgata ikAra ko guNa Adeza karane kI AvazyakatA hotI hai, isakI pUrti donoM hI vyAkaraNoM meM kI gaI hai| pANini kA sUtra hai - "miderguNa: " (a0 7 / 3 / 82 ) / isa prakAra ubhayatra sAmya hai| [vizeSa vacana ] 1. pRthagvacanaM spaSTArtham (du0 TI0 ) / [rUpasiddhi] 1. medyti| mid + yan + ti / 'JimidA snehane' (3 / 77) dhAtu se vartamAnAsaMjJaka prathamapuruSa - ekavacana 'ti' pratyaya, "divAderyan" (3 / 2 / 33) se 'yan vikaraNa tathA prakRta sUtra se 'mid' dhAtughaTita ikAra ko guNa- ekAra / / 637 / 638. abhyastAnAmusi [3 / 5 / 6 ] [sUtrArtha] abhyastanimittaka 'us' pratyaya ke pare rahate abhyastadhAtughaTita nAmisaMjJaka ivarNa, uvarNa, RRvarNa kA guNa hotA hai / / 638 /
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIye AkhyAtAdhyAye paJcamo guNapAdaH 159 [du0 vR0] abhyastAnAmusi pare nAmino guNo bhvti| "dvitvabahutvayozca parasmai" (3 / 5 / 19) iti pratiSedhe prApte vcnm| abibhayuH, ajuhavuH, abibharuH, ajaagruH| abhyastAnAmusIti kim? juhuvuH / / 638 / [du0 TI0] abhya0 / abhystaanaamusiiti| abhystmaashrityotpdyte| "ana us sijabhyasta0" (3 / 4 / 31) ityAdinA ya us so'bhyastAnAmus, zrutatvAdabhyastAnAmeva gunnH| tena parokSAyAmusi na bhavati / athavA vikaraNa iti vrtte| usIti bhUtapUrvavikaraNa ityarthaH / / 638 / [vi0 pa0] abhyasta0 / "bi bhI bhaye, hu dAne, Du dhAJ Du bhRJ dhAraNapoSaNayoH' (2 / 68, 67, 85) iti sarvatra zastanyan, juhotyAditvAd dvirvcnm| "ana usa sijabhyastavidAdibhyo'bhuvaH" (3 / 4 / 31) ityus| "bhRhAGmADAmit" (3 / 3 / 24) iti bhRDo'bhyAsasyekAra:, abhyastamAzritya yo bhavati so'bhyastAnAmuma ityAha - abhystaanaamityaadi| tena parokSAyA usi na bhvti|| 638 / [bi0 TI0] abhyastA0 / nAmyupadhasyAbhyastasya copadhAyA: ityanena nissedhH| ata eva nAmina ityuktaM vivrnne| "abhyastAnAmusi'' (3 / 5 / 6) iti abhystsmbndhiniityrthH|| 638 / [samIkSA] 'abibhayuH, ajuhavuH, abibharu:' Adi prayogoM ke siddhyartha abhyastasaMjJA ke anta meM vidyamAna 'I-3-R' ko guNa Adeza karane kI apekSA hotI hai| isakI pUrti donoM hI vyAkaraNoM meM kI gaI hai| pANini kA sUtra hai- "jusi ca' (a0 7 / 3 / 82) / isa prakAra ubhayatra samAnatA hI kahI jA sakatI hai| [vizeSa vacana] 1. usIti bhUtapUrvavikaraNe ityarthaH (du0 ttii0)| 2. abhyastAnAmusIti abhyastasambandhinItyartha: (bi0 ttii0)| [rUpasiddhi] 1. abibhyuH| aT + bhI + anlopa + an-us| 'ji bhI bhaye' (2 / 68) dhAtu se hastanIvibhaktisaMjJaka prathamapuruSa-bahuvacana 'an' pratyaya, "aD dhAtvAdihastanyadyatanIkriyAtipattiSu' (3 / 8 / 16) se dhAtupUrva aDAgama, "an vikaraNa: kartari" (3 / 2 / 32) se an vikaraNa, usakA luk, "juhotyAdInAM sArvadhAtuke' (3 / 3 / 8) se 'bhI' dhAtu ko dvirvacana, "pUrvo'bhyAsaH'' (3 / 3 / 4) se pUrvavartI 'bhI' kI abhyAsasaMjJA, dIrgha IkAra ko hrasva, bh ko b, "ana us0'' (3 / 4 / 31) se an
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________ 160 kAtantravyAkaraNam ko usa, prakRta sUtra se guNa, "e ay" (1 / 2 / 12) se ayAdeza tathA "rephasorvisarjanIyaH" (2 / 3 / 63) se sakAra ko visrgaadesh| 2. ajuhvuH| aT + hu + anlopa + an-us| 'hu dAne' (2 / 67) dhAtu se hyastanIsaMjJaka anpratyaya, aDAgama, an vikaraNa, usakA lopa, dhAtu ko dvivacana, abhyAsasaMjJAdi, an ko us, prakRta sUtra se guNa, "o av'' (1 / 2 / 14) se okAra ko ava Adeza tathA sakAra ko visrg| 3. abibhruH| aT + bhR + anlopa + an-us| 'Du bhRJ dhAraNapoSaNayo:' (285) dhAtu se an pratyaya, aDAgama, anvikaraNa, usakA lopa, dhAtu ko dvirvacana, abhyAsasaMjJATi, prakRta sUtra se R ko guNa-ar tathA sakAra ko visrgaadesh||638 / 639. na NakArAnubandhacekrIyitayoH [3 / 5 / 7] [sUtrArtha] NakArAnubandha vAle tathA cekrIyitasaMjJaka pratyaya ke pare rahate nAmyanta evaM nAmyupadha dhAtuoM ko guNa Adeza nahIM hotA hai|| 639 / [du0 vR0] nAmyantAnAM nAmyupadhAnAM ca NakArAnubandhe cekrIyite ca pare guNo na bhvti| azizriyat, apuSat, aghukSan, nIyate, duSyate, narInRtyate, loluuyte|| 639 / [du0 TI0] na NakArA / pratiSedhasya prAptiparvakatvAnnAmyantAnAM nAmyapadhAnAM cetyvsiiyte| vRttau mandadhiyAM sukhaarthmityucyte| NakAro'nubandho yasyeti NakArAnubandhazcekroyitaM cetyalpasvarasyApi paranipAto gmktvaat| anubandhagrahaNaM ca spssttaarthm| na hi NakAra: sthitimaansti| ynnaadiinaamnubndhsaamrthyaacc| yadi cekroyitasyApi Nya iti NakArAnubandhaH kriyate tadA cekrIyitagrahaNaM zakyamakartum, kintu sukhArthaM tatra pUrvAcAryasaMjJAzrayaNaM cekrIyitalugantasya bhASAyAM yathAvidhAnaM guNapratiSedhaH - "bobudhIti na kiJcidapyasau" iti|| 639 / [vi0 pa0] na NakArA0 / pratiSedhasya prAptipUrvakatvAt sarvatra bhavatItyAha-nAmyantAnAmityAdi aghukssditi| guhU sNvrnne| "saNaniTa: ziDantAta" (3 / 2 / 25) ityAdinA saNa. hA du: "tRtIyAderghaDhadhabhAntasya" (3 / 6 / 100) ityAdinA AdicatthaMtvam, gakArampa ghakAra "SaDhoH kaH se" (3 / 8 / 4) iti ktvm| iha 'caNa, aNa, saNa yaN ete gAnbala krmennodaahRtaaH||639| [bi0 TI0] na Na0 / nanu anubandhagrahaNaM kimartham , NakAracekrIyitayArityAmnAna ---
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIye AkhyAtAdhyAye paJcamo guNapAdaH 161 sthitimaansti| arthaadnubndho'vgmyte| na ca vaktavyam, NakAropadezAd dhAtozcekrIyitAntasya dhAtoraguNo bhavatItyartha: kathana syAt, yaNAdInAM NakArAnubandhasAmarthyAnnahi tasya NakArAnubandhe'nyat phalamasti? stym| sukhaarthmnubndhgrhnnm| vastutastu yaNAdau NAnubandhamantareNa "yaNAziSorye" (3 / 4 / 74; 6 / 13) iti durghaTanIyaM syaat| nanu yaNAnu-- bandhayoriti kriyatAm, yakArAdau pratyaye NAnubandhapratyaye ca guNo na bhvtiityrthH| evaM sati "AziSi ca parasmai saptamyAM ca" (3 / 5 / 22) iti na kRtaM syAt, yakArAdidvAreNa siddhtvaat| tarhi ghyaNo yakAre'pi aguNatvaM syAd iti cet, n| ijvbhaavkrnnsaamrthyaat| na ca vaktavyam, bhavyamityatra "svarAd yaH" (4 / 2 / 10) iti kRte'pi tatrAguNatvaM syaat| kyapa: kakArakaraNaM kimartham, kAnubandha gate sati yakArasyAnenaivAguNatvaM siddhm| tasmAt kakArakaraNena bodhayati-kRyakArANAM madhye kyapo yakArasyaivAguNatvam, naanyykaarsy| nanu yapi sati to'nto nAsti, kyapo vyanubandhakatvAd ityuktm| "hanasta ca" (4 / 2 / 22) ityatra tadarthaM kriyamANaM kakAragrahaNaM kathaM niyamArthaM bhaviSyati cedayuktam, "hanasta ca" (4 / 2 / 22) ityatra nakAragrahaNaM ca na kriyatAm, handhAtAryabeva vidhIyatAm, handhAtorapi paJcamalope pAnubandhatvAt takArAgame sati pratyaya iti siddhaM kiM takAragrahaNena tasmAnniyamArtho bhaviSyati, tarhi anyatra dUSaNaM syaat| tRNu dAne' (75) / tRNudhAto: "RdupadhAccAklupiteH" (8 / 2 / 24) ityanena kyapi kRte nakAralope tRNyam, evaM mandhAtozca 'manyA' iti prayogo na syAt, tammAT TyanuvandhArtha eva kakAragrahaNam / tasmAt "svarAd yaH" (4 / 2 / 10) iti pratyaya gaNatvaM syAditi cakrIyitagrahaNam, tathApi vyartham "odaudbhyAM kad yaH svaravat' (4 / 1 / 31) iti nirdeshaat| yadi yakAre pare guNo na syAt tadA okAgat paro yakAro na vidyate, tasmAd okArakaraNena bodhayati yapratyayasya gunnitvm| kiJca kyapa: kAnubandhakaraNaM niyamArtha bhvissyti| ___ etadarthe kriyamANametasminneva prayojanaM bhaviSyati? satyam, pratipattigauravanirAsAmiti cekrIyitagrahaNaM saptamyAM cAziSi ca parammai iti c| nanu anenAguNo bhavan nAmyantAnAM nAmyupadhAnAM ca bhavitumutsahate pratiSedhasya prAptipUrvakatvAt kutaH 'nasyate' ityAdAvanuSaGgalopa:? stym| "abhyastasya copadhAyA nAminaH svare" (3 / 5 / 8) ityatra nAmigrahaNaM nAmina eva guNaniSedhArthamiti vkssyti| tenonaratra 'asthAt' ityAdau nAguNatvaM taccaitat sAmAnyaM jJApayati, tathA ca vizeSanAmigrahaNAT 'jajanAti' ityalopo na syaaditi||639| [samIkSA 'apuSan, nIyate, dupyate, narInRtyate' Adi prayogoM ke siddhyartha dhAtuoM meM gaNaniSadha kI AvazyakatA hotI hai, isakI pUrti donoM vyAkaraNoM meM kI gaI hai| pANini kA sUtra hai- "kDiti ca'' (1 | 7 ) / tadanusAra antara yaha hai ki pANini ne pratyayoM meM jahA~ 'ka-' anabandha lagAe haiM, unake lie kAtantrakAra ne 'Na' anubandha kI yojanA kI hai|
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________ 162 kAtantravyAkaraNam [vizeSa vacana] 1. mandadhiyAM sukhArtham (du0 ttii0)| 2. anubandhagrahaNaM ca spaSTArtham (du0 ttii0)| 3. na hi NakAra: sthitimAnasti - - - - - - - kintu sukhArtham (du0 ttii0)| 4. pUrvAcAryasaMjJAzrayaNaM cekrIyitalugantasya bhASAyAm0 (du0 ttii0)| 5. sukhArthamanubandhagrahaNam (bi0 ttii0)| 6. pratipattigoravanirAsArtham (bi0 ttii0)| [rUpasiddhi] 1. ashishriyt| aT + zri + aN + di| 'zriJ sevAyAm' (1 / 600) dhAtu se adyatanIvibhaktisaMjJaka parasmaipada prathamapuruSa-ekavacana di' pratyaya, "aD dhAtvAdihastanyadyatanIkriyAtipattiSu'' (3 / 8 / 16) se dhAtupUrva aDAgama, caN pratyaya, dhAtu ko dvirvacana, abhyAsakArya, prakRta sUtra se guNa kA niSedha, ikAra ko iyAdeza, dipratyayagata ikAra kA lopa tathA dakAra ko takAra aadesh| 2. apusst| aT + puS + aN + di| 'puSa puSTau'' (1 / 228) dhAtu se adyatanI vibhaktisaMjJaka di' pratyaya, aDAgama, "puSAdidyutAya'lukArAnubandhArtizAstibhyazca parasmai" (3 / 2 / 28) se aN pratyaya, prakRta sUtra se guNa kA niSadha tathA dipratyayagata ikAra kA lop| 3. aghuksst| aT + guh + saN + di| 'guhU saMvaraNe' (1 / 595) dhAtu se adyatanIvibhaktisaMjJaka 'di' pratyaya "saNaniTa: ziDantAt'' (3 / 2 / 25) se saNa pratyaya, "ho DhaH' (3 / 6 / 56) se hakAra ko DhakAra, "tRtIyAderghaDhadhabhAntasya'' (3 / 6 / 100) se gakAra ko ghakAra, "SaDho: ka: se' (3 / 8 / 4) se DhakAra ko kakAra, sakAra ko SakAra, 'k + S' saMyoga se kS, prakRta sUtra se guNa kA niSedha tathA ikAra kA lop| 4. niiyte| nI + yaN + te| 'NI prApaNe' (1 / 600) dhAtu se karmavAcya meM Atmanepada prathamapuruSa-ekavacana te' pratyaya, yaN pratyaya tathA prakRta sUtra se guNa kA nissedh| 5. dussyte| duS + yaN + te| 'duSa vaikRtye' (3 / 28) dhAtu se 'te' pratyaya, yaN tathA prakRta sUtra se guNa kA nissdh| ____6. nriinRtyte| nRt + ya + te| nRtI gAtravikSepe' (3 / 7) dhAtu se kriyAsamabhihAra artha meM cekrIyitasaMjJaka 'ya' pratyaya, dvivacana, abhyAsakArya, prakRta sUtra se guNa kA abhAva tathA 'narInRtya' dhAt se 'te' prtyy| 7. lolyte| lU + ya + te| 'la chedane' (89) dhAtu se cekrIyitasaMjJaka 'ya' pratyaya, dvirvacana, abhyAsakArya, 'lolya' kI dhAtusaMjJA tathA 'te' prtyy||639|
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________ 163 tRtIye AkhyAtAdhyAye paJcamo guNapAdaH 640. abhyastasya copadhAyA nAminaH svare guNini sArvadhAtuke [3 / 5 / 8] [sUtrArtha] abhyastasaMjJaka dhAtu ke antargata upadhAsaMjJaka tathA nAmisaMjJakavarNa ko guNa Adeza nahIM hotA hai guNI svarAdi sArvadhAtukasaMjJaka pratyaya ke pare rhte|| 640 / [du0 vR0] abhyastasya copadhAyA nAminaH svarAdau guNini sArvadhAtuke pare guNo na bhvti| nenijAni, anenijam, vizeSanAmigrahaNAd 'jajanAni' ityalopo na syaat| evam uttaratrApi yojym| guNinIti kim ? guNinyapi guNo mA bhUt - anenijuH|| 640 / [du0 TI0] abhyasta0 / abhyastasyeti kim ? vedaani| upadhAyA iti kim ? juhavAni / kimarthaM punariha nAmigrahaNam, prAptipUrvakatvAt pratiSedhasya nAmina eva bhvissyti| na hi anAmino guNa: saMbhavati yadvizeSanAmigrahaNaM tannAmidvAreNaiva guNaniSedhArtham, anyathA yaNAdivat sAmAnyenAguNakArya prsjyet| tatazca "gamahanajana0" (3 / 6 / 43) ityAdinA janerapyupadhAlopa: syAditi bhaavH| evamuttaratrApi yojymiti| bibhytstiiti| "sani cAniTi" (3 / 5 / 9) iti vyadhe: samprasAraNaM na bhvti| abhngktti| sicyAtmanepade'nuSaGgalopo na bhvti| gunniniityaadi| abhystaanaamusiiti| anena pratiSedhaviSaye ArabhyamANo guNa: pratiSidhyate iti bhaavH|| 640 / [vi0 pa0] abhyasta0 / nenijaaniiti| 'nijir zaucapoSaNayoH' (2 / 81) juhotyaadirym| "nijivijiviSAM guNaH sArvadhAtuke" (3 / 3 / 23) ityabhyAse gunnH| atha nAmigrahaNaM kimartham, na hyanAminA guNa: sambhavati, arthAnnAmina eva gamyate ityaah-vishessetyaadi| nAmina iti yad vizeSaNaM tannAmidvAreNaiva gunnprtissedhaarthm| anyathA yaNAdivat sAmAnyanAguNakArya prasajyata, tato "gmhnjnkhn0"(3|6| 43) ityAdinA janerupadhAlopa: syaadityrthH| evamutnaratrApi yojyam iti| bibhyatsatItyagaNatvamaniTa: sano na bhavati nAmino'sambhavAd guNitve sati samprasAraNaM na syaat| 'vyadha tADane' (3 / 25), pUrvavadAdicaturthatvam bakArasya bhakAraH, tathA "sijAziSozcAtmane" (3 / 5 / 10) ityatra abhaGkteti bhaJjaranuSaGgalopo na bhvti| atha gaNigrahaNaM kimartha na hyatrANini gunnpraaptirityaah-gunninypiityaadi| "abhyastAnAmusi" (3 / 5 / 6) iti vizeSavacanena yasya guNitvamuktam, tasminnapi guNo mA bhuudityrthH| anyathA yathA "dvitvabahutvayozca parasmai" (3 / 5 / 19) iti prtissedhsyaaympvaadH| evamanyatrApi syAditi bhaavH|| 640 /
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________ 164 kAtantravyAkaraNam [bi0 TI0] abhyastasya0 / gunninypiiti| "abhyastAnAmusi" (3 / 5 / 6) iti yathAnnabhUtasya nAmino guNastathopadhAbhUtasyApi syAt, sthitipakSe antbhuutsyeti|| 640 / [samIkSA] 'nenijAni, anenijam' ityAdi rUpoM ke siddhyartha dhAtugata ikAra ke guNaniSedha kI apekSA hotI hai, isakI pUrti donoM hI vyAkaraNoM meM kI gaI hai| pANini kA sUtra hai - "nAbhyastasyAci piti sArvadhAtuke'' (a0 7 / 3 / 87) / [vizeSa vacana] 1. vizeSanAmigrahaNAjjajanAnItyalopo na syAt (da0 vR0)| 2. kimartha panariha nAmigrahaNaM prAptipUrvakatvAt pratiSadhasya nAmina eva bhaviSyati, na hyanAmino guNaH smbhvti| yad vizeSanAmigrahaNaM tannAmidvAreNeva guNaniSedhArtham / anyathA yaNAdivat sAmAnyanAguNakArya prasajyeta, tatazca gamahanajanetyAdinA janarapyupadhAlopa: syAditi bhAvaH (du0 ttii0)| [rUpasiddhi] 1. nenijaani| nij + anluk + aani| 'Nijir zaucapoSaNayoH' (2 / 81) dhAtu se paJcamIvibhaktisaMjJaka parasmaipaTa-uttamapuruSa - ekavacana 'Ani' pratyaya, "an vikaraNa: katari' (3 / 2 / 32) se an vikaraNa, "adAdalaga vikaraNasya'' (3 / 4 / 92) se usakA luka, dhAtu ko dvivaMcana, abhyAsasaMjJAdi tathA prakRta sUtra se guNa kA nissedh| 2. anenijm| aT + nij + anluk + hyastanI - am| 'Nijira zaucapoSaNayoH' (2 / 81) dhAtu se hyastanIvibhaktisaMjJaka parasmaipada prathamapuruSa - ekavacana 'am' pratyaya, aDAgama, anvikaraNa, usakA luka, dhAtu kA dvivacana, abhyAsasaMjJAdi tathA prakRta sUtra dvArA guNa kA nissedh|| 640 / 641. sani cAniTi [3 / 5 / 9] [sUtrArtha] dhAtughaTita upadhAsaMjJaka tathA nAmisaMjJaka varNa ko gu- kA niSedha hotA hai yadi aniT san pratyaya para meM ho to|| 641 / [du0 vR0] nAmina upadhAyA aniTi sani guNo na bhvti| bibhitsati, ditsA, bubhukSate, jighRkssti| cakArAdanAmino'pi kvcit| tena dhIpsatIti nalopa: syAt / aniTIti kim ? cukossissti|| 641 / [du0 TI0] sni| bibhitstiiti| 'bhidir vidAraNe' (6 / 2) / ditsti| 'Du dAJ dAne' (2 /
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIye AkhyAtAdhyAye paJcamo guNapAdaH 165 84) / abhyastAdhikAre'pi na doSaH / yadyapi sanaH sakAreNa saha dvirvacanam, tathApi abhyastasyaikadezo'pyabhyastamihocyate / "dvayamabhyastam" (3 / 3 / 5) ityatra samudAyo nirdizyate, na vyakti: / 'dve' ityakaraNAt kutaH sanyupadhAyA guNa iti / jighRkSatIti / 'graha upAdAne' (8 / 14) / " grahisvapipracchAM sani" ( 3 / 4 / 9) iti samprasAraNam / cakArAdityAdi / nAmizabdena saha cakAraH sambandhanIyaH / anAminazceti / kvacidityaneneSTaviSayatAM drshyti| gatAnugatikanyAyena vyAkhyeyam, yuktistu tatrAbhyAsalopavidhau niranuSaGgaM paThitvA dambheranuSaGgalopaM bodhayati / / 641 / [vi0 pa0 ] sni0| bibhitstiiti| 'bhidir vidAraNe' (6 / 2) / ditsati / 'Du dAJ dAne' (2 / 84) / sani dvirvcnm| "sani mimI 0 (3 / 3 / 39) ityAdinA svarasyes, abhyAsalopazca / "sasya se'sArvadhAtuke ta:" (3 / 6 / 93) / "zaMsipratyayAdaH' (4|5| 80), "striyAmAdA" (2 / 4 / 49 ) / evaM 'bhuja pAlanAbhyavahArayo:' (6 / 14), "graha upAdAne" (8 / 14), "grahisvapipracchAM sani" (3 / 4 / 9) iti samprasAraNe "ho DhaH " (3 / 6 / 56) iti kRte pUrvavadAdicaturthatvaM ghakAraH, "grahaguho : sani " ( 3 / 7 / 31) ityaniT / cakArA - dityAdi / adhikRtena nAmigrahaNena cakAraH sambadhyate, tena nAmino'nyasya cetyrthH| kvaciditi iSTaviSayatAM darzayati tena dambhernakAralopo bhavati / dambhitucchatIti sn| "ivantarddha0" (3 / 7 / 33) ityAdinA pakSe iDAgamaH / "danbhericca" (3 | 3 | 41) itIkAro'bhyAsalopazca, Adicaturthatvam, pUrvavad dakArasya dhakAra: / / 641 / "" [bi0 TI0 ] sani0 0 / nanu " bhRjAdInAM Sa: " ( 3 / 6 / 59) ityatra kathaM 'bibhakSati' ityatra guNatve '"sani cAniTi" (3 / 5 / 9) iti guNaniSedhAt tatrAha - ttiikaalaakssnniktvaannissedhH| tarhi yathA 'bibharkSati' ityatra lAkSaNikatvAd guNapratiSedhAbhAvastathA ditsatItyatra guNapratiSedhAbhAve guNaH syAt / atra siddhAnta eva nAstIti kecit / atrAha kazcit "nAmyupadha0" (4 / 2 / 51 ) iti dhAtorvizeSaNaM dhAtuH samudAyo lAkSaNiko'pi vidyate / yatra samudAyo lAkSaNikastatra 'lakSaNapratipadoktayo0 ' (kA0 pari0 75) ityAdinA guNapratiSedhAbhAvaH / ayameva lAkSaNika pratiSedho'pi ata eva TIkAsvarasAt / paNDitastvevamAha aGgIkAravAdo'yaM bibharkSati' ityatra kathaM guNa ityanena kimAkSipyate lAkSaNitvAdiha guNa:, yadi ditsetyatra kathanna guNa ityucyate, tadA anyaprakAreNa sAdhayAmi, tasya prakAraM kimiti cedAdezasya ikArakaraNasAmarthyAt / anyathA ekAra eva nirdezyo na hi ikArakaraNasyAnyat prayojanamastIti / / 641 / [samIkSA] 'ditsA, bubhukSate, jighRkSati' ityAdi zabdarUpoM ke siddhyartha dhAtughaTita ikArAdi varNoM ke guNaniSedha kI apekSA hotI hai| isakI pUrti donoM vyAkaraNoM meM kI gaI hai| donoM -
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________ 166 kAtantravyAkaraNam meM antara yaha hai ki kAtantrakAra ne sAkSAt guNa kA niSedha kiyA hai, jabaki pANini do sUtroM dvArA jhalAdi san ko kidbhAva karake "kGiti ca'' (a0 1 / 1 / 5) se gaNa kA niSedha karate haiN| unake kittvavidhAyaka sUtra haiM - "iko jhala, halantAcca' (a0 1 / 2 / 9, 10) / isa prakAra pANinIya nirdeza meM gaurava spaSTa hai| [vizeSa vacana] 1. cakArAdanAmino'pi kvacit, tena dhIpsatIti nalopa: syAt (du0 vR0)| 2. nAmizabdena saha cakAra: sambandhanIyaH, anaaminshceti| kvacidityanena iSTaviSayatAM darzayati (du0 TI0; vi0 p0)| 3. atra siddhAnta eva nAstIti kecit (bi0 ttii0)| 4. paNDitastvevamAha - aGgIkAravAdo'yam (bi0 ttii0)| [rUpasiddhi] 1. bibhitsti| bhiT + san + ti| 'bhidir vidAraNe' (6 / 2) dhAtu se 'dhAtorvA numantAdicchatinaikakartRkAt'' (3 / 2 / 4) se san pratyaya, "dvirvacanamanabhyAsasyaikasvarasyAdyasya'' (3 / 3 / 1) se dhAtu ko dvirvacana, pUrvo'bhyAsa:'" (3 / 3 / 4) se pUrvavartI 'bhid' kI abhyAsasaMjJA, 'abhyAsasyAdiLaJjanamavazeSyam'' (3 / 3 / 9) se 'd' kA lopa, dvitIyacaturthayA: prathamatRtIyo" (3 / 3 / 11) se abhyAsagata bhakAra ko bakAra, prakRta sUtra se guNaniSedha, dakAra ko takAra, "te dhAtavaH'' (3 / 2 / 16) se 'bibhitsa' kI dhAtusaMjJA, vartamAnAsaMjJaka parasmaipada-prathamapuruSa - ekavacana 'ti' pratyaya, "an vikaraNa: katari'' (3 / 2 / 30) sa 'an' vikaraNa tathA "akAra lopam' (2 / 1 / 17) se san-pratyayaghaTita akAra varNa kA lop| 2. ditsaa| dA + san + a + si| 'Du dAJ dAne' (2 / 84) dhAtu se icchArtha meM dhAtorvA tumannAdicchatinaikakartRkAt'' (3 / / 4) se 'san' pratyaya, akAralApa, striyAmAdA'' (2 / 4 / 49) se 'A' pratyaya, doghaM - AkAralopa, sipratyaya tathA usakA lop| 3. bubhuksste| bhuj + san + te| 'bhuja pAlanAbhyavahArayoH (6 / 14) se icchArtha meM san pratyaya, dvivaMcana, abhyAsasaMjJAdi, dhAtusaMjJA, te-pratyaya Adi vibhktikaary| 4. jighRkssti| graha + san + ti| 'graha upAdAne' (8 / 14) dhAta se icchArthaka 'san' pratyaya, dvirvacana, abhyAsasaMjJAdi. dhAtusaMjA. vartamAnAsaMjJaka prathamapuruSa - ekavacana 'ti' pratyaya tathA akaarlop|| 641 / / 642. sijAziSozcAtmane [3 / 5 / 10] [sUtrArtha] dhAtugata upadhA - nAmisaMjJaka varNa ko guNa kA niSedha hotA hai AtmanepadaviSayaka aniT sic pratyaya tathA AzIvibhaktika AtmanepadasaMjJaka pratyaya ke pare rahane pr|| 642 /
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIye AkhyAtAdhyAye paJcamo guNapAdaH 167 [du0 vR0] nAmina upadhAyAM sicyAtmanepade AziSi cAniTi guNo na bhvti| abhitta, acchitta, abhitsAtAm, aduhvahi, adugdha, adugdhAH / duhadihalihaguhAmAtmane vatavarge vA saNeva, tatra vyvsthitvaanuvRtteH| sico'dyatanyupalakSaNatvAt siddhm| bhitsISTa, bhukssiisstt| aniTIti kim ? avardhiSTa, vrddhissiisstt| ihAtmanegrahaNaM guNabAdhikA vRddhiriti jnyaapnaarthm| tena nyanuvIt, nydhuviit| kuTAditvAdaguNe vRddhirna syAt / / 642 / [du0 TI0] sijaa0| Atmanepade ityekApIyaM saptamI arthavazAd bhidyte| snnevetyaadi| 'apavAdaviSayaM parityajyotsargaH pravartate' (kA0 pari0 55) iti sic na bhvti| sica: sambandhinyAtmanepada ityrthaaddytnyuplkssyte| aduvahItyatra dantyoSThyo'yaM vkaarH| saNi tu adhukSata, adhukSathAH, adhukssaavhi| "vyaJjanAntAnAmaniTAm" (3 / 6 / 7) iti vRddheviSayatvAd "AziSi ca parasmai" (3 / 5 / 22) iti guNapratiSedhAdAtmanepadameva gmyte| tathA uttaratrApi sUtre "sici parasmai svarAntAnAm" (3 / 6 / 6) iti vRddhirastyevetyAha- 'ihAtmane' ityaadi| nanu kathaM jJApakam adrAkSIdityatra sRjidRzorAgamo na prApnoti, sico'guNatvAt ? stym| vRddhisthAnamAzritya bhvissytiitydossH| 'nu stavane, dhU vidhUnane' (5 / 104, 105) kuTAdiSu prsmaipdinau|| 642 / [vi0 pa0] sijaashisso0| abhitteti| "dhuTazca dhuTi" (3 / 6 / 51) iti sico lopH| aduvhiiti| vakAro'yaM dantyoSTha iti dhuTtvAbhAvAd dAde? na bhvti| adugdha, adugdhA iti| "dAderghaH' (3 / 6 / 57) iti ghakAre kRte "paDhadhabhebhyastatho|'dhaH" (3 / 8 / 3) iti dhakAraH, "dhuTAntRtIyazcaturtheSu' (2 / 3 / 60) iti ghasya gkaarH| atha kathamidaM siddhaM yAvatA duhAdInAM ziDantatvAt saNA bhavitavyamityAha - duhdihetyaadi| tatra hi savidhau "uSavidajAgRbhyo vA" (3 / 2 / 20) ityato vaashbdo'nuvrtte| tena duhAdInAmAtmanepade vakAre tavarge ca vibhASayA saNeva na sij ityevakAreNa suucyte| utsargo hyapavAdaviSayaM pariharatIti savinirmaktapakSe sijapi na bhavatIti saNi nitye prApte duhAdervikalpa itypvaadvissytaa| yadi punariha na sic pratyayaH kathantarhi guNaniSedha ityAha - sica ityaadi| sica: sambandhinyAtmanepade ityukte'rthAd adytnyuplkssyte| evaM diha-adivahi, adigdha, adigdhA ityaadaavpiiti| yadA tu saN syAt tadA adhukSAvahi, adhukSata, adhukSathA ityaadi| AziSi darzayati - bhukSISTa, bhitsiisstteti| atha kimarthamAtmanepadagrahaNaM sici parasmaipade "vyaJjanAntAnAmaniTAm" (3 / 6 / 7) iti vRddhirevAsti, yathA abhaitsiiditi| tathA "AziSi ca parasmai" (3 / 5 / 22) iti guNapratiSedha iti arthAdAtmanepadamavagamyate iti| tathottaratrApi na prayojanam, "sici parasmai svarAntAnAm" (3 / 6 / 6) iti vRttiviSayatvAdityAha - ihetyaadi| 'nu stavane,
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________ 168 kAtantravyAkaraNam dhU vidhUnane' (5 / 104, 105) / 'iTazceTi" (3 / 6 / 53) iti sico lopaH, "kuTAderaninicaTsu" (3 / 5 / 27) ityaguNatvAvAdezo vRddhinaM syAditi "sici parasmai svarAntAnAm" (3 / 6 / 6) itynntyrthH|| 642 / [bi0 TI0] __ sijAla / sijAziSa viSaye yadAtmanepadam, tasmin parata ityarthaH, na punarAtmanepadaviSayayo: sijaashissaariti| yasmAdAdhArA hi vyApakaH, Adheyo hi vyaapy:| AzIrityakta parasmaipada iti sAmAnyaM vyApakam Atmanepadam iti vyaapymityrthH| ekApIyaM saptamo arthavazAd dvidhA bhidyate iti ttiikaa| asyArtha:- AtmanepadaviSaye siciiti| parasmaipadaviSaye sici vyaavRttiH| anyacca sijviSaye cAtmanepada ini| tena sicaM vinApi 'adugdha' ityAdI niSedha: siddhH| ata: sico'dyatanyupalakSaNatvAd iti prApta viSayakalpanAdihAtmanepadagrahaNaM guNabAdhikA vRddhiriti jnyaapnaarthmiti| nanu kathaM jJApakam, AtmanepadagrahaNamantaraNa parasmaipadaviSaye sici aguNatvaM syaat| tataH 'adrAkSIn' ityatra "sRjidRzo0' (3 / 4 / 25) ityAdinA'kArAgamo na syaat| yato guNaprasaGgakArAgama: syAditi na dazyam, vRddhiprasaGgAd vRddhiprasaGga kAgagama: syaat| nanu katham 'auhyate, opyate' vahevapezca yaNi aguNatvAt samprasAraNe "svarAdInA vRddhirAdeH" (3 / 8 / 17) ityanena vRddhiraguNaprasaGgAt ? satyam, anAdarayaM vidhi: kriyate, niyamanApyanATireva vyaavRtyte| nanu nyanuvIt. nyadhuvot' ityatra vRddhayuvAdezayoH prAptayArantaraGgatvAd uvAdeza eva syaat| vRddhabahiraGgatvaM punrvhaashrittvaat| kimanana ? satyama, AdIdhyakaH Avazyaka: ityatra prayojanaM dodhIvevyoracAguNe kRte vuNo NakAraspaMjvabhAvAd 'asyopadhAyAH" (3 / 6 / 5) ityAdinA vRddhi bhaviSyatIni prayojanaM bhvissyti| nana yadi gaNavAdhika vRddhistarhi "uto vRddhiLaJjanAdau" (3 / 6 / 84) ityatra guNini grahaNaM kimartham / ana eva jJApakAd aguNA na bhaviSyati ? satyam , tatra guNinigrahaNaM sukhArtham . dada guNinIti kim ? 'stutaH' iti durgavAkyaprabodhastata prathamakakSAtaH ! kiJcAnenAtmanepadaviNye kriyate iti sAdRzyapakSAvalambana yadA kriyate tadA TupaNa nyAditi kRtvA ukta durga vAkyaprabodha ini|| 64 / [samIkSA] 'abhitta, acchitta, bhisISTa. bhakSApTa' Adi zabdarUpoM meM gaNAbhAva donoM ho vyAkaraNoM meM kiyA gayA hai| antara yaha hai ki pANini liGsicAvAtmanepadapa (a. 1 / 2 / 11) se AzIrliG lakAra tathA lalakAravihita sic pratyaya ko kidbhAva karake "kGiti ca'' (a0 1 / 1 / 5) sUtra se guNAdeza kA niSedha karate haiM, jaba ki kAtantrakAra ne prakRta sUtra dvArA sAkSAt gaNa kA niSadha kiyA hai|
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________ 169 tRtIye AkhyAtAdhyAye paJcamo guNapAdaH 169 [vizeSa vacana] 1. ihAtmanegrahaNaM guNabAdhikA vRddhiriti jJApanArtham (du0 vR0)| 2. Atmanepade ityekApIyaM saptamI arthavazAd bhidyate (Tu0 ttii0)| 3. utsargo hi apavAdaviSayaM pariharati (vi0 pa0; bi0 ttii0)| 4. tatra guNinigrahaNaM sukhArtham (bi0 ttii0)| [rUpasiddhi] 1. abhitt| aT + bhid + t| 'bhidir vidAraNe' (6 / 2) dhAtu se adyatanI vibhaktisaMjJaka prathamapuruSa - ekavacana 'ta' pratyaya, aDAgama, sic pratyaya, "aditudi0" (3 / 7 / 21) se aniT, prakRta sUtra se aguNa, "dhuTazca dhuTi'' (3 / 6 / 51) se sic kA lopa, tathA "aghoSeSvaziTAm" (3 / 8 / 9) ityAdi se dhAtughaTita dakAra ko tkaaraadesh| 2. acchitt| aT + chid + t| 'chidir dvidhAkaraNe' (6 / 3) dhAtu se adyatanIvibhaktisaMjJaka 'ta' pratyaya, aDAgama, sic pratyaya, aniT, prakRta sUtra se aguNa, sic - lopa, 'cha' ko dvitva, pUrvavartI cha ko c tathA dhAtughaTita dakAra kA tkaaraadesh| 3. abhitsaataam| aT + bhid + aataam| 'bhidir vidAraNe' (6 / 2) dhAtu se adyatanIvibhaktisaMjJaka prathamapuruSa - dvivacana 'AtAm' pratyaya, aDAgama, sic pratyaya, aniTa, prakRta sUtra se aguNa tathA d ko t| 4. aduhvhi| aT + duh + vhi| 'duha prapUraNe' (2 / 61) dhAtu se adyatanIvibhaktisaMjJaka uttamapuruSa - dvivacana 'vahi' pratyaya, aDAgama, sic pratyaya, aniT, prakRta sUtra se agaNa tathA sic pratyaya kA lop| 5. adugdh| aT + duh + t| 'duha prapUraNe' (2 / 61) dhAtu se adyatanIvibhaktisaMjJaka 'ta' pratyaya, aDAgama, sic pratyaya, prakRta sUtra se agNa, ha ko gh, t ko dh, sic - lopa tathA gh ko g aadesh| 6. adugdhAH / aT + duh + thaas| duh dhAtu se thAs pratyaya tathA anya prakriyA puurvvt| 7. bhitsiisstt| bhid + siisstt| bhidir vidAraNe' (6 / 2) dhAtu se AzIvibhaktisaMjJaka prathamapuruSa - ekavacana 'sISTa' pratyaya, an-vikaraNa kA abhAva, prakRta sUtra se guNa kA abhAva tathA dakAra ko tkaaraadesh| 8. mukssiisstt| bhuj + siisstt| 'bhuja pAlanAbhyavahArayoH (6 / 14) dhAtu se AzIvibhaktisaMjJaka 'sISTa' pratyaya, guNAbhAva, j ko g, g ko k, s ko S tathA 'k-' ke saMyoga se kss|| 642 /
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________ 170 kAtantravyAkaraNam 643. RdantAnAM ca [3 / 5 / 11] [sUtrArtha] ___ aniT sic-viSayaka Atmanepada tathA AzIvibhaktika Atmanepada pratyaya ke pare rahate RkArAnta dhAtu ko guNAdeza nahIM hotA hai|| 643 / [du0 vR0] RdantAnAM ca dhAtUnAM sicyAtmanepade AziSi cAniTi guNo na bhvti| akRta, akRSAtAm, kRssiisstt| aniTIti kim ? prAvariSTa, prvrissiisstt| kathaM tR - atISTa, tiirssiisstt| stR - astISTa, stiirssiisstt| pR - apUSTa, puurssiisstt| sijAziSozcAtmane iDvikalpeSTiriti, RkArasyopalakSaNatvAt / / 643 / [du0 TI0] 30 / akRteti| guNapratiSedhe "hrasvAccAniTaH' (3 / 6 / 52) iti sico lopH| taparakaraNamasandehArtham, anyathA rantAnAmiti kRte kimayaM hrasvo dIrgho repho veti viprtipdyet| rephAntapakSe'pyaniTIti naabhismbdhyte| takAre ca sthite yathAzrutaRkAraparigrahaNAd dIrghasya na praapnoti| "adyatanyAM svarAntazca vA" (3 / 2 / 42-51) iti karmakartRstho rucaadiH| atISTa svymeveti| evam apRSTa svayamavetyarthAt svsmbndhH| stRvastu bakArAnubandhatvAdubhayapadaM bhvti| viklpessttiriti| "RdvavRGAM sanID vA syAd Atmane ca sijAziSoH" iti vakSyatIti parihAramAha - Rkaarsyetyaadi| RkAra: sannihitam RkaarmuplkssytiitydossH| anya Aha - RdantAnAM ceti dIrgho'yaM pATha: prazleSanirdezazca vyAkhyAnato'vasIyate - Rzca Rcca Rtau| apara Aha - Rcca antazca Rdantau, antazabdo'tra samIpavAcI zrutatvAd RkArasya samIpe RkAro yena vidhistadantasyeti bhAvaH / RvarNa iti na kRtaM vaicitryaarthm| sUtrakAramatantu sijAziSorAtmane RtAM nityam iDAgama iti lkssyte|| 643 / [vi0pa0] Rda0 / akRteti| "hrasvAccAniTa:' (3 / 6 / 52) iti sico lopH| kthmityaadi| kirAdizranthigranthisanantA: karmakartasthA: ityanavartamAne'dyatanyAM svarAntazca veti rucAditvAt karmakartaryAtmanepadam, tena 'atISTa svayameva' iti yojym| stRNAtestu anubndhtvaadubhypdmstyev| evam apUSTa svymeveti| AziSi tu bhAvakarmaNorAtmanepadam / sijaashissoriti| "RDhbRjAM sanID vA syAdAtmane ca sijaashissoH| saMyogAdeto vAcyaH suDasiddho bahirbhavaH' iti vkssyti| teneTo vikalpeSTirityaniTatvaM pksse| parihAramAha - Rkaarsyeti| RkAra: sannihitameva savarNam RkAramupalakSayatIti, tenAguNatvAt "RdantasyeraguNe, uroSThyopadhasya" (3 / 542) iti yathAyogaM prvrtte|| 643 /
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIye AkhyAtAdhyAye paJcamo guNapAda: 171 [samIkSA] 'kRSISTa, akRta' Adi ke siddhyartha RkAra ko guNaniSedha karanA apekSita hotA hai, isakI pUrti donoM vyAkaraNoM meM kI gaI hai| antara yaha hai ki kAtantrakAra ne sAkSAt guNaniSedha prakRta sUtra dvArA kiyA hai, jabaki pANini ne "uzca'' (a0 1 / 2 / 12) sUtra dvArA RvarNAntadhAtu se paravartI AzIrliG lakAra tathA sic pratyaya ko kidbhAva karake 'kGiti ca" se guNaniSedha kA nirdeza kiyA hai| vyAkhyAkAroM ne sUtrastha R ke hrasva-dIrgha donoM hI pATha mAne haiM tathA hrasva RkAra se samIpavartI dIrgha RkAra kA grahaNa kiyA hai| [vizeSa vacana] 1. sijAziSozcAtmane ivikalpeSTiriti, RkArasyopalakSaNatvAt (du0 vR0)| 2. taparakaraNamasandehArtham (du0 ttii0)| 3. antazabdo'tra samIpavAcI (du0 ttii0)| 4. RvarNa iti na kRtam, vaicitryArtham (du0 ttii0)| 5. sUtrakAramataM tu sijAziSorAtmane RtAM nityamiDAgama iti lakSyate (du0 ttii0)| 6. RkAra: sannihitameva savarNam RkAramupalakSayati (vi0 p0)| [rUpasiddhi] 1. akRt| aT + kR + sic-lopa + t| 'Du kRJ karaNe' (77) dhAtu se adyatanIvibhaktisaMjJaka Atmanepada-prathamapuruSa-ekavacana 'ta' pratyaya, "aD dhAtvAdihastanyadyatanIkriyAtipattiSu" (3 / 8 / 16) se dhAtupUrva aDAgama, sic pratyaya, aniT, prakRta sUtra se aguNa tathA "hrasvAccAniTa:" (3 / 6 / 52) se sicpratyaya kA lop| 2. akRssaataam| aT + kR + sic + aataam| 'Du kRJ karaNe' (77) dhAtu se adyatanIvibhaktisaMjJaka 'AtAm' pratyaya, aDAgama, aniTa, guNaniSadha, sic pratyaya tathA mUrdhanya sskaaraadesh| 3. kRssiisstt| kR + siisstt| 'Du kRJ karaNe' (7 / 7) dhAtu se AzIvibhaktisaMjJaka Atmanepada prathamapuruSa-ekavacana 'sISTa' pratyaya, prakRta sUtra se guNa kA niSedha tathA mUrdhanya sskaaraadesh|| 643 / 644. sthAdozca [3 / 5 / 12] [sUtrArtha sinpratyayaviSayaka AtmanepadasaMjJaka pratyaya ke pare rahate 'sthA' tathA 'dA' dhAtusambandhI nAmI varNa ko guNa nahIM hotA hai|| 644 / [du0 vR0|| sthAdAsaMjJakayozca nAmina: sicyAtmanepade guNo na bhvti| samasthiSata, smsthissaataam| adita, adissaataam| adhita, adhissaataam| nAmina iti kim ? sthAsISTa, daasiisstt|| 644 /
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________ 172 kAtantravyAkaraNam [du0 TI0] sthaadoH| evaM 'dANa dAne' (1 / 269) - vyatyadita, adiSAtAM vstre| deGa - adita, adiSAtAM mitre| do-vyatyadita, adiSAtAM dnnddau| dheTa - vyatyadhita, adhiSAtAM stnau| sthAdoriti kim ? dApdaipo: - vyatyadAsta, adaasaataam!| nAmyadhikArAdevAziSo nivRttiravasIyate Atmanepadamapyatra yaducyate tanmandadhiyAM sukhaarthm| tathA aniTItyadhikAro'pi na prayojayati vyaavRtterbhaavaat| na ca vaktavyam, sthAdorikAravidhAnAd guNo na bhaviSyati, anyathA ekArameva viddhyaat| nityatvAt sico lopo hi gaNena bAdhyate iti| naivam, iha vacanaM lAghavArthamapi syaat| sthAdoricceti kRte bhuva: sijlukItyatra ca ikAro'pi vrtte|| 644 / / [vi0 pa0] sthaadoH| "samavapravibhyaH" (3 / 2 / 42--14) iti vacanAt sampUrvastiSThatI rucAdiH, itarayostu anubndhtvaadubhypdm| "sthAdoriradyatanyAmAtmane" (3 / 5 / 29) iti vacanAditve kRte guNa: syAditi pratiSedha ucyte| nanvikAravidhAnAdeva guNo na bhaviSyati, anyathA ekArameva kuryAt / na cekAravidhAnaM hrasvAt sico lopArthamiti yuktam, yasmAt sato'pIkArasya nityatvAd guNena bhavitavyam iti kathaM sico lopastasmAdikArakaraNameva guNaM bAdhiSyate, tadayuktam / ikAravidhAnaM hi lAghavArthamapi syAditi guNaH prtissidhyte| nAminaH ityaadi| yadi nAmAdhikAro na syAt tadehApyagNatvAdAziSyekAra ityettvaM syAt tasmAnnAmyadhikAra evAziSaM nivrtytiiti|| 644 / [bi0 TI0] sthaado:| 'sthAdoricca' kathanna kRtam, ckaaraadgnnshc| tatazca "sthAdoriradyatanyAmAtmane" (3 / 5 / 29) iti na kRtaM syAditi cet, naivm| avizeSe dvayoH sijAziSoranuvRtti: syaat| kiJca sijlukItyatra ikAro vrtte|| 644 / [samIkSA 'samasthiSata, adita, adhita' Adi zabdarUpoM meM vAJchita guNaniSedha donoM hI AcAryoM ne kiyA hai| antara yaha hai ki kAtantrakAra ne sAkSAt hI guNaniSedha kiyA hai, jabaki pANini ne "sthAghvoricca' (a0 1 / 2 / 17) sUtra se sic ko kidbhAva tathA "kDiti ca' (a0 1 / 1 / 5) se usake guNaniSedha kI prakriyA apanAI hai| TIkAkAra bilvezvara ne "sthAdoricca' yaha nyAsAntara pUrvapakSa ke rUpa meM upanyasta karake usakA samAdhAna bhI darzAyA hai ki avizeSa nirdeza se 'sic-AzI:' ina donoM kI hI anuvRtti hone laga jAegI, jo abhISTa nahIM hai, ata: nyAsAntara samIcIna nahIM hai| [vizeSa vacana] 1. Atmanepadamapyatra yaducyate tanmandadhiyAM sukhArtham (du0 ttii0)| 2. iha vacanaM lAghavArthamapi syAt (du0 ttii0)|
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIye AkhyAtAdhyAye paJcamo guNapAdaH 3. na cekAravidhAnaM sico lopArthamiti yuktam (vi0 pa0 ) / 4. ikAravidhAnaM hi lAghavArthamapi syAt (vi0 pa0 ) / 173 [rUpasiddhi] + 1. smsthit| sam + aT + sthA sic + ta / sam - upasargapUrvaka 'SThA gatinivRttau ' (1 / 267) dhAtu se "samavapravibhyaH sthaH " ( 3 / 2 / 42-14) sUtra ke niyamAnusAra adyatanIvibhaktisaMjJaka Atmanepada - prathamapuruSa ekavacana 'ta' pratyaya, aDAgama, sic pratyaya, 'sthAdoriradyatanyAmAtmane" (3 / 5 / 29) se dhAtugata AkAra ko ikAra, prakRta sUtra se aguNa tathA " hrasvAccAniTaH " ( 3 / 6 / 52 ) se sic pratyaya kA lopa / 2. smsthissaataam| sam + aT + sthA sic + aataam| sam--upasargapUrvaka 'SThA gatinivRttau' (1 / 267) dhAtu se adyatanIsaMjJaka AtAm-pratyaya tathA anya prakriyA pUrvavat / + 3. adit| aT + dA + sic + t| 'Du dAJ dAne' (2 / 84) dhAtu se adyatanIsaMjJaka 'ta' pratyaya tathA anya prakriyA pUrvavat / 4. adissaataam| aT + dA + sic + aataam| 'DudAJ dAne' (2 / 84) dhAtu se adyatanIsaMjJaka AtAm-pratyaya tathA anya prakriyA pUrvavat / 5. adhita / aT + dhA + sic + t| 'Du dhAJ dhAraNapoSaNayo: ' (2 / 85) dhAtu se adyatanIvibhaktisaMjJaka 'ta' pratyaya tathA anya prakriyA pUrvavat / + 6. adhiSAtAm / aT + dhA sic + aataam| 'Du dhAJ dhAraNapoSaNayo:' (2 / 85) dhAtu se adyatanIvibhaktisaMjJaka AtAm-pratyaya tathA anya prakriyA pUrvavat / / 644 / 645. bhuvaH sijluki [3 / 5 / 13] [sUtrArtha] sic pratyaya kA luk ho jAne para 'bhU' dhAtu ko guNAdeza nahIM hotA hai / / 645 / [du0vR0] bhuvo dhAto: sijluki sati guNo na bhavati / abhUt, abhUtAm, abhuuvn| bhuva iti kim ? asthAt / sijlukIti vacanAnnAmino nivRttirveti zaGkyate / / 645 / [du0 TI0] bhuvaH / nanu luJcanaM luk, sampadAditvAd bhAve kvipi kRte lucIti bhavitavyam, kathaM lukIti ? satyam, lukzabdo'vyutpanno'pyastIti / sijiti kimartham ? bobhavIti / atha sicItyarthavazAt SaSThyantaM sambadhyate / pratipattiriyaM garIyasI syAt / / 645 / [vi0 pa0 ] bhuvaH / abhuuditi| '"iNsthA0 " ( 3 / 4 / 93) ityAdinA sico luk / asthAd ityAdi / yadyatrAguNatvaM syAt tadA "dAmAgAyati 0 " ( 3 / 4 / 29) ityAdinA IttvaM prasajyeta /
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________ 174 kAtantravyAkaraNam nanu ca nAmina iti vartate, tatkathamatra prasaGgaH, yenaitadartha bhUgrahaNamiti ? satyam, evaM manyate, sijlukIti sAmAnyavacanAd yAvato dhAtoH sico luk, tAvata eva tasmin sati guNo na bhavatIti vyAptiH pratipadyeta, tatazca nAmino nivRttiriti sarvatra syAdityAha - sijlukiityaadi| vAzabdena pravRttirapi kthyte| dRSTAnuvRttikasya nAmigrahaNasya zakyamAnena vacanasya vyApakatvena nivRtterayogAt tato bhUgrahaNaM niHsndehaarthmityrthH|| 645 / [bi0 TI0] bhuvH| nanu luJcanaM luk, sampadAditvAt kvipi kRte lucIti bhavitavyam, kathaM lukIti ? satyam, lukshbdo'vyutpnno'sti| nanu sica iti kimartha lukiityaastaam| na ca vaktavyam - cekrIyitalope'pi syAt sicItyarthavazAt SaSThyanta: saMbadhyate, bhuva: sambandhadvAraka eva lukItyartha: ? stym| pratipattiriyaM griiysiiti| asdhAtorAdezasyApi grahaNamiti hemH|| 645 / [samIkSA 'abhUt, abhUvan, abhUvam' Adi zabdarUpoM ke siddhyartha 'bhU' dhAtugata UkAra ke guNAbhAva kI apekSA hotI hai, jisakI pUrti donoM vyAkaraNoM meM kI gaI hai| pANinIya vyAkaraNa kA sUtra hai - "bhUsuvostiGi' (a0 7 / 3 / 88) / isa prakAra ubhayatra sAmya hai| [vizeSa vacana] 1. sijlukIti vacanAnnAmino nivRttirveti zakyate (du0 vR0)| 2. lukzabdo'vyutpanno'pyasti (du0 TI0; bi0 ttii0)| 3. pratipattiriyaM garIyasI syAt (du0 TI0; bi0 ttii0)| 4. bhUgrahaNaM niHsandehArtham (vi0 p0)| [rUpasiddhi] 1. abhuut| aT + bhU + di| 'bhU sattAyAm' (1 / 1) dhAtu se bhUtakAlika adyatanIvibhaktisaMjJaka prathamapuruSa-ekavacana di' pratyaya, aDAgama, sic pratyaya, usakA luk, prApta guNa kA prakRta sUtra dvArA niSedha, dipratyayastha ikAra kA lopa tathA dakAra ko tkaaraadesh| 2. abhuutaam| aT + bhU + taam| 'bhU sattAyAm' (1 / 1) dhAtu se 'AtAm' pratyaya tathA anya prakriyA pUrvavat / 3. abhuuvn| aT + bhU + an| bhU sattAyAm' (1 / 1) dhAtu se prathamapuruSa-bahuvacana an pratyaya tathA anya prakriyA puurvvt|| 645 /
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________ 175 175 tRtIye AkhyAtAdhyAye paJcamo guNapAdaH 646. sUteH paJcamyAm [3 / 5 / 14] [sUtrArtha] paJcamIvibhakti-uttamapuruSasaMjJaka pratyaya ke para meM rahane para 'su' dhAtu ko guNa nahIM hotA hai|| 646 / [du0 vR0] sUte: paJcamyuttame guNo na bhvti| sUG-suvai, suvAvahai, suvaamhai|| 646 / [du0 TI0] suuteH| tibanirdeza: svarUpagrAhaka eva, tena cekrIyitalugantasya guNo bhavatyeva - soSavANi, sossvaav| yastu cekrIyitalugantaM bhASAyAM nAbhidhIyate iti manyate, tanmate vispaSTArtha ev| sUyati-suvatyorvikaraNena vyavadhAnAt "sarveSAmAtmane sArvadhAtuke'nuttame paJcamyAH " (3 / 5 / 18) iti guNapratiSedhAd vcnm|| 646 / [vi. pa0] suuteH| "sarveSAmAtmane sArvadhAtuke' (3 / 5 / 18) iti guNaniSedhavidhau paJcamyuttame pratiSedhAbhAvAt pariziSTa ihottamapuruSo gamyate ityAha - paJcamyuttama iti| 'ghUG prANigarbhavimocane' (2 / 54) ityAdAvaguNatvAduvAdezo bhvti|| 646 / [samIkSA] 'suvai' ityAdi rUpoM ke siddhayartha jo guNaniSedha kI apekSA hotI hai, usakI pUrti donoM hI vyAkaraNoM meM kI gaI hai| pANini kA sUtra hai - "bhUsuvostiGi' (a0 7 / 3 / 88) / ata: ubhayatra sAmya hai| [vizeSa vacana] 1. tinirdeza: svarUpagrAhaka eva (du0 ttii0)| 2. yastu cekrIyitalugantaM bhASAyAM nAbhidhIyate iti manyate tanmate vispaSTArtha eva (Tu0 ttii0)| [rUpasiddhi] 1. suvai| sU + ai| 'ghUG prANigarbhavimocane' (2 / 54) dhAtu se paJcamIvibhaktisaMjJaka uttamapuruSa-ekavacana 'ai' pratyaya, 'dhAtvAde: SaH saH'' (3 / 8 / 24) sU mUrdhanya SakAra ko dantya sakArAdeza, "an vikaraNa: sArvadhAtuke" (3 / 2 / 32) se an vikaraNa, usakA lopa, prakRta sUtra se guNa kA niSedha tathA 'sU' dhAtugata ukAra ko uvaadesh| 2. suvaavhai| sU + aavhai| pUG prANigarbhavimocane' (2 / 54) dhAtu se paJcamIuttamapuruSa-dvivacana 'Avahai' pratyaya tathA anya prakriyA pUrvavat / 3. suvaamhai| sU + aamhai| 'ghUG prANigarbhavimocane' (2 / 54) dhAtu se paJcamIvibhaktisaMjJaka 'Amahai' pratyaya tathA anya prakriyA pUrvavat / / 646 /
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________ 176 kAtantravyAkaraNam 647. dIdhIvevyozca [3 / 5 / 15] [sUtrArtha] 'dIdhIG dIptidevanayoH' (2 / 57) tathA vevIG vetinA tulye' (2 / 58) dhAtu ko guNa nahIM hotA hai|| 647 / [du0 vR0] chAndasAvetau dhAtU ityeke| paJcamyAmiti nehAnuvRttiH pRthagyogAt / dIdhIvevyozca guNo na bhvti| AdIdhyai, aavevyai| AdIdhyanam , Avevyanam / AdIdhyakaH, aavevykH|| 647 / [du0 TI0] dIdhI0 / guNabAdhikA vRddhiriti AdIdhyakaH, AvevyakaH ityanekAkSaratvAd yattvaM bhvti|| 647 / [vi0 pa0] dIdhI0 / chaandsaavityaadi| zarvavarmaNastu vacanAd bhASAyAmapyavasIyate, na hyasau chAndasAn vyutpAdayati shbdaaniti| sarvatra "ya ivarNasya0'' (3 / 4 / 58) ityAdinA ytvm| na ca vaktavyam 'AdIdhyakaH, AvevyakaH' ityatra gaNo nAma na bhavat, baddhista vuNapratyaye kathana syaaditi| guNabAdhikA vRddhiriti "sijAziSozcAtmane" (3 / 5 / 10) ityatrAtmanegrahaNena jnyaapittvaat|| 647 / [samIkSA] 'AdIdhyanam , Avevyanam' Adi zabdarUpoM ke siddhyartha 'dIdhI-vevI' dhAtuoM ke guNaniSedha kI apekSA hotI hai, isakI pUrti donoM vyAkaraNoM meM kI gaI hai| pANini kA sUtra hai- "dIdhIvevITAm' (a0 1 / 1 / 6) / ata: ubhayatra samAnatA hai| [vizeSa vacana 1. chAndasAveto dhAtU ityeke (Tu0 vR0)| 2. zarvavarmaNastu vacanAd bhASAyAmapyavasIyate (vi0 p0)| [rUpasiddhi] 1. aadiidhyai| A + dIdhI + ai| 'AG' upasargapUrvaka 'dIdhIG dIptidevanayoH' (2 / 57) dhAtu se paJcamIvibhakti-uttamapuruSa-ekavacana 'ai' pratyaya, "an vikaraNa: kartari'' (3 / 2 / 32) se an vikaraNa, "adAdeluMga vikaraNasya'' (3 / 4 / 92) se usakA luk tathA "ya ivarNasyAsaMyogapUrvasyAnekAkSarasya' (3 / 4 / 58) se dhAtvantavartI IkAra ko ykaaraadesh| 2. aavevyai| A + vevI + ai| 'AG' upasargapUrvaka 'vevIG vetinA tulye' (2 / 58) dhAtu se paJcamIvibhaktisaMjJaka 'ai' pratyaya tathA anya prakriyA pUrvavat /
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIye AkhyAtAdhyAye paJcamo guNapAda: 177 3. aadiidhynm| A + dIdhI + yuT + si| AG upasargapUrvaka 'dIdhIG dIptidevanayo:' (2 / 57) dhAtu se "yuT ca" (4 / 5 / 94) sUtra dvArA yuT pratyaya, T anubandha kA prayogAbhAva, "yuvujhAmanAkAntAH' (4 / 6 / 54) se 'yu' ko 'ana' Adeza, prakRta sUtra se guNAbhAva, "ya ivarNasyA0" (3 / 4 / 58) se IkAra ko yakAra, "dhAtuvibhaktivarjamarthavalliGgam' (2 / 1 / 1) se 'AdIdhyana' kI liGgasaMjJA, si-pratyaya, "akArAdasaMbaddhau muzca" (2 / 2 / 7) se 'mu' kA Agama tathA 'si' pratyaya kA lop| 4. aavevynm| A + vevI + yuT + si| AG upasargapUrvaka 'vevIG vetinA tulye' (2 / 58) se yuT pratyaya tathA anya prakriyA puurvvt|| 5. aadiidhykH| A + dIdhI + vuNa + si| AG-upasargapUrvaka 'dIdhIG dIptidevanayo:' (2 / 57) dhAtu se "vuNtRcau'' (4 / 2 / 47) sUtra dvArA 'vuN' pratyaya, yuvujhAmanAkAntAH " (4 / 6 / 54) se 'vu' ko 'aka' Adeza, prakRta sUtra se guNAbhAva, "ya ivarNasyA0' (3 / 4 / 58) se IkAra ko yakAra, liGgasaMjJA tathA vibhktikaary| 6. aavevykH| A + vevIG + vuNa + si| 'AG' upasargapUrvaka 'vevI vetinA tulye' (2 / 58) dhAtu se 'vuN' pratyaya tathA anya prakriyA pUrvavat / / 647 / 648. rudavidamuSAM sani [3 / 5 / 16] [sUtrArtha 'san' pratyaya ke pare rahate 'rudir azruvimocane' (2 / 31), 'vida jJAne' (2 / 27) tathA 'muSa steye' (8 / 49) dhAtu kA guNAdeza nahIM hotA hai|| 648 / [du0 vR0] eSAM guNo na bhavati sani pre| rurudiSati, vividipati, mumussissti| pArizeSyAd vidirjnyaanaarth:| sani vyaJjanAdeypadhatvAd vikalpeSTau nityArthaM vacanam / / 648 / [du0 TI0] ruda0 / paarishessyaaditi| anye hi vido'niTa: "sani cAniTi" (3 / 5 / 9) ityanenaiva teSAM siddhtvaat| sanIti "vyaJjanAderyupadhasyAvo vA" (4 / 1 / 11) ityatra "saMzca" iti vakSyatIti bhaavH|| 648 / [vi0 pa0] ruda0 / paarishessyaaditi| anyeSAM vidAmaniTatvAt "sani cAniTi" (3 / 5 / 9) ityanenaiva siddhe guNaniSedha ityrthH| sniityaadi| "vyaJjanAderyupadhasyAvo vA" (4 / 1 / 11) ityataH saMzceti vaktavyamiti vkssyti| tato yathA lilikhiSati, lilakhiSatItyatra vikalpaH, tathA'trApi syAditi bhaavH|| 648 / [samIkSA] 'rurudiSati, viditvA, muSitvA' ityAdi zabdarUpoM ke siddhyartha apekSita guNaniSedha donoM hI vyAkaraNoM meM kiyA gayA hai| pANini kA sUtra hai - "rudavidamuSagrahisvapipraccha:
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAtantravyAkaraNam saMzca' (a0 1 / 2 / 8) / yahA~ antara yaha hai ki pANini 'san ktvA' pratyayoM kA kidbhAva karake "kGiti ca (a0 1 / 1 / 5) sUtra dvArA guNaniSedha karate haiM aura kAtantrakAra zarvavarmA ne kidbhAva vinA hI kie sAkSAt guNaniSedha kiyA hai| isa prakAra kAtantrakAra kA lAghava sunizcita hai| [vizeSa vacana ] 178 -- 1. pArizeSyAd vidirjJAnArtha : (du0 vR0)| 2. anye hi vido'niTaH, sani cAniTItyanenaiva teSAM siddhatvAt (du0 TI0; vi0 pa0 ) / [rUpasiddhi] 1. rurudissti| ruda + san + an + ti / 'roditumicchati' isa artha meM 'rudir azruvimocane' (2 / 31) dhAtu se "dhAtorvA tumantAdicchatinaikakartRkAt" (3 / 2 / 4) se san pratyaya, "caNparokSAcekrIyitasananteSu" (3 / 3 / 7) se dhAtu ko dvitva pUrvavartI rUpa kI '"pUrvo'bhyAsaH" (3 / 3 / 4) se abhyAsasaMjJA, "abhyAsasyAdirvyaJjanamavazeSyam" (3 / 3 / 9) se 'd' kA lopa, "iDAgamo'sArvadhAtukasyAdirvyaJjanAderayakArAdeH" (3 / 7 / 1) se iDAgama, prakRta sUtra se guNAbhAva, "nimittAt pratyayavikArAgamasthaH saH Satvam " (3 / 8 / 26) se san pratyayastha sakAra ko SakAra, "te dhAtava: " ( 3 / 2 / 16) se 'rurudiSa' kI dhAtusaMjJA, vartamAnAsaMjJaka - prathamapuruSa 'ti' pratyaya, an vikaraNa tathA "akAre lopam" (2 / 1 / 17 ) se pUrvavartI akAra kA lopa / 2. vividissti| vid + san iT + ti / 'vida jJAne' (2 / 27) dhAtu 'veditumicchati' isa artha meM san pratyaya Adi prakriyA pUrvavat / - 3. mumuSiSati / muS + san + iT + ti / 'moSitumicchati' isa artha meM 'muSa steye' (8 / 49) dhAtu se san pratyaya Adi prakriyA pUrvavat / / 648 / 649. nAmyantAnAmaniTAm [3 / 5 / 17 ] [sUtrArtha] san pratyaya ke pare rahate nAmyanta aniT dhAtuoM meM guNa Adeza nahIM hotA hai / / 649 / [du0 vR0 ] nAmyantAnAM dhAtUnAmaniTAM sani guNo na bhavati / cicISati, ninISati, nunUSati, tuSTRSati, lulUSati, cikIrSati / aniTAmiti kim ? zizrayiSati / jJIpsatIti nityatvAt kAritalopaH syAt / dIrghANAM ca kuto dIrgho guNaM bAdheta cet tadA / dIrghajAvirurau nAma ino lopastu durlabhaH / / 649 / [du0 TI0 ] naamy0| nAmI ante yeSAmiti vigraha: / antagrahaNaM spaSTArtham / yena vidhistadantasyeti
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIye AkhyAtAdhyAye paJcamo guNapAda: 179 siddheH| na vidyate iD yebhyo dhAtubhya iti sAmAnAdhikaraNyaM sukhaarthm| anyathA na vidyate iD yasya sana iti vigrahe lAghavamapi syaat| nanu kimarthamidaM prApte hi guNe "svarAntAnAM sani" (3 / 8 / 12) iti dIrgha Arabhyate sa tasya bAdhako bhaviSyatIti, anyathA dIrghavacanamanarthakaM syaat| atha 'cukUSate' iti kuTAditvAd guNapratiSedhe vcnmrthvditi| naitadevam, na hyekamudAharaNaM prati yogArambhaM prayojayati, anyathokArameva viddhyaat| anya Aha - 'kuG zabde' (1 / 458; 5 / 109) iti kuTAdau dIrgha eva ptthyte| tathAhi 'AkUtamasyA: pratibhAti ramyam' iti loke prayogo dRzyate iti, tarhi svarAntAnAM dIrghasAmarthyAd guNo na bhvissytiiti| dIrghANAntu prsjyet| naivam , guNabATa nAya dIrghANAmapi dIrghaH kriyte| yathA bhuktavatAmapi punarbhojanaM bhojnvishessaay| yadyevam, irurorapi bAdhA syaat| naivam, 'yaM vidhiM pratyupadezo'narthakaH sa vidhirbAdhyate, yasya tu vidhe- nimittamasti nAsau vidhirbAdhyate' (kA0 pari0 50), RkArasya dIrghatve hi iruroH prAptiriti dIrghatvaM nimittmev| 'titIrSati, mumUrSati' iti guNabAdhanArtha dIrghatvaM krtvymev| yadyevam, asatyaguNatve'navakAzatvAd dIrghatvena yathA guNasya bAdhA, tathA kAritalopasyApi bAdhA syAt / aguNatve tu sati saavkaashtvaat| tathAhi nityatvAt kAritalopa eva syAditi manasi kRtvAha - dIrghANAM cetyaadi| cakAro hrsvsNsuuckH| ced yadyarthe, dIrghAjjAtau dIrghajau, nAmAvyayamabhyupagame prAkAzya vaa|| 649 / [vi. pa0] nAmya0 / shishryisstiiti| "ivantardha0" (3 / 7 / 33) ityAdinA pakSe itt| atha kimarthamidaM yAvatA guNe hi prApte "svarAntAnAM sani" (3 / 8 / 12) iti dI? vidhIyamAnastasya bAdhako bhvissyti| anyathA dIrghavidhAnamevAnarthaka syaaditi| atha 'kuG zabde' (1 / 458; 5 / 109) ityasya kuTAditvAd guNaniSedhe 'cukUSate' ityatra dIrghavacana- marthavaditi cet tdyuktm| na hyekamudAharaNaM prati yogArambhaM pryojyti| tathA ca sati ukArameva vidadhyAt, na ca svraantaanaamiti| tarhi cicISatItyAdiSu hrasvAnAM dIrghasAmarthyAd guNo na bhavati, ninISatItyAdau tu dIrghANAM guNa: syAdeva, na hi teSAM dIrghatvamupalabhyate svabhAve diirghtvaat| tadappayuktam, gaNabAdhanArthaM dIrghANAmapi dIrghaH kariSyate, yathA bhuktavatAmapi punarbhojanaM bhojnvishessaarthmiti| evantarhi yathA guNaM bAdhate cikIrSatItyAdau irurorapi bAdheta ? nevam, irurI hi dIrghAjjAyamAnau kathaM dIrgheNa bAdhituM zakyate, yata: 'yaM vidhiM pratyupadezo'narthakaH sa vidhirbAdhyate, yasya tu vidhenimittamasti nAsau vidhirbAdhyate' (kA0 pari0 50), guNaM prati dIrghasyopadezo'narthaka i.yaso baadhyte| iruroH punardIrghatvameva nimittam, tena vinA tayorabhAvAt katham irurau dIrghatvena baadhyete| nahi nimittaM naimittikasya bAdhakam , tasya nimitttvaaprsnggaat| na ca vaktavyam agaNavidhAnena vinA katham irurAviti dIrghasya jJApakatvAda guNinyeva sani guNAbhAvo jJApita iti yasmAd guNo yasminnAsti asAvaguNa iti kathaM
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________ 180 kAtantravyAkaraNam san gaNI syAt ? kiJca jJApakamapi lakSaNaM bhavati kathamagaNavidhAnaM nAstIti tasmAnnedaM kartavyamiti tadasat, jJIpsatItyatra kAritalopArthaM kartavyameva, anyathA hyasatyaguNatve'navakAzatvAd dIrghatvena yathA guNo bAdhyate, tathA kAritalopo'pi baadhyte| sati punaraguNatve yatra cicISatItyAdiSu guNo na bhavati tatra sAvakAzaM dIrghatvaM bAdhitvA jJIpsatItyatra nityatvAt kAritalopa eva pravartate, yadi punaraguNatvaM sano na syAt tadA anavakAzatvAd dIrghatvamiti nityAmapi paribhASAM bAdhitvA tadeva syAt, anavakAzaM hi vacanaprAmANyAnityAdikaM baadhte| yathoktam 'parAnnityaM nityAdantaraGgam, antaraGgAccAnavakAzaM balIya:' (kA0 pari0 51) ityAha - dIrghANAM ceti| cakArAnna kevalaM hrasvAnAM dIrghANAM ceti smbndhH| 'cet' zabdo yadyarthe / yadyevaM manyase hrasvAnAM dIrghANAM ca kRto dIrgho guNaM bAdheta guNabAdhAM sambhAvayet, tadA irurAvapi baadhteti|| sopaskAramakSarayojanA krtvyaa| nAma zabdo'yamavyayo'bhyupagame vartate, yasmAd dIrghajAvirurau, tasmAt to bhaviSyata: ityabhyupagacchati pratijAnIte ityrthH| amarSe vA parapakSamasahamAnaH prAha-irurI diirghjaaviti| jiipstiiti| 'jJA avabodhane' (8 / 31), hetAvin, "artihI0" (3 / 6 / 22) ityAdinA pkaaraagmH| 'mAraNatoSaNanizAmaneSu jJA:' (1 / 525) iti mAnubandhatvAd hrasva: / RdhijJapyororItau vaktavyAviti vacanAdIkAra: kaaritlopshc|| 649 / [bi0 TI0] nAmyantA0 / nanvetatsatrAbhAve zizrayiSatItyAdau "svarAntAnAM sani" (3 / 8 / 12) iti dIrgha: kathanna syaat| tatrAha ramApati: - asmin sUtrAbhAve'niTAmiti kartavyam, tadA seTi na syaat| patrAGkura Aha - yathA jJIpsatIti dUSaNaM syAt tthaa'traapi| tatra hemakaro'pyAha - atra sakAre vyaktirAzrayiSyate iSTatvAditi shessH| paNDitastvAha - tatra hi dvisakAraH ptthitvyH| sakArAdau sniityrthH| vAsudevasenamahodayastvAha - "uvarNasya jAntasthA0" (3 / 3 / 27) ityatra varNagrahaNaM seTi sani guNAt prAg dvivcnaarthm| tathA ca varNagrahaNaM bodhayati seTi sani dI? na syaat| 'yaM vidhim0' (kA0 pari0 50) ityAdi tatra paribhASAyAM vRttikAra Aha - supI:, sutarityatra 'yaM vidhiM pratyapedezognarthaka:' (kA0 pari0 50), upadizyate'neneti upadezo'narthaka: sa vidhirbAdhyate bAdhito bhvti| arthAcchiSyAdibhi: sa yogo na kartavya ityrthH| yasya tu vidhernimitnamasti prayojanamasti zabdasvarUpaM nAso vidhirbAdhyate bAdhito na bhvtiityrthH| nanu asminnevArthe sati atrApi cicISatItyAdau 'yaM vidhiM pratyupadezo'narthako dIrghavidhAyakayogo'narthakaH sa vidhirbAdhyate bAdhito bhavatItyartha: syaat| kathamuktam 'yaM guNavidhiM prati' iti pnyjikaayaam| atrAha ramApati:- 'yaM vidhiM pratyupadezo'narthakaH' iti sUkSmArtha ev| taduktaM tatra paJjIkRtA - 'yaM guNavidhi prati tatsAdhyakSatirnAstIti pnyjiikRtoktm|
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________ 181 tRtIye AkhyAtAdhyAye paJcamo guNapAdaH vAsudevasenamahodayastu idamAha - yaM vidhiM pratyupadezo'narthako dIrghopadezo'narthakaH sa gaNavidhirdIrghavidhinA bAdhyate ityartha evaatr| na ca vaktavyaM paribhASAvRttyA saha virodhH| yato yo'rtha uktastatra bhinnArtho'pi dRshyte| yathA 'pratyayalope pratyayalakSaNam' (kA0 pari0 52) ityatra pratyaye pare prakRteryat kArya pratyayalope'pi tat kArya bhavatIti paribhASAvRttiH katham "ana usa sijabhyasta0" (3 / 4 / 31) ityatra adurityudAharaNam pratyayalopalakSaNanyAyena pratyayasya usAdezaH, tasmAt paribhASAvRto yaduktaM tadeva bhvtiitykinycitkrmev|| 649 / [samIkSA] 'ninISati, tuSTUpati' ityAdi zabdarUpoM ke siddhayartha apekSita guNaniSedha donoM hI vyAkaraNoM meM nirdiSTa hai| pANini kA sUtra hai - "iko jhal' (a0 1 / 2 / 9) / yahA~ pANini ne 'ik' pratyAhAra kA prayoga kiyA hai, jisameM 'i - u - R - lu' varNa samAviSTa haiN| kAtantrakAra ne pratyAhAroM kA prayoga nahIM kiyA hai, unhoMne samAnasaMjJaka 10 vargoM meM se avarNa ko chor3akara 8 varNoM kI 'nAmI' saMjJA kI hai - "svaro'varNavoM nAmI' (1 / 1 / 7) / ata: usI nAmI saMjJA kA yahA~ prakRta sUtra meM prayoga kiyA gayA hai| TIkAkAra bilvezvara ne hemakara - ramApati - vAsudevasena - paNDita' Adi AcAryoM ke vividha pakSa prastuta kie haiN| [vizeSa vacana] 1. antagrahaNaM spaSTArtham (du0 ttii0)| 2. sAmAnAdhikaraNyaM sukhArtham (du0 ttii0)| 3. na hyekamadAharaNaM prati yogArambhaM prayojayati (80 TI0; vi0 p.0)| 4. bhuktavatAmapi punarbhojanaM bhojanavizeSAya (du0 TI0 vi0 pa0) 5. nAmazabdo'yamavyayo'bhyupagame vartate (vi0 p0)| 6. paribhASAvRttau yaduktaM tadeva bhavatItyakiJcitkarameva (bi0 ttii0)| [rUpasiddhi] 1. ciciissti| ci + san + an + ti| 'ciJ cayane' (4 / 5) dhAtu se 'dhAtorvA tumantAdicchatinaikakartRkAt'' (3 / 2 / 4) sUtra dvArA icchArtha meM san pratyaya, dvitvAdi, "te dhAtavaH'' (3 / 2 / 16) se 'cicISa' kI dhAtusaMjJA, vartamAnAvibhaktisaMjJaka prathamapuruSa - ekavacana 'ti' pratyaya, "an vikaraNa: kartari" (3 / 2 / 32) se 'an' vikaraNa tathA "akAre lopam'' (2 / 1 / 17) se akAra kA lop| 2. niniissti| ni + san + an + ti| 'NIJ prApaNe' (1 / 600) dhAtu se icchArthaka san pratyaya, "te dhAtavaH' (3 / 2 / 16) se 'ninISa' kI dhAtusaMjJA tathA anya prakriyA puurvvt|
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________ 182 kAtantravyAkaraNam 3. nunuussti| nu + san + an + ti| 'Nu stuto' (2 / 7) dhAtu se icchArtha meM 'san' pratyaya, nunUSa' kI dhAtusaMjJA tathA anya prakriyA puurvvt| 4. tussttuupti| stu + san + an + ti| 'STuJ stuto' (2 / 65) dhAtu se icchArthaka 'san' pratyaya, 'tuSTUSa' kI dhAtusaMjJA tathA anya prakriyA puurvvt| 5. luluussti| lU + san + an + ti| 'lUJ chedane' (8 / 9) dhAtu se san pratyaya, dvitvAdi, lulUSa' kI dhAtusaMjJA tathA anya prakriyA puurvvt| 6. cikiirssti| kR + san + an + ti| 'Du kRJ karaNe' (7 / 7) dhAtu se san pratyaya, dvitvAdi, 'cikIrSa' kI dhAtusaMjJA tathA anya prakriyA puurvvt| 7. bubhuussti| bhR + san + an + ti| 'Du bhRJ dhAraNapoSaNayo:' (2 / 85) dhAtu se icchArthaka san pratyaya, dvitvAdi, 'bubhUrSa' kI dhAtusaMjJA tathA anya prakriyA pUrvavat / / 649 / 650. sarveSAmAtmane sArvadhAtuke'nuttame paJcamyAH [3 / 5 / 18] [sUtrArtha] paJcamIvibhakti meM uttamapuruSa se bhinna sArvadhAtukasaMjJaka Atmanepada pratyayoM ke pare rahate sabhI nAmyanta - nAmyupadha dhAtuoM tathA vikaraNa ko guNa nahIM hotA hai|| 650 / [du0 vR0] sarveSAM dhAtUnAM vikaraNAnAM ca nAmina upadhAyA nAmyantasya ca sArvadhAtuke paJcamyuttamavarjite Atmanepade guNo na bhvti| dugdhe, stute, cinute, kurute| sArvadhAtuke iti kim ? dhokSyate, stossyte| anuttame paJcamyA iti kim ? stave, krvai|| 650 / [du0 TI0] sarveSAm / evaM duhIta, dugdhAm, adugdh| stuvIta, stutAm, astuta iti| duha: karmakartastho rucaadiH| sarveSAmiti vacanaM nAmyantAnAmityasya nivRttyrthm| "dvitvabahatvayozca parasmai" (3 / 8 / 19) iti dvitvabahutvayoreva niyamenAtmanepadagrahaNamiha sukhArthameva syaat|| 650 / [vi0 pa0] sarveSAm / dugdha iti| 'duha prapUraNe' (2 / 61), "dAderghaH' (3 / 6 / 57), tato "ghaDhadhabhebhyastathoo'dhaH" (3 / 8 / 3) iti tasya dhtvm| dhokSyate iti| "tRtIyAderghaDhadhabhAntasya" (3 / 6 / 100) ityAdinA dakArasya dhatvam / / 650 | [bi0 TI0] sarve0 / nanu nAmina upadhAyA nAmyantasya ca' ityuktaM kathaM vRttikRtaa| anannaratvAnnAmyanta evAnuvartate iti| na ca vaktavyaM sarveSAM grahaNabalAnnAmyantanAmyupadhe ca prApyete sarveSAm - grhnnsaamrthyaat| yad vikaraNavidhAnaM tadeva phalam, anyathA dhAtureva
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIye AkhyAtAdhyAye paJcamo guNapAdaH 183 vartiSyate na vikaraNa iti ? satyam / yadi anantaratvAnnAmyanta eva vartate tadA sArvadhAtuke pare yo nAmyantastasya guNaH syAt, vyAptinyAyAd vikaraNasya ca syAt, kiM sarvagrahaNena / nanu kimarthamAtmanepadagrahaNaM " dvitvabahutvayozca parasmai " ( 3 / 5 / 19) iti niyamenAtmanepadagrahaNaM prAptam ? satyam, sukhArtham / / 650 / / [samIkSA] - 'dugdhe, stute, cinute, kurute' ityAdi zabdarUpoM ke siddhyartha guNa ke niSedha kI apekSA hotI hai, jisakI pUrti donoM vyAkaraNoM meM kI gaI hai| pANini kA sUtra hai "liDsicAvAtmanepadeSu, uzca" (a0 1 2 / 11, 12), antara yaha hai ki pANini ne liG - sic ko kidbhAva karake "kGiti ca " (a0 1 / 1 / 5) se guNa kA niSedha kiyA hai aura kAtantra meM sAkSAt hI guNaniSedha kA vidhAna hai| / [vizeSa vacana ] 1. niyamenAtmanepadagrahaNamiha sukhArthameva syAt (du0 TI0; bi0 TI0 ) / [rUpasiddhi] 1. dugdhe / duh + anluk + te / 'duha prapUraNe' (2 / 61) dhAtu ke vartamAnAvibhaktisaMjJaka prathamapuruSa-Atmanepada 'te' pratyaya, an vikaraNa, usakA luk, ha ko g tathA t ko dhU Adeza / 2. stute| stu + anluk + te| 'STuJ stutau' (2 / 65) dhAtu se AtmanepadasaMjJaka 'te' pratyaya, an vikaraNa tathA usakA luk / 3. cinute / ci + nu + te / 'ciJ cayane' (4 / 5) dhAtu se 'te' pratyaya tathA "nuH SvAdeH" (3 / 2 / 34) se 'nu' vikaraNa / 4. kurute / kR + u + te / 'DukRJ karaNe' (7 / 7) dhAtu se vartamAnAsaMjJaka Atmanepada prathamapuruSa ekavacana 'te' pratyaya, "tanAderuH " ( 3 / 2 / 37) se u vikaraNa, "uroSThyopadhasya ca " (3 / 5 / 43) se R ko ur Adeza / / 650 / 651. dvitvabahutvayozca parasmai [3 / 5 / 19] - - [ sUtrArtha] paJcamI vibhakti meM uttamapuruSa ko chor3akara sArvadhAtukasaMjJaka parasmaipada dvivacana tathA bahuvacana ke pare rahate sabhI dhAtuoM tathA vikaraNoM ko guNa nahIM hotA hai / / 651 / [du0 vR0] sarveSAM dhAtUnAM vikaraNAnAM ca sArvadhAtuke paJcamyuttamavarjite dvitvabahutvayozca parasmaipade guNo na bhvti| dugdha:, duhanti / stutaH, stuvanti / kurutaH kurvanti / cinutaH cinvnti| dvitvabahutvayoriti kim ? dogdhi, stauti, cinoti, karoti / anuttame paJcamyA iti kim ? dohAva, dohAma / cinavAva, cinavAma / / 651 /
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________ 184 kAtantravyAkaraNam [du0 TI0] dvitvabahutvayoH paurvAparyaM nAstIti dvitvabahutvayorvartamAne parasmaipade parata: iti gmyte| ihApyarthAt parasmaipada iti vijJAyamAne pratipattigauravaM syAt / / 651 / [vi0 pa0] dvitva0 / cinvntiiti| "norvakAro vikaraNasya" (3 / 4 / 60) iti vkaarH| stautiiti| "uto vRddhirvyaJjanAdau" (3 / 6 / 84) iti guNabAdhikA vRddhi H / / 651 / [bi0 TI0] dvitva0 / pUrvasUtre AtmanepadagrahaNAdiha parasmaipadaM prAptam, kiJcottaratrAtmanepadagrahaNAt, anyathA tasmAdevAtmanepade'navartamAne sidhyati tasmAdatra nAnuvartate ? satyam, sukhArtha parasmaipadagrahaNam, kiJca parasmaipadagrahaNam ekatve'pi kvacidaguNArthama, tena 'kiM karomi kathaM karmi' ityatrAsyokAra: pravartate iti kshcit|| 651 / [samIkSA] 'dugdha: duhanti, kurutaH, kurvanti' ityAdi zabdarUpoM ke siddhyartha guNaniSedha kI apekSA hotI hai, isakI pUrti donoM hI vyAkaraNoM meM kI gaI hai| pANini kA sUtra hai - "sArvadhAtukamapit' (a0 1 / 2 / 4) / antara yaha hai ki pANini 'tas - jhi' pratyayoM ko prakRta sUtra se DidvadbhAva karake taba "kDiti ca'' (1 / 1 / 5) se guNaniSedha kA nirdeza karate haiM, jabaki kAtantrakAra ne sAkSAt hI guNa kA pratiSedha kiyA hai| [vizeSa vacana 1. parasmaipada iti vijJAyamAne pratipattigauravaM syAt (du0 ttii0)| 2. sukhArtha parasmaipadagrahaNam, - - - kvacidaguNArtham (bi0 tto0)| [rUpasiddhi] 1. dugdhH| duh + ts| 'duha prapUraNe' (2 / 61) dhAtu se vartamAnAsaMjJaka parasmaipada - prathamapuruSa - dvivacana 'tas' pratyaya, "an vikaraNa: kartari'' (3 / 2 / 32) se an vikaraNa, "adAdeluMga vikaraNasya'' (3 / 4 / 92) se usakA luk, "dArghaH'' (3 / 6 / 57) se hakAra ko ghakAra, "ghaDhadhabhebhyastathortho'dha:'' (3 / 8 / 3: se takAra ko dhakAra, "dvitIyacaturthayo: prathamatRtIyo" (3 / 3 / 11) se ghakAko gakAra tathA 'rephasorvisarjanIya:' (2 / 3 / 63) se sakAra ko visrgaadesh| 2. duhnti| duh + anluk + anti| 'duha prapUraNe' (2 / 61) dhAtu se vartamAnAsaMjJaka parasmaipada-prathamapuruSa - bahuvacana ' anti' pratyaya, an vikaraNa, usakA Thuk tathA gunnnissedh| ___3. stutH| stu + anluk + ts| 'STuJ stutau' (2 / 65) dhAtu se tas pratyaya tathA prakRta sUtra se gunnnissedh|
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIye AkhyAtAdhyAye paJcamo guNapAdaH 193 kakAra ko cakAra tathA "asyopadhAyA dIrgho vRddhirnAminAminicaTsu' (3 / 6 / 5) se kRdhAtugata R ko vRddhi-aar|| 658 / 659. kuTAderaninicaTsu [3 / 5 / 27] [sUtrArtha 'in-ic-aT' pratyayoM se bhinna pratyayoM ke pare rahate kuTAdigaNapaThita dhAtuoM ko guNa Adeza nahIM hotA hai|| 659 / [du0 vR0] kuTAdergaNasyenicaTo varjayitvA'nyeSu pratyayeSu guNo na bhvti| utkuTitA, utkuTitum, utkuTiSyati, utkuttitvym| utpuTitA, utpuTitum, utpuTiSyati, utpuTitavyam / kuTAderiti kim ? lekhniiym| aninisviti kim ? utkoTayati, udakoTi, uccukott| kathaM pRcchanIyam ? ruuddhitvaat|| 659 / [du0 TI0] kuTA0 / 'kuGa zabde' (1 / 458; 5 / 109) iti yAvat kuTAdistAvad vRtkrnnaat| uccukuttisstiiti| sani seTyapyanena prtissidhyte| kecid atra kuTasyAdi: kuTAdiriti tatpuruSArtha kuTAdizabdamAvarNayanti, teSAM mate likherapi guNapratiSadhaH, tdprmaannmityaahkuttaaderityaadi| in ca icca aT ca inictt:| aninicaTa: iti paryudAso'yaM nny| kthmityaadi| praccheranIya ityeke| saMprasAraNaM ruuddhmityrthH| yathA pnyjiketi| 'paci vistAravacane' (9 / 72) ityasya cakArasya jatvaM dRzyate, nthaaympiityrthH|| 659 / [vi0 pa0] kuttaadeH| kuTa evAdiryasyAsau kuttaadiH| kecit kuTAdizabdasyAvRttyA kuTasyAdi: kuTAdiriti tatpuruSaM varNayanti, tena likherapi pratiSedhaH siddho bhavati, tadihApramANamiti pratyudAharaNena drshynnaah-kuttaaderityaadi| udkottiiti| "bhAvakarmaNozca" (3 / 2 / 30) itIci kRte icstlopH| kthmityaadi| pracche: kuTAditvAbhAvAdaguNe vidhIyamAnaM saMprasAraNam anIyapratyaye na syaadityrthH|| 659 / [samIkSA] 'utkuTitA, utkuTitum' Adi zabdarUpoM meM apekSita guNa kA abhAva donoM hI vyAkaraNoM meM nirdiSTa hai| kuTAdigaNa ubhayatra svIkRta hai aura una dhAtuoM se kucha pratyayoM ke pare rahate guNa kisI ko bhI abhISTa nahIM hai| 'ina-ic-aT' pratyayoM ke paravartI hone para guNAdeza pravRtta ho jAtA hai, ata: niSedhavidhi meM inheM chor3a diyA gayA hai| pANini ne trit-Nin pratyayoM se bhinna pratyayoM meM kaTAdigaNapaThita dhAtuoM ko DivadbhAva kiyA hai, jisake kAraNa "kDiti ca' (a0 1 // 1 / 5) sUtra se guNaniSedha hotA hai| Divat karane vAlA sUtra hai- "gAkuTAdibhyo'NinDit'' (a0 1 / 2 / 1) /
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________ 186 kAtantravyAkaraNam [samIkSA] 'duduhatuH, duduhuH, ninyatuH, ninyuH' ityAdi zabdarUpoM ke siddhyartha guNaniSedha kI jo apekSA hotI hai, usakI pUrti donoM hI vyAkaraNoM meM kI gaI hai| pANini kA sUtra hai - "asaMyogAlliT kit'' (a0 1 / 2 / 5) / antara yaha hai ki pANini liTa pratyayoM kA kivadbhAva tathA "kGini ca'' (1 / 1 / 5) se gaNa kA niSedha karate hai, parantu kAtantrakAra ne sAkSAt hI guNaniSedha kA nirdeza prakRta sUtra dvArA kiyA hai| [vizeSa vacana] 1. pRthagyogaH spaSTArtha: (du0 TI0; bi0 ttii0)| [rUpasiddhi 1. duduhtuH| duh + parokSA- atus| 'duha prapUraNe' (2 / 61) dhAtu se parokSAvibhaktisaMjJaka prathamapuruSa-dvivacana 'atum' pratyaya, dhAtu ko dvitva, abhyAsasaMjJAdi, guNAbhAva tathA sakAra ko visargAdeza 2. duduhuH| duha + prokssaa-us| 'duha prapUraNe' (2 / 61) dhAtu se parokSAvibhaktisaMjJaka us' pratyaya tathA dhAtu ko dvivcnaadi-gunnaabhaav| 3. vivytH| aj + parokSA anus| 'aja gatikSepaNayoH' (1 / 64) dhAta se parokSAvibhaktisaMjJaka 'atus' pratyaya, aja' ko 'vo' Adeza, dhAtu ko dvirvcnaadi-gunnaabhaav| 4. vivyuH| aj + prokssaa-us| 'aja gatikSepaNayo:' (1 / 64) dhAtu se us' pratyaya, 'aja' ko 'vI' Adeza tathA dhAtu kA dvivcnaadi-gunnaabhaav| ___5. ninytuH| nI + prokssaa-atus| 'NI prApaNe' (1 / 600) dhAtu se parokSAvibhaktisaMjJaka prathamapuruSa-dvivacana 'atus' pratyaya, dhAtu ko dvivacanAdi tathA gunnaabhaav| 6. ninyuH| nI + prokssaa-us| 'NIj prApaNe' (1 / 600) dhAtu se us' pratyaya, dhAtu ko dvirvacanAdi tathA gunnaabhaav|| 652 / 653. sarvatrAtmane [3 / 5 / 21] [sUtrArtha parokSAvibhakti-AtmanepadasaMjJaka pratyayoM ke paravartI hone para dhAtu ko guNAdeza kA niSedha hotA hai||653| [du0 vR0] sarveSAM dhAtUnAM parokSAyAM ca sarvasminnAtmanepade guNo na bhvti| duduhe, duduhAte, duduhire| cakre, cakrAte, ckrire|| 653 / [du0 TI0] sarva0 / 'parokSAyAM ca sarvatra' ityAstAm, kimAtmanepadagrahaNena, parasmaipadagrahaNamapi na sambadhyate, uttaratra parasmaipadagrahaNAn ? satyam, pratipattigauravaM syaat|| 653 /
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIye AkhyAtAdhyAye paJcamo guNapAdaH 187 [bi0 TI0 ] sarva. / parokSAyAM sarvatretyucyatAm, kimAtmanepadagrahaNena / na ca vaktavyam - parasmaipadamanuvartate, uttaratra parasmaipadagrahaNAt ? satyam, pratipattigauravaM syAt / / 653 / [samIkSA] 'duduhe duduhAte' Adi zabdarUpoM ke siddhyartha dhAtu ke guNaniSedha kI jo apekSA hotI hai, usakI pUrti donoM hI vyAkaraNoM meM kI gaI hai| pANini kA sUtra hai "sArvadhAtukamapit, kGiti ca " (a0 1 / 2 / 4; 1 / 5) / [vizeSa vacana ] 1. pratipattigauravaM syAt (du0 TI0; bi0 TI0 ) / [rUpasiddhi] 1. duduhe / duha + parokSA - e / 'duha prapUraNe' (2 / 61) dhAtu se parokSAvibhaktisaMjJaka Atmanepada - prathamapuruSa 'e' pratyaya, dhAtudvirvacanAdi tathA guNAbhAva / 2 . duduhAte / duh + parokSA - Ate / 'duha prapUraNe' (2 / 61) dhAtu se parokSAvibhaktisaMjJaka 'Ate' pratyaya, dhAtu ko dvirvacanAdi tathA guNAbhAva / 3. duduhire / duh + parokSA - ire / 'duha prapUraNe' (2 / 61) dhAtu se 'ire' pratyaya, dhAtu ko dvirvacanAdi tathA guNAbhAva / 4. cakre / kR + parokSA - e / 'Du kRJ karaNe' (7 / 7) dhAtu se parokSAvibhaktisaMjJaka Atmanepadada- prathamapuruSa - ekavacana 'e' pratyaya, dhAtu ko dvirvacana, abhyAsAdi kArya, R ko r Adeza tathA prakRta sUtra se guNa kA niSedha | 5. ckraate| kR + prokssaa-aate| 'Du kRJ karaNe' (7 / 7) dhAtu se parokSAvibhaktisaMjJaka 'Ate' pratyaya tathA anya prakriyA pUrvavat / 6. cakrire / kR + parIkSA - ire / 'DukRJ karaNe' (7 / 7) dhAtu se parokSAsaMjJaka 'ire' pratyaya tathA anya prakriyA pUrvavat / / 653 / 654. AziSi ca parasmai [3 / 5 / 22] [ sUtrArtha] AzIrvibhaktisaMjJaka parasmaipada pratyaya ke pare rahate dhAtu ko guNa Adeza kA niSedha hotA hai / / 678 [du0vR0] sarveSAM dhAtUnAM sarvatrAziSi ca parasmaipadaM guNo na bhavati / cIyAt, ciiyaastaam| duhyAt, duhyAstAm / parammA iti kim ? caMpIpTa, dhoSISTa / / 654 [du0 TI0 ] aashi| 'AziSi ye' iti siddhaM parammA iti spaSTArtham / 'dhopISTa' iti dhunote rUpamidam / / 658 aa
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________ 196 kAtantravyAkaraNam [du0 vR0] sthAdAsaMjJakayoradyatanyAmAtmanepade irbhavati / samasthita, samasthiSAtAm / adita, adiSAtAm / adhita, adhiSAtAm / Atmana iti kim ? asthAt, adAt, adhAt / / 661 / [du0 TI0 ] sthaado0| adyatanyAmAtmana iti viSayasaptamIyam / tena sijvyavadhAne'pi syAt / asthAyi, upAsthAyiSAtAm iti ici iTi ijvadbhAve ca paratvadAyireveti / sthAdoriH sicyAtmane iti vidadhyAt / vicitrA hi sUtrasya kRtiriti / / 661 / [samIkSA] - 'samasthita, samasthiSAtAm ' Adi prayogoM ke siddhyartha dhAtugata AkAra ko ikArAdeza donoM hI vyAkaraNoM meM kiyA gayA hai| pANini kA sUtra hai "sthAghvoricca" (a0 1 / 2 / 17) / pANini "dAdhA ghvadAp" (a0 1 / 1 / 20) sUtra se jina dhAtuoM kI 'ghu' saMjJA karate haiM, unakI kAtantrakAra ne "adAb dAdhau dA" (3 / 1 / 8) se 'dA' saMjJA kI hai| tadanusAra hI yahA~ sUtroM meM 'ghu-dA' kA prayoga kiyA gayA hai| TIkAkAra durgasiMha prakRta sUtra ke sthAna meM "sthAdori: sicyAtmane" pATha adhika ucita mAnate haiM, lekina zarvavarmA ne jo aisA nahIM kiyA, usameM sUtraracanA ko vicitra kahakara usakI grAhyatA siddha karate haiM "vicitrA hi sUtrasya kRtiH " / [rUpasiddhi] 1. smsthit| sam + aT + sthA + sic + t| 'sam' upasargapUrvaka 'SThA gatinivRttau ' (1 / 267) dhAtu se adyatanIvibhaktisaMjJaka Atmanepada - prathamapuruSa - ekavacana 'ta' pratyaya, 'aD dhAtvAdirhyastanyadyatanIkriyAtipattiSu " ( 3 / 8 / 16 ) se dhAtupUrva aDAgama, prakRta sUtra se AkAra ko ikAra, "sijadyatanyAm" (3 / 2 / 24) se sic pratyaya tathA 'hrasvAccAniTaH " ( 3 / 6 / 52 ) se usakA lopa / + 2. smsthissaataam| sam + aT + sthA sic + aataam| 'sam' upasargapUrvaka 'SThA gatinivRttau ' (1 / 267) dhAtu se adyatanIsaMjJaka dvivacana 'AtAm' pratyaya, aDAgama, sic pratyaya, prakRta sUtra se AkAra ko ikAra Adeza tathA "nAmikaraparaH pratyayavikArAgamasthaH siH SaM nuvisarjanIyaSAntaro'pi " ( 2 / 4 / 47) se sakAra ko mUrdhanyAdeza | 3 . adit| aT + dA + sic + t| 'Du dAJ dAne' (2 / 84) se adyatanIsaMjJaka 'ta' pratyaya, aDAgama, sic pratyaya, ikArAdeza tathA sic kA lopa / 4. adiSAtAm / aT + dA + sic + aataam| 'dA' dhAtu se adyatanIsaMjJaka 'AtAm' pratyaya, aDAgama, sic pratyaya, ikAra tathA SakArAdeza / 5. adhit| aT + dhA + sic + t| 'Du dhAJ dhAraNapoSaNayo:' ( 2 / 85) dhAtu
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIye AkhyAtAdhyAye paJcamo guNapAda: 197 se adyatanIsaMjJaka 'ta' pratyaya, aDAgama, sic pratyaya, ikArAdeza tathA sic pratyaya kA lop| 6. adhissaataam| aT + dhA + sic + aataam| 'dhA dhAtu se adyatanIsaMjJaka 'AtAm' pratyaya, aDAgama, sic pratyaya tathA ikaaraadesh|| 6.61 / 662. mucAderAgamo nakAraH svarAdani vikaraNe [3 / 5 / 30] [sUtrArtha 'an' vikaraNa ke pare rahate mucAdigaNastha dhAtuoM para se paravartI nakAgagama hotA hai|| 662 / [du0 vR0] mucAdergaNasya svarAt paro nakArAgamo bhavati ani trikaraNe pre| muJcati, lumpti| vikaraNa iti kim ? amucan / / 662 / [du0 TI0] muca0 / mucAdayastudAdau paThyante, te ca vRtkaraNAdaSTau bhavanti, nanu svarAderiti vacanAdAgamo'numIyate, Adeze hi tadantavidhinaiva sidtvaat| na ca prakRtyanna:pAtinaH pratyayatvaM yuktam, pratyayAdhikArAbhAvAd uttaratra ca 'naSTaH, naSTavAn' ityanuSaGgalopo na duSyati ? stym| AgamagrahaNaM sukhaarthm| svarAdityantAvayavatvanirAsArtha parayogalakSaNaiSA paJcamI, saptamyantatvAdana: sannihitadezaM tyaktvA svarAt parasyAdezasya grahaNe kaarnnaabhaavaat| vikaraNa ityaadi| nanu paranimittAdezo'pi pUrvasmin sa evAvasIyate "asya tau tallopazca" iti vacanAt ? stym| anmAtramatra prtipdyet|| 662 / [vi0 pa0] mucaadeH| amucnniti| 'mucchR mokSaNe' (5 / 7), ludanubandhatvAd an, asndhykssrvidhiH|| 662 / [samIkSA] 'muJcati, lumpati' Adi prayogoM siddhyartha mucAdi dhAtuoM meM nakArAgama donoM vyAkaraNoM meM kiyA gayA hai| pANi ietadartha 'nam' Agama kahA hai| unhoMne mit Agama ke lie niyama banAyA hai ki ve antima ac ke bAda meM hoMge - "midaco'ntyAt paraH'' (a0 1 / 1 / 47) / numAgamavidhAyaka sUtra hai - "ze macAdInAm' (a0 7 / 1 / 59) / kAtantrakAra ne prakRta sUtra meM 'n' Agama ko mucAdidhAtugata antima svara ke bAda pravRtta hone kA nirdeza kiyA hai| pANini ke 'zap' vikaraNa ke lie kAtantra meM 'an' vikaraNa kI vyavasthA kI gaI hai| donoM hI vyAkaraNoM meM mucAdigaNapaThita dhAtuoM kI saMkhyA ATha batAI gaI hai|
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________ 190 kAtantravyAkaraNam [bi0 TI0] ho c| nanu AGa: parasyeNdhAnogguNatvaM pratiSidhyate iti prH| tanmate'guNatvAn katham ehIti padamityAha-AGa etvam iti| tarhi 'tAmupaihi mahArAja! zaraNaM paramezvarIm' (du0 sa0 13 / 4) iti katham AGAdiSTatvAt nAmupahIni syAt ? stym| paramatAvalambanena tatprayogaH, RSivacanAd vaa| vastutastu ArSaprayoga upasargapratirUpakaNAGa sAdhuriti gopiinaathH| yadyoriti kRte AziSi ca parasmai, saptamyAM ca, hau ceti sUtratrayaM vyartha syAditi cet kRyakAre'pyaguNatvaM kathanna syAt, naivm| hipratyayasya vibhakte: sAhacaryAd yakAro'pi vibhkteaahyH| evaM cet spaSTArtham / / 656 / [samIkSA] 'nahi, prApnuhi' Adi zabdarUpoM ke siddhyartha dhAtu-vikaraNa ke guNAbhAva kA nirdeza donoM vyAkaraNoM meM kiyA gayA hai| pANini ke sUtra haiM - "sedyapicca, sArvadhAtukamapit, kGiti ca'' (a0 3 / 4 / 87; 1 / 2 / 4; 1: 5) / yaha jJAtavya hai ki kAtantrakAra ne to sAkSAt guNa kA niSedha kiyA hai. jabaki pANini DiTvabhAva tathA usa AdhAra para gaNa kA niSedha karate haiN| [vizeSa vacana] 1. paramatAvalambanena tatprayoga: RSivacanAd vA (bi. tto0)| 2. vastutastu ASaprayoga upasargapratirUpakaNADA sAdhuriti gopInAtha: (vi. tto0)| 3. evaM cet spaSTArtham (bi. tto0)| [rUpasiddhi] 1. nuhi| nu + hi| 'Nu stutau' (217) dhAtu se paJcamovibhaktisaMjJaka 'hi' pratyaya, an-vikaraNa kA luk tathA prakRta mUtra dvArA guNa kA niSedha / 2. dugdhi| duh + hi| 'duha prapUraNe' (2 / 61) dhAtu se paJcAsaMjJaka 'hi' pratyaya, "dAdehasya gaH' (2347) se ha ko g, 'dhuDbhyAM hedhiH'' (3.8 / 3.) se hi ko dhi tathA prakRta sUtra se gunnaabhaav| 3. praapnuhi| pra + Ap + na + hi| 'pra' upasargapUrvaka 'Apla vyApto (4 / 14) dhAtu se 'hi' pratyaya, nu-vikaraNa, samAnadIrgha tathA prakRta sUtra se gunnaabhaav| 4. cinu| ci + nu + hi| ciJ cayane' (4 / 5) dhAtu se 'hi' pratyaya, hi' kA lopa tathA gunnaabhaav| 5. sunu| su + nu + hi| 'SuJ abhiSave' (4 / 1) dhAtu meM 'hi' pratyaya. navikaraNa, 'hi' kA lopa tathA gunnaabhaav|| 656!
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIye AkhyAtAdhyAye paJcamo guNapAda: 657. tudAderani [3! 5 / 25] [sUtrArtha] an vikaraNa ke pare rahate tudAdigaNapaThita dhAtuoM meM guNa Adeza nahIM hotA hai|| 657 / [du0 vR0] tudAderani pare guNo na bhvti| tudati, nudti|| 657 / [du0 TI0] tudA0 / tudAderanyasyAno'sambhavAd vikaraNa eva pratIyate! tudati, nudtiiti| yadyapi nudirubhayapadI, tathApi bhASAyAm AtmanepadaM naabhidhiiyte| parammaipadiSa kecit paThanti / / 657 / [vi0 pa0] tudaadeH| tudati, nudtiiti| 'tuda vyathane, nuda preraNe' (5 / 1, 2) ubhayapadino'pyasya bhASAyAM prsmaipdmevaabhidhiiyte|| 657 / [bi0 TI0] tudA0 / nanu 'di-tAm-an' ityasya grahaNaM kathanna syAditi cet na, "dvitvabahutvayozca" (3 / 5 / 39) ityAdinA pratiSedhAt / / 657 / [samIkSA] 'tudati, nadati' Adi zabdarUpoM kI siddhi meM dhAtagaNa ke niSedha kI AvazyakatA hotI hai, isakA nirdeza donoM hI vyAkaraNoM meM kiyA gayA hai| pANini kA sUtra hai - "sArvadhAtukamapit, kGiti ca" (a0 1 / 2 / 4; 1 / 5) / pANinIya prakriyA ke anusAra 'tuda' Adi dhAtuoM se hone vAle 'za' vikaraNa ko GidvadbhAva tathA usa AdhAra para guNa kA niSedha pravRtta hotA hai| isake viparIta kAtantrakAra sIdhe hI guNaniSedha karate haiN| [vizeSa vacana] 1. yadyapi nudirubhayapadI, tathApi bhASAyAmAtmanepadaM naabhidhiiyte| parasmaipadiSu kecit paThanti (du0 ttii0)| 2. nuda prernne| ubhayapadino'pyasya bhASAyAM parasmaipadamevAbhidhIyate (vi0 p0)| [rUpasiddhi] 1. tudti| tud + an + ti| 'tuda vyathane' (5 / 1) dhAtu se vartamAnAvibhaktisaMjJaka prathamapuruSa-ekavacana 'ti' pratyaya, "an vikaraNa: kartari'' (3 / 2 / 32) se 'an' vikaraNa tathA prakRta sUtra se guNa kA nissedh| 2. nudti| nud + an + ti| 'Nuda preraNe' (5 / 2) dhAtu se vartamAnAsaMjJaka 'ti' pratyaya, an vikaraNa tathA guNa kA prtissedh|| 657 /
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________ 200 kAtantravyAkaraNam numAgama tathA kAtantrIya vyavasthA ke anusAra nakArAgama kiyA gayA hai| kAtantravyAkaraNa meM lokaprasiddhi ke AdhAra para jina varNoM kI 'svara' saMjJA kI gaI hai, pANini ne unheM 'ac' pratyAhAra meM parigaNita kiyA hai| isI ke anurUpa pANini kA sUtra hai - "radhijabhoraci'' (a0 7 / 1 / 61) / kAtantraTIkAkAra ne "jabhe: svare, radhezca'' isa prakAra ke do sUtra banAne kA jo pUrvapakSa prastuta kiyA hai, use 'varamakSarAdhikyaM na punaryogavibhAgaH' isa nyAya ke AdhAra para chor3a diyA gayA hai| arthAt do sUtroM kI racanA ko samIcIna nahIM mAnA gayA hai| [rUpasiddhi 1. rndhyti| radh + in + ti| 'randhAnaM prayuGkte' isa vigraha meM 'radha hiMsAyAM ca' (337) dhAtu se "dhAtozca heto'' (3 / 2 / 10) sUtra dvArA 'in' pratyaya, 'n' anubandha kA prayogAbhAva, "radhijabho: svare" (3 / 5 / 32) se nakArAgama, "te dhAtavaH" (3 / 2 / 16) se 'randhi' kI dhAtusaMjJA, vartamAnAsaMjJaka parasmaipada-prathamapuruSa-ekavacana 'ti' pratyaya, 'an' vikaraNa "manoranusvAro ghuTi' (2444) se 'n' ko anusvAra, "varge vargAnta:'' (2 / 4 / 45) se anusvAra ko nakAra, "nAmyantayordhAtuvikaraNayorguNaH'' (3 / 5 / 1) se ikAra ko guNa, tathA "e ay' (1 / 2 / 12) se ekAra ko ayaadesh| 2. arndhi| aT + radh + adytnii-t| 'radha hiMsAyAM ca' (3 / 37) dhAtu se adyatanIvibhaktisaMjJaka Atmanepada-prathamapuruSa-ekavacana 'ta' pratyaya, aDAgama, sic ko bAdhakara "bhAvakarmaNozca' (3 / 2 / 30) se ic pratyaya, prakRta sUtra se nakArAgama tathA "icastalopa:" (3 / 4 / 31) se 'ta' pratyaya kA lop| 3. jmbhyti| jabh + in + an + ti| 'jabhamAnaM prayuGkte' isa vigraha meM 'jabha jubhi gAtravinAme' (1 / 393) dhAtu se 'in' pratyaya, nakArAgama, anusvAra, makArAdeza, 'jambhi' kI dhAtusaMjJA, vartamAnAsaMjJaka 'ti' pratyaya, an vikaraNa, ikAra ko guNa tathA ayaadesh| 4. ajmbhi| aT + jabh + adytnii-t| 'jabha' dhAtu se adyatanIsaMjJaka 'ta' pratyaya, aDAgama. ic pratyaya, nakArAgama tathA 'ta' pratyaya kA lop|| 664 / 665. neTi radheraparokSAyAm [3 / 5 / 33] [sUtrArtha parokSAvibhakti se bhinna pratyaya meM iDAgama hone para 'radha' dhAtu ko nakArAgama nahIM hotA hai|| 665 / [du0 vR0] radhernakArAgamo na bhavati iTi pre'prokssaayaam| radhitA, radhiSyati, rdhitvym| aparokSAyAmiti kim ? rarandhiva rrndhim!| 665 / /
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIye AkhyAtAdhyAye paJcamo guNapAdaH 193 kakAra ko cakAra tathA "asyopadhAyA dIrgho vRddhirnAminAminicaTsu" (3 / 6 / 5) se kRdhAtugata R ko vRddhi - Ar / / 658 / 659. kuTAderaninicaTsu [3 / 5 / 27] [sUtrArtha] 'in-ic-aT' pratyayoM se bhinna pratyayoM ke pare rahate kuTAdigaNapaThita dhAtuoM ko guNa Adeza nahIM hotA hai / / 659 / [du0 vR0] kuTAdergaNasyenicaTo varjayitvA'nyeSu pratyayeSu guNo na bhavati / utkuTitA, utkuTitum, utkuTiSyati, utkuTitavyam / utpuTitA, utpuTitum, utpuTiSyati, utpuTitavyam / kuTAderiti kim ? lekhniiym| aninicaTsviti kim ? utkoTayati, udakoTi, uccukoTa / kathaM pRcchanIyam ? rUDhitvAt / / 659 / [du0 TI0 ] kuTA0 / 'kuG zabde' (1 / 458; 5 / 109) iti yAvat kuTAdistAvad vRtkrnnaat| uccukuTiSatIti / sani seTyapyanena pratiSidhyate / kecid atra kuTasyAdiH kuTAdiriti tatpuruSArthaM kuTAdizabdamAvarNayanti teSAM mate likherapi guNapratiSedhaH, tdprmaannmityaahkuttaaderityaadi| in ca icca aT ca inicaTaH / aninicaTaH iti paryudAso'yaM naJ / kathamityAdi / praccheranIya ityeke / saMprasAraNaM rUDhamityarthaH / yathA paJjiketi / paci vistAravacane' (9 / 72) ityasya cakArasya jatvaM dRzyate, tathAyamapItyarthaH / / 659 / [vi0 pa0 ] 1 kuTAdeH / kuTa evAdiryasyAsau kuTAdiH / kecit kuTAdizabdasyAvRttyA kuTasyAdiH kuTAdiriti tatpuruSaM varNayanti tena likherapi pratiSedhaH siddho bhavati, tadihApramANamiti pratyudAharaNena darzayannAha - kuTAderityAdi / udakoTIti / " bhAvakarmaNozca" (3 / 2 / 30) itIci kRte icastalopaH / kathamityAdi / praccheH kuTAditvAbhAvAdaguNe vidhIyamAnaM saMprasAraNam anIyapratyaye na syAdityarthaH / / 659 / [samIkSA] 'utkuTitA, utkuTitum' Adi zabdarUpoM meM apekSita guNa kA abhAva donoM hI vyAkaraNoM meM nirdiSTa hai| kuTAdigaNa ubhayatra svIkRta hai aura una dhAtuoM se kucha pratyayoM ke pare rahate guNa kisI ko bhI abhISTa nahIM hai| 'ina - ic-aT' pratyayoM ke paravartI hone para guNAdeza pravRtta ho jAtA hai, ataH niSedhavidhi meM inheM chor3a diyA gayA hai| pANini ne trit-Nit pratyayoM se bhinna pratyayoM meM kuTAdigaNapaThita dhAtuoM ko DivadbhAva kiyA hai, jisake kAraNa "kGiti ca " (a0 1 / 1 / 5) sUtra se guNaniSedha hotA hai| Gidvat karane vAlA sUtra hai- "gAkuTAdibhyo'JNinGin " (a0 1 / 2 / 1) / ""
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________ 194 kAtantravyAkaraNam [vizeSa vacana] 1. kuG - zabde iti yAvat kuTAdistAvat, vRtkaraNAt (du0 ttii0)| 2. praccheranIya ityeke| samprasAraNaM ruuddhmityrthH| yathA paJjikA' iti, paci vistAravacane ityasya cakArasya jatvaM dRzyate, tathAyamapItyarthaH (Tu0 TI0; dr0-vi0p0)| [rUpasiddhi] 1. utkuttitaa| ud + kuT + iT + taa| 'ud' upasargapUrvaka 'kuTa kauTilye' (5 / 83) dhAtu se 'tA' pratyaya, iT kA Agama, d ko t tathA prakRta sUtra se guNa kA abhaav| 2. utkuttitum| ud + kuT + iT + tum + si| 'kuTa' dhAtu se tum pratyaya, iT kA Agama tathA prakRta sUtra se gunnnissedh| 3. utkuttissyti| ud + kuT + i + syti| 'kuT' dhAtu se bhaviSyantIsaMjJaka 'syati' pratyaya, iDAgama tathA gunnaabhaav| 4. utkuttitvym| ud + kuT + iT + tavya + si| 'kuT' dhAtu se 'tavya' pratyaya, iDAgama, guNaniSedha, liGgasaMjJA, si-pratyaya tathA amaadesh| ___5. utputtitaa| ud + puT + iT + taa| ud' upasargapUrvaka 'puTa saMzleSaNe' (5 / 84) dhAtu se 'tA' pratyaya, anya prakriyA saM0-1 kI trh| 6. utputtitum| ud + puTa + iT + tum + si| rUpasiddhi saM0-2 kI trh| 7. utputtissyti| ud + puT + iT + syti| rUpasiddhi saM0-3 kI trh| 8. utputtitvym| ud + puT + iT + tavya + si| rUpasiddhi saM0-4 kI trh|| 659 / 660. vijeriTi [3 / 5 / 28] [sUtrArtha] iDAgama ke rahane para 'o vijI bhayacalanayoH' (5 / 11; 6 / 19) dhAtu ko guNa nahIM hotA hai|| 660 / [du0 vR0] vijeriTi pare guNo na bhvti| 'o vijI' (5 / 115; 6 / 19) - udvijitA, udvijitum, udvijissyte| katham udvejitA ? inA siddhm|| 660 / [du0 TI0] vije:| 'vijir pRthagbhAve (2 / 82) ityasya na grahaNam, iDAgamenAsaMbandhAdityAha- o vijiiti| 'o vijI bhayacalanayoH' (5 / 115; 6 / 19) ityasya grahaNam ityrthH|| 660 /
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIye AkhyAtAdhyAye paJcamo guNapAda: 195 [vi0 pa0] vije:| 'vijira pRthagbhAve' (2 / 82) ityasya na grahaNam "yujiruji0" (3 / 7 / 20) ityAdinA'niT syaat| ata: 'o vijI bhayacalanayoH' (5 / 115, 6 / 19) ityayameva taudAdika AtmanepadI gRhyate ityAha - o vijiityaadi| kthmityaadi| hetvinantASThAyAmiDAgame "niSTheTInaH" (4 / 1 / 36) iti kaaritlopH|| 660 / / [samIkSA] 'udvijitA, udvijitum' ityAdi zabdarUpoM ke siddhayartha 'o vijI bhayacalanayo:' (5 / 115; 6 / 19) dhAtugata ikAra ke guNaniSedha kI apekSA hotI hai, jisakI pUrti donoM vyAkaraNoM meM kI gaI hai| pANini kA sUtra hai - "vija iTa'' (a0 1 / 2 / 2) / isa satra se iDAdipratyaya ko DidavabhAva hotA hai, jisake phalasvarUpa "kDiti ca" (a0 1 / 1 / 5) se guNaniSedha hone para ukta rUpa siddha hote haiN| kAtantrakAra isa pAramparika prakriyA ko na apanAkara sAkSAt hI guNa kA pratiSedha karate haiN| vyAkhyAkAroM ke anusAra yahA~ 'vijir pRthagbhAve' (282) dhAtu kA grahaNa nahIM hotA, kyoMki usameM "yajirucirunjibhajibhajibhanjisanjityajibhrasjiyajimasjisRjinijivijisvanjerjAt" (37 / 20) sUtra dvArA iDAgama pravRtta na hone se guNaniSadha nahIM hogaa| [rUpasiddhi] 1. udvijitaa| ud + vijI + iT + taa| 'ud' upasargapUrvaka o 'vijI bhayacalanayo:' (5 / 115) dhAtu se zvastanIsaMjJaka prathamapuruSa -ekavacana 'tA' pratyaya, "iDAgamo'sArvadhAtukasyAdiLaJjanAderayakArAde:' (3 / 7 / 1) se iDAgama tathA prakRta sUtra se guNAdeza kA nissedh| 2. udvijitum| uT + vijI + iT + tum| 'ud' upasargapUrvaka 'o vijI bhayacalanayo:' (5 / 115) dhAtu se "vuNatumo kriyAyAM kriyArthAyAm' (4 / 469) sUtra dvArA 'tum' pratyaya, iDAgama, guNaniSedha, liGgasaMjJA, 'si' pratyaya, avyayasaMjJA tathA "avyayAcca'' (24 / 4) se 'si' pratyaya kA luk| 3. udvijissyte| ud + vijI + iT + syte| ud' upasargapUrvaka 'o vijI bhayacalanayoH' (5 / 115) dhAtu se bhaviSyantIsaMjJaka 'syate' pratyaya, iDAgama, mUrdhanyAdeza tathA prakRta sUtra se gunnnissedh|| 660 / 661. sthAdoriradyatanyAmAtmane [3 / 5 / 29] [sUtrArtha] adyatanIvibhaktisaMjJaka Atmanepada pratyayoM ke pare rahate 'sthA' dhAtu tathA 'dA'saMjJaka dhAtuoM ke antima AkAra ko ikArAdeza hotA hai|| 661 / /
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________ 196 [du0 vR0 ] sthAdAsaMjJakayoradyatanyAmAtmanepade irbhavati / samasthita, samasthiSAtAm / adita, adiSAtAm / adhita, adhissaataam| Atmana iti kim ? asthAt, adAt, adhAt / / 661 / [du0 TI0 ] sthAdo0 0 / adyatanyAmAtmana iti viSayasaptamIyam / tena sidvyavadhAne'pi syaat| asthAyi, upAsthAyiSAtAm iti ici iTi ijvadbhAve ca paratvadAyireveti / sthAdori: sicyAtmane iti vidadhyAt / vicitrA hi sUtrasya kRtiriti / / 661 / kAtantravyAkaraNam [samIkSA] 'samasthita, samasthiSAtAm ' Adi prayogoM ke siddhyartha dhAtugata AkAra ko ikArAdeza donoM hI vyAkaraNoM meM kiyA gayA hai| pANini kA sUtra hai - " sthAghvoricca" (a0 1 / 2 / 17) / pANini "dAdhA ghvadAp" (a0 1 / 1 / 20) sUtra se jina dhAtuoM kI 'ghu' saMjJA karate haiM, unakI kAtantrakAra ne "adAb dAdhau dA' (3 / 1 / 8) se 'dA' saMjJA kI hai| tadanusAra hI yahA~ sUtroM meM 'ghu-dA' kA prayoga kiyA gayA hai| TIkAkAra durgasiMha prakRta sUtra ke sthAna meM "sthAdori: sicyAtmane" pATha adhika ucita mAnate haiM, lekina zarvavarmA ne jo aisA nahIM kiyA, usameM sUtraracanA ko vicitra kahakara usakI grAhyatA siddha karate haiM - "vicitrA hi sUtrasya kRtiH" / [rUpasiddhi] + 1. samasthita / sam + aT + sthA sic + ta 'sam' upasargapUrvaka 'SThA gatinivRttau ' (1 / 267) dhAtu se adyatanIvibhaktisaMjJaka Atmanepada - prathamapuruSa - ekavacana 'ta' pratyaya, "aD dhAtvAdirhyastanyadyatanIkriyAtipattiSu" ( 3 / 8 / 16 ) se dhAtupUrva aDAgam, prakRta sUtra se AkAra ko ikAra, "sijadyatanyAm" (3 / 2 / 24) se sic pratyaya tathA "hrasvAccAniTa: " (3 / 6 / 52) se usakA lopa / + 2. smsthissaataam| sam + aT + sthA sic + AtAm / 'sam' upasargapUrvaka 'SThA gatinivRttau' (1 / 267) dhAtu se adyatanIsaMjJaka dvivacana 'AtAm' pratyaya, aDAgama, sic pratyaya, prakRta sUtra se AkAra ko ikAra Adeza tathA "nAmikaraparaH pratyayavikArAgamasthaH siH SaM nuvisarjanIyaSAntaro'pi " ( 2 / 4 / 47 ) se sakAra ko mUrdhanyAdeza / 3. adit| aT + dA + sic + t| 'DudAJ dAne' (2 / 84) se adyatanIsaMjJaka 'ta' pratyaya, aDAgama, sic pratyaya, ikArAdeza tathA sic kA lopa / 4. adissaataam| aT + dA + sic + aataam| 'dA' dhAtu se adyatanIsaMjJaka 'AtAm' pratyaya, aDAgama, sic pratyaya, ikAra tathA SakArAdeza | sic + t| 'Du dhAJ dhAraNapoSaNayo:' (2 / 85) dhAtu 5. adhit| aT + dhA +
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIye AkhyAtAdhyAye paJcamo guNapAda: 197 se adyatanIsaMjJaka 'ta' pratyaya, aDAgama, sic pratyaya, ikArAdeza tathA sic pratyaya kA lop| 6. adhissaataam| aT + dhA + sic + aataam| 'dhA' dhAtu se adyatanIsaMjJaka 'AtAm' pratyaya, aDAgama, sic pratyaya tathA ikaaraadesh|| 661 ; 662. mucAderAgamo nakAraH svarAdani vikaraNe [3 / 5 / 30] [sUtrArtha] 'an' vikaraNa ke pare rahate mucAdigaNastha dhAtuoM para se paravartI nakArAgama hotA hai|| 662 / [du0 vR0] mucAdergaNasya svarAt paro nakArAgamo bhavati ani vikaraNe pre| muJcati, lumpti| vikaraNa iti kim ? amucan / / 662 / [du0 TI0] muca0 / mucAdayastudAdau paThyante, te ca vRtkaraNAdaSTau bhavanti, nanu svarAderiti vacanAdAgamo'numIyate, Adeze hi tadantavidhinaiva siddhatvAt / na ca prakRtyanta:pAtinaH pratyayatvaM yuktam, pratyayAdhikArAbhAvAd uttaratra ca 'naSTaH, naSTavAn' ityanuSaGgalopo na duSyati ? stym| AgamagrahaNaM sukhaarthm| svarAdityantAvayavatvanirAsArtha parayogalakSaNaiSA paJcamI, saptamyantatvAdana: sannihitadezaM tyaktvA svarAt parasyAdezasya grahaNe kaarnnaabhaavaat| vikaraNa ityaadi| nanu paranimittAdezo'pi pUrvasmin sa evAvasIyate "asya tau tallopazca" iti vacanAt ? stym| anmAtramatra prtipdyet|| 662 // [vi0 pa0] mucaadeH| amucnniti| 'muccha mokSaNe' (5 / 7), ladanubandhatvAd an, asndhykssrvidhiH|| 662 / [samIkSA] 'muJcati, lumpati' Adi prayogoM siddhayartha mucAdi dhAtuoM meM nakArAgama donoM vyAkaraNoM meM kiyA gayA hai| pANini etadartha 'num' Agama kahA hai| unhoMne mit Agama ke lie niyama banAyA hai ki ve antima ac ke bAda meM hoMge - "midaco'ntyAt paraH'' (a0 1 / 1 / 47) / numAgamavidhAyaka sUtra hai - "ze macAdInAm' (a0 7 / 1 / 59) / kAtantrakAra ne prakRta sUtra meM 'n' Agama ko mucAdidhAtugata antima svara ke bAda pravRtta hone kA nirdeza kiyA hai| pANini ke zap' vikaraNa ke lie kAtantra meM 'an' vikaraNa kI vyavasthA kI gaI hai| donoM hI vyAkaraNoM meM mucAdigaNapaThita dhAtuoM kI saMkhyA ATha batAI gaI hai|
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________ 198 kAtantravyAkaraNam [vizeSa vacana ] 1. AgamagrahaNaM sukhArtham (du0 TI0) / [rUpasiddhi] 1. muJcati / muclR + an + ti 'muclR mokSaNe' (5 / 7) dhAtu se vartamAnAsaMjJaka parasmaipada - prathamapuruSa 'ti' pratyaya, "an vikaraNa: kartari " ( 3 / 2 / 32 ) se 'an' vikaraNa, 'n' anubandha kA prayogAbhAva, prakRta sUtra se 'muc' dhAtughaTita ukAra ke bAda nakArAgama, "manoranusvAro ghuTi" (204144 ) se nakAra ko anusvAra tathA "varge vargAntaH" (2 / 4 / 45) se usako cavargIya paJcama varNa 'v' Adeza / 2. lumpati / lup + an + ti / 'luplu chedane' (5 / 8) dhAtu se vartamAnAsaMjJaka parasmaipada - prathamapuruSa - ekavacana 'ti' pratyaya, an vikaraNa, nakArAgama, anusvAra tathA vargIya paJcama varNa Adeza / / 662 / 663. masjinazodhuTi [3 / 5 / 31] [sUtrArtha] dhuTsaMjJaka varNoM ke pare rahate 'masj-naz' dhAtughaTita antima svara ke bAda nakArAgama hotA hai / / 663 / [du0 vR0] masjinazo: svarAt paro nakArAgamo bhavati dhuTi pare / maGktA, maGkSyati / naMSTA, naGkSyati / / 663 / [du0 TI0 ] msji0| mngkteti| '"vrazcimasjordhuTi" (3 / 6 / 35) ityannalope "cavargasya kirasavarNe" (3 / 6 / 55) iti kitvam / 'magna:, magnavAn' iti prAgantaraGgatvAnnakArAgame'ntaraGgatvAccAntyalope sati pazcAdanuSaGgalopastato gtvm| "lvAdyodanubandhAcca" (4 / 6 / 104) iti niSThAtakArasya nakAra: / / 663 / [vi0 pa0 ] msji0| 'maGktA, maGkSyati' ityantaraGgatvAnnakArAgame tataH '"dhuTAM tRtIyaH'" (2 / 3 / 60) iti sakArasya dakAraH / " tavargazcaTavargayoge caTavargau" (24 / 46) iti kRte "vRzcimasjordhuTi" (3 / 6 / 35) ityantalope, "cavargasya kirasavarNe" (3 / 6 / 55) iti kakAre'nusvArasya varge vargAntatve ca ruupmidm| 'naMSTA, naMkSyati' ityantaraGgatvAnnakArAgamaH "chazozca" (3 / 6 / 60) iti Satve sati ekatra SATTavargatvam, anyatra " SaDhoH kaH se" (3 / 8 / 4) iti katvam / / 663 / [samIkSA] 'maGktA, maGkSyati' Adi zabdarUpoM ke siddhyarthaM donoM hI vyAkaraNoM meM
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIye AkhyAtAdhyAye paJcamo guNapAda: 199 nakArAgama kiyA gayA hai| pANini ne jina varNoM ke avabodhArtha 'jhal' pratyAhAra kA vyavahAra kiyA hai, unake lie kAtantrakAra ne 'dhuT' saMjJA kI hai - "dhuD vyaJjanamananta:sthAnunAsikam' (2 / 1 / 13) / ata: ina donoM zabdoM kA ullekha pRthak rUpa meM huA hai| pANini kA sUtra hai - "masjinazojhali' (a0 7 / 1 / 60) / [rUpasiddhi] 1. maGktA / masj + taa| 'Tu masjo zuddhau' (5 / 51) dhAtu se zvastanIsaMjJaka 'tA' pratyaya, "yujirujiranjibhujibhaji0" (37 / 20) se aniT, prakRta sUtra se nakArAgama, "dhuTAM tRtIyaH' (2 / 3 / 60) se sakAra ko dakAra, "tavargazcaTavargayoge caTava!'' (2 / 4 / 46) se d ko j, "vRzcimasjodhuTi'' (3 / 6 / 35) se 'masj' dhAtugata j kA lopa, "cavargasya kirasavarNe' (3 / 6 / 55) se j ko k, "manoranusvAro ghuTi" (2 / 4 / 44) se n ko anusvAra tathA "varge vargAntaH' (2 / 4 / 45) se kavargIya antya vrnn-ng| 2. mkssyti| masj + syti| Tu bhasjo zuddhau' (5 / 51) dhAtu se bhaviSyantIvibhaktisaMjJaka 'syati' pratyaya, aniTa, nakArAgama, sa ko d, d ko ja, dhAtu ke antima varNa j kA lopa, j ko k, Satva, anusvAra tathA kavargAnta ng-aadesh|| 663 / 664. radhijabhoH svare [3 / 5 / 32] [sUtrArtha] svara varNa ke pare rahate 'radh-jabh' dhAtuoM meM svara ke bAda nakArAgama hotA hai|| 664 / [du0 vR0] radhijabho: svarAt paro nakArAgamo bhavati svare pre| randhayati, arndhi| jambhayati, ajmbhi|| 664 / [du0 TI0] rdhi0| rndhytiityaadi| akRta eva nakArAgame'syopadhAyA dIrghaH kathanna syAt, paratvAt ? stym| nityatvAnnakArAgamena bAdhyate prtipdvidhaanaacc| AgamAdezayorAgamavidhirbalavAn' (kA0 pari0 40) iti vaa| svara iti kim ? rddhaa| jabhyam / pavargAntAd yprtyyH| jabhyate iti pratyudAharaNaM na bhavati, anuSaGgalopenaiva siddhtvaat| yadi tviha jabhe: svare radhezceti yogo vibhajyate, uttaratra radhigrahaNaM na kartavyaM syAt, kintu 'varamakSarAdhikyaM na punaryogavibhAgaH' iti|| 664 / [samIkSA] 'randhayati, randhakaH, jambhayati, jambhakaH' ityAdi prayogoM ke siddhyartha donoM hI vyAkaraNoM meM nakArAgama kI vyavasthA kI gaI hai| pANinIya vyavasthA ke anusAra
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAtantravyAkaraNam namAgama tathA kAtantrIya vyavasthA ke anusAra nakArAgama kiyA gayA hai| kAtantravyAkaraNa meM lokaprasiddhi ke AdhAra para jina varNoM kI 'svara' saMjJA kI gaI hai, pANini ne unheM 'ac' pratyAhAra meM parigaNita kiyA hai| isI ke anurUpa pANini kA sUtra hai -- "radhijabhoraci'' (a0 7 / 1 / 61) / kAtantraTIkAkAra ne "jabhe: svare, radhezca'' isa prakAra ke dA sUtra banAne kA jo pUrvapakSa prastuta kiyA hai, use 'varamakSarAdhikyaM na panaryogavibhAgaH' isa nyAya ke AdhAra para chor3a diyA gayA hai| arthAt do sUtroM kI racanA ko samIcIna nahIM mAnA gayA hai| [rUpasiddhi] 1. rndhyti| radh + in + ti| 'randhAnaM prayuGkte' isa vigraha meM 'radha hiMsAyAM ca' (3 / 37) dhAtu se 'dhAtozca heto'' (3 / 2 / 10) sUtra dvArA 'in' pratyaya, n' anubandha kA prayogAbhAva, "radhijabho: svare'' (3 / 5 / 32) se nakArAgama. "te dhAtavaH" (3 / 2 / 16) se 'randhi' kI dhAtusaMjJA, vartamAnAsaMjJaka parasmaipada-prathamapuruSa ekavacana 'ti' pratyaya, 'an' vikaraNa "manoranusvAro ghuTi'' (2 / 4 / 44) se 'n' ko anusvAra, "varge vargAntaH' (2 / 4 / 45) se anusvAra ko nakAra, "nAmyantayordhAtavikaraNayorgaNaH" (3 / 5 / 1) se ikAra ko guNa, tathA "e ay'' (612 / 12) se ekAra ko ayaadesh| ____2. arndhi| aT + radh + adytnii-t| 'radha hiMsAyAM ca' (3 / 37) dhAtu se adyatanIvibhaktisaMjJaka Atmanepada-prathamapuruSa-ekavacana 'ta' pratyaya, aDAgama, sic ko bAdhakara "bhAvakarmaNozca' (3 / 2 / 30) se ic pratyaya, prakRta sUtra se nakArAgama tathA "icastalopa:' (3 / 4 / 31) se 'ta' pratyaya kA lop| 3. jmbhyti| jabh + in + an + ti| 'jabhamAnaM prayaGkta' isa vigraha meM 'jabha jubhi gAtravinAme' (1 / 393) dhAtu se 'in' pratyaya, nakArAgama, anusvAra, makArAdeza, 'jambhi' kI dhAtusaMjJA, vartamAnAsaMjJaka 'ti' pratyaya, an vikaraNa, ikAra ko guNa tathA ayaadesh| 4. ajmbhi| aT + jabh + adytno-t| 'jabha' dhAtu se adyatanIsaMjJaka 'ta' pratyaya, aDAgama. ic pratyaya, nakArAgama tathA 'ta' pratyaya kA lop|| 664 / 665. neTi radheraparokSAyAm [3 / 5 / 33] [sUtrArtha] parokSAvibhakti se bhinna pratyaya meM iDAgama hone para 'radha' dhAtu ko nakArAgama nahIM hotA hai|| 665 / [du0 vR0] radhernakArAgamo na bhavati iTi pre'prokssaayaam| radhitA, radhiSyati, rdhitvym| aparokSAyAmiti kim ? rarandhiva rrndhim!| 665 / /
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIye AkhyAtAdhyAye paJcamo guNapAdaH 201 [du0 TI0 ] netti0| kathaM redhivAn iti| kRtayoretvAbhyAsalopayorvansAvekasvarAdiTi kRte'ni-- danubandhAnAmaguNe'nuSaGgalopaH / nanu niyama evAstAM kiM pratiSedhena parokSAyAmeveTi nAnyasminniDAdAvityarthaH ? satyam, viparItaniyamo'pi sambhAvyeta - parokSAyAmiTyeveti / tatazca 'rarandha' ityatra na syAt, radhitetyAdau syAdeva / radhAdipAThAt pakSe iT / / 665 / [vi0 pa ] neTi0 / radhitetyAdi / "radhAdibhyazca" ( 4 / 6 / 82) iti pakSe iT / rarandhiveti / srAdiniyamAnnityamiT / / 665 / [samIkSA] " 'radhitA, radhiSyati' ityAdi prayogoM ke siddhyartha ubhayatra nakArAgama kA niSedha kiyA gayA hai| pANini ne jina parokSakAlika pratyayoM ke avabodhArtha sAGketika 'liT' lakAra kA prayoga kiyA hai, tadartha kAtantrakAra ne lokaprasiddha parokSA' saMjJA kI hai / ataH tadanusAra zabdoM kA prayoga sUtroM meM huA hai| pANini kA sUtra hai- "neTyaliTi radheH" (a0 7 / 1 / 62 ) / TIkAkAra ne kahA hai ki yahA~ yadi yaha niyama hI mAna liyA jAe ki parokSAviSayaka iDAgama meM hI nakArAgama pravRtta hogA, anyaviSayaka iDAgama meM nahIM, to isa prakAra pratiSedha kI koI AvazyakatA nahIM raha jAtI hai| lekina viparIta niyama kI bhI sambhAvanA ho sakatI hai- parokSAvibhakti meM iDAgama hone para hI nakArAgama ho, iDAgama ke abhAva meM nakArAgama na ho| isa prakAra 'rarandha' meM to nakArAgama nahIM honA cAhie aura 'radhitA' meM ho jAnA cAhie - isa aniSTa kI AzaGkA se niyama na banAkara pratiSedha kiyA gayA hai| [vizeSa vacana ] 1. viparItaniyamAM'pi sambhAvyate, parokSAyAmiTyeveti (du0 TI0 ) / [rUpasiddhi] 1. radhitA / radh + iT + tA 'radha hiMsAyAM ca' (3 / 37) dhAtu se zvastanIsaMjJaka 'tA' pratyaya, 'iDAgamo'sArvadhAtukasyAdirvyaJjanAderayakArAdeH " ( 3 / 7 / 1) se iDAgama tathA prakRta sUtra se nakArAgama kA niSedha | 2. radhiSyati / radh + iT + syati / 'radh' dhAtu se bhaviSyantIsaMjJaka parasmaipadaprathamapuruSa ekavacana 'syati' pratyaya, iDAgama, mUrdhanya Adeza tathA prakRta sUtra se nakArAgama kA niSedha / " 3. rdhitvym| radh + iT + tatrya si / 'radh' dhAtu se "tavyAnIyau " ( 3 / 2 / 9) sUtra dvArA 'tavya' pratyaya, iDAgama, nakArAgama kA niSedha, 'radhitavya' kI liGgasaMjJA, 'si' pratyaya, "akArAdamambuddhau muzca (2 / 2 / 7) se 'mu' kA Agama tathA 'si' pratyaya kA lopa / / 665 /
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________ 202 kAtantravyAkaraNam 666. rabhilabhoravikaraNaparokSayoH [3 / 5 / 34] [sUtrArtha] vikaraNa tathA parokSAvibhakti se bhinna svarAdi pratyaya ke pare rahane para 'rabh labh' dhAtuoM meM nakArAgama hotA hai|| 666 / [du0 vR0] rabhilabhoH svarAt paro nakArAgamo bhavati avikaraNa - parokSayoH svare pre| Arambhayati, Arambhi, Arambho vrtte| Alambhayati, Alambhi, Alambho vrtte| avikaraNaparokSayoriti kim ? Arabhate, Alabhate, rebhe, lebhe|| 666 / [du0 TI0] rabhi0 / vikaraNazca parokSA ceti dvandve pshcaannsmaas:| vikaraNaparokSAbhyAmanyatra svare bhavatIti paryudAsAdAkhyAtika eva syAt ? satyam / nAtra prakaraNamAzrIyateM prasajyapratiSedhe'pi, tathA AkhyAtike svare bhavati vikaraNaparokSayorna bhavatIti yasmAdAzrayaNaM puruSAyattamiti / rabhilabhibhyAM sambandhasyAvivakSitatvAnna yathAsaGkhyaM rabhervikaraNe labhezca parokSAyAM na bhvti| ananaparokSayoriti siddhe vikaraNagrahaNaM spssttaarthm| cekrIyitalugantasya bhASAyAmaprayoge zastanyAmani 'arArambhaH, alAlambhaH' iti sthAnivadbhAvAd vikaraNagrahaNasya na prihaarH| Namicorlabheranupasargasya veti vaacym| lAbhaM lAbham, lambhaM lambham modte| alAbhi, almbhi| tathA ca 'alibhiralAbhi sadaGganAgaNasya' iti maaghe| anupasargasyetyeva - 'upalambham upalambham , upaalmbhi'| nityaM syAt, tadetanna vktvym| 'lAbha preraNe' (9 / 245) ityanena caurAdikena siddhatvAt / / 666 / / [vi0 pa0] rbhi0| iha neTIti na vartate, praapjerbhaavaat| 'rabhe, lebhe' iti| asyaikavyaJjanamadhye ityanenaitvam abhyAsalopazca, rabhilabhibhyAM sambandhasyAvivakSitatvAd iha vikaraNaparokSayoryathAsaMkhyaM na bhvtiiti| vikaraNe parokSAyAM ca pratyeka rabhilabhAH pratyudAhRtam, anyathA rabhervikaraNe labhezca parokSAyAM na bhavatIti syaat|| 666 / [bi0 TI0] . rabhiH / nana rabhilabhoH svarAta paro repho bhavatItyarthaH kathaM na syAt, 'ra' iti luptprthmaikvcnm| naivam, tadA hi ni:saMdehArthaM prathamaikavacanaM kuryAt / / 666 / / [samIkSA] 'Arambhayati, Alambhayati' Adi zabdarUpoM ke siddhayartha donoM vyAkaraNoM meM nakArAgama kI vyavasthA kI gaI hai| liT - parokSA' tathA 'zapa-vikaraNa' zabdoM kA prayoga apane - apane vyAkaraNa kI pAribhASika zabdAvalI ke anusAra kiyA gayA hai| pANini kA sUtra hai- "rabherazabliTo:, labhezca'' (a0 7 / 1 / 63, 64) / pANini ne "labhazca' isa sUtra kA pRthak pATha uttarArtha kiyA hai|
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIye AkhyAtAdhyAye paJcamo guNapAdaH [vizeSa vacana ] 1. ananparokSayoriti siddhe vikaraNagrahaNaM spaSTArtham (du0 TI0) / 2. cekrIyitalugantasya bhASAyAmaprayoge (du0 TI0 ) / 3. tadA hi ni:sandehArthaM prathamaikavacanaM kuryAt (bi0 TI0 ) / [rUpasiddhi] 203 1. aarmbhyti| A + rabh + in + ti| 'AG' upasargapUrvaka 'rabha rAbhasye' (1 / 471) dhAtu se "dhAtozca hetau" (3 / 2 / 10) sUtra dvArA 'in' pratyaya, prakRta sUtra se nakArAgama, nakAra ko anusvAra, usako makAra, 'Arambhi' kI dhAtusaMjJA, vartamAnAsaMjJaka 'ti' pratyaya, an vikaraNa, ikAra ko guNa tathA ayAdeza / 2. aarmbhi| A + rabh ic + t| AG upasargapUrvaka 'rabh' dhAtu se adyatanIsaMjJaka 'ta' pratyaya, sic ko bAdhakara 'ic' pratyaya, prakRta sUtra se nakArAgama, anusvAra, makArAdeza tathA talopa / 3. ArambhaH / A + rabh + ac / AG upasargapUrvaka 'rabha rAbhasye' (1 / 471) dhAtu se "ac pacAdibhyazca" (4 / 2 / 48) sUtra dvArA 'ac' pratyaya, prakRta sUtra se nakArAgama, anusvAra tathA makArAdeza / 4. aalmbhyti| A + labha + in + ti| 'AG' upasargapUrvaka 'Du labhaS prAptau (1 / 472) dhAtu se in pratyaya, nakArAgama, anusvAra, makArAdeza, dhAtusaMjJA, 'ti' pratyaya, an vikaraNa, guNa tathA ayAdeza / 5. aalmbhi| A + labh + ic + t| 'AG' upasargapUrvaka 'Du labhaS' dhAtu se adyatanIsaMjJaka 'ta' pratyaya, ic pratyaya, nakArAgama, anusvAra, makArAdeza tathA ta- lopa | 6. AlambhaH / A + labh + ac + si| AG upasargapUrvaka 'labh' dhAtu se 'ac' pratyaya, nakArAgama, anusvAra, makArAdeza, liGgasaMjJA, 'si' pratyaya tathA "rephasorvisarjanIya." (2 / 3 / 63) se sakAra ko visargAdeza / / 666 / 667. hudhuDbhyAM herdhiH [ 3 / 5 / 35) [sUtrArtha] 'hu' dhAtu tathA 'dhuT' saMjJaka vyaJjana ke bAda Ane vAle 'hi' pratyaya ke sthAna meM 'dhi' Adeza hotA hai / / 667 / [du0 vR0] hudhuDbhyAM parasya herbhirbhavati / juhudhi, cakAddhi, bhinddhi, chinddhi / bhintAt, chintAt / paratvAt tAtaN / bhindhaki chindhaki / pazcAdak / kathaM rudihi, svapihi ? seTkatvAt / / 667 / "
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________ 204 kAtantravyAkaraNam [du0 TI0 ] hudhu / dhuTo jAtipradhAnatvAd dvivcnm| bhinnAd ityAdi / vaktavyavAdinAM matena 'pUrvaparayoH paro vidhirbalavAn' (kalApa0 228 / 70 ) iti sambadhyate / yeSAM tuhyArthe nipAtA evedRzA iti darzanam, teSAM matamAdAyaiva na doSaH / bhindhakItyAdi / antaraGgatvAdaki kRte saki eva herdhitvam, kathamakaH zravaNaM syAt ? satyam / yAvatsambhavastAvadvidhi:' (kA0 pari0 54 ) iti punarag bhaviSyati tatra vAzabdasya bahulArthatvAd veti manasi kRtvAha pazcAdagiti / kathamityAdi / zabdAntarasya prAptayorubhayoranityayoH paratvAd iti kRte Agamasya tadgrahaNena grahaNAt seTo'pi dhitvaM prApnotItyAha settktvaaditi| neTi radheraparokSAyAm ityato neTIti vartate iTi sati na syaat| rabhilabhoraniTtvAt pUrvasUtreNa sambadhyate iti bhAvaH / anya Aha vanservazabdasyotvamiti segrahaNAbhAve seTkasyApi na grahaNam, tdst| tatraiva seTkasyApi varNitaM prayojanam / athavA 'nirdizyamAnasyAdezA na bhavanti' iti ya evAMccAryate zabdastasyAdeza: sAgamastvAgamAnAm avyabhicAritvAcchabdAntare zrUyamANe pratIyamAne coccAryate 'paJcamyA nirdiSTe parasya' (kA0 pari0 22) itITo vyavadhAnAnna bhvti| athavA heriti kRte hakAramAtraM vA kAryatvena nirdizyate dhakAramAtraM ca aadeshtven| ikArastUccAraNArtha eva tadA 'juhutAt' ityAdau tAtaNAdezavAdino mate nAprasaGga iti / / 667 / [vi0 pa0 ] hudhuDbhyAm juhudhIti / juhotyAditvAd dvivacanam / cakAddhIti / 'cakAsR dIptau ' (2 / 38) / herdhibhAve kRte "dhuTAM tRtIyazcaturtheSu " (3 / 8 / 8) iti sakArasya dakAraH / chidibhido rudhAditvAnnazabdaH / rudhAdervikaraNAntasya lopaH paratvAditi / paratvAt tAtaNi AziSi "tuhyostAtaN vA vaktavyaH" ityasya vakSyamANatvAt paratvamityarthaH / nanu ca "AkhyAtasya ca " iti vacanAddherantyasvarAt pUrvo'g bhavan tadgrahaNenaiva gRhyate / tataH sAka eva herdhiriti kathamakzravaNaM syAt ? satyam / tatra bahulatvAt pazcAd bhaviSyatItyAhabhindhakItyAdi drshitm| bhindhakItyAdi / kutsitaM bhindhItyak / kathamityAdi / iha paratvAd rudAdeH sArvadhAtuka iti kRtasyaMTastadagrahaNena grahaNAt seTo'pi herdhitvaM prApnotIti parihAramAha--seTkatvAditi / " neTi radheraparokSAyAm" (3 / 5 133) ityato neTIti vartate, tata iTi sati na bhavatIti pUrvasUtreNa sambadhyate rbhilbhornitttvaat|| 667 / " - - [fao to] hu0 / nanu dhirayaM savisargAnto nirvisargAnto vA / tatra paJjIkArasya mate nirvisargAnta etr| ekasthAnaM vidhirbhavan anekavarNaH sarvasyeti nyAyAt samudAyasya syAdityuktatvAt / TIkAkArasya mate savisargAnta eva pAThaH / heriti hakAramAtraM kAryitvena nirdizyate ityukttvaat| tasmAt savivAda eva pakSa: / tatrAhuH kecit savisargapakSa TIkA, -
Page #243
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIye AkhyAtAdhyAye paJcamo guNapAda: 205 nirvisargAntapakSe pnyjii| taccintyam / sUtre visargaH sthApyA na veti kimaayaanmiti| tatrAha paNDita: ~ savisargAntapakSe ikAroktaH savibhaktikaH / ___asyAyamarthaH - ikAraNa karaNabhUtena lakSito ya ukta: sa ikAroktaH, sa kiviziSTaH? svibhktikH| yadyapi savibhaknika-ikAroktapadena dhakAra ucyate tathApi samudAyasya dhizabdasya vishessnnm| 'ikAroktaH savibhaktirAdezo'svaraH' (kA0 pari0 58) iti nyAyAd ikAra uccAraNArtha: kAryArthI vA ? kAryArthapakSa paJjI, uccAraNArthapakSa ttiikaa| nanu kathamidamuktaM yAvatA ikArokta: savibhaktirAdezo'svara: ityasya viSayatvAt ? satyam, yatra tasya viSayastatra sa prvrtte| yathA "jaszaso: zi:' (2 / 2 / 10) iti, tatra 'ikAroktaH savibhaktirAdezo'svara:' iti nyAya: kathanna prvrtte| yad vA nyAyAdarapakSe TIkA, anAdarapakSe pnyjii| sAko herdhirityaadi| 'AgamAdezayorAgamavidhirbalavAn' (kA0 pari0 40) iti aki bhUte stiityrthH|| nanu kathamidamuktaM yAvatA 'AgamAt sarvAdezo vidhirbalavAn' (kA0 pari0 41) iti nyAyAdAdo dhibhAve prApte pazcAdag bhvissyti| kathamidamuktamitIdamapi siddhAntAntarameveti kazcit, tccintym| etatsiddhAnte sati yad bahalArthatvamityuktaM paJjikAyAma, ttraahrgurvH| yAvatA 'AgamAt sarvAdeza:' (kA0 pari0 41) ityAdi pribhaassaa| 'AgamAdezayorAgamo vidhirbalavAn' (kAH pari0 40) iti blaablH| tatA balAbalena paribhASA bAdhyate iti nyAyAd dhibhAva evAdau prAptaH iti hRdi kRtvAha - sAka ityAdi / / 667 / [samIkSA] 'juhudhi, bhindhi, chinddhi' ityAdi zabdarUpoM ke siddhyartha hi pratyaya ke sthAna meM 'dhi' Adeza kA vidhAna donoM hI vyAkaraNoM meM kiyA gayA hai| jina varNoM ke avabodhArtha pANini ne 'jhala' pratyAhAra kA vyavahAra kiyA hai, tadartha kAtantrakAra kI 'dhuT' saMjJA hai| isalie "hujhalbhyo herdhi:' (a06| 4 / 101) isa pANinIya sUtra meM 'jhal' pratyAhAra kA pATha hai| vyAkhyAkAroM ne prasaGgata: vividha AcAryoM ke mata kA ullekha kiyA hai| [rUpasiddhi] 1. juhudhi| hu + pnycmii-hi| 'hu dAne' (2 / 67) dhAtu se paJcamIvibhaktisaMjJaka parasmaipada-madhyamapuruSa-ekavacana 'hi' pratyaya, an vikaraNa kA luk, "juhotyAdInAM sArvadhAtuke' (3 / 3 / 8) se dhAtu ko dvivacana, "pUrvo'bhyAsaH'' (3 / 3 / 4) se pUrvavartI 'hu' kI abhyAsasaMjJA, "ho jaH'' (3 / 3 / 12) se hakAra ko jakAra tathA prakRta sUtra se 'hi' ko 'dhi' aadesh| 2. ckaaddhi| cakAs + pnycmii-hi| 'cakAsa dIpto' (2 / 38) dhAtu se paJcamIvibhaktisaMjJaka 'hi' pratyaya, s ko d, prakRtasUtra se 'hi' ko 'dhi' tathA 'd' ko 't' aadesh|
Page #244
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAtantravyAkaraNam 3. bhinddhi| bhid + pnycmii-hi| 'bhidir vidAraNe' (6 / 2) dhAtu se 'hi' pratyaya, "svarAd rudhAde: paro nazabdaH' (3 / 2 / 36) se dhAtugata ikAra ke bAda 'na' vikaraNa, prakRta sUtra se 'hi' ko 'dhi' tathA "rudhAdervikaraNAntasya lopaH' (3 / 4 / 40) se 'na' vikaraNagata akAra kA lop| 4. chinddhi| chid + paJcamI -hi| 'chidir dvidhAkaraNe' (63) dhAtu se 'hi' pratyaya, 'na' vikaraNa, 'hi' ko 'dhi' Adeza tathA akAra kA lop| 5-6. bhinddhki| bhinddhi+ak| chinddhki| chindhi + ak| 'bhindhichindhi' prayogoM se "avyayasarvanAmnaH svarAdannyAt pUrvo'k kaH' (2 / 4 / 64) (vibhaktezca pUrva iSyate) se antima ikAra se pUrva 'ak' prtyy|| 667 / 668. asteH [3 / 5 / 36] [sUtrArtha] 'as' dhAtu se paravartI 'hi' ko 'dhi' Adeza hotA hai|| 668 / [du0 vR0] asteH parasya herdhirbhvti| as-edhi| nityatvAd antaraGgatvAcca etve sati vcnm|| 668 / [du0 TI0] asteH| satyapi dhuDantatve "dA'styore'bhyAsalopazca" (3 / 4 / 50) ityanena etve sati dhitvaM na praapnototyaah-nitytvaaditi| tignirdezaH sukhArtha ev| asyatervikaraNena vyavahitatvAt / / 668 / [vi0 pa0] asteH / edhiiti| "asterATe:' (3 / 441) ityakAralopaH, "dA'styore'bhyAsalopazca" (3 / 4 / 50) iti sakArasyatve dhuTo'sambhavAt pUrveNa na sidhyatIti vcnmucyte| na ca paratvAd dhibhAve kRte pazcAd etvaM yujyate ityAha - ntytvaaditi|| 668 / [samIkSA] 'as' dhAtu se paJcamI-madhyamapuruSa-ekavacana 'hi' pratyayAnta zabdarUpa ke siddhyartha 'dhi' Adeza ke vidhAnArtha donoM vyAkaraNoM meM vyavasthA kI gaI hai| pANini kA sUtra hai - "hajhalbhyo herdhi:'' (a0 6 / 4 / 101) / kAtantra meM etadartha jA pRthak sUtra banAyA gayA hai, usake kAraNa kA spaSTIkaraNa karate hue TIkAkAra ne kahA hai ki "dAstyore'bhyAsalopazca'' (3 / 4 / 50) se sakAra ko ekArAdeza ho jAne para
Page #245
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIye AkhyAtAdhyAye paJcamo guNapAda: 207 "hadhuDbhyAM herdhi:' (3 / 5 / 35) se 'dhi' Adeza nahIM ho sakatA hai| ata: usake vidhAnArtha prakRta sUtra kI vyavasthA kI gaI hai| paravidhi hone ke kAraNa 'dhi' Adeza kA vidhAna pahale nahIM kiyA jA sakatA, kyoMki nitya tathA antaraGga hone se ekArAdeza hI pahale pravRtta ho jaaegaa| [vizeSa vacana 1. nityatvAdantaraGgatvAcca etve sati vacanam (du0 vR0)| 2. tibnirdeza: sukhArtha eva (du0 ttii0)| [rUpasiddhi] 1. edhi| as + anluk + hi| 'as bhuvi' (2028) dhAt se paJcamIvibhaktisaMjJaka parasmaipada-madhyamapuruSa-ekavacana 'hi' pratyaya, nitya tathA antaraGga hone ke kAraNa "dAsyore'bhyAsalopazca" (3 / 4 / 50) se s ko etva, "asterAde:" (3 / 4 / 41) se akAralopa tathA prakRta sUtra se 'hi' ko 'dhi' aadesh|| 668 / 669. zA zAstezca [3 / 5 / 37] [sUtrArtha] 'zAs' dhAtu se paravartI 'hi' pratyaya ke sthAna meM 'dhi' Adeza tathA 'zAs' ko 'zA' Adeza pravRtta hotA hai|| 669 / [du0 vR0] zAste: parasya herdhirbhavati, zAstezca zAdezo bhvti| shaadhi| acceti kRte itvaM syAt / / 669 / [du0 TI0] shaa0| dhuDantatvAdeva dhitvaM siddham, zAdeza iha saadhyH| tatazca pareNa zAdezena bAdhito herdhirna syaadityaah-herdhirityaadi| dhistAvad bhavati zAste: zAdezazceti dhitvabodhanAya cakAra ucyte| atha zAdeza eva nocyatAm iti mtm| dhakAre tu dhAtusakArasya lopopsNkhyaanaaditi| naivam, tRtIyatvameva tatra varNayiSyAmaH, tatazca zAsteracceti kRte dIrghAd dakArasya lopo bhaviSyati antrnggtvaat| "zAseridupadhAyAH" (3 / 4 / 48) ityasya bahiraGgatvAt ? stym| 'vArNAt prAkRtaM balIyaH' (kA0 pari0 81) iti lopo'pi vA kRte zakArasyetvaM syAt, ekdeshvikRtsyaannyvdbhaavaat| anya Aha - zagrahaNamanekavarNArtham, bhASAyAmapi cekriiyitlugntsyaabhidhaanaarthm| zAdhIti nignirdezo'tra na cekrIyitalagantanivRttyarthaH, kintarhi paatthsukhaarthH|| 669 / / [vi0 pa0] zA zA0 / shaadhiiti| yadyapi dhuDantAt pUrveNeva dhibhAvaH sidhyati, tathApi pareNa
Page #246
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAtantravyAkaraNam zAdezena tasya bAdhA syAditi cakAra ucyate dhistAvad bhavati zAstezca zAdeza ityaah-herdhirityaadi| nanu 'zAstaracca' iti kRte'dAdezasyaikavarNatvAdantasya sakArasya bhaviSyatIti takArasyoccAraNArthatvAt / tato dIrghAt paralope siddhaM zAdhIti kiM zAdezena ? na ca dIrghAt paralopaM bAdhitvA zAseridupadhAyA itItvaM bhavitumarhatIti bhirnggtvaat| paralopavidhizca vArNatvAdantaraGgatvam iti sa eva bhaviSyatIti / tadayuktam, 'vArNAt prAkRtaM balIya:' (kA0 pari0 81 ) itItvameva syAt, astu vA paralopastathApyekadezasyAnanyavadbhAvAt zAserevAyamupadhAbhUtasya zakArasyetvaM syAdityAha accetyAdi / siddhAnte tU zAdezavidhAnAdeva na bhavati, anyathA sAdhyameva vidadhyAditi bhAvaH / / 669 / 208 [bi0 TI0 ] zA zA0 / nanu zAsteH parasya herdhirbhavati zA ca bhavati / kutrApi dhi : kutrApi zA iti krameNa kathaM na syAditi cet, na / zA ca zAsterityakaraNAt / anyathA Adezasya samIpe cakAraM dattvA paThitavyam / na ca vaktavyaM hai: sthAne AdezaH syAt / dhAtordhirAdezaH syaat| he: sthAne dRSTo dhibhAvaH kathaM dhAtoH syAt / / 669 / [samIkSA] 'zAdhi, prazAdhi ' ityAdi zabdarUpoM ke siGghartha 'dhi' tathA 'zA' Adeza kA vidhAna donoM hI vyAkaraNoM meM kiyA gayA hai / antara yaha hai ki pANini kevala zAs ko 'zA' Adeza "zA hau" (a0 6 / 4 / 35) sUtra dvArA karate haiM tathA 'dhi' Adeza ke lie unakA sUtra hai - "hujhalbhyo herdhiH " (a0 6 / 4 / 101 ) / parantu kAtantra meM prakRta sUtra dvArA donoM hI kArya kie jAte haiN| [vizeSa vacana ] 1. acceti kRte itvaM syAt (du vR0 ) / 2. zAgrahaNamanekavarNArthaM bhASAyAmapi cekrIyitalugantasyAbhidhAnArtham (du0 ttii0)| 3. zAdhIti tibnirdezo'tra na cekrIyitalugantanivRttyarthaH, kiM tarhi pAThasukhArtha: (du0 TI0 ) / 4. takArasyoccAraNArthatvAt (vipaH) / [rUpasiddhi] 1. zAdhi / zAs + pnycmii-hi| 'zAsu anuziSTa (2/39) dhAtu se paJcamIvibhaktisaMjJaka parasmaipada - madhyamapuruSa ekavacana hi' pratyaya, an vikaraNa kA luk, prakRta sUtra dvArA 'hi' ko 'dhi tathA zAs ko 'zA' Adeza / / 669 / 670. lopo'bhyastAdantinaH [ 3 / 5 / 38 ] [ sUtrArtha ] abhyastasaMjJA se paravartI 'anta' ke nakAra kA lopa hotA hai / / 630 /
Page #247
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIye AkhyAtAdhyAye paJcamo guNapAda: 209 [du0 vR0] abhyastAt parasyAnternakArasya lopo bhvti| dadati, dadatu, jAgrati, jaagrtu| nalopa: sAdhya iti an na kRtH|| 670 / [du0 TI0] lopo0 / anterikAra uccAraNArtho na vizeSArtha: "Atmane cAnakArAt" (3 / 5 / 39) iti smbndhsyaanupptteriti| nanu abhyastAdantiraditi kathaM na kRtavAn ityAha-nalopa ityaadi| sAdhya eva vidheyaH sukhahetuH, prakriyAgauravahetutvAditi bhaavH| anteriti kimartham-dadAni, ddhaani| parasmaipadArthamidaM vcnm||670 / [vi0 pa0] lope0 / "dvayamabhyastam, jakSAdizca" (3 / 3 / 5, 6) ityabhyastasaMjJA vihitaiveti krameNa darzayannAha - ddtiityaadi| "abhyastAnAmAkArasya" (3 / 4 / 42) ityaakaarlopH| anterikAra uccAraNArtho na vishessnnaarth:| "Atmane cAnakArAt" (3 / 5 / 39) ityatra vakSyamANe'ntina iti smbndhsyaanuppttiprsnggaat| na hi Atmanepade'ntirasti, tena anterapi nalopo na bhvti| tathA abhyastAdantiraditi kathaM na kRtm| arthAnnalopo gamyate ityAha - nalopa ityaadi| na hi sAdhyamanyavyAjena vidhAtumucitamiti bhaavH|| 670 / [samIkSA] 'dadati, dadat' ityAdi zabdarUpoM ke siddhayartha pANinIya vyAkaraNa meM 'dA dhAtu se Ane vAle 'jhi' pratyaya ke antargata 'jha' ko 'at' Adeza hotA hai - "adabhyastAt' (a0 7 / 1 / 4), parantu kAtantrakAra 'anti-antu' pratyaya par3hate haiM, ata: vahA~ 'dA' dhAtu ko dvitvAdi hone ke bAda nalopa kA vidhAna karanA par3atA hai| jise prakRta sUtra meM kahA gayA hai| ata: ubhayatra samAnatA hai| [vizeSa vacana] 1. nalopa: sAdhya ityanna kRtaH (du0 vR0)| 2. anterikAra uccAraNArtho na vizeSArtha: (da0 ttii0)| 3. sAdhya eva vidheyaH sukhahetuH, prakriyAgauravahetutvAditi bhAvaH (du0 ttii0)| 4. parasmaipadArthamidaM vacanam (du0 ttii0)| 5. anterikAra uccAraNArtho na vizeSaNArtha: (vi0 p0)| [rUpasiddhi] 1. ddti| dA + anti| 'Du dAJ dAna' (2 / 88) dhAtu se vartamAnAsaMjJaka prathamapuruSa-bahuvacana 'anti' pratyaya, 'an' vikaraNa kA lopa, dvirvacanAdi tathA prakRta sUtra dvArA 'anti' pratyayagata nakAra kA lopa 2. ddtu| dA + antu| 'Du dAJ dAne' (2 / 84) dhAtu se paJcamIvibhaktisaMjJaka
Page #248
--------------------------------------------------------------------------
________________ 210 kAtantravyAkaraNam parasmaipada-prathamapuruSa - bahuvacana 'antu' pratyaya, an vikaraNa kA luka, dhAtu ko dvivacana, abhyastasaMjJA tathA prakRta sUtra se nkaarlop| 3. jaagrti| jAgR + anti| 'jAgR nidrAkSaye' (2 / 36) dhAtu se vartamAnAsaMjJaka 'anti' pratyaya, "jakSAdizca'' (3 / 3 / 6) se 'jAgR' kI abhyastasaMjJA, prakRta sUtra se nalopa tathA "ram RvarNa:' (1 / 2 / 10) se RkAra ko rkaaraadesh| 4. jaagrtu| jAgR + antu| 'jAgR nidrAkSaye' (2 / 36) dhAtu se paJcamIvibhaktisaMjJaka prathamapuruSa - bahuvacana 'antu' pratyaya, abhyastasaMjJA, nalopa tathA RkAra ko rkaaraadesh|| 670 / 671. Atmane cAnakArAt [3 / 5 / 39] [sUtrArtha] akArabhinna AtmanepadasaMjJaka pratyaya ke paravartI hone para 'anti' ke nakAra kA lopa hotA hai|| 671 / [du0 vR0] anakArAccAtmanepade'nternakArasya lopo bhvti| kurvate, kurvtaam| lunate, luntaam| vyatilAte, vytilaataam| anakArAditi kim ? pacante, ptthynte|| 671 / [du0 TI0] Atmane0 / anbhystaartho'ymaarmbhH| anakArAditi paryudAsAdakArAdanyasmAd varNamAtrAd bhvti| na nakAro'nakAra iti na pratipattavyam - 'AghnataH' ityAdi na sidhyet| yadi tadantavizeSaNamucyate prakRtatvAd dhAtoreveti cekrIyita - san - kaNDUyAdInAmeva pratiSedha: syAt / na ca na vidyate'kAro yasya dhAtoriti bahuvrIhiH / anyathA cakSiGAdInAmeva pratiSedhaH syAt, tadetad vizeSaNavizeSyabhAvasya prayokturAyattatvAditi bhaavH| "asandhyakSarayorasya tau tallopazca" (3 / 6 / 40) iti kRte'kAralopo'ntiranakArAditi ucyte| dhAtunimittatvopaghAtArthamavayave'pi samudAyavRddhiM prAgeva vA prtissedhH|| 671 / [vi0 pa0] Atmane / na akAro'nakAraH iti "svare'kSaraviparyayaH" (2 / 5 / 23) iti| lunate iti| "qyAdInAM vikaraNasya" (3 / 4 / 43) ityaakaarlopH| vyatilAte iti| "aniyame cAgatihiMsAzabdArthahasaH" (3 / 2 / 42-66) iti rucaaditvaadaatmnepdm| 'pacanne, paThyante' iti| "asandhyakSarayorasya tau tallopazca" (3 / 6 / 40) iti varNavidhAvantaraGge kRte kathamakArAdantiriti ? na codyam iha vacanAt prAgeva prtissedhstto'sndhykssrvidhiH|| 6 71 / [bi0 TI0] Atmane / nanu anakArAT dhAtorityartha: kathanna syAt / tadA hi cekrIyita - san
Page #249
--------------------------------------------------------------------------
________________ 211 tRtIye AkhyAtAdhyAye paJcamo guNapAdaH - kaNDyAdInAmeva pratiSedha: syaat| 'pacyante' ityAdiSu vidhiH, naivaM samasyante iti jnyaapkaat| 'pacante' ityAdau nalopo mA bhuuditi| atra paJjI "asandhyakSarayorasya tau" (3 / 6 / 40) iti varNavidhAvantaraGge kRta kArAdavAyaM na bhavatItyatra siddhAntitam, vacanabalAdanakAragrahaNAt prAk nalopa: syaat| nan kathamidamuktaM yAvatA "asandhyakSarayorasya0" (3 / 6 / 40) ityatra alopazceti siddhe pacyante-nalopo mA bhUditi vRtti: kathaM saMgacchate ? stym| 'paranimittAdeza: pUrvasmin sa eva' (kA0 pari0 44) iti nyAyAdakAre kRte'pi akArAdayamantirna bhavatIti grnthH| tataH kathamanakAragrahaNasya vyAvRttiH ? stym| tatrAha - vacanabalAditi / / 671 / [samIkSA] 'kurvate, cinvate, lunate' ityAdi zabdarUpoM meM pratyayagata nakAra ke niSedhArtha donoM vyAkaraNoM meM vidhAna kiyA gayA hai| pANini ne Atmanepada meM 'jha' pratyaya kiyA hai, aura usako anta Adeza na karake 'at' Adeza ke dvArA nakAra ko nahIM Ane diyA hai- "AtmanepadeSvanataH' (a0 7 / 1 / 5) / kAtantrakAra 'anta' pratyaya mAnate haiM, ata: unako prakRta sUtra dvArA nakAralopa karane kI AvazyakatA hotI hai| [vizeSa vacana] 1. anabhyastArtho'yamArambhaH (d0 ttii0)| 2. vizeSyavizeSaNabhAvasya prayokturAyattatvAt (du0 ttii0)| [rUpasiddhi] 1. kurvte| kR + ante| ' kRJ karaNe' (7 / 7) dhAtu se vartamAnAsaMjJaka Atmanepada-prathamapuruSa - bahvacana 'ante' pratyaya, "tanAderu:'' (3 / 2 / 37) se 'u' vikaraNa, "uroSThyopadhasya ca'' (3 / 5 / 43) se 'R' ko 'ur' "vamuvarNaH(1 / 2 / 9) se ukAra ko vakAra tathA prakRta sUtra se nkaarlop| 2. kurvtaam| kR + antaam| 'Du kRJ karaNe' (7 / 7) dhAtu se paJcamIvibhaktisaMjJaka prathamapuruSa - bahuvacana 'antAm' pratyaya, 'u' vikaraNa, urAdeza, ukAra ko vakAra tathA prakRta sUtra se nkaarlop| ___3. lunte| lU + ante| 'lUJ chedane' (8 / 9) dhAtu se vartamAnAsaMjJaka 'ante' pratyaya, "nA z2yAdeH'' (3 / 2 / 38) se 'nA' vikaraNa, "pvAdInAM hRsvaH'' (3 / 6 / 83) se 'lU' dhAtu ko hrasva, "qyAdInAM vikaraNasya'' (3 / 4 / 43) se 'nA' vikaraNagata AkAra kA lApa tathA prakRta sUtra se nlaap| 4. luntaam| lU + antaam| 'lUJ cheTane' (8 / 9) dhAtu se paJcamIvibhaktisaMjJaka 'antAm' pratyaya, 'nA' vikaraNa, hrasva, AkAra tathA nakAra kA lop| 5. vytilaate| vi + ati + lA + anteN| 'vi - ati' upasargapUrvaka 'lA dAne' (2 / 22) dhAtu se vartamAnAsaMjJaka ante' pratyaya, an-vikaraNa kA luk, . samAnadIrgha-akAralApa tathA prakRta sUtra se kaarlop|
Page #250
--------------------------------------------------------------------------
________________ 212 kAtantravyAkaraNam 6. vytilaataam| vi + ati + lA + antaam| 'vi + ati' upasargapUrvaka 'lA' (2 / 22) dhAtu se paJcamIsaMjJaka 'antAm' pratyaya, am-vikaraNa kA luk tathA prakRta sUtra se nkaarlop|| 671 / 672. zete riranterAdi: [3 / 5 / 40] [sUtrArtha] 'zIG' dhAtu se paravartI 'ante' pratyaya se pUrva 'ri' Agama hotA hai|| 672 / [du0 vR0] zeteH prsyaanteraadirirbhvti| zerate, zeratAm, ashert| antigrahaNam antino rirAdirmA bhuut| vettervA vaktavyam - saMvidate, sNvidrte|| 672 / [du0 TI0] zete0 / ikAra uccaarnnaarth:| atrApi zIDo riranta iti pUrvokte rephe nitye "zIGaH sArvadhAtuke" (3 / 6 / 18) iti guNo na syAt "sthAne'ntaratamaH" (kA0 pari0 16) iti nyAyAd ekavarNa ekAro'nto bhavati 'zete' ityAdau, tasmAt praaditvmucyte| avayavAvayavaH samudAyAvayavo bhavatIti zIGa: sArvadhAtuke guNo na bhvti| zayiSyante iti| syena tyadAdhutpattyanuyAyinA vyavadhAnaM pUrvasUtre'nteriti pRthageva padamAstAmiha tadevAnuvartiSyate ? satyam, nakArasyeti sambadhyeta, tatazca nakArasya rirAdiH prasajyeta ityAha - astItyAdi, AdigrahaNamAgamArtham anyathA Adeza: syaat| 'vettervA vaktavyam' iti, ayaM tu necchetyev| kecid icchantIti bhaavH|| 672 / [vi0 pa0] zete0 / zete: parasya visarjanIyasya ghoSavatsvarapara iti rephe kRte "ro re lopaM svarazca pUrvo dIrghaH" (1 / 5 / 17) iti| rIti ikAra uccaarnnaarthH| zerate iti| rirayaM parAdiratastadgrahaNena gRhyate iti "zIGa: sArvadhAtuke" (3 / 6 / 18) iti guNo bhvti| azerata iti| hyastanI - ant| athAnteriti kimartham ? anterna iti pUrvasUtre pRthageva padamAstAm, iha tadevAnuvartiSyate, tdyuktm| ekayoganirdiSTatvAnnetyapi vartate, tato nakArasyaiva rirAdi: syaadityaah-antigrhnnmityaadi| vetteriti! "samo gamRcchipracchisvazruvettyatiMdRzaH" (3 / 2 / 42-20) iti rucAditvAdAtmanepadam "sarvatrAtmane cAnakArAt" (3 / 5 / 21) iti nlopH| vaktavyaM vyAkhyeyam, kazcidicchati, kshcinnecchtiityrthH|| 672 / [bi0 TI0] shete0| 'ri' Agame sandhau 'rya' ityarthe rIti nAzakyate, riiditykrnnaat| ni:sandehena takAroccAraNaM kRtvA ddyaadityrthH| nanu zeterit takAro rephamAtravarNasvarUpe bhavati, tena rIti zaGkA na syaat| tato ridanto'ntAviti kathaM na kRtam, anuzabda
Page #251
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIye AkhyAtAdhyAye paJcamo guNapAda: aagmaarthH| zete: paro rit bhavatIti AgamasvarUpaH, antau pare 'ra' AgamasvarUpaH, tataH paragamane sati siddhm| na ca vaktavyam, atra pakSe ikArazaGkA kathaM na syAt 'rya' itykrnnaat| ikAre kRte'nte ritvaM syAdeva, tadeva kRtaM svAt ? satyam, varNAgame kRte sArvadhAtukasya vyavadhAnAt "zIGaH sArvadhAtuke' (3 / 6 / 18) iti guNo na syAt / / 672 / [samIkSA] 'zIG' dhAtu se siddha hone vAle 'zerate, zeratAm, azerata' ityAdi zabdoM meM repha kI jo upasthiti anivArya hotI hai, usakA avabodha pANini ne "zIGo ruTa' (a0 7 / 1 / 6) sUtra dvArA 'ruTa' Agama se karAyA hai aura kAtantrakAra ne pratyayAvayava akAra se pUrva rakArAgama se| ata: ubhayatra sAmya hai| [vizeSa vacana] 1. ikAra uccAraNArtha : (du0 TI0;vi0 pa0)! 2. avayavAvayavaH samudAyAvayavA bhavati (du0 ttii0)| 3. AdigrahaNam AgamArtham, anyathA Adeza: syAt (du0 ttii0)| 4. vktvymiti| ayaM tu necchatyeva, kecidicchantIti bhAvaH (du0 TI0; vi0 pa0) [rUpasiddhi] 1. sherte| zI + ante| 'zIG svapne' (2 / 55) dhAtu se vartamAnAvibhaktisaMjJaka Atmanepada-prathamapuruSa - bahuvacana 'ante' pratyaya, 'an' vikaraNa kA lopa, "zIGa: sArvadhAtuke'' (3 / 6 / 18) se 'zI' dhAtughaTita IkAra ko guNa ekAra, prakRta sUtra dvArA pratyaya se pUrva 'ra' kA Agama tathA "Atmane cAnakArAt' (3 / 5 / 39) se nkaarlop| 2. shertaam| zI + antaam| 'zIG svapne' (2 / 55) dhAtu se paJcamIsaMjJaka prathama puruSa - bahuvacana 'antAm' pratyaya, guNa, rakArAgama tathA nkaarlop|| 3. ashert| aT + zI + hyastanI - ant| 'zIG svapne' (2 / 55) dhAtu se hyastanIvibhaktisaMjJaka prathamapuruSa -- bahuvacana 'anta' pratyaya, "aD dhAtvAdihastanyadyatanIkriyAtipattiSu' (3 / 8 / 16) se dhAtupUrva aDAgama, an-vikaraNa kA lopa, guNa, rakArAgama tathA nakAralopa / / 672 / 673. akArAdaTa au [3 / 5 / 41] [sUtrArtha dhAtughaTita AkAra se paravartI 'aT' pratyaya ke sthAna meM aukAra Adeza hotA hai|| 673 /
Page #252
--------------------------------------------------------------------------
________________ 214 kAtantravyAkaraNam [du0 vR0] AkArAt parasyATa aurbhvti| papau, tsthau| AziSi tuhyostAtaNa vA vktvyH| jIvat, jIvatAt, jIva tvm| nandatu, nandatAt, nanda tvm| evaM kurutAt, bhintAt, chintaat| nkaaro'gunnaarth:|| 673 / [du0 TI0] aakaaraa| aTa iti parokSAyAH prathamottamapuruSayorekavacanasya grahaNam / aTo'ntaraGgamapi dIrghAt paralopaM bAdhitvA vcnaadautvm| tata: svaravidhi: svare dvirvacananimitte kRte dvirvacane "sandhyakSare ca" (3 / 6 / 38) ityaakaarlopH| aashissiityaadi| AziSi yau vihitau tuhI, tyorityrthH| NakAro'guNArtha iti| tuzabdasya guNitvAt tadAdezo guNI mA bhuut| na ca vaktavyam, evaMbhUtA avyayA iti / / 673 / [vi0 pa0] aakaaraat| dIrghAt paralopamantaraGgamapi bAdhitvA ato vacanAdaTa aukArastata: kRte dvirvacane svaravidhiriti "sandhyakSare ca" (3 / 6 / 38) ityAkAralopa: / aashissiityaadi| "samarthanAziSozca" (3 / 1 / 19) iti vacanAd AziSi yau vihitau tuhI iti, tyorityrthH| vktvymiti| matAntaramuktam-asya tu mate darzanam avyayA evambhUtA iti|| 673 / [bi0 TI0] AkA0 / nanviha okAra eva vidhIyatAm, "sandhyakSare ca" (3 / 6 / 38) ityatra sandhyakSaragrahaNam apanIya eti ceti vidadhyAt, tatrApi laaghvmsti| atra ca garukaraNasyAbhAvo lAghavam, tataH "AkArAdaTa au" (3 / 5 / 41) iti kRte sidhyati 'yayau' iti| naivam, "aTa au'' iti kRte sandho dvirvacanaM na syAt, nimittaabhaavaat| na ca vAcyam, "svaravidhi: svare" (3 / 8 / 30) ityAdinA kRte dvivacane pazcAt svarasya sthAne'nena vidhirbhaviSyati, tattu svaravidhau na sandhilakSaNamupatiSThate, ato 'yayau' iti na sidhyti| athAkAreNa "aTa au'' ityapi kRte "sandhyakSare ca" (3 / 6 / 38) ityatra eti ceti kRte sidhyati, idaM tu aakhyaatvidhitvaat| kintu svare pare ya: svaravidhivicanavidhizca, tatra prvrtt| 'svaravidhi: svara' iti vacanam, tatra svarasya sthAne vidhi: svaravidhitvAnna prvrtte|| 673 / [samIkSA] 'papo, yayau, tasthau' Adi zabdarUpoM ke siddhyartha 'aT' yA 'Nal' pratyaya ko aukArAdeza donoM hI vyAkaraNoM meM kiyA gayA hai| pANinIya vyAkaraNa meM tip - tas Adi parasmepadasaMjJaka 9 pratyayoM ke sthAna meM 'Nal - atusa' Adi Adeza kie gae haiN| tadanusAra 'Nal' ko 'au' Adeza nirdiSTa hai- "Ata au Nala:"
Page #253
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIye AkhyAtAdhyAye paJcamo guNapAdaH 215 (a0 7 / 1 / 34) / kAtantrakAra aT pratyaya mAnate haiN| ata: unhoMne prakRta sUtra meM usakA pATha kiyA hai| isa prakAra pANini ne 'tip' ko 'Nal' tathA usako 'au' Adeza karake gaurava upasthita kiyA hai, jaba ki kAtantrakAra ne 'aT' pratyaya ko aukAra Adeza karake lAghava kA paricaya diyA hai| [vizeSa vacana ] 1. NakAro'guNArtha: (du0 vR0)| 2. vaktavyamiti matAntaramuktam, asya tu mate darzanam - avyayA evaMbhUtA iti (vi0 pa0 ) / 3. atra ca gurukaraNasyAbhAvo lAghavam ( bi0 TI0 ) / 4. svaravidhau na sandhilakSaNamupatiSThate (bi0 TI0 ) / [rUpasiddhi] 1. papau / pA + aT au| 'pA pAne' (1 / 264) dhAtu se parokSAvibhaktisaMjJaka prathamapuruSa ekavacana 'aT' pratyaya, "caNparokSAcekrIyitasananteSu" (3 / 3 / 7) se 'pA' dhAtu ko dvirvacana, "pUrvo'bhyAsaH" (3 / 3 / 7) se pUrvavartI 'vA' kI abhyAsasaMjJA, "hrasvaH" (3 / 3 / 15) se usako hrasva, prakRta sUtra se 'aT' ko au Adeza tathA "okAre au aukAre ca" (1 / 2 / 7) se AkAra ko aukAra - aukAralopa / 2. tasthau / sthA + aT au| 'SThA gatinivRttau' (1 / 267) dhAtu se parokSAsaMjJaka 'aT' pratyaya, dvitvAdi kArya, prakRta sUtra se 'aT' ko 'au' Adeza tathA 'A' ko au - aukAralopa / / 673 / 674. RdantasyeraguNe [3 / 5 / 42 ] - [sUtrArtha] aguNa pratyaya ke pare rahate RkArAnta dhAtughaTita RkAra ko 'Ir' Adeza hotA hai|| 674 / [du0vR0] Rdantasya dhAtoH zrutasya sthAnino'ntaratamo guNe pratyaye pare Ir bhavati / cikIrSati, jihIrSati, titiirssti| Rdantasyeti kim ? cakratuH / " kIrttISoH ktiH " ( 4 / 5 / 86) iti nirdezAt kItryati / / 674 / [du0 TI0] - Rd0| Rdanto yeSAmiti bahuvrIhAvapi RkArasyaivAyamAdezo'nekavarNo'pi na samudAyasyetyAha - zrutasyeti / yasmAnnirdizyamAnAnAmAdezinAmAdezA iti "RvarNaTavargaraSA: mUrdhanyAH' (kAta0 zi0 sU0 3) iti RvarNasya mUrdhanyasyerityekadezenAntaratamo'stIti / RccAsAvantazceti kiM karmadhArayeNa kRtavizeSyapUrvapadena, yadyevaM kimantagrahaNena ? satyam,
Page #254
--------------------------------------------------------------------------
________________ 216 kAtantravyAkaraNam antagrahaNaM gaNapaThitArtham, anyathA kRrivAcaratIti Ayilope kRte yaNi sati 'kRyate' ityatrApi syaat| RkAra evAnte yasya dRSTastasya bhavatIti atraapyaayyntsyetyrthH| anyathA lakSaNapratipadoktayoriti paribhASAbAdhanArtham, anyathA 'ka vikSepe' (5 / 21) ityevamAdInAmeva syAt na kRtdiirghaannaam| taparakaraNamasandehArthamiti, anyathA hi rantasyetyucyamAne 'pUrI, pUrNa:' ityatrApi syAt / vakSyamANe ca sUtre oSThyaupadhamAtrasya ca urAdezaH smbhaavyet| girateriti ca jJApakaM pratipattigauravaM syaat| kiirtiityaadi| 'kRta saMzabdane' (9 / 74), curaaditvaadin| nanu 'kIrtta saMzabdane' iti kathaM na paThitam, na cAnya RkAropadha: saMbhavati ? satyam, kvacidirAdeza eva nAstIti bodhayati tena 'acIkRtat' iti siddhm| zarvavarmaNastu mataM lokopacArAdeva kRterRta Ir bhvti| aguNa iti kim ? tarati, triitaa| paratvAd guNaM baadhte|| 674 / [vi0 pa0] RdantaH / zrutasya sthAnina iti Rdanto yasya sa Rdanto dhAturiti bahuvrIhAvanekavarNo'pyayamAdezo na sarvasya, api tu 'zrutAnumitayoH zrutasambandho vidhirbalavAn' (kA0 pari0 92) iti RkArasyaiva na dhaatorshruttvaat| na hi kRprabhRtayo dhAtavaH zrutA: kintarhi samAsagamyA iti antaratama ityanena sthAne'ntaratamanyAyAd veti suucitm| 'avarNaTavargaraSA: mUrdhanyAH' (kAta0 zi0 sU0 3) ityekdeshaantrtmtvmstiiti| cikiirsstiiti| 'Du kRJ karaNe' (7 / 7), "svarAntAnAM sani" (3 / 8 / 12) iti dIrghatve sati Ir bhvti| "nAmino U:" (3 / 8 / 14) ityAdinA diirghH| iha lakSaNapratipadoktayoriti nAzakanIyam bhavati, antagrahaNasya vyAptyarthatvAt, anyathA 'yena vidhistadantasya' (kA0 pari0 3) iti siddhameveti bhaavH|| 674 / [bi0 TI0] Rda0 / Rdantasyeti kimiti rntsyetyaastaam| na ca vaktavyaM rantasyetyukte rephasya syaat| 'pUrI ApyAyane' 'pUrNaH' ityatra "giratezcekrIyite" (3 / 6 / 98) iti jJApakAt tarhi hrasvasya syAd ityAha - cakravariti / tarhi "kiro dhAnye" (4 / 5 / 20) iti nirdezAd hrasvasya na syAditi cet, naivm| tadA sukhArtha bhvissyti| nanvikAro bhavatItyarthaH kathaM na syAt, naivm| atrApi jJApakamanvetavyam - girateriti / / 674 / [samIkSA 'cikIrSati, titIrSati' ityAdi zabdarUpoM meM RkAra ko Ir Adeza kI apekSA hotI hai, jisakA nirdeza donoM hI vyAkaraNoM meM kiyA gayA hai| pANini kA sUtra hai"Rta id dhAto:'' (a0 7 / 1 / 100) / tadanusAra pANini R ko 'ittva - rapara - dIrgha' karake ukta apekSA kI pUrti karate haiM, jabaki kAtantrakAra 'iMr' Adeza ke nirdeza se lApava kA bodha karAte haiN|
Page #255
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIye AkhyAtAdhyAye paJcamo guNapAdaH 217 [vizeSa vacana] 1. taparakaraNamasandehArtham (du0 ttii0)| 2. girateriti ca jJApakaM pratipattigauravaM syAt (du0 ttii0)| 3. zarvavarmaNastu matam - lokopacArAdeva kRterRta Ir bhavati (du0 ttii0)| 4. iha lakSaNapratipadoktayoriti nAzakanIyam bhavati, antagrahaNasya vyaaptyrthtvaat| 5. 'kiro dhAnye' iti nirdezAd hrasvasya na syAditi cet, naivm| tadA sukhArtha bhvissyti| [rUpasiddhi] 1. cikiirssti| kR + san + ti| 'kartumicchati' isa artha meM 'Du kRJ karaNe' (7 / 7) dhAtu se icchArthaka "dhAtorvA tumantAdicchatinaikakartRkAt'' (3 / 2! 4) se 'san' pratyaya, "caNparokSAcekrIyitasananteSu' (3 / 3 / 7) se dhAtu ko dvirvacana, abhyAsasaMjJA, "RvarNasyAkAra:' (3 / 3 / 16) se abhyAsaghaTita R ko a, "sanyavarNasya" (3 / 3 / 26) se usako ittva, "kavargasya cavarga:" (3 / 3 / 13) se k ko ca, prakRta sUtra se dhAtughaTita RkAra ko Ir, "nAmikarapara: pratyayavikArAgamastha: si: SaM nuvisarjanIyaSAntaro'pi'' (2 / 4 / 47) se sakAra ko SakAra, 'cikIrSa' kI "te dhAtavaH" (3 / 2 / 16) se dhAtusaMjJA, vartamAnAsaMjJaka parasmaipada-prathamapuruSa - ekavacana 'ti' pratyaya, an vikaraNa tathA akaarlop| 2. jihiirssti| ha + san + ti| hartumicchati' isa artha meM 'haJ haraNe' (1 / 591) dhAtu se san pratyaya tathA anya prakriyA puurvvt| 3. titiirssti| tR + san + ti| 'tartumicchati' isa artha meM 'tu plavanataraNayoH' (1 / 283) dhAtu se san pratyaya Adi prakriyA puurvvt|| 674 / 675. uroSThyopadhasya ca [3 / 5 / 43] [sUtrArtha] RkArAnta tathA upadhA meM oSThasthAnIya varNoM vAlI dhAtu ke anta meM sthita R ko 'ura' Adeza hotA hai, aguNa pratyaya ke pare rhte|| 375 / [du0 vR0] oSThyaupadhasya dhAtorRdantasya ur bhavati aguNe pratyaye pre| papUrSati, bubhUpati, mumUrSati, bobhuuryyte| dantyoSThyAdapi - prAvuvUSati, sNvuvuursste| dhAtoroSThyaupadhasyeti kim ? 'R gatau' (8 / 24)- smiirnnH|| 675 / [du0 TI0] uroH / puurvsyaapvaado'ym| opThayyorbhavaH oSThya: / dehAvayavAd yatpratyayaM kRtvA vyutpaadyntynye| oSThya upadhA yasya dhAtoriti vigrhH| pupuurvtiityaadi| 'pR pAlane'
Page #256
--------------------------------------------------------------------------
________________ 218 kAtantravyAkaraNam (2 / 70), sn| 'bhR bhartsane' (8 / 18), cekrIyitam urAdeze kRte dvivacanam , vRvRGorvakArasya dayASThyatvAt kathamuriti ? stym| ubhayoH sthAne ya utpadyate sa lbhte'nytrvypdeshm| yathA devadattayoH putraH, devadattasya putraH iti| athavA pavargAcceti Rto vizeSaNe arthAt sidhyati yadoSThyopadhasyeti dhaatuvishessnnmaah| tad dantyoSThyasyApi pratipattyarthamiti manasi kRtvAha - dntyosstthyaadpiiti| na ca pavargAdityukte pavargAt paro dhAturiti saMbhAvyeta anuSTup tIryate triSTup zIrNa iti dhAtoH shruttvaat|| 675 / [vi0 pa0] __uro0| pupuurssniiti| 'pR pAlanapUraNayoH' (2 / 70) iti| bobhUryate iti| 'bhR bhartsane' (8 / 18), cekrIyite urAdeze kRte dvivcnm| vRvRGorvakArasya dantyauSThyatvAd oSThyaupadha RkAro na bhavati, ataH katham uriti ? satyam, ubhayoH sthAne yo niSpadyate sa lbhte'nytrvypdeshm| yathA devadattayoH putro devadattasya putro'yamiti bravIti dantoSThajanmApi vakAra oSThya ucyate ityAha - dantyauSThyAdapIti / / 675 / [samIkSA] 'bubhUSati, mumUrSati' Adi zabdarUpoM ke siddhyartha dhAtugata RvarNa ko 'ur' Adeza donoM hI vyAkaraNoM meM kiyA gayA hai| kAtantrakAra ne eka hI sUtra meM ur' Adeza kA ullekha kiyA hai, jaba ki pANini ne ukArAdeza hI mAnA hai, parantu unakI prakriyA ke anusAra RvarNa ke sthAna meM hone vAle aN Adeza meM rapara bhI hotA hai - "uraNa rapara:' (a0 1 / 1 / 51) / ukArAdezavidhAyaka pANini kA sUtra hai - "udoSThyapUrvasya'' (a0 7 / 1 / 102) / __ [rUpasiddhi] 1. pupuurssti| pR + san + ti| 'pUritumicchati' isa artha meM 'pR pAlanapUraNayo:' (2 / 70) dhAtu se 'san' pratyaya. aguNa, dhAtughaTita RkAra ko ur, dvivacanAdi, ukAra ko dIrgha, mUrdhanyAdeza, 'pupUrSa' kI dhAtusaMjJA, vartamAnAsaMjJaka 'ti' pratyaya, an-vikaraNa tathA akaarlop| 2. bubhuussti| R + san + ti| 'bharitumicchati' isa artha meM 'bha bhartsane' (8 / 18) dhAtu se san, ur, dvirvacanAdi, 'bubhUrSa' kI dhAtusaMjJA tathA 'ti' vibhktikaary| 3. mumuurssti| mR + san + ti| 'maritumicchati' isa artha meM 'mRG prANatyAge' (5 / 111) dhAtu se san, ur, dvirvacanAdi, dhAtusaMjJA tathA vibhktikaary| 4. bobhuuryte| bhR + ya + te| bhRzaM bhRNAti' isa artha meM 'bhR bhartsane' (8 / 18) dhAtu se 'ya' pratyaya, aguNa, R ko ur, dvirvacanAdi, abhyAsaghaTita ukAra ko guNa, ukAra ko dIrgha, dhAtusaMjJA tathA vibhktikaary| 5. praavuvuussti| pra + A + vRJ + san + ti| 'prAvaritumicchati' isa artha meM
Page #257
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIye AkhyAtAdhyAye paJcamo guNapAdaH 219 'pra + AG' upasargapUrvaka 'vRJ varaNe' (4 / 8) dhAtu se san, aguNa RkAra ko ur, dvivacanAdi, ukAra ko dIrgha, dhAtusaMjJA tathA vibhktikaary| 6. sNvuvuursste| sam + vRG + san + te| 'saMvaritumicchati' isa artha meM 'sam' upasargapUrvaka vRG saMbhaktau' (8 / 51) dhAtu se san, aguNa, ur, dvirvacanAdi, dIrgha, mUrdhanyAdeza, dhAtusaMjJA tathA vibhktikaary|| 675 / 676. inyasamAnalopopadhAyA hrasvazcaNi [3 / 5 / 44] [sUtrArtha] in ke bAda caN pratyaya ke pare rahate aise upadhAsaMjJaka varNa ko hrasva Adeza hotA hai, jisase paravartI samAnasaMjJaka varNa kA lopa na huA ho|| 676 / [du0 vR0] avidyamAnasamAnalopopadhAyA hrasvo bhavati ini cnnpre| acIkarat ajIjapat, aliilvt| ingrahaNam insaamaanyaarthm| tena vAditavantaM prayojitavAn 'avIvadad vINAM parivAdakena' iti asmaanloptev| asamAnalopopadhAyA iti kim ? asasAmat / upadhAyA iti kim ? ackaangksst| kathaM gonAvamAkhyAtavAn - ajugonat ? otaH sthaanivdbhaavaat|| 676 / [du0 TI0] inya0 / samAnasya lopa: samAnalopaH, avidyamAnaH samAnalopo yasya so'samAnalopaH, tasyopadhA asamAnalopopadhA, tasyA ityaah-avidymaanetyaadi| caN paro yasmAdinaH sa caNparaH, kRjilabhyo hetAvin / dvivacanahasvayoH prAptayoH paratvAd hrasvastato dvivcnm| ini kRtaM sthAnivaditi kRjildhaaturuupmevaabhidhtte| ingrahaNaM kimartham - 'alIlavat, apIpacat' ityatrokArasya hrasvatvam mA bhUt, viSayavijJAnAd vRddhiriha bAdhikA cet kRtAyAM vRddhAvIkArasya prsjyet| tatrApyantaraGgatvAd AvAdezazcet, naivm| prAgeva vRddherAvAdezAcca caNi hrasvabhAvinyupadhA, tasmAdantaraGgANAmanavakAzana pratibandhakatvAd UkArAvasthAyAmeva hrasva: prasajyata itiingrhnnm| ___astu, ukArAvasthAyAmeva hrasvaH, 'yaM vidhiM pratyupadezo'narthakaH sa vidhirbAdhyate' (kA0 pari0 47) iti hrasvA vRddhimeva bAdhate, na tu guNam / guNe kRte vAdeza ca siddham - alIlavat iti, tarhi 'adIdapat, adidhapad' ityatra pakArAgamamantaraGga bAdhitvA hrasvaH, tatra nimittaabhaavaat| pakArAgamo na sidhyti| anya Aha - vRddhyAvAdezayoH kRtayorino lope kRte caNi pare hrasvabhAvinyapadhA bhavatIti ino lopasya sthAnivattvAd vyavadhAnaM syAt, atra pratipidhyate sthaanivdbhaavH| cnnprnirdeshneti| asya vacanasyedaM prayojanam 'avIvadad vINAM parivAdakena' ityatra hrasvatvaM yathA syaat| kimarthaM caNparagrahaNam ingrahaNamevAstAm-kArayati, haaryti| mAnubandhAnAM hrasvavacanAdiha na syaat| 'acIkarat, ajIharat' ityatra syAditi durjnyaanm| updhtyaadi| upadhAgrahaNamantareNAntasya mA bhuut|
Page #258
--------------------------------------------------------------------------
________________ 220 kAtantravyAkaraNam " nanu in iti sthite pUrvavad vRddhyAdivyAkhyAnaM kimatra yuktam, vacanAdantyasyAnantyasya vaa| tatrAnantyapakSe 'saptamyA nirdiSTe pUrvasya' (kA0 pari 21) ityasya bAdhA syaat| antyapakSe'pi vRddhyAvAdezayorbAdhA syAt ? satyam, ubhayasambhave vizeSaNavizeSyabhAvaM prati kAmacAra: ityanantyasvarasya hrasvaH syAd ityevaM vijJAyamAne 'acakAGkSat' ityatrApi syAditi bhAvaH / nanvekena varNena vyavadhAnamAzrIyate na tvanekena / "na zAsvRdanubandhAnAm" (3 / 5 / 45) iti liGgAcca / tarhi uttarArthaM " lopaH pibatericcAbhyAsasya" (3 / 5 / 46) ityupadhAsthAkArasya lopo yathA syAt, antyasya mA bhUt / nanu ca hrasvApavAdo lopa:, utsargAdeze cApavAdena bhavitavyamiti / yatraiva hrasvaprasaGgastatraiva lopaH syAt, na svaropasthAnAd vRddhisAmarthyAcca / hrasvavidheranantyasya lopavidhistadantasyaiva syaat| satyapi sambhave bAdhakaM bhavatIti tasmAduttarArthaM kriyamANamihApi sukhapratipattyardhamupadhAgrahaNam iti| gonAvamAkhyAtavAn iti| '"in kAritaM dhAtvarthe" (3 / 2 / 9) itIn, inyaukArasya lope 'svarAdezaH paranimittaka: pUrvavidhiM prati sthAnivad bhavati' (kA0 pari0 9) ityanupadhAyA hrasvo na syAdityarthaH / yadyevam, asamAnalopagrahaNenApi nArthaH / sAma Akhyat assaamt| mAlAmAkhyat amamAlad iti / sthAnivadbhAvAt sidhyati ? satyam, hrasvavidhiM prati sthAnivadbhAvo nAsti, tadarthaM manasikRtya pratyudAhRtam - sAmAnyAkhyad asasAmat iti| evaM svAminamAkhyad asasvAmat / tathA gominamAkhyad ajugomat / svaravyaJjanayorayamAdezaH : samudAyasya tAtparyeNa nivRttau vyAkhyAyamAnAyAM samudAya eva nivartate nAvayava iti| nAstyavayavakRtasthAnivadbhAvaH, sthAnivadbhAvAdAdezo viziSyate svarasyAdezaH svarAdezaH sthAnivadbhavatIti / anya Aha avayadArthakatvAt samudAyasya samudAye sthAnini avayavAnAmapi sthAnitvam / anekasthAnisambandhe'pi cAzrIyamANasya vyApArAt svarasyAdeza iti vyapadezastadA'samAnalopagrahaNaM sthAnivadbhAvArtham, tena 'ajugonat' ityAdi siddhaM bhavati / pUrvapakSavAdino matena yadyapi samAnazcAnyazca lupyate tathApi tadAzrayapratiSedho bhaviSyati asamAnalopazruterakRtArthatvAditi / / 676 / - [vi0 pa0 ] "" inya0 / samAnasya lopaH samAnalopa:, na vidyate samAnalopo yasya saH asamAnalopaH zabdaH, tasyopadhA asamAnalopopadhA tasyA ityAha avidyamAnetyAdi / kRjilUbhyo hetAvin, jayate: "smijikrIJamini" ( 3 / 4 / 24) ityAdinAttve, " artihI0 (3 / 6 / 22) ityAdinA pakArAgama:, itaratra vRddhireva, adyatanyAm prAptayoH paratvAd hrasva:, tato dvirvacanam, ini kRtasya sthAnivadbhAvAt 'kR-ji-lU' ityeteSAM dvirvacanaM bhavati, alope samAnasya sanvallaghunIni caNpara iti sanvadbhAvaH / "karoteH, sanyavarNasya" (3 | 5 | 4 3 / 26 ) itIttvam / lunAtestu " uvarNasya jAntasthApavargaparasya" (3 / 3 / 27) ityAdinA'bhyAse ittvam, sarvatra "dIrgho laghoH di, caN, dvirvacanahrasvayoH -
Page #259
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIye AkhyAtAdhyAye paJcamo guNapAdaH (3 | 3 | 36) iti dIrghaH / atha ingrahaNaM kimartham, na hInamantareNa caNa: sambhavo'stIti 'alIlavat' ityAdAvantaraGgatvAdini vRddhyAvAdezayoH kRtayoH kAritalope sati cagnimitte upadhAyA hrasvo bhaviSyati / 221 na ca vaktavyam ino luptasya sthAnivadbhAvAd upadhAyA vyavahitatvAt kathaM hrasva iti, yasmAd 'yena nAvyavadhAnaM tena vyavahite'pi syAt' (vyA0 pari0 39) iti vacanaprAmANyAd inA vyavadhAne'pi caNi hrasvo bhaviSyatItyAha - ingrahaNam insAmAnyArtham iti| sAmAnyasyaikatvAnnityatvAcca vyavadhAnaM samAnalopatA ca na saMbhavatIti hrasvaH prvrtte| nanu sanvadbhAvavidhau inIti jAtinirdezAdevAyamarthaH zakyate samarthayitum / na hi hrasvAbhAve'bhyAse sanvadbhAvaH upapadyate laghunItyasya vyAvRtterviSayatvAt / naivametasmin sati tacchakyate vaktum, anyathA tadapyasaGgatameva manyate / avIvadad iti vaderhetAvin, vAditavantaM prayojitavAn iti punarini kR pUrvasyeno lopazcaNAdikaM ca pUrvavat / 'asasAmat' iti / sAmAnyAkhyAtavAn iti "in kAritaM dhAtvarthe" (3 / 2 / 9) itIn, 'ini liGgasya" (3 / 2 / 12) ityAdinA anbhAgasya lopa:, svarAdezo hi sthAnivadbhAvo bhavati na tu svaravyaJjanAnAmAdeza iti pratiSedha ucyate / iha yadi upadhAgrahaNaM na syAt, varNAntasya vidhiriti nyAyAt / lUprabhRterdhAtorannasyokArasyaiva hrasvaH syAt / athAntaraGgatvAd vRddhyAvAdezAbhyAmatra bhavitavyam, ato'nte'kRtArthatvAd anante bhaviSyatIti cet, n| evaM sati 'acakAGkSat' ityatrApi syAdityAha updhetyaadi| nanu cAnte vacanasyAkRtArthatvAnmA bhUd Artha vacanaprAmANyAdekena varNena vyavadhAnamAzrIyate / na tvanekeneti nyAyAnnAtra hrasvo bhaviSyati kimupadhAgrahaNena ? satyametat / kintu " lopaH pibaterIccAbhyAsasya" (3 / 5 / 46) ityatrAnuvartanArtham upadhAgrahaNam, tenopadhAbhUtasyAkArasya lopo yathA syAt, anyathA hrasvo nAmAtra svarasya sthAne bhavannantasyAsambhavAd anantasya bhaviSyati, kintu lopa: punastatrAntasyaiva syAt tasmAduttarArthaM kriyamANam ihApi sukhArthaM bhavatIti / gonAvamAkhyAtavAn gonauH, gonau / gosahitA naurgonoriti vA, na tu gauzca nauzceti dvandvaH, tadA samAhAre napuMsakatvAd hrasvaH syAt, itaretarayoge ca dvivacanamiti / iha dhAtvarthe ini kRte sati aukArasyAsamAnalopatvAd hrasvaH prAptaH aukArasya sthAnivadbhAvena ino vyavadhAnAnna bhavati / / 676 / - [fao to] inye| ubhayoH sAvakAzatve paratvam, tacca 'papAca' ityAdau dvirvacanasyAvakAzaH / apuputrIyadityAdau hrasvasyAvakAzaH / nAmadhAtorityAdinA Adyasya dvirvacane dvitIyasya hrasvaH / nanu 'kAmya ca" (3 / 2 / 6) ityatra " a ca" iti prazleSavyAkhyAne adadhanIyaditivad atrApi hrasvo na syAditi Ayipratyaye 'apuputrAyate' ityatra sAvakAzatvaM jJAtavyam / paya ivAcaratIti Ayi: 'apapayAyata' ityatra vA apIpacad ityatra hrasvaH syAt /
Page #260
--------------------------------------------------------------------------
________________ 222 kAtantravyAkaraNam nana oNedanabandho jJApayati - nityamapi dvirvacanaM hrasvatvena bAdhyate iti "na zAsavRdanubandhAnAm' (3 / 5 / 45) iti sUtre jJApayitavyam, tatastena nyAyena siddha kathaM paratvAdityuktam ? na dezyam, oNdhAtostAvat svarAditvAd dRSTAntAnuvRttikatayA svarAdidhAtoreva jJApyate na vyaJjanAdidhAtoriti hemkrH| nana 'svaravidhi: svare' ityAdinA dvirvacanamAdau pazcAt svrvidhirbhvissyti| kathamuktaM paratvam, tdyuktm| yatra hi dvivacanaM noktam, yatra Ayau kRte svaravidhau dvivacanaM na prApnoti tatraiveyaM pribhaassaa| yathA 'ninAya' ityAdau vRddhau kRtAyAM satyAM nAyabhAgasya dvivcnm| Adau nIzabdasya dvivaMcane kRte sati ninAya' iti na sidhyati, atastatraivayaM pribhaassaa| evaM cakraturityAdau rephe kRte pazcAd dvivacanam ekasvaratvavirahAdasiddham / Adau dvivaMcane kRte sidhyatyeva, ata evAtra prvrtte| acIkaradityAdau hrasve kRte ini yatra kRtaM tat sarva sthAnivaditi nyAyAt kRzabdasya dvivacanam, akRte hrasve'pi kRzabdasya, tato'tra na tasyAvasara iti hemakareNoktam / nanu yadi tasyAnavasarastadA katham 'atiSThipat, ajighripat' ityatra ini kRtasya sthAnivadbhAvAt kRte'pIttve sthAzabdasya dvivacanam, akRte'pi tadeva ini kRtasya sthaanivdbhaavaat| tanna, ini caNi nimitta kRtasyettvasya kathaM sthaanivdbhaav:| kiJca etajjJApakam ajAntasthApavargaparasyAvarNe ityuktam, tataH kRte ittve'varNAbhAvAt kathaM sthAnivadbhAvaH / atra hemakarasya pakSapAto bhavatIti kRtvA hemakarasya pakSaM janA vdnti| 'svaravidhiH svare' ityAdau dvivaMcane kRte pazcAt "tiSThaterit" (3 / 5 / 47) ityanena ikAre kRte sanvadbhAve satIttvaM syaadev| ata: 'atiSThipat' ityAdi siddham, tdpysnggtm| Ado dvivaMcane pazcAdittve sati sanvabhAvA na syAd yAnAdiSTAt svarAt ityAdinA sthAnivadbhAvAd AkArasya tato laghudhAtvakSaratvAbhAvAt kathaM syAt ? atra sarve hemakarapakSAM mahatIM lajjAM prApuH, taM prati vizeSo'pyukto hemakareNa kathamayaM siddhAnto datta iti kRtvA paNDitastvayamevamAha - acokarad ityAdau 'svaravidhi: svare' ityasyAvatAro nAstyeva, tsyaarthaajnyaanaat| tathAhi tatra svare svarAdo pratyaye kiMviziSTe dvirvacananimitte dvivaMcane kRte pazcAt svaravidhiriti / yasmin pratyaye dvivacanaM zrutatvAt tasminneva pratyaye yatra vidhistatra kRte dvivacane pazcAt svaravidhistatra dvivacanasya nimittaM caN, svaravidhenimittam in, caNi kthmsyaavtaarH| nanu yadi zrutavyAkhyAzritA tarhi katham apIpyad ityatra dvirvacanaM caNi parata: ihAbhyAsalopazca ini caNi nimitte tasmAdAdo lopa: syAt, kRte lope ekasvarasahitavyaJjanatvAbhAvAd dvivacanameva na prApnoti ? satyam , atrAbhyAsagrahaNAdAdo dvirvacanaM na svrvidhiH| tarhi kathaM dvivaMcane kRte pazcAt upadhAbhUtasyAkArasya lApa: svrvidhitvaadityuktm| "lopa: pibetarIccAbhyAsasya" (3 / 5 / 46) ityatra paJjikAyAM 'svaravidhi: svare' ityanarthakam abhyAsagrahaNasAmathyAdeva yujyate vaktum ? satyam, javAkusumasannidhAne kAcAderivAtrApi caNsannidhAnAdino'pi caNtvamupacaritam, tdgunnaadhyaaropaat| na ca vAcyaM tadguNAdhyArope'nyatrApi syAt / IccAbhyAsagrahaNAdupacaritam, anyathA sanna syaat| anyatra kathamiti kecidaacksste| anya Aha - abhyAsagrahaNasAmarthyAdatra pravartate svaravidhi: svare iti|
Page #261
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIye AkhyAtAdhyAye paJcamo guNapAda: 223 vastutastu evaM yujyate paJjI - dvivaMcane kRte pshcaadpdhaalopH| nan kathamAdau dvirvacanam pazcAdupadhAlopa eva prApnoti ? tatrAha -- svaravidhitvAd dvirvacanameva praak| etaduktaM bhavati dvivacanameva prApnoti svaratvAbhAvAdatrAdau dvivacanam, dvirvacanasya svaratvAt svarasya sattAyAmeva dvirvacanamiti bhaavH| etena oNerRdanubandhasya jJApakaM sarvoddiSTamiti duussnnm| nanu tathApi kathamidamucyate hrasvasya pazcAdbhavena pUrvabhavena vA ya: sAdhyastasya kSatirna syAt, kimanena yatnena, naivam / prAg dvivacane pazcAd hrasve sthAnivadbhAvAdAkArasya laghUpadhatvAbhAve sanvadbhAvo na syaat| yadi ca prAga hrasvastadA "yo'nAdiSTAda" (kA0 pari0 11) ityanena sthAnivadbhAvo na syAt, anAdiSTAdabhyAsatve prtvaat| pUrvasmin kAle yaH svaravidhistaM prati na sthAnivat parasmin yo vidhistata: sthAnivadbhAvo bhvtyev| nanu katham apIpaTat, ota: sthAnivadbhAvAt / yathA 'ajugonat' iti, na ca vaktavyameva "asyopadhAyAH" (3 / 6 / 5) ityatra nAmigrahaNaM liGgArtham, tadbalAnna sthaanivdbhaavH| alIlavad iti tasya kRtArthatvAt ? satyam, yasya mate'nekavarNavyavadhAne'pi syAt, tnmtmvlmbyodaahrnnm|| 676 / [samIkSA] 'acIkarat, alIlavat' ityAdi zabdarUpoM ke siddhayartha donoM hI vyAkaraNoM meM hrasvAdeza kiyA gayA hai| pANinIya 'Nic' ke lie kAtantrakAra ne 'in' pratyaya tathA pANinIya 'caG' ke lie kAtantrakAra ne 'caN' pratyaya kiyA hai| tadanusAra hI ubhayatra zabdabheda hai| pANini kA sUtra hai - "Nau caDyapadhAyA hrasva:' (a0 7 / 4 / 1) / yaha jJAtavya hai ki 'Nic-in' meM kevala 'i' tathA 'caG-caN' meM kevala 'a' zeSa raha jAtA hai, anya varNa anubandha haiN| isa prakAra ubhayatra prAya: samAnatA hai| [vizeSa vacana] 1. ingrahaNam insAmAnyArtham (du0 vR0; vi0 p0)| 2. ubhayasambhave vizeSaNavizeSyabhAvaM prati kAmacAra: (Tu0 ttii0)| 3. uttarArtha kriyamANamihApi sukhapratipattyarthamupadhAgrahaNamiti (Tu0 TI0; vi0 p0)| 4. samudAyasya tAtparyeNa nivRttI vyAkhyAyamAnAyAM samudAya eva nivartate nAvayavaH (du0 ttii0)| 5. ekena varNena vyavadhAnamAzrIyate na tvanekena (vi0 p0)| 6. nityamapi dvirvacanaM hrasvatvena bAdhyate (bi0 ttii0)| 7. japAkusumasannidhAne kAcAderivAtrApi caNsannidhAnAdino'pi caNtvam upacaritam, tadguNAdhyAropAt (bi0 ttii0)| [rUpasiddhi] 1. acIkarat / aT + kR + in = kAri + caN + di| 'kurvantaM prAyukta' isa artha meM 'Du kRJ karaNe' (7 / 7) dhAtu se adyatanIsaMjJaka prathamapuruSa-ekavacana 'di' pratyaya,
Page #262
--------------------------------------------------------------------------
________________ 224 kAtantravyAkaraNam "aD dhAtvAdi stanyadyatanIkriyAtipattiSu' (3 / 8 / 16) se dhAtupUrva aDAgama, caN pratyaya, ca-N' anubandhoM kA prayogAbhAva, prakRta sUtra se hrasva, tathA dvivcnaadi| 2. ajiijpt| aT + japa + in + caN + di| 'japantaM prAyukta' isa artha meM inpratyayAnta japa (= jApi) dhAtu sa adyatanI-di pratyaya, aT, caN, hrasva tathA dvirvcnaadi| 3. aliilvt| aT + lAvi + caN + di| 'lunantaM prAyukta' isa artha meM inpratyayAnta laJ (=lAvi) dhAtu se adyatanI-di pratyaya, aT, caN, hrasva tathA dvirvcnaadi| 4. aviivdt| aT + vAdi + in + caN + di| 'vadantaM prayojitavAn' isa artha meM vada vyaktAyAM vAci' (1 / 615) dhAtu se 'dhAtAzca hato'' (3 / 2 / 10) sa 'in' pratyaya, upadhAdIrgha vaadi| 'vAditavantaM prayojitavAn' isa artha meM 'vAdi' dhAtu se puna: 'dhAtozca heto'' (3 / 2 / 10) se in pratyaya, "kAritasyA0' (3 / 6 / 44) se pUrvavartI kArita = in pratyaya kA lopa, usase adyatanIsaMjJaka 'di' pratyaya, aT Agama, caN pratyaya, hrasva tathA dvivacanAdi / / 676 / 677. na zAsvRdanubandhAnAm [3 / 5 / 45] [sUtrArtha] 'caN-in' pratyayoM ke pare rahate 'zAsu' dhAtu tathA 'R' anubandhavAlI dhAtuoM meM upadhA ko hrasvAdeza nahIM hotA hai|| 677 / [du0 vR0] zAsorRdanubandhAnAM copadhAyA hrasvo na bhavati ini cnnpre| azazAsat, aDuDhokat, atutraukt| zAsoriti kim ? ADa: zAsa icchAyAm - aashiishst| oNekraMdanubandho jnyaapnaarth:| nityamapi dvivacanaM hrasvatvena baadhyte| tena 'mA bhavAn attittht| bhrAz2a bhAsa eva Rdanubandho naadriyte| bhraaj-abibhrjt| bhAs - abiibhst| bhaass-abiibhsst| diip-adiidipt| jiiv-ajiijivt| mol-amiimilt| pIDa-apIpiDat / knn-aciiknnt| rnn-ariirnnt| vaNa-avIvaNat / bhnn-abiibhnnt| shrnn-ashishrnnt| hetth-ajiihittht| lul-allupt| bhrAjanaM bhraajstmciikrt-abbhraajt| samAnalApatvAt sanvadbhAvo na syAt, tena bhrAjAdInAM veti na vktvym|| 677 / [du0 TI0] na zA0 / pUrveNa prAptasya pratiSedhaH / shaasorityaadi| udanubandhagrahaNaM 'zAsu anuziSTau' (2 / 39) ityasya grhnnaarthm| 'AGa: zAsa icchAyAm' (2 / 46) ityasya mA bhuut| zAsojhadanubandhatvaM kriyatAM tata RdanubandhatvenApi siddhm| ashshaasditi| naivam, "udanubandhapUklizAM kti" (4 / 6 / 84) iti veTapratipattyartham / ubhe kriyetaam| 'u zAsR anuziSTau' iti, yathA 'u tRdir' (6 / 9) iti| kliSTapATho'kSarAdhikyAdapi garIyAn /
Page #263
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIye AkhyAtAdhyAye paJcamo guNapAdaH 225 anya Aha-svarUpagrahaNaM cekriiyitlugnivRttyrthm-ashshaast| oNerityAdi / RzcAsAvanubandhazceti jJApanamevArtha: prayojanamasyeti 'oNa apanayane' (1 / 147) ityupalakSaNam, tathA 'okha rAkha ejR kampane' (1 / 36, 70, 347) iti-mA bhavAn oNiNat, mA bhavAn ocikhat, mA bhavAn ejijt| "svarAdedvitIyasya" (3 / 3 / 2) iti dvivacane kRte hrsvsyaapraaptirevopdhaatvaabhaavaat| yadeSAmRdanubandhatvaM nAsti, tajjJApayati - nityamapi dvivacanaM hrasvatvena pareNApi bAdhyate ityaah-tenetyaadi| mA bhavAn aTiTad iti, atra trINi kAryANi prApnuvanti-dvirvacanaM hrasva: kaaritlopshc| tatra 'lopasvarAdezayoH svarAdezayorvidhirbalavAn' (kA0 pari0 35) iti pUrva hrastvam, tato dvirvacanam, tataH kaaritlopH| nanu ca 'parAnnityam, nityAdantaraGgam, antaraGgAccAnavakAzaM balIya:' (kA0 pari0 51) iti hrasvatvamantaraGgaM varNAzrayatvAt kiM jJApakeneti ? satyam, 'vAt prAkRtaM balIyaH' (kA0 pari0 81) ityucyate, na smaanlaapshc| "zAsvRdanubandhAnAma" (3 / 5 / 45) iti kRte dhAtvadhikArAt zAsAderini pUrvasyAdhAtutvAnna prApnoti Rdnubndhsaahcryaat| atha samAnalopavacanasAmarthyAcchabda evAvasIyate iti pratipattigauravaM syAt / bhrAz2a-bhAsa-bhASa-dIpa-jIva-mIla-pIDa-kaNa-raNa-bhaNa-zraNa-heTha-lupInAM trayodazAnAM vibhASA na vaktavyA evetyAha-bhrAja ityaadi| anayordhAtvArthIdanubandhA nAdaraNIya ityrthH| tathA ca "Tu bhrAja du bhrAtR Tu bhlAza dIpto (1 / 540), bhAsa dIptau' (1 / 440) iti ptthyte| 'bhASa vyaktAyAM vAci, dIpI dIpto, jIva balaprANadhAraNayoH, mIla smIla mIla nimeSaNe, pIDa avagAhane, aNa raNa vaNa bhaNa maNa kaNa kvaNa STana vana dhvana zabdArthAH, caNa zraNa dAne, haTha vibAdhAyAm, lupla chedane (1 / 434; 3 / 95; 1 / 192, 166; 9 / 12; 1 / 146, 360, 5 / 8,515) / lupilucirityeke vadanti, heThamapi na ptthnti| sarvatra hetAvin vaktavyamantareNApi dverUpyaM sidhyatItyAha -bhraajnmityaadi| ghAntAdin kAritaM dhAtvarthe itIna, tato hetAvin / samAnalopatvAd hrasvA na syAt / evam 'ababhASat, ababhAsat, adidIpat, ajijIvat, amimIlat, apipIDat, acakANat, ararANat, ababhANat, azazrANat, ajihaThat, alulApat' iti sAdhyasyAtra vivkssittvaat|| 677 / [vi0 pa0] na zAsvaH / atha kimartham 'o apanayane' (1 / 147) ityasya Rdanubandha ucyte| auNiNadityatra hrasvapratiSedhArthamiti cet, tdyuktm| iha satyasati vA hrasvatve nAsti vishessH| yata: "svarAdInAM vRddhirAdeH" (3 / 8 / 17) iti vRddhyA bhavitavyaM yatra, tarhi na vRddhistadarthaM "na mAmAsmayoge" (3 / 8 / 21) iti niSedhAnmA bhavAn ANiNad iti okArasya hrasvo mA bhUd, naitdevm| iha hrasvatve kRte akRte'pi "svarAderdvitIyasya" (3 / 3 / 2) ityanena dvivacanena bhvitvym| dvivaMcane kRte hrasvo nAsti anupadhatvAt, ato nityatvAd dvivacane sati hrasvasya na prAptiriti tanniSedhArtham RdanubandhakaraNamanarthakam ityAha - onnrityaadi| anyathA aTerityupadhAyA dIrghatve nityatvAd dvivacane kRte kathaM hrasva: syAditi bhaavH| tatrApi kevalasyAvarNasyAkAra iti kRte vizeSAbhAvAnmAyoge drshitm| na ca vaktavyaM varNAzrayatvAd hrasvatvamantaraGgaM nityAd dvivaMcanAt prAgeva bhaviSyati
Page #264
--------------------------------------------------------------------------
________________ 226 kAtantravyAkaraNam kiM jnyaapkeneti| yasmAd 'vArNAt prAkRtaM balIyaH' (kA0 pari0 81) iti dvivacanameva syaaditi| bhrAtR ityaadi| Rdanubandhasya hrasvapratiSedhaH prayojanam, bhrAjabhAsozca vikalpanayA hrasvaprayojanaM nAstIti nAnayorRdanubandha AdaraNIya ityrthH| tathA ca 'Tu bhrAja-Tu bhrAza-Tu bhlAsa dIptau, bhAsa dIptau' (1 / 540, 440) iti gaNe ptthyte| haThaluporekAraukArayoridutau hrsvau| vikalpastarhi kthmityaah-bhraajnmityaadi| ihAbhidhAnAt "cajo: kagau" (4 / 6 / 56) iti na bhavatyanabhidhAnAt / ghabantAd dhAtvarthe ini kRte punrhetvrthvivkssaayaamin| ghajo'kAralope samAnalopatvAd hrasvo na bhvti| evam ababhrAjat, ababhrAzat, ababhAsat, ababhASat, adidIpat, ajijIvat, amimIlat, apipIData, acakANat, ararANat, ababhANat, azazrANat, ajiheThat, alulopditi| tena bhrAjabhAsa-bhASa-dIpa-jIva-mIla-pIDa-kaNa-raNa-bhaNa-zraNa-heTha-lupAdInAM trayodazAnAM vikalpo na vaktavyo bhvti| tasyoktena nyAyena siddhatvAt, na caivamartho'pi bhidyate iti|| 677 / [bi0 TI0] na shaasvR0| yasmAd 'vArNAt prAkRtaM balIyaH' (kA0 pari0 81) iti| nanu hrasvasyApi prAkRtatvamastyeva, tadA kathaM hrasvo na syAt, dvivacanameva syAt pnyjikaayaam| atrAha durgAdityaH - tatra hrasvasya prAkRtatvaM naavlmbyte| guravastvevamAhuH - hrasvasya na praakRttvm| yata: "inyasamAna0" (3 / 5 / 44) ityatra na vidyate samAnalopo yatra so'smaanlopH| tata: zabdAvalambane hrasva: / zabdatvaM puna: sarveSAmeva pratyayasya prkRteshc| ato hrasvatvaM prati na prAkRtatvam / / 677 / [samIkSA 'azazAsat, aDuDhokat' ityAdi zabdarUpoM meM hrasvavidhi kA niSedha ubhayatra kiyA gayA hai| pANini kA sUtra hai - "nAglopizAsvRditAm' (a0 7 / 4 / 2) / pANinIya 'it' saMjJA ke lie kAtantrakAra ne anubandhasaMjJA kI hai| pANini ne 'aglopI' ke pATha se jina dhAtuoM meM hrasva kA niSedha kiyA hai, kAtantra meM tadartha aneka vyAkhyAnavacana upalabdha hote haiM, kyoMki usakA pATha sUtra meM upalabdha nahIM hai| [vizeSa vacana] 1. oNeqadanubandho jJApanArthaH, nityamapi dvivacanaM hrasvatvena bAdhyate (Tu0 vR0)| 2. kliSTapATho'kSarAdhikyAdapi garIyAn (Tu0 ttii0)| 3. svarUpagrahaNaM cekrIyitaluganivRttyartham (du0 ttii0)| 4. atha samAnalopavacanasAmarthyAcchabda evAvasIyate iti pratipattigauravaM syAt (0 ttii0)| 5. ihAbhidhAnAt "cajo: kagau'' iti na bhavati, anabhidhAnAt (vi0 p0)| 6. zabdatvaM punaH sarveSAmeva pratyayasya prkRteshc| ato hrasvatvaM prati na prAkRtatvam (bi0 ttii0)| [rUpasiddhi] 1. ashshaast| aT +zAsa+in + caN + di| 'zAsantaM prAyukta' isa artha meM 'zAsu anuziSTau' (2 / 39) dhAtu se "dhAtozca hetau" (3 / 2 / 10) se 'in' pratyaya,
Page #265
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIye AkhyAtAdhyAye paJcamo guNapAdaH adyatanIsaMjJaka 'di' pratyaya, "aD dhAtvAdirhyastanyadyatanIkriyAtipattiSu" (3 / 8 / 16) se dhAtupUrva aDAgama, "zridunukamikAritAntebhyazcaN kartari " ( 3 / 2 / 26 ) se 'caN' pratyaya, anubandhoM kA prayogAbhAva, dvirvacanAdi, prakRta sUtra se hasvaniSedha tathA "kAritasyAnAmivikaraNe" (3 / 6 / 44) se kAritasaMjJaka 'in' pratyaya kA lopa / 2. aDuDhaukat / aT + Dhauka + in + caN + di| 'DhaukantaM prAyukta' isa artha meM 'DhaukR zabde' (1 / 332) dhAtu se 'in' pratyaya dhAtusaMjJA, 'di' pratyaya, aDAgama, caN pratyaya, dvirvacanAdi, hrasvaniSedha, inlopa, '"hrasvaH " ( 3 / 3 / 15) se abhyAsagata ka ko ukAra tathA "dvitIyacaturthayo: prathamatRtIyau" (3 / 3 / 11) se DhakAra ko DakArAdeza / 3. atutraukat / aT + traukR + in + caN + di / 'trau gatyartha:' (1 / 331) dhAtu se 'in' pratyaya, dhAtusaMjJA, adyatanIsaMjJaka 'di' pratyaya, aDAgama, caN pratyaya, hrasva kA niSedha, dvirvacanAdi tathA aukAra ko hrasva ukAra / / 677 / 678. lopaH pibaterIccAbhyAsasya [ 3 / 5 / 46 ] 227 [sUtrArtha] caN pratyaya se paravartI in ke hone para 'pA' dhAtu kI upadhA kA lopa tathA abhyAsaghaTita akAra ko IkAra Adeza hotA hai / / 678 / [du0 vR0] pibaterupadhAyA lopo bhavati abhyAsasyacca bhavati ini caNpare / apIpyat / pibateriti kim ? pai ovai apIpayat / pA rakSaNe - apIpalat / / 678 / -- [du0 TI0 ] lopaH / apIpyadityAdi / "zAcchAsAhvAvyAvepAmini " (3 / 6 / 21) ityAyirAdezaH, hrasvApavAdo lopa: pravartamAno'pi dvirvacanamapekSate / 'svaravidhi: svare dvirvacananimitte ' kRte dvirvacana iti / abhyAsasyeti kimartham upadhAyA eva pakSa IkArAdezaH syAditi / na ca bhinnavibhaktinirdezo'nyathA bAMdhayati - tadantavidhinA yakArasyApi syAditi / 'lopa: pibaterIdataH' ityukte'nyatrAkAro nAstItyabhyAsa eva pratIyate, uttaratrApyataH saMbandho nAstIti tiSThatijighratyArhasvApavATa IkAro dvirvacanAt prAgeva ? satyam / abhyAsagrahaNaM pratipattigauravanirAsArtham / 'pitrateH pIpyaH' ityAstAm, anekavarNatvAdabhyAsasya bhaviSyatIti na cAMdyam, upadhAyA iti vartate tasyA eva prasajyeteti / / 678 / " [vi0 pa0 ] lopaH / apIpyaditi / 'dheT pA pAne' (2 / 264), hetAvin, "zAcchAsAhvAvyAvepamini" (3 / 6 / 21) ityAdinA AyirAdezaH, dvirvacanaM kRte pazcAdupadhAbhUtasyAkArasya lopaH svaravidhitvAt, tataH saMyAMga para gurutvAd " dIrgho laghoH " ( 3 | 3 | 36 ) syAditIkAra ucyate / apIpaladiti / " pAterlo'ntaH " ( 3 / 6 / 23) / / 678 / [bi0 TI0 ] lopaH / nanu 'lopaH pivaterITana:' iti kRte sidhyati, abhyAsagrahaNaM kimartham /
Page #266
--------------------------------------------------------------------------
________________ 228 kAtantravyAkaraNam asyArtha:- pibaterupadhAlopaH, akArasya IttvaM bhaviSyati, anyatrAkAro naastiiti| na ca vaktavyam - aDAgame kRte tasyApi syAd 'varNAntasya vidhi:' (kA0 pari0 5) iti nyAyAd abhyAsAntasya bhvissyti| uttaratra sambandho nAstIti upadhAhrasvasya bAdhaka iikaarH| ato dvivacanAt prAka pravartate ? stym| pratipattigauravaM syAt / tarhi pibaterapi 'pIpya:' ityAstAm, anekavarNatvAdabhyAsasya bhvissyti| na codyam upadheti pravartate, tasyA eva prayujyata iti| nanUpadhAyA Ittvam abhyAsalopazca ityartha: kathanna syAt ? naivam , I pibaterlopo'bhyAsasyetyakaraNAt tasmAd yasya samIpe yasya pAThastena sArddha tasya sambandha: / / 678 / // iti bilvezvaraTIkAyAmAkhyAtAdhyAye tRtIye paJcamo guNapAdaH smaaptH|| [samIkSA] 'apIpyat, apIpyan' Adi zabdarUpoM ke siddhyartha donoM hI vyAkaraNoM meM upadhAlopa tathA iMkArAdeza kI vyavasthA kI gaI hai| pANini kA samAna sUtra hai"lopa: pibaterIccAbhyAsasya'' (a0 7 / 4 / 4) / ata: ubhayatra samAnatA hai| [vizeSa vacana] 1. abhyAsagrahaNaM pratipattigauravanirAsArtham (Tu0 TI0; bi0 ttii0)| 2. yasya samIpe yasya pAThastena sArddha tasya sambandha: (bi0 ttii0)| [rUpasiddhi] 1. apiipyt| aT + pA + in + caN + di| 'pA pAne' (1 / 264) dhAtu se "dhAtozca heto'' (3 / 2 / 10) se 'in' pratyaya, "zAcchAsAhvAvyAvepAmini'' (3 / 6 / 21) se 'Aya' Adeza, "te dhAtavaH' (3 / 2 / 16) se 'pAyi' kI dhAtusaMjJA, adyatanIsaMjJaka parasmaipada-prathamapuruSa ekavacana "di' pratyaya, "zridrukamikAritAntebhyazcaN kartari' (3 / 2 / 26) se 'caN' pratyaya, 'c-Na' anubandhoM kA prayogAbhAva, "caNparokSAcakrIyitasananteSu'' (3 / 3 / 7) se dhAtu ko dvivacana, "pUrvo'bhyAsa:" (3 / 3 / 4) se abhyAsasaMjJA, "abhyAsasyAdiLaJjanamavazeSyam'' (3 / 3 / 9) se abhyAsaghaTita yakAra kA lopa, "hrasvaH'' (3 / 3 / 15) se abhyAsaghaTita AkAra ko hrasva, prakRta sUtra dvArA abhyAsastha akAra ko IkAraupadhAlopa tathA "kAritasthAnAmiDvikaraNe'' (3 / 6 / 44) se kAritasaMjJaka 'in' pratyaya kA lop|| 678 / 679. tiSThaterit [3 / 5 / 47] [sUtrArtha] caNparavartI in pratyaya ke pare hone para 'sthA' dhAtu kI upadhA ko ittva hotA hai|| 679 /
Page #267
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIye AkhyAtAdhyAye paJcamo guNapAdaH 229 [du0 vR0] hrasva ikaaro'bhyaassyeh| tiSThaterupadhAyA id bhavati ini cnnpre| atisstthipt|| 679 / [du0 TI0] tiSTha0 / takAra uccAraNArtha ev| hrasva ityaadi| hrasvApavAdo'yaM yogH| dvivacanasya ca bhAvitvAd IkAro'pi na sambadhyate ityrthH| atha "mAnvadhdAnzAnbhyo dIrghazcAbhyAsasya" (3 / 2 / 3) yathA bhavati vacanAt tthaatraapiiti| tadasat, "IccAbhyAsasya" iti prAk caritArthatvAt 'adhikArANAM ca pravRttinivRttI iSTataH' iti bhaavH| tinirdeza: paatthsukhaarthH| anya Aha - cekrIyitalunivRttyartham, 'atasthepat' iti ca na bhASAyAM dRshyte|| 679 / [vi0 pa0] tisstthteH| hrasva ityaadi| etena ekagaNatvAd "iccAbhyAsasya" ityAdi nAdhikriyate aniSTatvAditi darzitam, "artihrI0" (3 / 6 / 22) ityAdinA pkaaraagmH|| 679 / / / iti zrImatrilocanadAsakRtAyAM kAtantravRttipaJjikAyAM tRtIye AkhyAtAdhyAye paJcamo guNapAdaH smaaptH|| [samIkSA] 'atiSThipat' zabdarUpa ke siddhayartha donoM hI vyAkaraNoM meM samAna sUtra dvArA AkAra ko ikArAdeza kiyA gayA hai| pANini kA sUtra hai - "tiSThaterit'' (a0 7 / 4 / 5) / ata: ubhayatra samAnatA hai| [vizeSa vacana] 1. takAra uccAraNArtha eva (du0 ttii0)| 2. adhikArANAM pravRttinivRttI iSTata: iti bhAva (du0 ttii0)| 3. tinirdeza: paatthsukhaarthH| anya Aha-cekrIyitalunivRttyartham (du0 ttii0)| [rUpasiddhi] 1. atisstthipt| aT + sthA + in + caN + di| 'SThA gatinivRttau' (1 / 267) dhAtu se 'in' pratyaya, "artihrIblIrIknUyIkSmAyyAdantAnAmantaH po yalopo guNazca nAminAm'' (3 / 6 / 22) se pakArAgama, dhAtusaMjJA, adyatanIsaMjJaka 'di' pratyaya, aDAgama, caN, prakRta sUtra se AkAra ko ikAra, dvirvacanAdi, inlopa, sakAra ko SakAra tathA thakAra ko tthkaaraadesh|| 679 / 680. jighratervA [3 / 5 / 48] [sUtrArtha] caNparavartI 'in' pratyaya ke pare rahate 'brA' dhAtu kI upadhA ko vaikalpika ikArAdeza pravRtta hotA hai|| 680 /
Page #268
--------------------------------------------------------------------------
________________ 230 kAtantravyAkaraNam [du0 vR0] jighraterupadhAyA id bhavati vA ini cnnpre| ajighripat, ajighrpt| katham avIvRdhat, avarvardhat / amImRjat , amamArjat / acIklapat, acklpt| acIkRtat, acikiirtt| ini caNi RvarNasya RdguNasya saMjJApUrvakatvAt "kIrtISoH ktiH" (4 / 5 / 86) iti jJApakasyAnityatvAt siddhm|| 680 / || iti daurgasiMhyA vRttAvAkhyAte paJcamaH pAdaH smaaptH|| [du0 TI0] jighra0 / pUrvavadihApi vyAkhyAnaM pRthagyoga iha vikalpArthatvAt / / 680 / // iti durgasiMhakRtaTIkAyAmAkhyAtAdhyAye paJcamo guNapAdaH smaaptH|| [samIkSA] 'ajighripat-ajighripan' Adi zabdarUpoM ke siddhyartha 'ghrAp' dhAtu kI upadhA AkAra ko vaikalpika ikArAdeza donoM hI vyAkaraNoM meM kiyA gayA hai| pANini kA sUtra hai - "jighratervA' (a0 74 / 6) / vRttikAra durgasiMha ne 'avIvRdhat, acIkRtat' Adi prayogoM kI siddhi vyAkhyAnabala se dikhAI hai, jaba ki pANini ne tadartha "ut'' (a0 747) sUtra banAyA hai| [vizeSa vacana] 1. RvarNasya RdguNasya saMjJApUrvakatvAt, "kI SoH ktiH'' (4 / 5 / 86) iti jJApakasyAnityatvAt siddham (duH vR0)| [rUpasiddhi] 1. ajighripata, ajighrpt| aT + ghrA + ina + caNa + di| 'ghrA gandhopAdAne' (1 / 265) dhAtu se 'in' pratyaya, pakArAgama, dhAtusaMjJA, adyatanI - 'di' pratyaya, aDAgama, caN pratyaya, prakRta sUtra se dhAtRghaTita AkAra ko vaikalpika ikAra, dvivacanAdi, gh ko g tathA g ko j| pakSa meM ikArAdeza ke abhAva se 'ajighrapat' rUpa bnegaa|| 680 / / / iti kAtantre tRtIye AkhyAtAdhyAye samIkSAtmakaH paJcamo guNapAda: smaaptH||
Page #269
--------------------------------------------------------------------------
________________ atha tRtIye AkhyAtAdhyAye SaSTho'nuSaGgalopAdipAdaH 681. anidanubandhAnAmaguNe'nuSaGgalopa: [3 / 6 / 1] [sUtrArtha] ikAra se bhinna anubandhavAlI dhAtuoM meM anuSaGga (nakAra) kA lopa hotA hai aguNa pratyaya ke pare rhte|| 681 / [du0 vR0] anidanubandhAnAM dhAtUnAmaguNe pratyaye pare'nuSaGgasya lopo bhvti| srasyate, dhvasyate, naSTaH, naSTavAn / anidanubandhAnAmiti kim ? zakyate, vkyte| ata eva varjanAdidanubandhAnAM no'stiiti| tathA ca bRMhaNamiti svarAntaravANNatvaM syaat| najA nirdiSTasyAnityatvAt laGgikampyorupatApazarIravikArayoH syAt-vilagitaH, vikpitH| tRnphAdInAM zumbhAntAnAmani ca na lupyte| 'tRpha tanka tRptau' (5 / 31), tRnphtiityaadi|| 681 / [du0 TI0] ani0 / na vidyate idanubandho yeSAM dhaatuunaamiti| na vidyate guNo yasmin pratyaye iti vigrhH| srasyate, dhvasyate iti| nAmyantAnAM nAmyupadhAnAM ca guNo yasmin na vidyate sa iha rUDho gRhyte| tena "guNo'tisaMyogAdyoH" (3 / 4 / 75) ityanena yaN guNI nocyte| 'naSTaH, naSTavAn' iti "masjinazodhuTi" (3 / 5 / 31) iti nakArAgamaH, sa ca lupyte| lakSaNapratipadoktayoH pratipadoktasyaiva grahaNaM nAstItyanidanubandhAnAmiti prtissedhlinggaat| ata evetyaadi| anidanubandhAnAmiti pratiSedhena idanubandhAnAM vyaJjanAt pUrvo nakArAgamo bhavatIti bhaavH| dhAtuprakRtitvamanidanubandhAnAM pratipAdyAguNasambandhaM kurvan pratyAsattyA tadaguNa evedanubandhAnAmanuSaGgo'stIti codyaM nirsytiiti| anyathA'guNe'nidanubandhAnAmiti bruuyaat| ato ninimittatvAdupadezAvasthAyAmevAnuSaGgo jnyaapyte| 'taha hisi hiMsAyAm' (6 / 15) iti gnnvcnaacc| anyathA kathaM "gurozca niSThAseTa:" (4 / 5 / 81) ityapratyaya: syAt / irzabdasya samudAyasyAnubandhatvaM naavyvsyeti| tathAhi 'iranubandhAd vA' ityucyate saNvidhAvadRza iti varjanAcca 'u bundira nizAmane' (1 / 583) iti saanussnggpaatthaacc| iccAsAvanubandhazceti, tena tadanuvizeSaNAd vaa| anye tvAhu: - idanubandhA iha sAnuSaGgA eva ptthynte| anyaH kazcidAha - idanubandhAnAmantyAt svarAt pUrvo nurvaktavya iti Natvavidhau nugrahaNamanusvAropalakSaNArtham, satyapi nau NatvaM na bhvti| 'prenvam, prenvanIyam' iti, tdst| NatvavidhAvityuktameveti manasi kRtvAha - tathA ceti| anusvArasyApi svaratvamapi pratipAditam, kintvatra nugrahaNAdhikAreNeti bhAvaH / lnggiityaadi| upatApa: pIDA, vilagita iti, kazcit kaSTaprApta
Page #270
--------------------------------------------------------------------------
________________ 232 kAtantravyAkaraNam ityucyte| vikapita iti| zarIravikAra iha na sthaulyAdirucyate, na hyasau kamperviSayabhUtaH saMbhavati, laGgatezca gatArthatvAt / kampatezcAkarmakatvAt kartarIyaM niSThA, anyatra vilaGgito vikampita ityaadi| tRnphAdInAmityAdi / tudAdiSu tRnphAdayo mucAdibhyo'nyatra paThyante / tatra ya Rdupadhastasya 'tarphitA, tRphita:, tRphati' iti prayoga iSyate / sAnuSaGgasyApi 'tRmphitA, tRmphita: tRmphati' iti prayoga iSyate / tudAditvAdaguNe'ni vikaraNe'nuSaGgalopaH prApnoti / nakAropadezo'pi guNini caritArthaH, tasmAt tRnphAdInAmani pratiSedho vaktavyaH / yadi punaridanubandhA ime paThyante niSThAdiSu nakArazravaNaM syAt, tathA dvinakArapAThe'pyekasyApi zravaNaM syAt / prayogAnusaraNAzrayaNamapi na yuktamiti / anya Aha mucAdiSvanuSaGgiNAM pAThaH eSAmiti na vaktavyam / yuktiH punaratra "jighratervA" (3.5 / 48) ityato vAgrahaNaM vyavasthitavibhASArthatvenAnuvartate, tena tRnphAdInAmani vikaraNe'nuSaGgalopo -- bhvti| 'tRnpha-tunpha-tunpa - Rnpha-dRnpha-gunpha- unbha - zunbha' ityaSTau bhavanti / bhvAdau 'tunpha tunpa:'- pATho na yukta eva tudAdipAThAdeva rUpadvayasya siddhatvAt / 'tunphati, tuphati, tumpati tupati' iti / zunbha bhASaNe ca hiMsAyAM cetyarthaH / bhvAdAvarthabhedAt ptthnti| vyavasthitavibhASAbalAdevAnce: pUjAyAM na bhavati - aJcitA guravaH pUjitA ityrthH| anveH pUjAyAmiTaM vakSyati / anyatra udaktam udakaM kUpAditi, uddhRtamityarthaH / / 681 / [vi0 pa0 ] anidanu0 / naSTa iti / nazeH " masjinazodhuTi" (3 / 5 / 31) iti kRtanakArasya lopH| na ceha 'lakSaNapratipadoktayoH pratipadoktasyaiva grahaNam' (kA0 pari0 75) iti paribhASAvatAro'sti anidanubandhAnAmiti pratiSedhaliGgAt / ata evetyAdi / anyathA pratiSedha vyarthaH syAditi bhaavH| na cAyaM nakAro dhAtUnAmupadezAvasthAyAmanapekSitanimitta eva jJApyate, na tu pratyAsattyA'guNa eva pratyaya iti 'hisi hiMsAyAm ' ( 6 / 15 ) iti nirdezAt, anyathA gurumattvAbhAvAt pUrvaM kathaM "gurozca niSThAseTa : " ( 4 / 5 / 81 ) iti 'a' pratyayo bhvtiiti| nanu ca idanubandhAnAm anuSaGgasyAbhAvAd anarthakaH pratiSedho mA bhUdityanenAnuSaGgamAtraM jJApyate na tu nurAgamaH / tatazca bRMhaNam ityAdau NatvaM syAt / tatra hi nuriti vartate, tena tatsambhavasyAnusvArasyopalakSaNatvAd idaM sidhyati nAnyathA, tadayuktam / anusvArasya svaratvaM pratipAditameva, ataH svarAntaratvAdeva NatvaM syAt / ata eva Natvavidhau noradhikAro na kRta eva / tathA ca tatroktam - svaratvAdanusvAravisRSTAbhyAmapIti, etadevAha-tathA cetyAdi / tasmAt kiM norvidhAneneti bhAvaH / lnggiityaadi| upatApa: pIDA, zarIravikArazca dehavikRti:, na tu sthaulyAdirucyate, kmpervissytvaat| vigalita ityAdi / prAptapIDaH ucyate / vikapita iti| kampenAhitadehavikRtirucyate / anyatra vilaGgito vikampita ityeva bhavati / tRnphAdInAmityAdi / eSAM tudAditvAdani vikaraNe'guNe'nuSaGgalopaH prAptaH pratiSidhyate, tat punaH " jighratervA" (3 / 5 / 48) ityatra vAzabdasya vyavasthitavibhASArthatvAnmantavyamiti / / 681 /
Page #271
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIye AkhyAtAdhyAye SaSTho'nuSaGgalopAdipAda: 233 [bi0 TI0] ani0 / nanu yadi ikArAnubandhasya dhAtornakArasyAnuSaGgaH syAt tadA iranubandhe'pi ikArAnubandho'styeva, tatra kathanna bhvti| na ca vaktavyam-itastakAra: svarUpArthastena ikAramAtro'nubandho yasya tasya nkaaraagmH| yata: 'Tu nadi samRddhau' (1 / 25) ityatra Tvanubandha: idanubandhazca tatrobhayAnubandhena 'nandanaH' ityAdau yathA nakArastadvad iranubandhe'pi syaat| tathA cAdhika praviSTaM na ca tddhaaniH| satyam, "saNaniTa: ziDantAnnAmyupadhA" (3 / 2 / 25) ityatra 'adRzaH' iti varjanAd iranubandhasya na syAd anyathA nakArAgame sati nAmyupadhatvAbhAvAt saNa na bhaviSyati kiM prtissedheneti| yathA 'u bundira nizAmane' (1583) itynussnggpaatthsaamrthyaacc| anyathA iranubandhAnAM nakArAgamo bhaviSyati kiM nkaarkrnnen| ata ikAramAtramanubandho yasya tasyAnuSaGganakAro'nena jnyaapyte| anuSaGgazcAntyavarNasya pUrvo nakAraH, tarhi "tatri kuTumbadhAraNe' (9 / 101) ityatra nakArAgamaH kathaM vrnndvytvaat| atra kazcid Aha - idanubandhakaraNasAmarthyAd vekatra prAg abhAvAt parastAd dhuD jAtitvAdadoSa itynye| vayaM tu pazyAmaH - 'kAkSi vAkSi mAkSi kAGkSAyAm' (1 / 213) iti nirdezAt kutrApi varNadvayavyavadhAne'pi bhavati / / 681 / [samIkSA] _ 'srasyate, dhvasyate, naSTaH, sanIsrasyate' Adi zabdarUpoM ke siddhayartha nakAralopa kA vidhAna donoM hI vyAkaraNoM meM kiyA gayA hai| pANini kA sUtra hai - "aniditAM hala upadhAyA: kGiti'' (a06|4|24)| yaha jJAtavya hai ki pANinIya 'it' saMjJA ke lie kAtantra meM 'anubandha' saMjJA kI gaI hai| pANini 'kit-Git' pratyayoM meM guNa-vRddhi kA niSadha karate haiM, parantu kAtantrakAra ne etadartha aguNa' zabda kA prayoga kiyA hai| yaha bhI jJAtavya hai ki kAtantra meM vyaJjana varNa se pUrvavartI nakAra kI 'anuSaGga' saMjJA kI gaI hai - "vyaJjanAnno'nuSaGgaH' (2 / 1 / 12) / yahA~ isI prakAra ke nakAra kA lopa abhISTa hone se 'anuSaGga' saMjJA kA prayoga kiyA gayA hai| 'srans, dhvansa, nanz' Adi dhAtuoM meM yaha anuSaGgasaMjJaka nakAra draSTavya hai| natrA nirdiSTamanityam' isa nyAya ke anusAra prakRta nalopavidhi kahIM arthavizeSa meM pravRtta hotI hai to kahIM isakA abhAva bhI dekhA jAtA hai| [vizeSa vacana] 1. ata eva varjanAdanubandhAnAM no'stIti (du0 vR0)| 2. navA nirdiSTasyAnityatvAllaGgikampyorupatApazarIravikArayoH syAt (Tu0 vR0)| 3. tRnphAdInAM zumbhAntAnAmani ca na lupyate (du. vR0)| 4. irzabdasya samudAyasyAnubandhatvaM nAvayavasyati (du0 ttii0)| 5. anusvArasya svaratvamapi pratipAditam (Tu0 ttii0)| 6. zarIravikAra iha na sthaulyAdirucyate (Tu0 TI0; vi0 p0)|
Page #272
--------------------------------------------------------------------------
________________ 234 kAtantravyAkaraNam 7. vayaM tu pazyAmaH - kAkSi vAkSi mAkSi kAGkSAyAmiti nirdezAt kvacid varNadvayavyavadhAne'pi bhavati (bi0 ttii0)| [rUpasiddhi] 1. srsyte| srans + yaN + te| 'sransu avasraMsane' (1 / 481) dhAtu se karmavAcya meM vartamAnAsaMjJaka Atmanepada-prathamapuruSa-ekavacana 'te' pratyaya, yaN pratyaya tathA prakRta sUtra se nakAra kA lop| 2. dhvsyte| dhvans + yaN + te| 'dhvansu gatau ca' (1 / 482) dhAtu se karmavAcya meM 'te' pratyaya, yaNa tathA prakRta sUtra se nlop|| 3. nssttH| naz + kta + si| 'Naz adarzane' (3 / 41) dhAt se karma artha meM 'kta' pratyaya, "radhAdibhyazca'' (4 / 6 / 82) se aniT, "ke yaNvacca yoktavarjam" (4 / 1 / 7) se yaNvadbhAva, "na NakArAnubandhacekrIvitayoH' (3 / 5 / 7) se aguNa, "masjinazodhuTi" (3 / 5 / 31) se nakArAgama, prakRta sUtra se nalopa, "chazozca' (3 / 6 / 60) se 'za' ko 'S' tathA "tavargasya SATTavargATTavarga:'' (3 / 8 / 5) se takAra ko TakArAdeza evaM vibhktikaary| 4. nssttvaan| naz + ktavantu + si| 'Naza adarzane' (3 / 41) dhAt se kartA artha meM ktavantu' pratyaya, anubandhoM kA prayogAbhAva, SakAra-TakArAdeza, liGgasaMjJA, si-pratyaya, dIrgha, silopa tathA tlop|| 681 / 682. nazabdAcca vikaraNAt [3 / 6 / 2] [sUtrArtha] guNavidhAyaka-guNaniSedhaka pratyayoM ke pare rahate idanubandha-anidanubandha vAlI dhAtuoM meM rahane vAle tathA vikaraNa 'na' ke bAda Ane vAle nakAra kA lopa hotA hai|| 682 / [du0 vR0] anidanubandhAnAM cakAreNa yogaH, 'pare'gaNe' iti saamaanym| idanubandhAnAmanidanubandhAnAM ca dhAtUnAM guNinyaguNe ca nazabdAcca vikaraNAdanuSaGgasya lopo bhvti| bhanakti, bhaktaH , bhnyjnti| hinasti, hiMsta:, hiMsanti / / 682 / da0 TI0] naza0 / yadi punariha paJcamyantasya cakAraNa yoga: syAt tadA nazabdAdanazabdAcceti prAg vacanamanarthaka syAd ityadhikRtasyaiva cakAreNa yoga iti bhaavH| pare parasmin yoge aguNa ityaguNAdhikAro na bhavatIti sAmAnyaM na vizeSa: ityAha - idnubndhaanaamityaadi| tarhi zabdagrahaNamanarthakam, nAd vikaraNAd ityAstAm ? stym| evamapi svarAdeva nakArAt prsjyet| uttaratrAguNagrahaNAdakAra uccAraNArtho na bhvissyti| zabdagrahaNe tu "svarAd rudhAde: paro nazabdaH" (3 / 2 / 36) iti labhyate! vikaraNagrahaNe'pyakriyamANe
Page #273
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIye AkhyAtAdhyAye SaSTho'nuSaGgalopAdipAdaH 235 'nandyate' ityatrApi syaat| vikaraNAdityucyamAne'pi nazabdAdeva bhvissyti| na hyanyato vikaraNAd dhAtoranuSaGgaH sambhavatIti nazabdagrahaNam mandadhiyAM sukhapratipattyartham / / 682 / [vi0 pa0] nazabda0 / anidnubndhaanaamityaadi| yadi punaH zrutatvAdiha nazabdAdityanenaiva cakAra: saMbadhyate, tadA nazabdAdanazabdAcceti vAkyArtha: syaat| evaM ca sati tadA prAganuSagalopavidhAnamanarthakameva syAt, anenaiva siddhatvAditi bhaavH| pare parasmin sUtre'guNagrahaNaM yasmAd vidyate tasmAdatra sAmAnyaM na vishessH| anyathA'gaNAdhikAreNaiva siddhatvAt ki panastatrAgaNagrahaNeneti bhaavH| evaM ca sthite yAdRza: sUtrArtha: sampadyate tathA drshynnaahidnubndhaanaamityaadi| bhaJjo Amardane, hisi hiMsAyAm' (6 / 13, 15), rudhAditvAnnazabdaH, agaNe rudhaadervikrnnaantsyetykaarlopH|| 682 / [bi0 TI0] nazabda0 / nanu danzisanjItyanantaraM sUtramidaM paThyatAM parokSAyAmityAdisUtre'guNagrahaNamapaneyaM syAt, cakAro'pi na kRtaH syAt, tatra sAmAnyena siddhtvaat| na ca vaktavyaM 'vizeSAtidiSTaH prakRtaM na bAdhate' (kAla pari0 39) iti nyAyAdaguNAnuvRtti: syAt / "parokSAyAmindhi0'' (3 / 6 / 3) ityanantarAkaraNAt? satyam / pratipattiriyaM griiysiiti| evaM sati prAganuSaGgalopavidhAnamanarthakam, anenaiva siddhatvAditi pnyjii| nanu kathamanarthaka yato'guNe tasya vartanAd gunne'nussglopaabhaavH| tathAha ghatve sati ityaadi| yathA 'sraMsate' ityaadi| akRte tatsUtre kathametatprayoga: syAt, kintu idaM vaktuM yujyate "nazabdAcca" (3 / 6 / 2) ityukta vyAvRttisthAnaM na vidyate, yatA nazabdAdagaNa pUrveNa lApaH prAptI gaNe tasya vyAvRttyA lopo na bhvissyni| kimuktaM prAvidhAnamanarthakam, abhiprAyAparijJAnAt / yadi nazabdAdanazabdAd bhaviSyati, tadaikavidhAnameva kurvIta, pUrva vidhAnaM vyrthmityrthH| anidanubandhAnAmAguNa nazabdAd vikaraNAdanupaGgalApa iti sUtraM kartavyamityarthaH / na ca vaktavyam - nazabdAdityatrAguNe saMbandho bhaviSyati nshbdvikrnnsaamrthyaat| anyathA sAmAnyanAguNadvAreNa nazabdAdapi lopo bhvissyti| yad vA paratrAguNagrahaNAdiha guNinyapi tatrAnidanubandhasAnnidhye'guNa iti paThitatvATaguNa bhvissyti| nazabdAcca sAmAnyenedamanarthakamiti vAcyam, yathA tatsUtraM tathaiva tena shekyogtvaat| (nana vikaraNAdityacyamAne nazabdAd vikaraNAdeva bhaviSyati, nevm| na hyanyato vikaraNAd dhAtoranapaGgaH sambhavati cet tadA nazabdagrahaNaM sukhaarthm| nanu guNe'kAralApa tamya vikaraNaM nAstItyetadartha vikaraNagrahaNaM kathaM sukhArthamucyate ? stym| yadA vikaraNAvayavA'pi vikaraNa ucyate tadA sukhaarthm| na ca ekadazavikRtamananyavad iti nAsvazabdAktatvAd iti nipadhAt kathaM syaaditi| ata eva yaNi dRSTatvAd guNo'napagAlApazcati tatraiva likhitm)|| 682 / [samIkSA 'bhanakti, hinasni' Adi zabdarUpoM ke siddhayartha jhadhAdivikaraNa ke bAda vAle
Page #274
--------------------------------------------------------------------------
________________ 236 kAtantravyAkaraNam nakAra kA lopa donoM vyAkaraNoM meM kiyA gayA hai| pANini kA sUtra hai| "znAnnalopaH" (a0 6 / 4 / 23) / jJAtavya hai ki rudhAdigaNapaThita dhAtuoM meM pANini 'znam' vikaraNa karate haiM, jabaki kAtantrakAra ne anubandharahita 'na' vikaraNa hI kiyA hai| tadanusAra sUtroM meM una zabdoM kA prayoga huA hai| [vizeSa vacana 1. nazabdagrahaNaM mandadhiyAM sukhapratipattyartham (du0 ttii0)| 2. pratipattiriyaM garIyasI (bi0 ttii0)| [rUpasiddhi] 1. bhnkti| bhaGg + na + ti| 'bhanjo Amardane' (6 / 13) dhAtu se vartamAnAvibhaktisaMjJaka parasmaipada-prathamapuruSa-ekavacana 'ti' pratyaya, "svarAd rudhAde: paro nazabda:" (3 / 2 / 36) se bhakArottaravartI akAra ke bAda 'na' vikaraNa, prakRta sUtra se dhAtupaThita nakAra kA lopa tathA "cavargasya kirasavaNe' (3655) se jakAra ko kkaaraadesh| 2. bhaktaH / bhanj + na + ts| 'bhanjo Amardane' (6 / 13) dhAtu se 'tas' pratyaya, 'na' vikaraNa, nalopa, "rudhAdervikaraNAntasya lopaH' (3 / 4 / 40) se akAralopa, j ko k, n ko anusvAra tathA paJcama varNa aadesh| 3. bhnyjnti| bhanj + na + anti| 'bhanj' dhAtu se vartamAnAsaMjJaka 'anti' pratyaya, na' vikaraNa, nalopa, akAralopa, n ko anusvAra tathA paJcama varNa aadesh| 4. hinsti| hins + na + ti| hisi hiMsAyAm' (6 / 15) dhAtu se vartamAnAsaMjJaka 'ti' pratyaya, 'na' vikaraNa tathA nlop| 5. hiNstH| hins + na + tm| 'hisi' dhAtu se 'tas' pratyaya, 'na' vikaraNa, nalopa, akAralopa, anusvAra tathA sakAra ko visrgaadesh| 6. hiNsnti| hins + na + anti| 'hisi' dhAtu se 'anti' pratyaya, na' vikaraNa, nalopa, alopa tathA nakAra ko anusvaar|| 682 / 683. parokSAyAmindhi-zranthi-granthi-danbhInAmaguNe [3 / 6 / 3] [sUtrArtha] aguNa parokSAvibhakti ke pare rahate 'indh' Adi dhAtuoM meM hI anuSaGga kA lopa hotA hai|| 683 / [du0 vR0] parokSAyAmaguNe parataH indhyAdInAmevAnuSaGgasya lopo bhvti| samIdhe, samIdhAte, smiidhire| vacanAdAm naasti| zrethatuH, grethatuH, debhtuH| indhyAdInAmeveti niyamAt - sAMse, babhaJjatuH / / 683 / [du0 TI0] parokSA0 / 'sam' pUrvasyendhe: parokSAyAM bhASAyAmapi prayogo'stItyAha - vcnaadityaadi|
Page #275
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIye AkhyAtAdhyAye SaSTho'nuSaGgalopAdipAdaH 237 anyathA kathamiha parokSAyAmupazleSo "nAmyAdeperumato'nRccha:' (3 / 2 / 19) ityAmA'nuprayoge ca vyavadhAnAditi bhAvaH / na ca vaktavyam 'anekavarNavyavadhAne'pyanuSaGgalopo bhaviSyatIti atrAmo viSayatvAd Ama eva bAdhAnantaryasyeti 'savikalpAnyapi jJApakAni bhavanti' ityaamprtyyo'pi| smindhaanyckre| Ampratyayavidhau vyavasthitavAdhikArA vA, pdkaarsmmtmett| bhASyakAra: punarAha - indheliTi kivacanAnarthakyaM chaandstvaaditi| siddhe satyArambho vidhiniyamArthaH sa ca pratyayaniyama ev| aguNe parokSAyAm indhAdInAmeveti prakRtiniyame hi parokSAyAmeveti pUrva na viddhyaat| tena 'idhyate, zrathyate' ityanuSaGgalopa: syaadv| parAkSAyAM vibhaktAvaguNe iti bhinnAdhikaraNatetyAha - indhyaadiinaamevti| svnjerpiityeke| pariSasvaje, prisssvjaate| svanjerAtmanepaditvAdaguNe eva sambhavati, tdprmaannm| bhASyakArastu zranthigranthidanbhInAmapi na manyate, pdkaarstvicchti| eke darzanadvayamAzritya "jighratervA" (3 / 5 / 48) ityato vaagrhnnmnuvrtynti| 'zazranthatuH, jagranthatu:, dadambhatuH' ityapi bhvti| "thali ca" iti sUtramapare ptthnti| 'zrethitha, grethitha, debhitha, zazranthitha, jagranthitha, dadambhitha' iti luptAnuSaGgANAmetvamabhyAsalopazceti mataM tatra varNitam, anyeSAmanuSaGgiNAmanuSaGgalopo na syaat| prokssaayaamiti| vAgrahaNAdeva pratipattavyam, naitat sUtrakAramatam bhuprtividheytvaaditi|| 683 / [vi0 pa0] parokSAyAm0 / 'sam' pUrva: "ni indhI dIptau' (6 / 22), e| yadi punariha "nAmyAdegurumato'nRccha:" (3 / 2 / 19) ityAmpratyaya: syAt tadA tena tadanuvidhAyinA cAnuprayogeNa vyavadhAnAt parokSAyAmanuSaGgalopo nAstIti indhigrahaNamanarthakameva syAdityAha - vacanAdAm naastiiti| iha 'savikalpakAnyapi jJApakAni bhvntiiti| tena 'samindhAJcakre' ityapi bhvti| zrethaturityAdau "tRphalabhajatrapa0" (3 / 4 / 53) ityAdinA etvam abhyAsalopazcAnidanubandhatvAdaguNe pUrveNaiva siddha niyamArthamityAha - indhyaadiinaamevetyaadi| parokSAyAmevendhyAdInAmiti, prakRtiniyamastu na bhavati, yata: kArTI nimittaM kAryamityeSa nirdezakrama iti nyAyAt pratyayasya pazcAnnirdeza prApte yadAdau pratyayanirdeza: sa pratyayaniyamAvadhAraNArthastena prakRteraniyamatvAt 'idhyate, zrathyate' ityanuSaGgalopa: syaadev|| 683 / [samIkSA] 'samIdhe, samIdhyate, zrethatuH, debhatuH' ityAdi zabdarUpoM ke siddhayartha donoM hI vyAkaraNoM meM nakAralopa kI vyavasthA kI gaI hai| pANini kA sUtra hai - aniditAM hala upadhAyA: kGiti" (a0 6 / 4 / 24) / 'liTa-parokSA, kGit-aguNa' zabdoM kA prayoga apane-apane vyAkaraNoM kI racanApaddhati ke anusAra huA hai| vyAkhyAkAroM ne prasaGgataH padakAra-bhASyakAra Adi ke bhI matoM kA ullekha kiyA hai| kisI TIkAkAra ke mata ko durgasiMha Adi ne aprAmANika mAnA hai| [vizeSa vacana] 1. indhyAdInAmeveti niyamAt-sasraMse, babhaJjatuH (du0 vR0)|
Page #276
--------------------------------------------------------------------------
________________ 238 kAtantravyAkaraNam 2. sam-pUrvasyendhe: parokSAyAM bhASAyAmapi prayogo'sti (du0 ttii0)| 3. Ampratyayavidho vyavasthitavAdhikAro vA, padakArasammatametat (du0 ttii0)| 4. bhASyakAra: punarAha-indhaliTi kivacanAnarthakyam, chAndasatvAt (du0 ttii0)| 5. bhASyakArastu zranthi - granthi - dambhInAmapi na manyate, padakArastvicchati (du0 ttii0)| 6. naitat sUtrakAramatam bahupratividheyatvAt (da0 ttii0)| 7. pratyayasya pazcAnnirdeze prApte yadAdau pratyayanirdeza: sa pratyayaniyamAvadhAraNArtha: (vi0 p0)| [rUpasiddhi] 1. smiidhe| sam + indh + prokssaa-e| 'sam' upasargapUrvaka 'bi indhI dIptau' (6 / 22) dhAtu se parokSAvibhaktisaMjJaka Atmanepada-prathamapuruSa-ekavacana 'e' pratyaya, "caNparokSAcekrIyitasananteSa'' (3 / 3 / 7) se dhAtu ko dvivacana, abhyAsasaMjJAdi (sam + i + indh + e), "sarvatrAtmane'' (3 / 5 / 21) se aguNa, prakRta sUtra se 'n' kA lopa tathA "samAna: savarNe dIrghAbhavati parazca lopam' (1 / 2 / 1) se smaandiirgh-ikaarlop| 2. smiidhaate| sam + indh + parIkSA-e 'sam' upasargapUrvaka 'tri indhI dIptau' (6 / 22) dhAtu se parAkSAsaMjJaka 'Ate' pratyaya tathA anya prakriyA puurvvt| 3. smiidhire| sam + indh + prokssaa-ire| 'sam' upasargapUrvaka 'ji indhI dIptau' (6 / 22) dhAtu se parokSAsaMjJaka 'ire' pratyaya tathA anya prakriyA puurvvt| 4. shrethtuH| zranth + prokssaa-atus| zrantha mocanapratiharSaNayoH' (8 / 33) dhAtu se parokSAvibhaktisaMjJaka parasmaipada-prathamapuruSa-dvivacana 'atus' pratyaya, dvivaMcana, abhyAsasaMjJATi, "parokSAyAM ca' (3 / 5 / 20) se aguNa, "tRphalabhajatrapaH'' (3 / 4 / 53) ityAdi se etva-abhyAsalopa tathA prakRta sUtra se nakAra kA lop| 5. grethtuH| granth + prokssaa-atus| 'grantha sandarbhe' (8:35) dhAtu se parokSAsaMjJaka 'atus' pratyaya tathA anya prakriyA puurvvt| 6. debhtuH| danbh + prokssaa-atum| 'dambha dambhe' ( 4 / 19) dhAtu se parokSAsaMjJaka 'atus' pratyaya tathA anya prakriyA pUrvavat / / 683 / 684. danzi-sanji-svanji-ranjInAmani [3 / 6 / 4] [sUtrArtha] 'an' vikaraNa ke pare rahate 'danz' Adi dhAtuoM meM anuSaGgasaMjJaka nakAra kA lopa hotA hai|| 684 / [du0 vR0] danzyAdInAmani vikaraNe'nuSaDgasya lopo bhvti| dazati, sajati, pariSvajane,
Page #277
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIye AkhyAtAdhyAye SaSTho'nuSaGgalopAdipAda: 239 rjti| kathaM pariSvajete, antaraGgatvAt sthaanivdbhaavaacc| 'danz dazane' iti nirdezAt - dshnm| katham abhaJji, abhaji ? bhajerici bhaJjane'pi vRttiH|| 684 / [du0 TI0] danzi0 / gunnyrthmidm| 'pariSvajete' iti avikaraNe kRte 'Ate-Athe iti ca' (3 / 6 / 63) itIttvam, "avarNa ivaNe e" (1 / 2 / 2) iti ettve paralope sati "paranimittAdeza: pUrvasmin sa eva" (kA0 pari0 44) iti avikaraNa eva nAstItyAha - antrnggtvaaditi| ittvAdayo hi bahiraGgA iti 'antaraGgabahiraGgayorantaraGgavidhirbalavAn' (kA0 pari0 50) ityanuSagalopo bhavati avikrnnmaatre| atha manyate 'varNAzrayo vidhirantaraGgaH' (kA0 pari0 80) iti, tathApi 'vAt prAkRtaM balIyaH' (kA0 pari0 81) iti na ced vacanamidaM manyate tathApi na dossH| 'svarAdezaH paranimittakaH pUrvavidhi prati sthAnivat' (kA0 pari0 9) iti paranimittAdeza ityasya 'zAle ete, mAle ime' ityaadivissytvaat| dnsheriti| 'yAzabdasya ca saptamyA' ityavarNAzrayatvAccodyamatra naastiiti| danzerluTi na vaktavyamityAha - 'danz dazane' iti| bhaavnidrshnmidmuplkssnnm| dazyate'neneti dazano dntH| karaNe'pi bhavati rUDhitvAd vaa| kthmityaadi| bhanjerici vA vktvym| aprAptatvAnnetyAha - bhnjerityaadi| 'bhaja sevAyAm' (1 / 604) ityasya dhAtorici viSaye bhaJjane'pi vRttirbhidhiiyte| apizabdAt sevaayaampiityrth:| na kevalam abhaJji iti bhavitavyam, abhAji iti c|| 684 / [vi0 pa0] danzi0 / 'pariSvajete' iti anvikaraNe kRte "Ate Athe iti ca" (3 / 6 / 63) itiittvm| "avarNa ivaNe e" (1 / 2 / 2) ityettve paralope ca sati "paranimittAdeza: pUrvasmin sa eva" (kAH pari0 44) iti para ev| na tu "pUrvo'nvikaraNa:' iti kathamanuSaDgalopa ityAha - annrnggtvaaditi| ittvAdayo hi bahiraGgA ityantaraGgabahiraGgayorantaraGgo vidhirbalavAn iti prAgevAnuSaGga eva lupyte| athavA vArNatvAdityAdikamapyantaraGgam, tathApi 'vArNAt prAkRtaM balIyaH' (kA0 pari0 81) iti bhvissyti| athaitad vacanaM naadriyte| astu tarhi vArNo vidhirantaraGgastathApi adoSa ityaah-sthaanivdbhaavaacceti| "svarAdezaH paranimittakaH pUrvavidhiM prati na sthAnivat' (kA0 pari0 9) ityarthaH / 'paranimittAdezaH pUrvasmin sa eva' (kA0 pari0 44) iti punarasyA: 'zAle ete, mAle ime' ityAdiviSayatvAditi danzeryuTyanuSaDalopo na vktvyH| 'daz dazane' (1 / 290) iti gaNapAThAdeva siddha ityAha - daza dazana ityAdi bhAve yuT, etadupalakSaNam dazyate'neneti dazano danta iti karaNe'pi bhavati rUDhitvAd vaa| katham ityaadi| etena bhanjerici vati na vaktavyam, dhAtvantareNeva vikalpasya siddhatvAd iti drshitm| bhaJjane'pIti, na kevala sevAyAmityapizavdArtha: / / 684 /
Page #278
--------------------------------------------------------------------------
________________ 240 kAtantravyAkaraNam [bi0 TI0] danzi0 / nan kimarthamidam , tudAdau paThyatAm, tato'guNatvAt pUrveNaivAnuSaGgalopa: sidhyti| na ca vAcyam-tudAdau paThite "tudabhAdibhya IkAre" (2 / 2 / 31) ityanena ebhyaH parasyAste kAralopa: syAt tatra tudadhAtorevAdizabdena sambandhAt ? satyam, prtipttigaurvniraasaarthmiti|| 684 / [samIkSA 'dazati, pariSvajate' ityAdi zabdarUpoM meM donoM hI AcAryoM ne dhAtugata nakAra ke lopa kA vidhAna kiyA hai| pANini kA sUtra hai - "daMzasaJjasvaJjA zapi'' (a0 6 / 4 / 25) / yahA~ 'ranj' dhAtu meM nalopa kA nirdeza vArtikakAra ne kiyA hai, jabaki kAtantrakAra ne usakA samAveza sUtrapATha meM hI kara diyA hai| pANinIya 'zap' ke lie kAtantra meM 'an' vikaraNa mAnA gayA hai, tadanusAra hI sUtroM meM isakA pATha hai| 'dazana' zabda kI siddhi bhAva karaNa arthoM meM yUT pratyaya se athavA rUDhi ke bala para kI gaI [vizeSa vacana] 1. bhaavnidrshnmidmuplkssnnm| dazyate'neneti dazano dantaH, karaNe'pi bhavati, rUDhitvAd vA (du0 TI0; vi0 p0)| 2. bhaja sevAyAmityasya dhAtorici viSaye bhaJjane'pi vRttirabhidhIyate, apizabdAt sevAyAmapItyartha: (du0 ttii0)| 3. danz dazane ityAdi bhAve yuT, etadupalakSaNam (vi0 p0)| [rUpasiddhi] 1. dshti| danz + an + ti| 'daza dazane' (1 / 290) dhAt se vartamAnAsaMjJaka parasmaipada-prathamapuruSa-ekavacana 'ti' pratyaya, "an vikaraNa: kartari'' (3 / 2 / 32) se 'an' vikaraNa tathA prakRta satra se nlop| 2. sjti| sanj + an + ti| 'panja saGge' (1 / 288) dhAtu se 'ti' pratyaya, an vikaraNa tathA nlop| 3. prissvjte| pari + svanja + an + te| pari' upasargapUrvaka 'svanja pariSvaGge' (1 / 349) dhAtu se 'te' pratyaya, an-vikaraNa, nalopa tathA sakAra ko sskaaraadesh| 4. rjti| ranj + an + ti| 'ranja rAge' (1 / 605) dhAtu se 'ti' pratyaya, an vikaraNa tathA nkaarlop|| 684 / / 685. asyopadhAyA dIrgho vRddhirnAminAminicaTsu [3 / 6 / 5] [sUtrArtha] 'in-ic-aT' pratyaya ke pare rahate dhAtu kI upadhA akAra ko dIrgha tathA nAmisaMjJaka kI vRddhi hotI hai|| 685 /
Page #279
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIye AkhyAtAdhyAye SaSTho'nuSaGgalopAdipAda: 241 [du0 vR0] dhAtorupadhAyA asya dI? bhavati, nAminAM ca vRddhirbhavati 'in-ic-aT' eSu prtH| pAcayati, apAci, papAca, nAyayati, anAyi, ninAya, lAvayati, alAvi, lalAva, kArayati, akAri, ckaar| dhAtAriti kim ? tvcyti| kathaM paTmAkhyAtavAn apIpaTata ? vRddho sndhykssrlopH| dhAto mino guNe satyupadhAyA dIrgha: siddhaH, nAmigrahaNaM liGgArthameva, bahvacanaM vaa| katham acakalat, ajahalat ? saMjJApUrvakatvAd vRddhiranityeti samAnalopatvAt sanvadbhAvo na syaat| tathA aTyuttame vA-ahaM papaca, ahaM ppaac| ahaM ninaya, ahaM ninaay| ahaM lulava, ahaM lulaav| ahaM cakara, ahaM cakAra / / 685 / [du0 TI0] asya0 / adantAH 'katha vAkyaprabandhe' (9 / 174) ityAdayaH, nenopadhAbhUtatvAbhAvAd dIrgho na bhavati - kthyti| 'gaNa saMkhyAne' (9 / 176), gnnyti| asya ca lope kRte dIrghavidhiM prati na sthAnivad ityapi nopatiSThate akaaropdeshsaamrthyaat| kthmityaadi| ini liGgasyAntyasvaralope samAnalopatvAt sanvadbhAvo na prApnotIti parihAramAha - dhaatorityaadi| guNe sati ayAdInAM bhavitavyam, tatazcopadhAbhUto'kAro'stIti bhAvaH / yatra gaNo nAsti tadarthaM naamigrhnnmityrthH|| jAtipakSamavalambyAha - samudAyasya lAkSaNikatvenAvayavA'pi lAkSaNika iti matamAzaGkyAha - bahuvacanaM veti| nAminA dhAturviziSyate vizeSaNena ca tadantavidhiriti nAmyantasya dhAtAbhaviSyati yannAminAmiti bahuvacanam, tdvyaaptyrthm| tanAprastutasyApi liGgasya nAminAM tdntvidhirbhvissyti| kthmityaadi| halikalyorapyasamAnalopatvAt sanvadbhAva: praapnoti| 'ajIhalat, acIkalat' ityaadi| parihAramAha - saMjJApUrvakatvAditi vyavasthitavAdhikArAd vaa| halakalayostatsamAnArthayArvA siddhm| halikaliprakRtyantaranna 'halimagrahIt, kalimagrahIt' iti vAkyameva kaaritsyaanbhidhaanaat| vyaktipakSamavalambyAha - yasya tu avayavArthakatvAt samudAyasya lAkSaNikatve'vayavasyApi lAkSaNikatvamiti drshnm| kvacijjAtinirdezaH kvacid vyaktinirdeza iti bahuvacanaM ca yujyte| tanmate ca dhAtAva nAminAM vRddhiriti acakalat, ajahalat, apapaTat, alalaghad ityeva bhavati, samAnalopatvAdetacca vaha pratikSiptam 'halikalyAgTa vaktavyam' iti| upadhAgrahaNaM kimartham 'kathayati, gaNayati' ityamyAkArasya dIrghatvaM pakArAgama: prsjytti| tathA ca 'pApacipate' ityasya ca lopa ityatra parasaptamI ceti bhinnavibhaktinirdezAdiha vaakyaarthdvym| tena 1. nana kathamanyathA acakadityAdau yanvadabhAvo na gyAt samAnalopAbhAvAt ? stym| tadA hi katha ityAdi RTanubandhamaMtra viTabhyAditi bhaavH| tathA ca pati anena dArce pazcAncaNi 'na zAmvRH' (3 / / 8) ityAdinA hamvaniSadha ca dhAtvakSaramya gatvAt manvabhAvamya prApnigva naastiiti| siddhaantaanngmpysti| tathAhi - ayaM tu paTitAnA 'bhAmATAMnA dArthopaTagAdeva na sthAnivannipadhaH anyathA tapAmaneneva Torca middha iti keciditi rmaanaathttippnnii|
Page #280
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAtantravyAkaraNam nAminAmityanena sahopadhA na sambadhyate / 'A' iti siddhe dIrghagrahaNaM saMjJApUrvakatvAdanityArthameva / atha vAgrahaNaM vyavasthitavibhASAtvena vartiSyate ? tadA spaSTArtham / / 685 / [vi0 pa0 ] 242 asyopdhaayaaH| iha bhinnavibhaktinirdezAd vAkyArthadvayam / ato nAminAmityanenopadhA na sambadhyataM ityAha nAminAM ca vRddhiriti nAmyantAnAmityarthaH / tvacayatIti / tvacaM gRhNAtIti vigRhya in, kathamityAdi / paTuzabdasya liGgatvAt "ini liGgasya" (3 / 2 / 12) ityAdinA ukArasya samAnasya lope sanvadbhAvo na syAditi pUrvapakSArthaH / siddhAntavAdI tu manyate - liGgasyApi nAminAM vRddhiriti / ata aukArasyAsamAnalope sanvadbhAvaH syaadev| atha mahAdhAtvadhikArAt prakaraNatvAcca dhAtoreva syAt, na tu liGgasyeti / liGgArthaM prati yuktimAha - dhAtorityAdi / guNe satyavAdezo 'styeveti upadhAbhUtasyAkArasya dIrgho bhaviSyatIti bhAvaH / na ca vaktavyam akArasya lAkSaNikatvAd dIrgho na syAditi / samudAyo lAkSaNiko na tvavayavaH / samudAyAvayavayoranyatvAt, tasmAd yatra guNo nAsti tadarthaM nAmigrahaNaM bhavat liGgArthameva pariziSyate / atrAvayavAvayavinorabhedadarzane tu samudAyasya lAkSaNikatvAdavayavo'pi lAkSaNika iti parapakSamAzrityAhabahuvacanaM veti / bahuvacanasya vyApyavadhAraNatvAdaprastutasyApi liGgasya bhavati / 'yena vidhistadantasya' (kA0 pari0 3 ) iti vacanAcca nAmyannasyaiva / kathamityAdi / 'kalimagrahIt, halimagrahIt' iti ini kRtenayorapi vRddhAvasamAnalopatvAt sanvadbhAvaH prApnoti / tato vRddherapavAdo halikalyArad vaktavyaH iti netyAha maMjJetyAdi / ayaM parihAraH sugmH| tthetynityvshaadityrthH|| 688 / - [bi0 TI0 ] asya / nanu adantasya dhAtorupadhAyA dIrgho bhavatItyarthaH kathanna syaat| asambhavAditi cet, n| 'kathayati' ityatra asya ca lope upadhaiva vidyate / na ca vAcyam akArasya sthAnivadbhAvAd upadhAbhAva: "na padAnta0 " (kA) pari0 10 ) ityAdinA niSedhAt ? stym| adantapAThasAmarthyAnna dIrghaH / nanu akArakaraNaM sanvadbhAvanirAsArtham / tathA ca tatroktam asamAnalopa iti kim - acakathad iti cet naivam / dIrghe kRtaM prApterabhAvAt laghunItyasya vyAvRttiviSayatvAt / nanu " inyasamAna 0 (3 / 7 / 44) ityAdinA hasve prApte ca pratiSedhaH samAnalopatvAt / na caitadeva prayojanam, anyathA atrApi syAt / yadyetadeva prayojanam, tadA RtamanubadhnIyAt 'katha vAkyaprabandhe' (9 / 134) iti / tasmAdakArakaraNasAmarthyAdeva na dIrghaH / / 685 / "" [samIkSA] 'pAcayati, papAca, ninAya kArayati cakAra' Adi zabdarUpoM ke siddhyarthaM upadhAghaTita akAra ko AkAra tathA dhAnvantaghaTita nAmisaMjaka varNoM ke sthAna meM vRddhi - vidhAna donoM hI vyAkaraNoM meM kiyA gayA hai| pANini ke do "acAM Niti, , 1 haiM sUtra -
Page #281
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIye AkhyAtAdhyAye SaSTho'nuSaGgalopAdipAda: 243 ata upadhAyAH" (a0 7 / 2 / 115, 116) / yaha jJAtavya hai ki pANini dhAt meM upadhAsaMjJaka akAra ko tathA ajanta aGgarUpa dhAtu ke anta meM vidyamAna ikArAdi ko vRddhividhAna hI karate haiM, jabaki kAtantrakAra ne upadhAgata akAra ko dIrgha tathA nAmisaMjJaka ko vRddhividhAna eka hI prakRta sUtra dvArA kiyA hai| vastutaH hrasva akAra ke sthAna meM dIrgha AkAra lAne ke lie dIrghavidhAna hI samIcIna hai, ata: kAtantrakAra kA nirdeza adhika saGgata kahA jaaegaa| eka sUtra dvArA do kAryoM kA nirdeza bhI kAtantrakAra kA lAghavabodhaka hai| [vizeSa vacana] 1. saMjJApUrvakatvAd vRddhiranityeti samAnalopatvAt sanvadbhAvo na syAt (du0 vR0)| 2. yatra gaNo nAsti tadartha nAmigrahaNamityartha: (10 ttii0)| 3. samudAyasya lAkSaNikatvenAvayavo'pi lAkSaNika: (du0 ttii0)| 4. nAminA dhAturviziSyate vizeSaNena ca tadantavidhiriti nAmyantasya dhAtorbhaviSyati, yannAminAmiti bahavacanaM tada vyAptyartham (da0 ttii0)| 5. bhinnavibhaktinirdezAdiha vAkyArthadvayam, tena nAminAmityanena sahopadhA na sambadhyate (du0 TI0; vi0 p0)| 6. 'A' iti siddhe dIrghagrahaNaM saMjJApUrvakatvAdanityArthameva (du0 ttii0)| 7. atha 'vA' grahaNaM vyavasthitavibhASAtvena varniSyate ? tadA spaSTArtham (du0 ttii0)| 8. nAminAM ca vRddhiriti, nAmyantAnAmityarthaH (vi0 p0)| [rUpasiddhi] 1. paaryti| pac + in + ti| 'i pacap pArka' (1 / 603) dhAtu se hetvartha meM "dhAtozca hetau'' (3 / 2 / 10) se 'in' pratyaya, prakRta sUtra se upadhAsaMjJaka akAra ko dIrgha, "te dhAtavaH" (3 / 2 / 16) se 'pAci' kI dhAtusaMjJA, vartamAnAsaMjJaka parasmaipada-prathamapuruSa-ekavacana 'ti pratyaya, "an vikaraNa: katari'' (3 / 2 / 32) se 'an' vikaraNa, ikAra ko guNa tathA ekAra ko ayaadesh| 2. apaaci| aT + pac + t-ic| 'i pacaS pAke' (1 / 603) dhAtu se adyatanIsaMjJaka Atmanepada-prathamapuruSa-ekavacana 'ta' pratyaya, aDAgama, ic Adeza tathA prakRta sUtra se upadhAsaMjJaka akAra ko dIrgha / 3. ppaac| pac + prokssaa-att| 'Du pacaS pAke' (1 / 603) dhAtu se parokSAsaMjJaka parasmaipada-prathamapuruSa ekavacana - 'aT' pratyaya, dvivacanAdi tathA prakRta sUtra se dhAtu kI upadhA ko diirgh| 8. naayyti| nI + in + ni| 'NI prApaNe' (1 / 600) dhAtu se 'in' pratyaya, prakRta sUtra se IkAra ko vRddhi, Aya Adeza, dhAtusaMjJA, 'ti' pratyaya, an vikaraNa, ikAra ko guNa-ekAra tathA ayaadesh|
Page #282
--------------------------------------------------------------------------
________________ 244 kAtantravyAkaraNam 5. anaayi| aT + nI + ic -t| 'NIJ prApaNa' (1600) dhAtu se aAtanI Atmanepada-prathamapuruSa-ekavacana 'ta' pratyaya, aDAgama, ic, prakRta sUtra se IkAra ko vRddhi 'ai' tathA Aya aadesh| 6. ninaay| nI + att| 'NI prApaNe' (1600) dhAtu se parokSAsaMjJaka parasmaipada-prathamapuruSa-ekavacana 'aT' pratyaya, dvirvacanAdi, prakRta sUtra se IkAra ko vRddhi-ekAra tathA ekAra kA Ay aadsh| 7. laavyti| lU + in + an + ti| 'lU chedane' (8 / 9) dhAtu se in, prakRta sUtra se UkAra ko vRddhi-aukAra, Av Adeza, dhAtusaMjJA, 'ti' pratyaya, 'an' vikaraNa, ikAra ko gaNa-ekAra tathA usako ayaadesh| 8. alaavi| aT + lU + ic-t| 'lUb chedane' (8 / 9) dhAtu se adyatanIsaMjJaka 'ta' pratyaya, aDAgama, ic, prakRta sUtra se vRddhi tathA okAra ko 'Av' aadesh| 9. lulaav| lU + prokssaa-att| 'lUJ chedane' (8 / 9) dhAtu se parokSAsaMjJaka 'aT' pratyaya, dvivacanAdi, prakRta sUtra se UkAra ko vRddhi-okAra tathA usako 'Av' aadesh| 10. kaaryti| kR + in + an + ti| 'Du kRJ karaNe' (77) dhAtu se in pratyaya, prakana sUtra se RkAra ko vRddhi-Ar, 'kAra' kI dhAtusaMjJA, 'ti' pratyaya, an vikaraNa, ikAra ko guNa-ekAra tathA usako ayaadesh| 11. akaari| aT + ka + ic-t| 'Du kRJ karaNe' (77) dhAtu se adyatanIsaMjJaka 'ta' pratyaya, aDAgama, ic pratyaya tathA vRddhi-aar| 12. ckaar| kR + prokssaa-att| 'Du kRJ karaNe' (77) dhAtu se parokSAsaMjJaka parasmaipada-prathamapuruSa-ekavacana 'aT' pratyaya, dvirvacanAdi tathA prakRta sUtra se 'R' ko vRddhi-Ar / / 685 | 686. sici parasmai svarAntAnAm [3 / 6 / 6] [sUtrArtha] parasmaipadanimittaka 'sic' pratyaya ke pare rahate svarAnta dhAtu ke antima nAmisaMjJaka svara ko vRddhi-Adeza hotA he|| 686 / [du0 vR0] parasmaipade sici parata: svarAntAnAM dhAtUnAM vRddhirbhavati nAmina ev| arAvIt, alAvIt, aceSIt, anessiit| arthAt svarAntagrahaNamupadezArtham, tana udvaaddhaam| sicIti kim ? nvaav| parasmA iti kim ? anyosstt| UrNotervA vaktavyam-praurNAvIt, prornnviit|| 686 / [du0 TI0] sici0 / svara evAnto yeSAmiti vigrhH| nAmina evetyaadi| "asyopadhAyA dIrgho vRddhi minAm" (3 / 6 / 5) iti satyapi dvayamanantaraM tathApi nAmina evaanuvRttiH|
Page #283
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIye AkhyAtAdhyAye SaSTho'nuSaGgalopAdipAdaH 245 nahi svarAntasya dhAtorupadhA akAraH smbhvti| antaraGgasyApi yena nAprAptinyAyana guNabAdhikA vRddhiriti, tarhi nAmyadhikAreNa kim ? acikiirssiiditi| paratvAdasya ca lopo bhvissyti| ayaasiiditi| "yamiraminamyAdantAnAM sirantazca' (3 / 7 / 10) iti kRte kuta: ekadaMzakaNThyamAzritya vRddhi : (Ara) prasajyeteti / satyam, amumeva pakSamAzritya nAmina evAcyate, tarhi svaragrahaNaM kimartham, iha vyaJjanAntasya mA bhUt - abhetsiiditi| vyaJjanAntalakSaNA vRddhi: sAmAnyavizeSabhAvena bAdhikA bhaviSyati, 'sthAne'ntaratamaH' (kA0 pari0 16) iti nyAyAcca na bhaviSyati, tarhi akArSIdityatra mUrdhanyasya SakArasya prsjyet| aniTAmiti pratiSedhasya zrutayA vRddhyA abhismbndhaat| atha neTIti pratiSedho yogaH pRthak kriyate, sa ca sAmAnyena vijJAsyate iti manasi kRtvAha - arthaaditi| svaragrahaNena vinA'ntagrahaNena ta netdppdyte| ___ 'ud, vaha, sic, tAm' iti sthite prakRtivibhAge "ho DhaH" (3 / 6 / 56) iti Dhatve sati "sahivahorodavarNasya" (3 / 8 / 7) iti pratyayalope pratyayalakSaNamiti sijlope'pi vRddhi : prApnoti, tathA gaurivAcArIt - agAvIt / vyaktivAdI tu nAmyadhikAramicchati vidhAnAdasya ca lopaM bAdhitvA vRddhireva praapnoti| nanu 'nyanuvIt, nyadhuvIt' ityantaraGgatvAduvAdeze sati "vyaJjanAntAnAmaniTAm" (3 / 6 / 7) iti vRddhipratiSedho bhaviSyati, kiM "sijAziSozcAtmane" (3 / 5 / 10) ityAtmanepadagrahaNaM guNabAdhikA vRddhiriti jJApanArthamityuktena ? satyam, guNaM yathA bAdhate, tathA uvAdezamapi kathaM na bAdheta ? kiJca 'AdIdhyakaH, AvevyakaH' ityaguNaviSayatvAd vRddhirapi na bhavati, yataH svarAntAnAM dhAtUnAm asyopadhAyA dIrgho bhavati nAminAM ca vRddhiriti vacanAd guNe sati ayavAdezayoH kRtayorasya dIrghatA, tadA 'ciri jiri hiMsAyAm' (4 / 17), 'acirAyIt, ajirAyIt' iti yakArAntalakSaNa: pratiSedhaH syaat| atha zvayate: punarguNavacanaM gunnruupaavdhaarnnaarthm| tajjJApayati-gaNe kRte yakArAntapratiSedho nAsti, tdst| cirijiryo - - -tyAdivaviziSTaviSayaH prayogo'tra nAstIti smRtizAstratvAt zvayatigrahaNamanarthakameva syAdityayameva pakSaH ziSTasammataH ityrthH|| 686 / [vi0 pa0] sici| yadyapi pUrvasUtratvAt "asyopadhAyA dI| nAminAM ca vRddhiH" (3 / 6 / 5) iti dvayamanantaram , tathApi nAminAM vRddhirityavAnuvartate svarAntAnAM dhAtUnAmakArasyopadhAbhUtasyAbhAvAdityAha-nAmina eveti| araaviidityaadi| AdyayorudAharaNayo: "iTazceTi" (3 / 6 / 53) iti sico lopH| sarvatra "sica:" (3 / 6 / 90) itiitt| atha svarAntagrahaNaM kimartham 'abhaitsIt' ityatra vyaJjanAntasya mA bhUditi cet, n| vyaJjanAntAnAmaniTAm ityasya baadhktvaat| na ca vaktavyam-vyaJjanAntalakSaNA vRddhirupadhAyA bhavati, kathamantyavarNaviSayAM vRddhiM bAdhate bhinnvissytvaaditi| yato dhAtusAmAnyavizeSabhAvena bAdhakatvaM bhaviSyati, kiJca AntaratamyAbhAvAcca na bhvissyti| atha 'akoSIt' ityatra mUrdhanyaSakArasyaikadezenAntaratamatvAd Ay syaaditi| aniTAmiti pratiSedhasya zrutatvAd
Page #284
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAtantravyAkaraNam vyaJjanAntalakSaNayaiva vRddhyAbhisambandhAditi / evantarhi neTIti pratiSedha: pRthageva kriytaamiti| iTi sati vyaJjanAntasya ca vRddhirna bhaviSyati / tenAntasyAnantasya ca prAptA vRddhiH sarvatraiva pratiSidhyate ityAha-arthAdityAdi / upadezArtha: pATha ucyate / tatra yo dhAtuH svarAntastadarthamityarthaH / 246 na caitad 'aupadezikaprAyogikayoraupadezikasyaiva grahaNam' (kA0 pari0 42 ) iti nirvoDhuM pAryate, svarAntagrahaNamantareNa dhAtorbhaviSyati / sa caupadezika eveti / upapUrvo vaha prApaNe, adyatanyA dvivacanam - tAm, dhAtorAderaT, sic " dhuTazca dhuTi" (3 / 6 / 51) iti sico lopa:, asya ca dIrghaH, "sahivahorodavarNasya" (3 / 8 / 7) ityAttve, "ho Dha:" (3 / 6 / 56) iti hasya Dhatve kRte tasya dhatve, tavargasya SATTavargATTavargatve, "Dhe Dhalopo dIrghazcopadhAyAH " (3 / 8 / 6) iti kRte ca sati lAkSaNiko'yamakAraH svaraH iti pratyayalopalakSaNe'pi sici kAryaM na bhavatItyarthaH / navAveti / nu stutau, paJcamyA Ava, adAditvAd vikaraNasya luk guNAvAdezau, "UrNotervA" (3 | 6 | 85) iti matAntaramAveditamiha pUrvavRddhireva pramANamityarthaH / svarAdInAM vRddhirityaukAra: / / 686 / [bi0 TI0 ] sici.| arthAt svarAntagrahaNam upadezArthamiti vRttiH / nanu kathamidamuktaM yAvatA ''asyopadhAyA:'" (3 / 6 / 5) ityato'nantaratvAd upa dIrghAnuvRttau svarAntagrahaNasAmarthyAMnna vartate ityukttvaat| tathA ca paJjI -nAminAM vRddhirityeva vartate svarAntAnAmupadhAyA abhAvAditi, stym| ayamevAzayaH- upadhAdIrghasyAnuvRttirarthAnna bhaviSyatIti hRdayam / tathAhi akArAdidhAtoradyatanyAmavarNasyAkAraH pravartate / asyopadhAyAH punaraniTAmityasya ca dIrgha evAsti, seTAM vyaJjanAdInAmiti vikalpavalAd dIrgha iti tadbhinnaviSaya eva nAsti, hiM edanubandhAdInAM nityaM bhavatu ? satyam / asya ca dIrgha ityasya vyAvRttyA na bhaviSyati / anyathA aniTi dIrghe vyAvRtterayogAd ityAha arthAt svarAntagrahaNamityAdi / / 686 / - [samIkSA] 'alAvIt, arAvIt, acaiSIt anaiSIt ityAdi zabdarUpoM meM dhAtvantavartI ivarNa-uvarNa-RRvarNa ko vRddhi kA vidhAna donoM hI vyAkaraNoM meM kiyA gayA hai| pANini kA sUtra hai- "sici vRddhiH parasmaipadeSu " (a0 / 21) / RvarNa ke sthAna meM pANini ke anusAra 'A' vRddhi hone para "uraN raparaH " (a0 11.1 / 51 ) se rapara bhI karanA par3atA hai, jaba ki kAtantrakAra 'Ar' kI hI vRddhisaMjJA karate haiN| [rUpasiddhi] + 1. araaviit| aT + ru + sic + adyatanI di / ru zabde (2/10) dhAtu se adyatanIsaMjJaka prathamapuruSa ekavacana di' pratyaya, "aD dhAtvAdihyaMstanyadyatanIkriyAtipattiSu" (3 / 8 / 16 ) se dhAtupUrva aDAgama, "sijadyatanyAm" (3 / 2 / 24) se 'sic' pratyaya, iDAgama, prakRta sUtra se dhAnvantavartI 'u' ko vRddhi au, "sicaH " -
Page #285
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIye AkhyAtAdhyAye SaSTho'nuSaGgalopAdipAdaH (3 / 6 / 90) se IDAgama, "iTazceTi" (3 / 6 / 53) se sic kA lopa tathA aukAra ko Av aadesh| 247 2. alaaviit| aT + lU + sic + adyatanI - di / 'lUJ chedane' (8 / 9) dhAtu se 'di' pratyaya tathA anya prakriyA pUrvavat / 3. acaissiit| aT + ci + sic adyatanIsaMjJaka 'di' pratyaya tathA anya prakriyA pUrvavat / 4. anaissiit| aT + nI + sic + adyatanI di| ' NIJ prApaNe' (1 / 600) dhAtu se adyatanIsaMjJaka 'di' pratyaya tathA anya prakriyA pUrvavat / / 686 / 687. vyaJjanAntAnAmaniTAm [ 3 / 5 / 7 ] di| 'ciJ cayane' (4 / 5) dhAtu se + [sUtrArtha] parasmaipadanimittaka sic pratyaya ke pare rahate vyaJjanAnta aniT dhAtu kI upadhA meM vidyamAna nAmisaMjJaka varNa ko vRddhi - Adeza hotA hai / / 687 / [du0 vR0] parasmaipade sici parato vyaJjanAntAnAM dhAtUnAmaniTAM nAmino vRddhirbhavati upadhAyA eva / abhaitsIt, arautsIt, atAsIt, adAsIt / aniTAmiti kim ? akoSIt / / 687 / [du0 TI0 ] vyaJjanA0 / arthAdiha vyaJjanagrahaNamavasIyate yat kriyate tadihottaratra ca sukhprtipttyrthm| yo'pyekadezaM svaramanuvartayet tasyApi nAmina eva syAt / 'upadhA' ityanuvartate / ekena varNena vyavadhAnamAzrIyate, na tvanekenetyAha-upadhAyA evetyAdi / antagrahaNaM spaSTArtham, vyaJjanAntAnAmapi sthAne kadAcid vRddhiH pratipadyate / 'bhidir vidAraNe, nuda prereNe, tRpa prINane' (6 | 25 | 23 | 35) / / 687 / [vi0 pa0 ] vynyjnaa0| 'upadhAyAH ityanuvartate / atha vacanAdekena varNena vyavadhAnamAzrIyate, na tvnekeneti| tena upadhopadhAyA na bhavatItyAha- upadhAyA eveti / / 687 / [samIkSA] 'abhaitsIt, arautsIt, atAsIt' ityAdi zabdarUpoM ke sAdhanArtha donoM hI vyAkaraNoM meM vRddhi kA vidhAna kiyA gayA hai| paNini kA sUtra hai - " vadavrajahalantasyAcaH'" (a07 / 2 / 3) / pANinIya 'hal' pratyAhAra ke lie kAtantra meM 'vyaJjana' saMjJA kA prayoga kiyA gayA hai| pANini 'A' kI vRddhi saMjJA karate haiM, jabaki kAtantra meM 'Ar' kI vRddhisaMjJA kI gaI hai| ataH pANini ko upadhAghaTita akAra kI bhI vRddhi karane ke lie prakRta sUtra meM 'vad vraj' dhAtuoM kA pATha karanA par3A hai, parantu kAtantrakAra ne upadhAsaMjJaka akAra ko vRddhi na karake dIrghavidhAna kiyA hai- "asya ca dIrghaH " (3 / 6 / 8) / isa prakAra kAtantrakAra dvArA lokavyavahAra meM pracalita 'vyaJjana' saMjJA kA
Page #286
--------------------------------------------------------------------------
________________ 248 kAtannravyAkaraNam prayoga tathA akAra ke sthAna meM vRddhi kI apekSA dIrgha kA vidhAna pANinIya vyAkaraNa kI apekSA utkarSAdhAyaka hI kahA jA sakatA hai| [vizeSa vacana ] 1. arthAdiha vyaJjanagrahaNamavasIyate / yat kriyate tadihottaratra ca sukhapratipattyartham (du0 TI0 ) / 2. ekena varNena vyavadhAnamAzrIyate, na tvanekeneti / tena upadhopadhAyA na bhavati (vi0 pa0 dra0 du0 TI0 ) / [rUpasiddhi] * 1. abhaitsIt / aT + bhid + sic + di / 'bhidir vidAraNe' (6 / 2) dhAtu se adyatanIvibhaktisaMjJaka parasmaipada - prathamapuruSa ekavacana di' pratyaya, "aD dhAtvAdi-rhyastanyadyatanIkriyAtipattiSu" (3 / 8 / 16 ) se dhAtupUrva aDAgama, "sijadyatanyAm" (3 / 2 / 24) se 'sic' pratyaya, 'ic' anubandhoM kA aprayoga, "aditudinudikSudisvidyatividyativindativinattichidibhidihadizadisadipadiskandikhiderdAt " (3 / 7 / 21) se aniT, prakRta sUtra se dhAtUpadhAgata ikAra ko vRddhi - aikAra, "sica: " ( 3 / 6 / 90) se IT Agama tathA "padAnte dhuTAM prathama:" (3 / 8 / 1) se dakAra ko takArAdeza / - 2. arautsIt / aT + rudh + sic + di / 'rudhir AvaraNe' (6 / 1) dhAtu se adyatanIsaMjJaka 'di' pratyaya, aDAgama, sic pratyaya, aniT vRddhi, IT Agama tathA kAra ko takArAdeza / 3. ataast| ar + tRp + sic + di| 'tRpa prINane' (3 / 35) dhAtu se adyatanIsaMjJaka 'di' pratyaya tathA anya prakriyA pUrvavat / + + 4. adaast| aT + dRp sic di / dRpa harSaNamocanayo:' ( 3 | 36) dhAtu se adyatanIsaMjJaka 'di' pratyaya tathA anya prakriyA pUrvavat / / 683 / 688. asya ca dIrghaH [3 / 6 / 8 ] [ sUtrArtha] parasmaipadaviSayaka 'sic' pratyaya ke pare rahate vyaJjanAnna aniT dhAtuoM ke akAra ko dIrgha Adeza hotA hai / / 688 / [du0 vR0] parasmaipade sici paratAM vyajjanAntAnAmaniTAM dhAtUnAmasya ca dIrgho bhavati / apAkSIt / pRthagyogAd abhAGkSIt / / 688 / [du0 TI0 ] asya / pRthagyogAditi / 'vyaJjanAntAnAmaniTAmasya ca dIrghaH' iti siddhe cakAreNa nAmino'nuvRttiH pradhAnasya cakArasyottaratrApi saMbandha: syAt / tataH pRthagyogAdihopadhAsambandho nAstIti bhAvaH / evaM gj-araangkssiit| danz
Page #287
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIye AkhyAtAdhyAye SaSTho'nuSaGgalopAdipAdaH adaangkssiit| aniTAmiti kim ? tvakSU - atvakSIt / apipaThiSIt / vyaJjanAntAnAM dhAtUnAmasyeti dhAtubhirviziSyamANasyAkArasya dIrgho na bhavatItyarthaH / athavA vyaJjanAntAnAmitIha vyaJjanaM jAtyartham, tena saMyogAntasyApi bhavati / yogavibhAgaH spaSTArtha eva / anya Aha-vyaJjanagrahaNasAmarthyAt pUrvasUtre vyaJjanajAtau ca sthitAyAmupadhA na vartate, asya dIrgho nAminAM ca vRddhiriti pratipadyate / sUtrasyAsya prayojanamAhavyavasthitavAdhikAramAzritya vyaJjanAdInAM seTAmanedanubandhamyantakSaNazvasAM veti / 'A' iti siddhe dIrghagrahaNaM spaSTArtham / / 688 / [vi0 pa0 ] asy0| pRthagyogAditi / anyathA 'vyaJjanAntAnAmaniTAmasya ca dIrghaH' ityekayoMge kRte cakAreNa nAminAM vRddhiranukRSyate / cAnukRSTatvAnnedamuttaratrAnuvarttiSyate, kiM tarhi pradhAnatvAdasyetyetadeva tasmAd yogavibhAgAdihopadhAbhUtasya sambandho nAstIti / anupadhAyA api dIrgho bhavatItyarthaH / / 688 / [samIkSA] dra0 - ukta sUtra saM0 [vizeSa vacana ] - 687 1. pRthagyogAd abhAGkSIt (du0 vR0)| 2. pRthagyogAdihopadhAsanbandho nAstIti bhAva: (du0 TI0 ) / 3. yogavibhAgaH spaSTArtha eva (du0 TI0 ) / 4. 'A' iti siddhe dIrghagrahaNaM spaSTArtham (du0 TI0 ) / 5. yogavibhAgAdihopadhAbhUtasya saMbandho nAsti (vi0 pa0 ) / 249 [rUpasiddhi] + " 1. apAkSIt / aT + pac sic + IT + di / 'Du pacaS pAke' (1 / 603) dhAtu se adyatanIvibhaktisaMjJaka parasmaipada - prathamapuruSa - ekavacana 'di' pratyaya, ar3Agama, sic, aniT, dIrgha, IT Agama, "cavargasya kirasavarNe (3 / 6 / 55) se c ko k, "nimittAt pratyayavikArAgamasthaH saH patvam" (3 | 8 | 26) se s ko S, 'k - b' saMyoga se 'kSa' vrnn|| 688 / 689. vadavrajaralantAnAm [3 / 6 / 9 ] [sUtrArtha] parasmaipadanimittaka 'sic' pratyaya ke pare rahate 'vad meM AkAra ko dIrgha Adeza hotA hai / / 688 / vraj' tathA ralanta dhAtuoM [du0 vR0] parasmaipadaM sici parato vadivrajyAM ralantAnAM ca dhAtUnAmasya ca dIrgho bhavati / avAdIt. atrAjIt, acArIt, acAlIt / kathama avabhrIt, azvallIt / nAkArasya
Page #288
--------------------------------------------------------------------------
________________ 250 kAtantravyAkaraNam rlntteti| vyaJjanAdInAM seTAm anedanubandhamyantakSaNazvasAM veti vaktavyam- araNIt, araanniit| edanubandhAnAM ca, kg-akgiit| grh-agrhiit| Tu vam-avamIt / vyaya - avyyiit| kSaNa - akssnniit| zvas ashvsiit| aniTAmiti natrA nirdissttsyaanitytvaat|| 689 / [du0 TI0] vd0| asyeti kim ? nykhelot| kthmityaadi| razca lazca ralama, tataH samIpavacanenAntazabdena samAnAdhikaraNena smaas:| ralaM ca tadannaM ceti ralantam, sAmIpyaM punrkaarsyaiv| akAraviziSTAbhyAM rephalakArAbhyAM pazcAd dhAtusambandhena tdntvidhiH| ata: samIparephalakArAntasya dhAtorityakArasya zrutatvAdakAra eva dIrghabhAg nirdiSTo veditvyH| athavA ralaM ca tadantaM ceti kasyeti na tAvadapekSate, yAvad rephalakArAbhyAM dhAtostadantavidhirAsakta iti, tatastena viziSTena dhAtunA'kAro'bhisaMbadhyate, ralantasya dhAtordI? bhvti| kasya punarasau repho lakArazca samIpa ityakArasya dIrghabhAktvena zrutatvAdanyasya caasnnidheH| yuktaM yat tenaiva sambandha: syaat| iha mA bhUd ababhrIt, ashvlliit| atra hi yo'kArastatsamIpe yo rephalakArau na tadanto dhAturiti, ralantazca dhAturna tAvad akArasya samIpa iti na bhavati yadi punariha ralajAti shriiyte| anekavarNavyavadhAnAdeva na bhaviSyati upadhAgrahaNaM vA'nuvartate, tadAntagrahaNaM spssttaarthm| setttvaadymaarmbhH| vynyjnaadiinaamityaadi| tathA gaurivAcArId agavIt, agaaviit| avAdeze vA dIrgho bhavati, gurorasyAnekavarNavyavadhAnAdeva na bhaviSyati 'atkssiit'| etattu na vaktavyamityAha - anittaamityaadi| natrA nirdiSTamanityamiti seTo'pi grahaNam pakSe bhavatIti bhaavH| kecid dIrghasya bhAvam, kecid abhaavmicchnti| tadubhayamataM pramANIkRtyAparairvibhASA kRtaa| sUtrakAramate tu dIrghamapramANamitIva lkssyte| kecid hakAramakArayakArAntakSaNazvasAM cekrIyitalugantAnAM prtissedhmaahuH| ajAgrahIt, avaMvamIt, avAvyayIt, acAkSaNIt, ashaashvsiit| ekArAnubandhAnAM pratiSedhaH -- 'hase hasane' (1 / 235) ajaahaasiit| ata eva hamyantAdayo'nedanubandhAH kriynte|| 689 / / [vi0 pa0] vada0 / seddrthmidm| ihApi "iTazceTi" (3 / 6 / 53) iti sico lopH| kthmityaadi| 'abhra-vabhra-mabhra' (1 / 189) ityAdi daNDako dhaatuH| 'zvala zvalla 'Azu gatau' (1 / 184) / ayamapi lakArAnto dhAturiti prApnotIti prihaarmaah-naakaarsyeti| rlntteti| razca lazca ralamiti samAhAradvandvaH, tato'ntazabdena sAmIpyArthena krmdhaaryH| ralaM ca tadantaM ceti rlntm| sAmIpyaM punA rephalakArayoradhikRtaM kAryiNamakAramapekSya veditavyam, nato'kArasamIpAbhyAM rephalakArAbhyAM dhAtostadantavidhiriti akArasamIpo yau rephalakArau tadantasya dhaatoriti| atra punarakArasya ralantatA nAstIti rephalakArayoH samIpatvaM naastiityrth:| ekatra bhakAreNa vyavahitatvAdanyatra yasya samIpo lakAra:, nAso lakAro dhAto rantaH, yazca dhAtoranto nAso akArasya
Page #289
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIye AkhyAtAdhyAye SaSTho'nuSaGgalopAdipAdaH 251 samIpa iti yadi punarupadhAgrahaNamanuvartate tadA dezyameva naastiiti| vynyjnaadiinaamityaadi| hazca mazca yazca myaH, te ante yeSAM te hamyantAH, edanubandhAzca hamyantAzca kSaNa ca zvasa ceti dvandvaH, pazcAnnasamAsaH, tadetat kthmityaah-anittaamityaadi| natrA nirdiSTasyAnityatvAt "asya ca dIrghaH" (3 / 6 / 8) ityanena seTAmapi pakSe dIrgha ityrthH|| 689 / [bi0 TI0] vada0 / katham 'ababhrIt, azvallIt' iti vRttiH, nanvayamapi lAntaH kuto na dIrghaH ? satyam, madhyapadalopisamAsAnna diirghH| tathAhi razca lazca ralam, ralaM ca tadantaM ceti rlntm| ralantamante yeSAm, te tathoktA iti|| 689 / [samIkSA] 'acArIt, acAlIt, avAdIt, avrAjIt' ityAdi zabdarUpoM ke siddhyartha donoM AcAryoM ne akAra ke AkAra Adeza kA vidhAna kiyA hai| pANini ke do sUtra haiM"ato lantasya, vadavrajahalantasyAca:" (a0 7 / 2 / 2,3) / vizeSatA yaha hai ki pANini ne akAra ke sthAna meM vRddhi Adeza tathA kAtantrakAra ne dIrgha Adeza mAnA hai| isakA kAraNa yaha ho sakatA hai ki pANini ne 'A' kI vRddhisaMjJA kI hai, jabaki kAtantrakAra 'Ar' kI vRddhisaMjJA karate haiN| isa AdhAra para pANini kA vRddhinirdeza tathA kAtantrakAra kA dIrghanirdeza samIcIna kahA jA sakatA hai| [vizeSa vacana] 1. aniTAmiti natrA nirdiSTasyAnityatvAt (du0 vR0)| 2. anekavarNavyavadhAnAdeva na bhaviSyati, upadhAgrahaNaM vA'nuvartate, tadA antagrahaNaM spaSTArtham (du0 ttii0)| 3. natrA nirdiSTamanityamiti seTo'pi grahaNaM pakSe bhavatIti bhAva: (du0 TI0; vi0 p0)| 4. kecid dIrghasya bhAvaM kecidabhAvamicchanni, tadubhayamataM pramANIkRtya aparairvibhASA kRtaa| sUtrakAramate tu dIrghamapramANamitIva lakSyate (du0 ttii0)| 5. nanvayamapi lAntaH kuto na dIrghaH ? stym| madhyapadalopisamAsAnna dIrghaH (bi0 ttii0)| [rUpasiddhi] 1. avaadiit| aT + vad + sic + adytnii-di| 'vada vyaktAyAM vAci' (1 / 615) dhAtu se adyatanIvibhaktisaMjJaka parasmaipada-prathamapurupa-ekavacana 'di' pratyaya, "aD dhAtvAdidyastanyadyatanIkriyAnipattiSu' (3 / 8 / 16) se dhAtupUrva aDAgama, "sijadyatanyAm'' (3 / 2 / 28) se 'mic' pratyaya, 'i-c' anubandhoM kA prayogAbhAva, "iDAgamo'sArvadhAtukasyAdirvyaJjanAderayakArAdeH'' (3 / 7 / 1) se iDAgama, "sica:"
Page #290
--------------------------------------------------------------------------
________________ 252 kAtantravyAkaraNam (3 / 6 / 90) se IT Agama, prakRta sUtra se dhAtu kI upadhA-akAra ko dIrgha, "iTazceTi'' (3 / 6 / 53) se sic kA lopa, dIrgha tathA "padAnte dhuTAM prathamaH" (3 / 8 / 1) se dakAra ko tkaaraadesh| 2. avraajiit| aT + vraj + sic + adytnii-di| 'vraja gato' (1 / 63) dhAt se adyatanIvibhaktisaMjJaka 'di' pratyaya tathA anya prakriyA puurvvt| 3. acaariit| aT + car + sic + adytnii-di| 'cara gato' (1 / 189) dhAtu se adyatanIvibhaktisaMjJaka parasmaipada-pra0 pu0-e0va0 'di' pratyaya tathA anya prakriyA puurvvt| 4. acaaliit| aT + cal + sic + adytnii-di| 'cala kampane' (1 / 544) dhAtu se adyatanIsaMjJaka 'di' pratyaya tathA anya prakriyA pUrvavat / / 689 / 690. zivajAgrorguNa: [3 / 6 / 10] [sUtrArtha] parasmaipadanimittaka 'sic' pratyaya ke pare rahate 'zvi - jAgR' dhAtuoM ko guNAdeza hotA hai|| 690 / [du0 vR0] parasmaipade sici parataH zvijAgrorguNo bhvti| azvayIt, ajaagriit| vRddhrpvaadH|| 690 / [du0 TI0] zvijA0 / neti siddhe guNagrahaNamuttarArtham / / 690 / [samIkSA] 'azvayIt, ajAgarIt' ityAdi zabdoM ke siddhyartha guNa kA vidhAna donoM hI AcAryoM ne kiyA hai| pANini kA sUtra hai- "jAgro'viciNNalGitsu' (a07| 3 / 85) / kAtantrakAra ke isa viSaya meM do sUtra haiN| prakRta sUtra tathA "jAgarte: kArite" (3 / 6 / 12) / [vizeSa vacana] 1. neti siddhe guNagrahaNamuttarArtham (du0 ttii0)| [rUpasiddhi 1. ashvyiit| aT + ziva + sic + di| 'Tu o ziva gativRddhyo:' (1 / 616) dhAtu se adyatanIvibhaktisaMjJaka parasmaipada-prathamapuruSa-ekavacana di' pratyaya, aDAgama, sic, iTa, IT, sic kA lopa, guNa, ayAdeza, dIrgha tathA dakAra ko tkaaraadesh| 2. ajaagriit| aT + jAgR + sic + di| 'jAgR nidrAkSaye' (2 / 36) dhAtu se adyatanIsaMjJaka 'di' pratyaya tathA anya prakriyA puurvvt|| 690 /
Page #291
--------------------------------------------------------------------------
________________ 253 tRtIye AkhyAtAdhyAye SaSTho'nuSaGgalopAdipAdaH 253 691. artisoraNi [3 / 6 / 11] [sUtrArtha] 'aN' pratyaya ke pare rahate 'R-sR' dhAtuoM ko guNa Adeza hotA hai|| 691 / [du0 vR0] arttisoraNi pare guNo bhvti| mA bhavAn arat, asrt| kathamajarat, adarzat ? Rvrnnsyoplkssnntvaat|| 691 / / [du0 TI0] arttika / tinirdezaH pAThasukhArtha ev| kthmityaadi| "zvistambhu0' ityAdinA aNi kRte dRzazceranubandhAd veti| parihAramAha -- Rvrnnsyoplkssnntvaaditi| artisatibhyAm RvarNa upalakSyate iti jRdRzorapi bhvti| sUtrakAramate tu dRzibhyAmaNeva nAstIti darzitam / anyathA RvarNadRzoraNIti vidadhyAd RvarNena tadantavidhirartezca vypdeshivdbhaavaat|| 691 / [vi0 pa0] arti0| mAyogamantareNArte: svarAditvAd vRddhyA bhavitavyam, na mAmAsmayoge iti niSedhasyAviSayatvAt, ato mAyoge darzayati - mA bhavAn arditi| pussaadisuutrennobhytraapynn| kthmityaadi| jRzvItyAdi vacanAjjIryateraNa dRzezca iranubandhAd veti vcnaadnn|| 691 / [samIkSA] 'asarat, adarzat, arat' ityAdi zabdarUpoM ke siddhyartha donoM hI vyAkaraNoM meM guNa Adeza kiyA jAtA hai| pANini kA sUtra hai - "RdRzo'Gi gaNaH'' (a0 7 / 4 / 16) / pANinIya sUtra meM 'R' kA artha 'RvarNAnta' kiyA jAtA hai aura 'R' dhAtu ko RvarNa kA upalakSaNa mAnA jAtA hai| ata: ubhayatra samAnatA hai| [vizeSa vacana] 1. katham ajarat, adarzat ? RvarNasyopalakSaNatvAt (du0 vR0)| 2. tidinardeza: pAThasukhArtha eva (Tu0 ttii0)| 3. sUtrakAramate tu jRdRzibhyAmaNeva nAstIti darzitam (du0 ttii0)| [rUpasiddhi] 1. mA bhavAn art| mA + R + aN + di| 'R prApaNe ca' (1 / 275) dhAtu se adyatanIsaMjJaka pra0pu0 - e0 va0 'di' pratyaya, "na mAmAsmayoge'' (3 / 8 / 21) se AdivRddhi kA niSedha, "puSAdidyutAylakArAnubandhArtizAstibhyazca parasmai" (3 / 2 / 28) se 'aN' pratyaya, prakRta sUtra se guNa-ar tathA "padAnte dhuTAM prathamaH' (3 / 8 / 1) se padAntavartI dakAra ko tkaaraadesh|
Page #292
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAtantravyAkaraNam 2. asrt| aT + sR + aN + di| 'sR gatau' (1 / 274) dhAtu se adyatanIvibhaktisaMjJaka 'di' pratyaya, aDAgama tathA anya prakriyA pUrvavat / / 691 / 692. jAgarte: kArite [3 / 6 / 12] 254 [ sUtrArtha ] guNa kAritasaMjJaka 'in' pratyaya ke pare rahate jAgRdhAtughaTita RkAra ke sthAna meM Adeza hotA hai / / 692 / [du0 vR0] jAgarteH kArite pare guNo bhavati / jAgarayati / / 692 / [du0 TI0 ] jAga0 / eva / / 692 / inIti siddhe kAritagrahaNaM spaSTArtham / tibnirdezo'pi pAThasukhArtha [samIkSA] sUtra saM0 699 kI samIkSA draSTavya / [rUpasiddhi] 1. jaagryti| jAgR + in + an + ti / 'jAgR nidrAkSaye' (2 / 36) dhAtu se "dhAtozca hetau" (3 / 2 / 10) sUtra dvArA 'in' pratyaya, 'n' anubandha kA prayogAbhAva, prakRta sUtra se 'R' ko guNa - ar, "te dhAtavaH " ( 3 / 2 / 16 ) se 'jAgari' kI dhAtusaMjJA, vartamAnAsaMjJaka parasmaipada - pra0 pu0 - e0 va0 ti' pratyaya, "an vikaraNa: kartari'" (3 / 2 / 32) se 'an' vikaraNa, "nAmyantayordhAtuvikaraNayorguNaH " (3 / 5 / 1) se ikAra ko guNa - ekAra tathA "e ay" (1 / 2 / 12) se ekAra ko ayAdeza / / 692 / 693. yaNAziSorye [3 / 6 / 13] " [sUtrArtha] 'yaN' tathA AzIrliGvibhaktika pratyaya ke yakAra pare rahate 'jAgR' dhAtughaTita RkAra ko guNa Adeza hotA hai / / 693 / [du0 vR0 ] jAgarteryaNAziSorye pare guNo bhavati / jAgaryate, jAgaryAt / ye iti kim ? jaagaarissiisstt| iD vejvacceti vRddhiH syAt / / 693 / [du0 TI0] yaNA0 / yaNo NakArAnubandhatvAd " AziSi ca parasmai " ( 3 / 5 / 22) iti guNapratiSedhe prApte guNArthaM vcnm| ekavibhaktinirdiSTatvAd yaNo ye iti vizeSaNam / nahi yaNo yakArAditvaM vyabhicarati / AziSi tu syasijAzI: zvastanISu bhAvakamArthikAsu ca /
Page #293
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIye AkhyAtAdhyAye SaSTho'nuSagalopAdipAdaH 255 svarahanagrahadRzAmiD vejvacceti yA vRddhiH prAptA tasyA api bAdhA sambhAvyateti AziSi ye iti siddhe vizeSaNamityAha - ya iti|| 693 / [vi0 pa0] ynnaa0| iD vejvacceti - syasijAzI:zvastanISu bhAvakarmArthikAsu c| svarahanagrahadRzAmiD vejvaccetyAdi vkssyti| tata ijvadbhAvAd vRddhirityrthH|| 693 / [samIkSA] sUtra saM0-691 kI samIkSA drssttvy| [rUpasiddhi] 1. jaagryyte| jAgR + yaN + te| 'jAgR nidrAkSaye' (2 / 36) dhAtu se vartamAnAvibhaktisaMjJaka Atmanepada-pra0 pu0-e0va0 'te' pratyaya, "sArvadhAtuke yaN" (3 / 2 / 31) sUtra se karma artha me 'yaNa' pratyaya, 'N' anubandha kA prayogAbhAva, prakRta sUtra se jAgRdhAtughaTita RkAra ko guNa-ar tathA yakAra ko dvitv| 2. jaagryaat| jAgR + yaat| 'jAgR nidrAkSaye' (2 / 36) dhAtu se AzIvibhaktisaMjJaka - parasmaipada-pra0 pu0-e0 va0 'yAt' pratyaya, prakRta sUtra se 'R' ko guNa-ar tathA yakAra ko dvirvcn|| 693 / 694. parokSAyAmaguNe [3 / 6 / 14] [sUtrArtha] aguNa parokSAsaMjJaka pratyaya ke pare rahate jAgRdhAtughaTita RkAra ko guNa Adeza hotA hai|| 694 / [du0 vR0] jAgarte: parokSAyAmaguNe guNo bhvti| ajAgaratuH, jajAgaru: / aguNa iti kim ? ajaagaar|| 694 / [du0 TI0] paro0 / aguNa ityaadi| nanvaTi guNe kRte'syopadhAyA dI| bhaviSyati aguNe guNasya kRtaarthtvaat| naivam, yathA aguNalakSaNaM bAdhate tathA vRddhilakSaNamapi baadhte| evamiha vRddhirbAdhitA syAt, yadA'syopadhAyA dI? na syaat| samudAyasya lAkSaNikatve'vayavasyApi lAkSaNikatvamiti pakSe codyameva naasti|| 694 / [samIkSA] etadartha pANinisUtra "jAgro'viciNNalGitsu' (a0 7 / 3 / 85) draSTavya hai|
Page #294
--------------------------------------------------------------------------
________________ 256 kAtantravyAkaraNam [rUpasiddhi] 1. jjaagrtuH| jAgR + prokssaa-atus| 'jAgR nidrAkSaye' (2 / 36) dhAtu se parokSAvibhaktisaMjJaka parasmaipada-pra0 pu0-dviva0 'atusa' pratyaya, "caNparokSAcekrIyitasananteSu'' (2 / 37) se dhAtu ko dvivacanAdi, prakRta sUtra se RkAra ko guNa-ar tathA 'rephasorvisarjanIyaH' (2 / 3 / 63) se sakAra ko visrgaadesh| 2. jjaagruH| jAgR + prokssaa-us| 'jAgR nidrAkSaye' (2 / 36) dhAtu se parokSAsaMjJaka pra0 pu0-ba0 vaH 'us' pratyaya tathA anya prakriyA puurvvt|| 694 / 695. Rtazca saMyogAdeH [3 / 6 / 15] [sUtrArtha] saMyogAdi tathA RkArAnta dhAtu ko aguNa parokSAsaMjJaka pratyaya ke pare rahate guNa Adeza hotA hai|| 695 / [du0 vR0] saMyogAderdhAtorRtazca parokSAyAmaguNe guNo bhvti| sasmaratuH, ssmrH| kathaM saJcaskaratuH, saJcaskaru: ? 'bhasiddhaM bahiraGgamantaraGge' (kAH pariH 33) itynityo'ym|| 695 / [du0 TI0] Rta0 / saMyoga Adiravayavo yasyeti vigrhH| ssvrtriti| 'sva zabdopatApayo:' (1 / 271) / kathaM snycskrturiti| sAdhanaM hi kriyAM nivartayati, tAmupasargo vishinsstti| na hi svarUpeNAbhinirvRttasya vizeSAkAGkSA bhvti| uktaJca - 'pUrva dhAtuH sAdhanena yujyate pazcAdupasargeNeti' (sIraH pari0 128) / tasmAdupasargasambandho bahiraGgastanniminaH suDapi bahiraGgo bhvti| samAnapadasthatvAd guNo'ntaraGgaH, 'asiddhaM bahiraGgamantaraGge' (kAH pari0 33) ityAha - anityo'ymiti| 'saMskriyate' ityAdiSu tu nityaiveSA pribhaasseti| smskaarssiiditi| suTi kRte pazcAd aTa, tatra dhAtagrahaNasAmarthyAt "Rtazca saMyogAdeH" (3 / 6 / 15) iti siddhe, saMyogAt parasya Rta iti bhaavH| yadiha dhAtuvizeSaNamAdigrahaNaM tat praayogikprigrhaarthm| evaJca prAyogikaparigrAhaka: syAd yadi dvivacanAt prAk suT syaat| sarvoddiSTamidaM tena 'saJceskrIyate, samaciskarat' ityapi siddhm| yadi sAdhanaprayogo'ntaraGgaH katham 'Asyate, guruNA' ityAtmanepadaM bhAve, 'adhyAsyate guruNA' iti karmaNi ? satyam, 'akarmakA api dhAtava: sopasargA: sakarmakA bhavanti' ityupasargamabhyantaraM kRtvAtmanepadamabhidhIyate bhAve'pi vcnaat| ___ aparastvAha - 'pUrva dhAturupasargeNa yujyate pazcAt sAdhanena' iti / yaduktam - dhAtuH pUrva sAdhanena sambadhyate, kimasau dhAtvartho vidyamAnaH svena svena bhAvena sAdhanena sambadhyate Ahosvid avidyamAno viSayaH ? prathama sAdhanasambandhaveyathyaM syAt, dvitIye
Page #295
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIye AkhyAtAdhyAye SaSTho'nuSaGgalopAdipAdaH zazaviSANaH kasmAnna sambadhyate / atha sadarthaparihAreNAnyA kAcit sAdhanasambandhayogyAvasthA aaklyyte| tasyAmavasthAyAM kathaM vizeSaNairabhisaMbandho na bhavet / yaccoktaM bahiraGgatvAditi, tdst| sAmAnye hi vizeSA evAntaraGgAstatpraviSTatvAnna bAhyAni sAdhanAni / api ca katham apratilabdhAtmabhAvasya sAdhanasambandhAt prAg dhAtunAbhidhAnaM kalpyate / dhAtvarthasya copacArasattayeti cet tarhi tAmevopacArasattAM parigRhya vizeSasambandho'pi (liGgAdapi ) kasmAnneSyate tasmAd viziSTa eva dhAtvartha: sAdhanaiH sambadhyate iti suDevAntaraGgastasmin darzane 'aupadezikaprAyogikayoraupadezikasyaiva grahaNam' (kA0 pari0 42 ) ityanityo'yaM nyaayH| tena ' saJcaskaru : ' iti guNaH siddho bhvti|| 695 / [vi0 pa0 ] Rt:| kthmityaadi| yadyapi "suD bhUSaNe samparyupAt" (3 / 7 / 38) ityubhayapadAzritaH suDAgamo bhirnggH| ekapadAzritatvAd guNo'ntaraGgastathApi tatra guNe kartavye suDasiddho na bhavati, anityatvAdasya nyAyasyetyarthaH / / 695 [samIkSA] 'sasmaratu:, sasmaruH, sasvaratuH, sasvaruH' ityAdi zabdarUpoM ke siddhyartha donoM hI vyAkaraNoM meM guNAdeza kI vyavasthA kI gaI hai| pANini kA sUtra hai saMyogAderguNa:' (a0 7 / 4 / 10) / ataH ubhayatra samAnatA hai| "Rtazca [vizeSa vacana ] -- 1. 'asiddhaM bahiraGgamantaraGge' ityanityeyam (du0 vR0)| 2. sAdhanaM hi kriyAM nirvartayati, tAmupasargo vizinaSTi (du0 TI0 ) / 3. pUrvaM dhAtuH sAdhanena yujyate pazcAdupasargeNa (du0 TI0 ) | 4. yadiha dhAtuvizeSaNamAdigrahaNam, tat prAyogikaparigrahArtham (du0 TI0 ) / 5. akarmakA api dhAtavaH sopasargAH sakarmakA bhavanti (du0 TI0 ) / 6. pUrva dhAturupasargeNa yujyate pazcAt sAdhanena (du0 TI0) / 7. sAmAnye hi vizeSA evAntaraGgAH (du0 TI0 ) / 8. viziSTa eva dhAtvartha: sAdhanaiH sambadhyate (du0 TI0) / [rUpasiddhi] 257 + smR 1. sasmaratuH / parokSA- atus / 'smR cintAyAm, smR AdhyAne' (1 / 272, 521) dhAtu se parokSAvibhaktisaMjJaka parasmaipada - pra0 pu0 - dviva0 'atus' pratyaya, "caNparokSAcekrIyitasananteSu " ( 3 3 / 7) se dhAtu ko dvirvacana, "pUrvo'bhyAsaH" ( 3 / 3 / 4 ) se pUrvavartI 'smR' kI asasaMjJA, '"abhyAsasyAdirvyaJjanamavazeSyam" (3 / 3 / 9) se Adi vyaJjana kA zeSa prakRta sUtra se dhAtughaTita RkAra ko guNa - ar tathA "rephasorvisarjanIyaH " ( 2 / 3 / 63) se sakAra ko visarga Adeza / )
Page #296
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAtantravyAkaraNam dhAtu 2. ssmruH| smR + parokSA-us / 'smR cintAyAm, smR AdhyAne ' (1 / 272, 521 ) se parokSAvibhaktisaMjJaka 'usa' pratyaya tathA anya prakriyA pUrvavat / / 695 / 696. RdantAnAM ca [3 / 6 / 16 ] 258 [ sUtrArtha] aguNa parokSAsaMjJaka pratyaya ke pare rahate dIrgha RkArAnta dhAtu ko guNa Adeza hotA hai|| 695 / [du0 vR0] RdantAnAM ca dhAtUnAM parokSAyAmaguNe guNo bhavati / teratuH, teruH / vizazaratu:, vishshruH| vidadaratuH, vidadaruH / nipaparatuH, nipaparuH / kathaM vizazratuH, vizazruH / vidadratuH, vidaduH / nipapratuH, nipapruH ? zRprAmarthe zrA - drA - prAzca vartante / / 696 / [du0 TI0 ] Rda0 / Rt ante yeSAmityantagrahaNaM spaSTArthameva, tprkrnnmsndehaarthm| anyathA rephAntAnAmityapi pratipadyate / kathamityAdi / 'zrR hiMsAyAm, dR vidAraNe, pR pAlane' (8 | 15, 19, 16) eSAmarthe zrA pAke, drA kutsAyAm, prA pUraNe (2 / 29, 20, 25) vrtnte| vartanaM punariha yathAsaGkhyena pratipattavyam / anekArthA hi dhAtavo bhavanti, puna: prokssaayaamevaabhidhiiynte| nanu ca ' zRdRprAM hrasvo vA' (a0 7 / 4 / 12) iti na vaktavyam, dIrghAzrayasya guNasya bAdhanArthaM kvansau dhAtvantarANAmiTi cetyAkAralope rephazravaNaM syAt / zazRvAn, shishiirvaan| dadRvAn, didIrvAn / papRvAn, pupUrvAn / tanna vktvym| chAndasA hyete prayogA iti / / 696 / [vi0 pa0] Rd0| 'teratuH, teru:' iti guNe kRte " tRphalabhaja0 " ( 3 / 4 / 53) ityAdinA etvam abhyaaslopshc| 'zrR sR hiMsAyAm, dR vidAraNe, pRR pAlanapUraNayo:' (8 / 15, 19, 16) iti dIrghAntatvAd eSAM guNasya viSayo na tu " ram RvarNa: " (1 / 2 / 10) ityasyeti matvA codayannAha - kathaM vizazraturityAdi / 'vizazaratu:' ityAdaya eva prApnuvantIti parihAramAha 'zR-dR-prAmarthe' ityAdi / 'zrA pAke, drA kutsAyAM gatau, prA pUraNe' (2 / 29, 20, 25) ityete yathAkramam eSAmarthe'pi vartante, dhAtUnAmanekArthatvAd ityarthaH / tenAlopo'sArvadhAtuka ityAkAralope siddham / ato dIrghAzrayasya guNasya bAdhanArthaM "zrRdvRprAM hrasvo vA" (a0 7 / 4 / 12 ) iti na vaktavyamiti / athAnUcyamAne'smin kvansau doSa: syaat| atra kila dhAtvantarANAmeSAM "arttINghasaikasvarAtAm " (4 / 6 / 76) ityAdinA iTi kRte "iTi ca" (3 / 4 / 28) ityAkAralope rephasya zravaNaM syAt / RkArasya ca pakSe hrasvazravaNam iSyate / yathA zazRvAn zizIrvAn / dadRvAn, didIrvAn / papRvAn, pupUrvAn iti| tadayuktam, chAndasA hyete prayogA iti / / 696 / "
Page #297
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIye AkhyAtAdhyAye SaSTho'nuSaGgalopAdipAdaH [samIkSA] " 'teratu:, vizazaruH, nicakaratu:' ityAdi zabdarUpoM ke siddhyartha guNavidhAna kI vyavasthA donoM hI AcAryoM ne kI hai| pANini kA sUtra hai - "RcchatyRtAm " (a0 7 / 4 / 11) / pANini ne 'Rccha' dhAtu ko isI sUtra meM par3ha diyA hai, jabaki kAtantrakAra use pRthak sUtra meM rakhate haiN| [vizeSa vacana ] 1. Rt ante yeSAmityantagrahaNaM spaSTArthameva, taparakaraNamasandehArtham (du0 TI0) 2. anekArthA hi dhAtavo bhavanti, te puna: parokSAyAmevAbhidhIyante (du0 TI0 ) ! 3. chAndasA hyete prayogA iti (du0 TI0 ; vi0 pa0 ) / [rUpasiddhi] 1. teratuH / tR + prokssaa-atus| 'tRR plavanataraNayoH' (1 / 283) dhAtu se parokSAvibhaktisaMjJaka parasmaipada - pra0pu0 - dviva0 'atus' pratyaya, dvirvacanAdi, prakRta sUtra se guNa, "tRphalabhajatrapazranthigranthidanbhInAM ca " ( 3 / 4 / 53) se etva-abhyAsalopa tathA "rephasorvisarjanIya:" (2 / 3 / 63) se visargAdeza / 259 2. teruH| tRR + parokSA-us / 'tU plavanataraNayoH ' (1 / 283) se parokSAsaMjJaka 'us' pratyaya tathA anya prakriyA pUrvavat / 3. vishshrtuH| vi + zR + parokSA - atus / 'vi' upasargapUrvaka 'zrR hiMsAyAm' (8 / 15) dhAtu se parokSAvibhaktisaMjJaka 'atus' pratyaya, dvirvacanAdi, prakRta sUtra se guNa tathA sakAra ko visargAdeza / 4. vizazaruH / vi + zrR + parokSA - us / 'vi' upasargapUrvaka 'zrR hiMsAyAm' (8 / 15) dhAtu se us pratyaya tathA anya prakriyA pUrvavat / 5. vidadaratuH / vi + dR prokssaa-atus| 'vi' upasargapUrvaka 'dR + (8 / 19) dhAtu se 'atus' pratyaya tathA anya prakriyA pUrvavat / 6. vidadaruH / vi + dR (8 / 19) dhAtu se 'us' pratyaya tathA anya prakriyA pUrvavat / vidAraNe' + parIkSA us| 'vi upasargapUrvaka 'dR vidAraNe' - 7. nipaparatuH / : / ni + + parokSA pR atus| 'ni' upasargapUrvaka 'pR pAlanapUraNayo:' (8 / 16) dhAtu se atus pratyaya tathA anya prakriyA pUrvavat / 8. nipaparu: / ni + pR + parokSA - us / 'ni' upasargapUrvaka pRR pAlanapUraNayoH' (8 / 16) dhAtu se 'us' pratyaya tathA anya prakriyA pUrvavat / / 696 / 697. Rccha Rta: [3 / 6 / 17 ] [sUtrArtha] guNI tathA aguNa parokSAsaMjJaka pratyaya ke pare rahate 'Rncha' dhAtughaTita - RkAra ko guNa Adeza hotA hai / / 697 /
Page #298
--------------------------------------------------------------------------
________________ 260 kAtantravyAkaraNam [du0 vR0] punarRdgrahaNaM gunnyrthm| Rccha RtaH sthAne guNinyaguNe ca parokSAyAM guNo bhvti| Anachu, AnachetuH, aancchu:| kathamAratuH ? nityatvAnnimittAbhAvAd vA nAgamavighAta: syAt / / 697 / [du0 TI0] R0| "Rtazca saMyogAdeH" (3 / 6 / 15) ityata: RdgrahaNamanuvartate eveti hRdi kRtvaah-puunrityaadi| gaNipratyaya evArtha: prayojanamasyeti gunnyrthmiti| anyathA aguNAdhikArAd aguNa eva syAt / kthmityaadi| arterguNArtho dIrghaH ptthitvyH| Rccha Rta iti| Rzca Rcchazca Rccha Rta iti Rccha Rta iti vA acchazca Rto guNa ityrthH| anyathA "RkAre ca" (3 / 3 / 20) iti nakArAgamaH prasajyeta, tanna vaktavyamityAha-nityatvAditi 'nityAnityayornityavidhibalavAn' (kA0 pari0 49) iti ratvameva na tvanityo naagmH| nimittAbhAvAd veti abhyupagamya pakSAntaramucyate 'nimittAbhAve naimittikasyApyabhAva:' (kA pari0 27) iti nakAro nivrtte| yadi punariha pUrvayoga: prazliSyate 'R gatau' (2 / 74) ityasyaiva grahaNaM prtipdyet| tadantavizeSaNamapi garIya: syAt / / 697 / [vi0 pa0] Rcch0| "Rtazca saMyogAdeH" (3 / 6 / 15) ityataH RdgrahaNaM vartata evetyaah-punrityaadi| guNI pratyaya evArthaH prayojanamasyeti vigrhH| anyathA guNAdhikArAdihApyaguNa eva syaat| guNe kRte "asyAdeH sarvatra" (3 / 3 / 18) iti dIrgha:, "tasmAnnAgamaH parAdirantazceta saMyogaH" (3 / 3 / 19) iti nkaaraagmH| kthmityaadi| arterabhyAsasya RvarNasyAkAre kRte ca pUrvavad dIrghatve kRte "RkAre ca" (3 / 3 / 20) iti nakArAgamaH praapnotiiti| tata RkArasyAbhAvArtham arterapi guNo vAcyaH, yathA "Rccha Rta:" (3 / 6 / 17) iti| Rzca Rcchazca Rcchau tata: 'RtaH' iti artecchazca Rto guNa ityrthH| tanna vktvymityaah-nitytvaaditi| nakArAgame kRte'pi nityaH "ramRvarNaH" (1 / 2 / 10) iti rephaH, nAgamaH punaranitya eva, rephe Rkaarsyaabhaavaat| ato 'nityAnityayornityavidhirbalavAn' (kA0 pari0 49) iti rtvmev| atha 'AgamAdezayorAgamo vidhirbalavAna' (kA0 pari0 40) iti manyate cet, tuSyata durjanastathApi 'nimittAbhAve naimittikasyApyabhAvaH' (kA0 pari0 27) bhaviSyatItyAha-nimittAbhAvAd veti|| 697 / [samIkSA] samIkSA dra0-sUtrasa0 696 [rUpasiddhi] 1. aanrch| Rcch + prokssaa-att| 'Rccha gatau, Rccha gatIndriyapralayamUrtibhAveSu'
Page #299
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIye AkhyAtAdhyAye SaSTho'nuSaGgalopAdipAdaH 261 ( 1 / 279;5 / 20 ) dhAtu se parokSAvibhaktisaMjJaka parasmaipada pra0 pu0 - e0va0 'aT' pratyaya, guNa, dvirvacanAdi tathA "RkAre ca" (3 / 3 / 20) se nakArAgama / 2. aanrcchtuH| Rcch + parokSA atus| 'Rccha gatau' (1 / 279) dhAtu se parokSAvibhaktisaMjJaka 'atus' pratyaya tathA anya prakriyA pUrvavat / 3. AnachuH / Rcch + parokSA us| 'Rccha gatau' (1 / 279) dhAtu se parokSAvibhaktisaMjJaka 'us' pratyaya tathA anya prakriyA pUrvavat / / 697 / 698. zIGaH sArvadhAtuke [ 3 / 6 / 18 ] -- [ sUtrArtha] aguNa sArvadhAtukasaMjJaka pratyaya ke pare rahate zIGghAtughaTita IkAra ko guNAdeza hotA hai|| 698 / [du0 vR0] zIGaH sArvadhAtuke pare'guNe guNo bhavati ekavarNatvAd vrnnaante| zete, zayIta, zeratAm, ashert|| 698 / [du0 TI0 ] shiingH| ekavarNatvAd varNAnte iti / 'ivarNacavarNayazAstAlavyAH' (kAta0 zi0 sU0 2) atrAntaratama ekAra eva, sa ca zakArasya na bhavati, yasmAdekavarNo'nte nizcita:, kiJca vyavadhAnAditi bhaavH| sAnubandhanirdezAccekrIyitaluki na bhavati - 'zezIta:, zezyati' yadi bhASAyAM dRzyate / zIDo'lukIti siddhe sArvadhAtukagrahaNaM spaSTArtham / / 698 / [vi0 pa0 ] zIGaH / ekavarNatvAd varNAnte iti / anyathA AntaratamyAdekArastAlavyo guNo bhavan zakArasya sthAne tAlavya : syAditi bhAvaH / sarvatrAdAditvAd vikaraNasya luk / / 698 / [samIkSA] 'zete, zayAte, zeratAm, azerata' ityAdi prayogoM ke siddhyartha 'zIG' dhAtu meM guNavidhAna donoM hI AcAryoM ne kiyA hai| pANini kA sUtra hai - " zIGaH sArvadhAtuke guNa: " (a0 7 / 4 / 21) / ata: ubhayatra sAmya hai| [vizeSa vacana ] 1. ekavarNatvAd varNAnte (du0 vR0 ) / 2. sAnubandhanirdezAccekrIvitaluki na bhavati zezIta, zezyati' yadi bhASAyAM dRzyate (du0 TI0 ) / 3. sArvadhAtukagrahaNaM spaSTArtham (du0 TI0 ) /
Page #300
--------------------------------------------------------------------------
________________ 262 kAtantravyAkaraNam [rUpasiddhi] 1. shete| zI + te| 'zIG svaje ' (2 / 55) dhAtu se vartamAnAsaMjJaka Atmanepadapra0 pu0 - e0 va0 'te' pratyaya, "an vikaraNa: kartari " (3 / 2 / 32) se usakA luk tathA 'an' vikaraNa "adAderlug vikaraNasya" (3 / 4 / 92) se usakA luk tathA prakRta sUtra se dhAtughaTita IkAra ko guNa - ekAra | 2. zayIta / zI + saptamI - Ita / 'zIG svapne' (2 / 55) dhAtu se saptamI - vibhaktisaMjJaka Atmanepada - pra0pu0 - e0va0 'Ita' pratyaya, anvikaraNa kA luk, prakRta sUtra se IkAra ko guNa tathA "e ay" (1 / 2 / 12 ) se ekAra ko ayAdeza / 3. zeratAm / zI + paJcamI - antAm / 'zIG svapne' (2 / 55) dhAtu se paJcamIvibhaktisaMjJaka Atmanepada - pra0pu0 - ba0va0 'antAm ' pratyaya, an vikaraNa kA luk, prakRta sUtra se guNa, "zeteriranterAdiH " (3 / 5 / 40 ) dvArA 'antAm ' pratyaya se pUrva rakArAgama tathA "Atmane cAnakArAt" ( 3 / 5 / 39) se pratyayagata nakAra kA lopa / 4. azerata / aT + zI + hyastanI ant| 'zIG svapne' (2 / 55) dhAtu se hyastanIvibhaktisaMjJaka Atmanepada - pra0 pu0 - ba0va0 'anta' pratyaya, "aD dhAtvAdirhyastanyadyatanIkriyAtipattiSu" (3 / 8 / 16 ) se dhAtupUrva aDAgama, anvikaraNa kA luk, prakRta sUtra se dhAtughaTita IkAra ko guNa - ekAra, "zete riranterAdiH " (3 / 5 / 40) dvArA 'anta' pratyaya se pUrva rakArAgama tathA "Atmane cAnakArAt" (3 / 5 / 39) se nakAra kA lop|| 698 / 699. ayIrye [3 / 6 / 19] - [ sUtrArtha ] 'ya' pratyaya ke pare rahate 'zIG' dhAtughaTita IkAra ko ayAdeza hotA hai|| 699 / [du0 vR0] zIGaH IkAro'y bhavati ye pare / zayyate, adhizayya gataH / kathaM samuhya gataH ? Uhatyarthe vhiriti| aguNe ye tu sopasargasyohaternivRttirabhidhAnAt tena hrasvo na vaacyH|| 699 / [du0 TI0 ] ayIriti hrasva ikAra uccAraNArtha iti kecit paThanti tadA 'zIGa:' ityavayavalakSaNA SaSThI zakArasya vyavahitatvAnna bhavati, ikAro'tra nAstIti savarNaM vA sUcayati 'aguNe' ityatra sambandhanIyam / tena 'zIGa: svarAd ye ' iti kRte na bhavati - zeyam / zarvavarmamatamAlambya vRttau aguNa iti noktam / anubandhanirdezAccekrIyitaluki na bhavati saMzezIyate, yadi bhASAyAM dRshyte| upasargAd hrasva UhateraguNe ye na vaktavya ityAha-samuhyate ityaadi| ,
Page #301
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIye AkhyAtAdhyAye SaSTho'nuSaGgalopAdipAda: 263 'vaha prApaNe' (1 / 610), dhAtUnAmanekArthatvAd vitarke'pi vartate iti| A + uhyate ohyate iti UhinA vahinA ca na vishessH|| 699 / [vi0 pa0] ayii:| 'zayyate' iti, "sArvadhAtuke yaN" (3 / 2 / 31) - 'adhizayya gata:' iti adhizayanaM pUrvamiti vigrahe "ekakartRkayoH" (4 / 6 / 3) ityAdinA kRtasya ktvApratyayasya samAse bhAvinyanaJaH iti ktvo yp| upasargAd hrasva Uhateriti na vktvym| anekArthatvAd dhAtUnAM vahinaiva vitarkArthena yajAditvAt kRtasamprasAraNenaiva siddhatvAdityAha-samuccaya iti sugamam / / 699 / [samIkSA] 'zayyate, zAzayyate, adhizayya' ityAdi zabdarUpoM ke siddhyartha donoM hI vyAkaraNoM meM ayAdeza kA vidhAna kiyA gayA hai| pANini kA sUtra hai- "ayaG yi kDiti" (a0 7 / 4 / 22) / pANini ne 'ay' Adeza ke sAtha 'a-G' anubandha bhI lagAe haiM tathA 'kit-Git' kA bhI prayoga kiyA hai- guNavRddhi kA niSedha sUcita karane ke lie| kAtantra meM 'yaN-yap' Adi pratyayoM meM guNa - vRddhi kArya nahIM hotaa| ata: prAya: ubhayatra sAmya hI hai| [vizeSa vacana] 1. agaNe ye ta sopasargasyohaternivRttirabhidhAnAta, tena hrasvo na vAcyaH (80 70) 2. hrasva ikAra uccAraNArthaH iti kecit paThanti (du0 ttii0)|| 3. zarvavarmamatamAlambya vRttAvagaNa iti noktam (Tu0 ttii0)| 4. anekArthatvAd dhAtUnAM vahinaiva vitarkArthena yajAditvAt kRtasamprasAraNenaiva siddhatvAt (vi0 p0)| [rUpasiddhi] 1. shyyte| zI + yaN + te| 'zIG svapne' (2 / 55) dhAtu se 'te' pratyaya, bhAva artha meM "sArvadhAtukeyaNa' (3 / 2 / 31) se 'yaNa' pratyaya tathA prakRta sUtra se zIGdhAtughaTita IkAra ko ayaadesh| 2. adhizayya gtH| 'adhi' upasargapUrvaka 'zIG svapne' (255) dhAtu se 'ktvA' pratyaya, samAsa, ktvA ko yap Adeza, prakRta sUtra se IkAra ko ayAdeza, liGgasaMjJA, si-pratyaya, avyayasaMjJA tathA 'si' kA luk / / 699 / 700. AyiricyAdantAnAm [3 / 6 / 20] [sUtrArtha] AkArAnta dhAtuoM meM AkAra ke sthAna meM 'Ayi' Adeza hotA hai, 'ic' pratyaya ke pare rhte|| 700 /
Page #302
--------------------------------------------------------------------------
________________ 264 kAtantravyAkaraNam [du0 vR0] AdantAnAM dhAtUnAmici pare Ayirbhavati / nirdiSTasyAtaH sthAnina evAntaratamyAt / asthAyi adAyi, sthAyiSyate, dAyiSyate, asthAyiSyata, adAyiSyata, sthAyiSISTa, dAyiSISTa, sthAyitA, dAyitA / iD vejvacceti / / 700 / [du0 TI0 ] aayi0| ikAra uccAraNArthaH / Ad anto yeSAmiti bahuvrIhAvapi na sarvasyAyirAdeza ityAha nirdiSTasyAtaH sthAnina iti / tarhi vakSyamANamantagrahaNamihaiva kriyatAm ? satyam, pratipattigauravaM syAt / yadyevaM kimantagrahaNena 'yena vidhistadantasya' (kA0 pari0 3) iti bhaviSyati ? satyam, AyIti lAkSaNikAnAmapi yathA syAt / iD vejvacceti "syasijAzI: zvastanISu bhAvakarmArthikAsu ca / svarahanagrahadRzAmiD vejvacca" ityarthaH / / 700 / [vi0 pa0 ] aayiH| 'adAyiSata' iti adyatanyAm anta, sic, "Atmane cAnakArAt" (3 / 5 / 39) iti nalopaH / iD vejvacceti / " syasijAzIH" ityAdinA ijvccetyrthH'| 790 / [samIkSA] 'asthAyi adAyi, sthAyiSyate, sthAyiSISTa' ityAdi zabdarUpoM ke siddhyartha 'y' - vidhAna kI vyavasthA ubhayatra kI gaI hai| pANini kA sUtra hai "Ato yuk ciNkRto: " (a0 713 | 33) / yaha jJAtavya hai pANini 'yuk' kA Agama karake 'sthAyi' rUpa prastuta karate haiM, jabaki kAtantrakAra AkArAnta dhAtughaTita AkAra ke sthAna meM 'Ay' Adeza karake 'sthAyi' banAte haiN| isa prakAra sAmAnyata: ubhayatra sAmya hI hai| [vizeSa vacana ] 1. ikAra uccAraNArtha : (du0 TI0 ) / 2. pratipattigauravaM syAt (du0 TI0 ) / 3. AyIti lAkSaNikAnAmapi yathA syAt (du0 TI0 ) / [rUpasiddhi] 1. asthaayi| aT + sthA + ic + t| 'SThA gatinivRttau (1 / 267) dhAtu se adyatanIsaMjJaka Atmanepada - pra0 pu0 e0 va 'ta' pratyaya, aDAgama, ic pratyaya, prakRta sUtra se AkAra ko Ay tathA tlop| 2. adaayi| aT + dA + saMjJaka 'ta' pratyaya tathA anya prakriyA pUrvavat / 3. sthAyiSyate / sthA + iT + syte| 'SThA gatinivRttau ' (1 / 267) dhAtu se - t| 'Du dAJ dAne' (2 / 84) dhAtu se adyatanI
Page #303
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIye AkhyAtAdhyAye SaSTho'nupaGgalopAdipAda: 265 icviziSTa iTa. prakRta sUtra se 'Aya' Adeza, dhAtusaMjA, bhaviSyantIsaMjJaka 'syate' pratyaya tathA muurdhnyaadsh| 4. daayissyte| dA + iT + syte| 'Du dAJ dAne' (2 / 88) dhAtu se icviziSTa iTa tathA anya prakriyA puurvvt| 5. asthaayissyt| aT + sthA + iT + syt| 'pTA gatinivRttau' (1 / 267) dhAtu se kriyAtipattisaMjJaka 'sthata' pratyaya, aDAgama, iDAgama, prakRta sUtra se Aya Adeza tathA muudhnyaadsh| 6. adaayissyt| aT + dA + iT + pyt| 'Du dAJ dAne' (2 / 84) dhAtu se kriyAtipanisaMjJaka 'syata' pratyaya tathA anya prakriyA pUrvavat / 3. sthaayissiisstt| sthA + iT + aashii:-siiptt| 'sthA' dhAtu se AzI:saMjJaka 'sISTa' pratyaya, iTa, Aya Adeza tathA muurdhnyaadesh| 8. daayissiisstt| dA + iT + siitt| 'dA' dhAtu se AzI:saMjJaka 'sISTa' pratyaya, iDAgama tathA Ay aadsh| 9. sthaayitaa| sthA + iT + taa| 'sthA' dhAtu se zvastanIsaMjJaka 'tA' pratyaya, iDAgama tathA Ay Adeza! 10. daayitaa| dA + iT + taa| 'dA' dhAtu se zvastanIsaMjJaka 'tA' pratyaya, iDAgama tathA AkAra ko Aya aadesh|| 700 / 701. zAcchAsAhrAvyAvepAmini [3 / 6 / 21] [sUtrArtha] 'in' pratyaya ke pare rahate 'zo-cho-so-hveJ-veJ-vyej' tathA 'pA' dhAtughaTita AkAra ko 'Ayi' Adeza hotA hai|| 701 / [du0 vR0] zAcchAmAhyAvyAvapAmini pare aayirbhvti| sho-shaayyti| cho-chaayyti| so-sAyayati / hvny--baayyti| vyny-vyyyti| veny-vaayyti| 'dheTa pA pAne, pai o vai' (11268, 261) - pAyayati / / 701 / [du0 TI0] gaa| va inyekArAntanirdezA vana prihaarthH| anyathA 'pe o vai' (1 / 261) ityasya grahaNaM syAt / nana 'vyaJ saMvaraNe, dama spardhAyAm (1 / 612, 613) ityAbhyAM sahacaritasya vatrI grahaNaM bhaviSyati, na vAtasya ? stym| pratipattigauravaM syaat| "pAterlo'ntaH' (3 / 6 / 23) ityAha - " pAne' (? ! 264) iti| pkaaraagmaapvaado'ym|| 50? /
Page #304
--------------------------------------------------------------------------
________________ 266 kAtantravyAkaraNam [vi0 pa0] zAcchA0 / 'pA rakSaNe' (2 / 21) ityasya "pAteo'ntaH" (3 / 6 / 23) ityastyevetyAha - "pA pAne, pai o vai zoSaNe' (1 / 264, 261) veti|| 701 / [samIkSA] 'zAyayati, sAyayati, vAyayati' ityAdi inpratyayaghaTita zabdarUpoM ke siddhyartha yakAra kI vyavasthA ubhayatra kI gaI hai| pANini kA sUtra hai - "zAcchAsAhvAvyAvepAM yuk' (a0 7 / 3 / 37) / yahA~ pANini ne yakAra kI vyavasthA 'yuk' Agama dvArA tathA kAtantrakAra ne AkAra ko 'Ayi' Adeza dvArA kI hai| pANinIya Nic' pratyaya ke lie kAtantra meM kAritasaMjJaka in' pratyaya kA vidhAna hai| [vizeSa vacana] 1. 've' ityekArAntanirdezo 'vyebaH parigrahArthaH, anyathA pe o ve' ityasya grahaNaM syAt (Tu0 ttii0)| 2. pratipattigauravaM syAt (Tu0 ttii0)| [rUpasiddhi] 1. shaayyti| zo + in + an + ti| 'syantaM prayuGkte' isa vigraha meM 'zo tanUkaraNe' (3 / 19) dhAtu se 'dhAtozca heto' (3 / 2 / 10) sUtra dvArA in' pratyaya, "sandhyakSarAntAnAmAkAro'vikaraNa'' (3 / 4 / 20) se okAra ko AkAra, prakRta sUtra se AkAra ko 'Aya' Adeza, dhAtusaMjJA, 'ni' pratyaya, "an vikaraNa: kartari'' (3 / 2 / 32) se an vikaraNa, "nAmyantayodhAtuvikaraNayorguNaH' (3 / 5 | 1) se ikAra ko guNa-ekAra tathA "e ay'' (1 / 2 / 12) se ekAra ko ayaadesh| 2. chaayyti| cho + in + an + ti| 'cho chedane' (3 / 20) dhAtu se in pratyaya tathA anya prakriyA puurvvt| 3. saayyti| so + in + an + ti| 'So antakarmaNi' (3 / 21) dhAtu se in pratyaya tathA anya prakriyA pUrvavat / 4. haayyti| hRJ + in + an + ti| 'hRJ spardhAyAm' (1 / 613) dhAtu se in pratyaya tathA anya prakriyA puurvvt| 5. vyaayyti| vyaJ + in + an + ti| 'vye saMvaraNe' (1 / 612) dhAtu se in pratyaya tathA anya prakriyA puurvvt| 6. vaayyti| veJ + in + an + ti| veJ tantusantAne' (1 / 611) dhAtu se in pratyaya tathA anya prakriyA puurvvt| 7. paayyti| pA, pai + in + an + ti| 'pA rakSaNe, ai o vai zoSaNe' (2 / 21; 1 / 261) dhAtu se in pratyaya tathA anya prakriyA pUrvavat / / 701 /
Page #305
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIye AkhyAtAdhyAye SaSTho'nuSaGgalopAdipAda: 267 702. artihrIblIrIknUyIkSmAyyAdantAnAmantaH po yalopo guNazca nAminAm [3 / 6 / 22] [sUtrArtha in pratyaya ke pare rahate 'R-hI-blI-rI-knUyI-kSmAyI' evaM AkArAnta dhAtu ke anta meM pakArAgama hotA hai tathA prApti ke anusAra yalopa-guNa Adeza pravRtta hote haiN|| 702 / [du0 vR0] aAdInAm AdantAnAM ca ini pare pakAro'ntA bhavati yathAsambhavaM yalopo guNazca naaminaam| tipA dhAtureva nirdishyte| arpayati, hRpayati, blepyti| 'rI reSaNe, rIG zravaNe vA' (8 / 25; 3 / 86) repyti| "knUyI zabde' (1 / 411)-knopayati, 'kSmAyI vidhUnane' (1 / 412) - maapyti| AdantAnAM ca - sthApayati, krApayati, adhyaapyti|| 702 / [du0 TI0] atiH| 'R prApaNe, R sR gatau' (1 / 275, 2 / 74) iti dvayorapi grhnnmvikrnnnirdeshaat| tibanirdezastu tdntvidhiniraasaarthH| hrIprabhRtibhiH sAhacaryAnna tadantavidhizcet pratipattigauravanirAsArtha syAdityAha - tipetyaadi| anya Aha - cekrIyitalugantasya nivRttiriti arArayati, ariyArayati (arI aaryti)| yatvamatra nessyte| 'rI' iti sAnubandhakasyApi grahaNamityAha-rI ityaadi| AdantAnAmityantagrahaNaM lAkSaNikagrahaNArtham aparamAgamArtham / 'pa' ityakAra uccaarnnaarthH| atha kimartha yalopagrahaNam "yvorvyaJjanezye" (4 / 1 / 35) iti bhaviSyati ? stym| atra prakaraNaprastAvAd vyaJjanAdipratyaya eva prtiiyte| kiJca na tcchrvvrmktmiti| atha kimarthaM pakArAgamaH kriyte| anihrIblIrIknyIkSmAyyAdantebhya: 'pa' AdirityucyatAm arthAd ina AdiravasIyate guNazca nAminAmiti na kRtaH syAt nAmyantalakSaNo gaNA bhaviSyati, yadyevaM vRddhi: kena nivAryata ? satyam / yena nAprAptinyAyena kAritasya vRddhi prati nimitnAbhAve pakAraM prati Agamitvamucyate, viruddhazca nimittAbhAva Agamitvena saptamyA hi nimittatvaM SaSThyA vA Agamitvamiti tavRddharbAdhakatvaM bhaviSyati kuto vRddhiprasaGgaH ? stym| AgamA yadguNIbhUtAmne tadgrahaNena gRhyanne iti| 'dApyate' iti kAritalApa pakArAgamanivRtni: syAt , na ca 'pratyayalope pratyayalakSaNam' iti puna: pakArAgama: svaavyvtvaat| arIripadityatra ca repayaterini caNyupadhAhrasvo yathA syaat|| 70 / [vi. pa0] artihrI0 / tipeti| 'R prApaNe ca, R sR gatau' (1 / 275; 2 / 74) iti
Page #306
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAtaLavyAkaraNa 268 sAmAnyena gRhyate, na viziSTa dhAturiti vikaraNanirdezAdityarthaH / tapamantareNa RkArAna dhAturityapi zaGkyate / hrIprabhRtibhiH sAhacayAnna tadannavidhiriti tadayuktam, pratipattigauravAt / sarvatra hetaavin| krApayati, adhyApayatIti / "smijikrIDAmini" (318:24) ityAttvam. iha lAkSaNikasyApyAkArasya grahaNam AdantAnAmityatrAntagrahaNAt / anyathA ye vidhistadantasya' (kA0 pari0 3) iti siddhamiti bhAvaH // 2 // [samIkSA] 'arpayati, hrepayati, sApayati, sthApayati, adhyApayati' ityAdi zabdarUpoM ka siddhyartha pugAgama, yalopa tathA guNavidhAna kA nirdeza pANini tathA zartavarmA donoM ne hI kiyA hai| etadartha pANini ke tIna sUtra haiN| "lopo vyorvali, arttihlIvlIroknUyIkSmAyyAtAM puG Nau, pugantalaghUpadhasya ca' (a0 6 / 1 / 66: 7 | 3 | 36, 86 ) / isa prakAra pANini ne jo tIna kAryoM ke lie tIna sUtra banAe haiM tathA kAtantrakAra ne kevala eka sUtra tadanusAra pANinIya vyAkaraNa kA gaurava tathA kAtantravyAkaraNa kA lAghava spaSTa hai| vyAkhyAkAroM ne 'artti' pada se donoM 'R' dhAtuoM ke grahaNa kA aucitya siddha kiyA hai tathA yaha bhI kahA hai ki 'artti' meM nip-nirdeza dhAtu ke hI avabodhArtha jAnanA caahie| [vizeSa vacana ] 1. tipA dhAtureva nirdizyate ( vR0) | 2. 'R prApaNaM-R sR gatau' iti dvayorapi grahaNam avikaraNanirdezAt (du0 TI0 ) / 3. tip-nirdezastu tadantavidhinirAsArthaH / hrIprabhRtibhiH sAhacaryAnna tadantavidhizcet, pratipattigaugvanirAsArthaM syAt (du0 TI0 ) / 4. AdantAnAmityantagrahaNaM lAkSaNikagrahaNArtham aparamAgamArtham (du0 TI0 ) / 5. 'pa' ityakAra uccAraNArtha : (du0 TI0 ) / 6. atra prakaraNaprastAvAd vyaJjanAdipratyaya evaM pratIyate, kiJca na tacchrvavarmakRtamiti (du0 TI0 ) : 7. tipamantareNa RkArAntAM dhAturityapi zaGkyate / hrIprabhRtibhiH sAhacaryAnna tadantavidhiriti, tadayuktam pratipattigauravAt (vi0 pa0) / [rUpasiddhi] 1. arpayati / R + p + in, + an ti| 'R prApaNe ca R gato' (1 / 2:75; 2 / 74) dhAtu se " dhAtozca hetau " ( 3 / 2 / 10) sUtra dvArA kAritasaMjJaka 'in' pratyaya, prakRta sUtra se 'p' kA Agama - RkAra ko guNa ar, "te dhAtavaH " ( 3 / 2 / 16) se 'arpi' kI dhAtusaMjJA, vartamAnAsaMjJaka parasmaipada - pra0 pu0 e0va0 'ti' pratyaya, "an
Page #307
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIye AkhyAtAdhyAye SaSTho'nuSaGgalopAdipAdaH 269 vikaraNa: kartari'' (3 / 2 / 32) se 'an' vikaraNa, 'n' anubandha kA prayogAbhAva, "nAmyantayordhAtuvikaraNayorguNa:' (3 / 5 / 1) se ikAra ko guNa-ekAra tathA "e ay'' (1 / 2 / 12) se usako ayaadesh| 2. hepyti| hrI + p + in, + an + ti| 'hI lajjAyAm' (2 / 69) dhAtu se un, pakArAgama, guNa, dhAtusaMjJA, 'ti' pratyaya, 'an' vikaraNa, guNa tathA ayaadesh| 3. blepyti| blI + p + in, + an + ti| 'blI varaNe' (8 / 17) dhAtu se in, pakArAgama tathA anya prakriyA puurvvt|| 4. repyti| rI + p + in, + an + ti| 'rI reSaNe, rIG zravaNe' (8 / 25; 386) dhAtu se in, pakArAgama Adi prakriyA puurvvt| 5. knopyti| knUyI + p + in, + an + ti| 'knUyI zabde' (1 / 411) dhAtu se in, pakArAgama, yakAralopa, guNa tathA anya prakriyA puurvvt| 6. kssmaapyti| kSmAyI + p + in, + an + ti| 'kSmAyI vidhUnane' (1 / 412) dhAtu se in, pakArAgama, yakAralopa tathA anya prakriyA puurvvt| 7. sthaapyti| sthA + p + in + an + ti| 'SThA gatinivRttau' (1 / 270) dhAtu se in, pakArAgama Adi prakriyA puurvvt| 8. kraapyti| krI + p + in, + an + ti| 'Du krIj dravyavinimaye' (8 / 1) dhAtu se in, pakArAgama, "smijikrIDAmini' (3 / 4 / 24) se IkAra ko AkAra tathA anya prakriyA puurvvt| 9. adhyaapyti| adhi + i + p + in + an + ti| 'iG adhyayane' (2 / 56) dhAtu se in pratyaya, pakArAgama, "smijikrIDAmini' (3 / 4 / 24) se ikAra ko AkAra tathA anya prakriyA pUrvavat / / 702 / 703. paatelo'ntH [3 / 6 / 23] [sUtrArtha] 'in' pratyaya ke pare rahate 'pA' dhAtu ke anta meM lakArAgama hotA hai|| 703 / [du0 vR0] pAterini parelakAro'nto bhvti| paalyti| 'pala rakSaNe' (9 / 50) cauraadiko'pysti| pAterAyiH syAditi vcnm| punarantagrahaNamAdezo vA syaaditi|| 703 / [du0 TI0] paate:| tignirdezo vizeSAvagamAya tadantavidhirvA syaat| pkaaraantsyeti| punaranta ityAdi pUrvasUtre hyAdezo'pi dRSTaH, Agamo'pi tasmAnmandamatirAdezamapi sambhAvayediti vAgrahaNena suucyte|| 703 / [vi0 pa0] paateH| pUrvasUtrAdantagrahaNAnuvRtterevAgamatvaM bhaviSyati kiM punrntgrhnnenetyaaNh-punrityaadi|
Page #308
--------------------------------------------------------------------------
________________ 270 kAtantravyAkaraNam atra hyAgamo vihito yalopo guNazceti vacanAd Adezo'pi bhavati, tena tacchaGkAnirAsArthamantagrahaNam ityAgamatvamiti bodhyti|| 703 / [samIkSA 'pAlayati' Adi zabdoM ke sAdhanArtha donoM vyAkaraNoM meM 'pA' dhAtu ke bAda lakArAgama kI vyavasthA kI gaI hai| kAtantrakAra ne etadartha prakRta svatantra sUtra kI racanA kI hai, parantu pANinIya vyAkaraNa meM mahAbhASyakAra Adi vyAkhyAkAroM ne 'luk' Agama kA nirdeza kiyA hai| kAzikAkAra kA vacana isa prakAra hai - 'pA rakSaNe ityasya luvikaraNatvAnna bhavati, lugAgamastu tasya vaktavya:- pAlayati' (kA0 0 7 / 3 / 37) / [vizeSa vacana] 1. punarantagrahaNam Adezo vA syAditi (du0 vR0)| 2. tinirdezo vizeSAvagamAya tadantavidhirvA syAt (du0 ttii0)| 3. tasmAnmandamatirAdezamapi sambhAvayediti vAgrahaNena sUcyate (du0 ttii0)| 4. pUrvasUtrAdantagrahaNAnuvRtterevAgamatvaM bhaviSyati (vi0 p0)| tena tacchaGkAnirAsArthamantagrahaNam ityAgamatvamiti bodhayati (vi0 p0)| [rUpasiddhi] 1. paalyti| pA + l + in + an + ti| 'pA rakSaNe' (2 / 21) dhAt se 'in' pratyaya, prakRta sUtra se lakArAgama, dhAtusaMjJA, vartamAnAvibhaktisaMjJaka parasmaipada-pra0 pu0-e0 va0 'ti' pratyaya, 'an' vikaraNa, ikAra ko guNa tathA ekAra ko ayaadesh|| 703 / / 704. dhUprINAtyorna: [3 / 6 / 24] [sUtrArtha] 'in' pratyaya ke pare rahate 'dhU-pro' dhAtuoM ke anta meM nakArAgama hotA hai|| 704 / [du0 vR0] dhUprINAtyorini pare nakAro'nto bhvti| dhUnayati, priinnyti| dhUprINAtyoriti kim ? dhU vidhUnane - vidhaavyti| prIG prItau - praayyti| ghRtaM viliinyti| vilInaM karotItIn / ghRtaM vilaalyti| lalate ruupm| sneha dravIkaraNe, liya: kArite vRttirvA'sti, abhidhaanaat| pkssnnopvaajytiiti| vajate ruupm| vAdhAto: kampane kArite na vRttiH / satyArthavedAnAmanta AptukArita eva curaadau| satyApayati, arthApayati, vedaapyti| kathaM kArApayati, varNApayati, zabdApayati ? ApanamApaH, kArasyApa: kArApaH taM karotItIn / heto sAdhuzceTa vaktavyaM vaa|| 704 /
Page #309
--------------------------------------------------------------------------
________________ 271 tRtIye AkhyAtAdhyAye SaSTho'nuSagalopAdipAda: [du0 TI0] dhuuny| dhUjiti naiyAdikasya sauvAdikasya ca grahaNamiti bhrtRhriH| tdsnggtm| svAdau hi hrasva: paThyate, anyathA kathaM dhunotiiti| 'dhU vidhUnane, tRpa prINane' (5 / 105; 3 / 35) iti gnnnipaatnaadnrthkmidmityyuktm| na patra pramANamasti, inyeva nipAtanaM na yuttiiti| dhUprIoriti siddhe tignirdeza: pAThasukhArtha ev| lIlonalAvantau vA vktvyau| snehadrave liyaH kRtAtvasya na syAd iikaarprshlessaat| ghRtaM vilInayati, ghRtaM vilAlayati, ghRtaM vilAyayati, ghRtaM vilaapytiiti| nalau na vaktavyAvityAha - ghRtmityaadi| lIdhAto ve ktasya "lvAdyodanubandhAcca" (4 / 6 / 104) iti natvam, nAmakAritAntAcca hetaavinnstyev| 'lala IpsAyAm' (9 / 106) iti curAdInantAdapi hetAvinnAstIti bhaavH| 'sneha dravIkaraNe' lIlordhAtvo: kArite vRttirvartanaM tasmAnnAsti vibhaasseti| tathAhi'upasargeNa dhAtvartho balAdanyatra nIyate' iti| yadyevam, yathA 'ayo vilAyayati' tathA 'ayo viliinyti'| 'vilAlayati' ityapi syaat| satyapi vaktavye prayogAntareNApi kathaM na bhavati vivakSitaprakRteranyatvAt / athAna- bhidhAnam - tat kimiha kAkairbhakSitam, tarhi vyalIlalad ityatrAdantatvAdini caNi hrasvApadhatvaM syAt / ghRtaM vyalIlinad ityatra hrasvA na syAt, samAnalopatvAt ? satyam, dIrghopadhatvamevAbhyAse'pyadIrghatvam prakRtyantaravivakSAyAM yadA lIdhAto: kternatvaM nipaatnaat| vilInimakArSIditi / ini vRddhau kRtAyAmaikArasyAsamAnatvAdupadhAyA hrasvatvaM syAt - ghRtaM vyliilinditi| "vA vidhUnane jo'ntaH" ityapi na vaktavyam, vArUpAstrayaH sambhavanti-vAti, vayati, vAyate iti| tatra veja Ayiranta iti| vidhUnanaM kampanaM tacca vAyatinivRttyartham AvApayati kezAn / shossytiityrthH| pakArAgama ev| tasmAd vAtergrahaNaM na vaktavyam ityAha - pkssnnetyaadi| evaM 'puSpANi pravAjayati, upAvIvajat' / 'vaja vraja gatau' (163) ityaneneva sidhyatIti bhaavH| vAte rUpAntaranivRttyartha cedityAha - vaadhaatorityaadi| kAritaviSaye na vRtti bhidhAnamityarthaH kthmityaadi| "in kAritaM dhAtvarthe" (3 / 2 / 9) itiin| tato hetAvin sAdhuzcediti sAdhuH pryogshcet| yadi ziSTaprayogo dRzyate iti bhaavH| vaktavyaM vetyrthH|| 704 / [vi0pa0] dhuuprii0| lIlornalAvantau snehadravIkaraNe vibhASayeti na vktvyau| iha prakRtyantaravivakSayaiva siddhatvAdityAha - ghRtmityaadi| vipUrvo 'lIG zleSaNe' (3 / 87), tato bhAve niSTheti kRtasya ktapratyayasya "lvAdhodanubandhAcca" (4 / 6 / 104) iti ntvm| nAmakAritAntAt punarhetvarthavivakSAyAmin 'lalate rUpam' iti| 'lala IpsAyAm' (9 / 106) curAdAvinantAdapi punarhetAvin vikalpastarhi kathamityAha - 'sneha dravIkaraNe' (dra0, 340; 9 / 9) / liya: kArite vRttirveti| liya ityupalakSaNam laaterpiityrthH| ato vAsti vibhASA siddheti bhaavH| yathA 'ghRtaM vilAyayati, ghRtaM
Page #310
--------------------------------------------------------------------------
________________ 272 kAtantravyAkaraNam vilApayati' iti, 'upasargeNa dhAtvartho balAdanyatra nIyate' ityartho'pi na bhidyte| arthaniyamAbhAvAdarthAntare'pi kathaM na bhavati / yathA 'ayo vilInayati, ayo vilAlayAta iti| nanu matAntare'pi prakRtyantareNa kathaM na bhavati, vacanATiti cn| daTyaktana, vyAvRtterupAttaprakRtivizeSaviSayatvana prakRtyantaraprayogasya nissedhumshkytvaat| atha anabhidhAnAditi cet, ihApi tadevAstu, kimtiduurgmnen| nanu vyliillditi| lalaterasamAna-lopatvAt sanvabhAvAdikAryamastu, vyalIlinadityatra punarabhyAse "dIghoM laghoH" (3 / 3 / 36) iti dIrghaH, "inyasamAna0" (3 / 5 / 44) ityAdinA upadhAyA hasvatvaM ca na syAt, samAnalopatvAditi ? stymett| prakRtyantaravivakSAyAM vyalIlinaditi bhvti| yadA tu lIdhAto: kternatvaM vilInimakArSIditi ini vRddhau kRtAyAm aikArasyAsanAnasya lopastadA'bhyAse dIrghatve upadhAyA hrasvatve ca kRte 'ghRtaM vyalIlinat' iti bhvtyev| tathA "vo vidhUnane jo'ntaH" ityapi na vaktavyam, dhAtvantareNaiva siddhatvAdityAha - pkssennetyaadi| vajaterapi gatyarthatvAt kampanArtho na bhidyte| ata: pakArAgamanivRttyartha jakArAgamo vaktavyo netyAha - raadhaatorityaadi| 'vA gatigandhanayo:' (2 / 17) ityasya vidhUnane vRtti sti, anbhidhaanaadityrthH| styetyaadi| "in kAritaM dhAtvarthe' (3 / 2 / 9) itIni kRte curAdivacanAdAvAgama ityrthH| kathamityA. / nAmakAritAntAt punarhetAvina, saadhushcediti| yadi ziSTaprayogo dRzyate tadetad vaktavyamiti vAzabdana ziSTaprayogAdarzanAnna vaktavyameveti suucyti| anye tu ApanamApastaM karotIti vyutpattyartho na ghaTata, tadA vaktavyaM veti, kArAdibhyo'pyabhidhAnAdAvAgamA vaditavya iti prayAjayantIti / / 704 / [samIkSA] 'dhUnayati, prINayati' Adi prayogoM ke siddhayartha donoM hI vyAkaraNoM meM nakArAgama kI vyavasthA kI gaI hai| kAtantrakAra ne to sAkSAt sUtra meM hI 'n' Agama kiyA hai| pANinIya vyAkaraNa meM pANini ne etadartha sUtra nahIM banAyA hai, parantu mahAbhASyakArAdi AcAryoM ne nuk' AgamArtha vArtika vacana die haiN| kAzikAkAra ne kahA hai -- "dhUprIjornug vaktavyaH - dhUnayati, priinnyti| ete pUrvAntA eva kriyante'' (kA0 vara 7 / 3 / 37) / 'nuk' Agama yata: kit hai, ata: 'Adyantau Takitau' (a0 1 / 1 / 46) ke niyamAnusAra 'dhU-prI' ke anta meM hI pravRtta hotA hai : kAtantra meM etadartha paribhASAsUtra na hone ke kAraNa sUtra meM hI 'anta' zabda par3hA gayA hai - pAteloM'ntaH' (3 / 6 / 23), isakI anuvRtti prakRta sUtra meM kI jAtI hai| [vizeSa vacana 1. snehadravIkaraNe liya: kArite vRttirvAsti, abhidhAnAt (du0 ttii0)| 2. dhUjiti kraiyAdikasya sauvAdikasya ca grahaNamiti bhartRhariH (du. tto0)| 3. 'dhU vidhUnane, tRpa prINane' iti gnnnipaatnaadnrthkmidmityuktm| na Atra pramANamasti inyeva nipAtanaM na yuTIti (du0 ttii0)|
Page #311
--------------------------------------------------------------------------
________________ 273 tRtIye AkhyAtAdhyAye SaSTho'nuSaGgalopAdipAda: 273 4. tip-nirdeza: pAThasukhArtha eva (du0 ttii0)| 5. kAritaviSaye na vRtti bhidhAnamityartha: (da0 ttii0)| 6. sAdhuH prayogazcet, yadi ziSTaprayogo dRzyate iti bhAvaH (du0 ttii0)| 7. nanu matAntare'pi prakRtyantareNa kathanna bhavati, vacanAditi cet, tadayuktam (vi0 p0)| 8. vA gatigandhanayorityasya vidhUnane vRtti sti, anabhidhAnAdityartha: (vi0 p0)| 9. sAdhuzcediti yadi ziSTaprayogo dRzyate tadaitad vaktavyam iti vAzabdena ziSTaprayogAdarzanAnna vaktavyameveti sUcayati (vi0 p0)| [rUpasiddhi] 1. dhuunyti| dhU + in + an+ ti| 'dhUJ kampane' (8 / 13; 9 / 297) dhAtu se "in kAritaM dhAtvarthe'' (3 / 2 / 9) se 'in' pratyaya, prakRta sUtra se nakArAgama, "te dhAtavaH' (3 / 2 / 16) se 'dhUni' kI dhAtusaMjJA, vartamAnAsaMjJaka parasmaipada-prathamapuruSaekavacana 'ti' pratyaya, "an vikaraNa: kartari' (3 / 2 / 32) se 'an' vikaraNa, n' anubandha kA prayogAbhAva, "nAmyantayordhAtuvikaraNayorguNa:" (3 / 5 / 1) se ikAra ko guNa-ekAra tathA "e ay" (1 / 2 / 12) se usako ayaadesh| 2. priinnyti| prI + na + in, + an + ti| 'prIj tarpaNe kAntau ca' (8 / 2) isa dhAtu se 'in' pratyaya, prakRta sUtra se nakArAgama, " ravarNebhyo no NamanantyaH svarahayavakavargapavargAntaro'pi'' (2 / 4 / 48) se nakAra ko NakAra, dhAtusaMjJA, 'ti' pratyaya, 'an' vikaraNa, guNa tathA ayaadesh|| 704 / 705. sphAyervAdezaH [3 / 6 / 25] [sUtrArtha] 'in' pratyaya ke pare rahate 'sphAyo' dhAtu ke antima 'ya' varNa ko 'v' Adeza hotA hai|| 705 / [du0 vR0] mphAyarini pare vAdezo bhvti| sphaavyti| Agama: syAdityAdezavacanam / / 705 / [du0 TI0] sphAye0 / 'sphAyI o pyAyI vRddhau' (1 / 413) / vshcaasaavaadeshshceti| na tu vA vikalpanAdezA nakAra eva yujyate zrutena kAryeNa ghaTanAd Agamatvena hi yakArasthitiH syAd vyaJjanAdo pratyaye lopa ucyate vararucinetyAha - aagmetyaadi|| 705 | [vi. pa0] mphAye / vazcAsAvAdezazceti vaadeshH| Agama ityaadi| yadi punarayamAgama eva
Page #312
--------------------------------------------------------------------------
________________ 274 kAtantravyAkaraNam syAt tadA yakArasya sthitireva syaat| na ca "yvorvyaJjane'ye" (4 / 1 / 35) iti yalopa upapadyate, tatra pratyayavyaJjanasyaiva grhnnaat| kiJca na ca taccharvavarmaNA kRtmiti|| 705 / [bi0 TI0] sphAye0 / nanu vA ityAdeza: kathaM na syAt, na dezyam / tadA sphAyirveti vidadhyAt kiM sssstthiinirdeshen| nanu sphAyeryo va iti kathana kRtam ? stym| vicitrA hi sUtrasya kRtiriti|| 705 / [samIkSA] 'sphAvayati' ityAdi zabdarUpoM ke siddhayartha vakArAdeza kA vidhAna donoM hI vyAkaraNoM meM kiyA gayA hai| pANini kA sUtra hai - "sphAyo vaH' (a0 7341) / kAtantrIya sUtraracanAkrama meM yahA~ Agama pravRtta hotA, usake nivAraNArtha sUtra meM hI 'Adeza' zabda par3hA gayA hai| isa sUtra meM vividha AkSepoM kI udbhAvanA vRttikAra vararuci ne kI thii| unakA samAdhAna TIkAkAra Adi ne prastuta kiyA hai| 'sphAyeryo vaH' aisA sUtra na karake "sphAyervAdeza:'' aisA sUtra banAe jAne para AcArya bilvezvara ne apanI pratikriyA vyakta karate hue kahA hai ki sUtraracanA vastuta: vicitra hotI hI hai| [vizeSa vacana 1. Agama: syAdityAdezavacanam (du0 vR0)| 2. vyaJjanAdau pratyaye lopa ucyate vararucinA (da0 ttii0)| 3. yadi punarayamAgama eva syAt tadA yakArasya sthitireva syAt (vi0 p0)| 4. nanu 'sphAyeryo vaH' iti kathaM na kRtam ? satyam, vicitrA hi sUtrasya kRtiriti (bi0 ttii0)|| 705 / 706. zaderagatau taH [3 / 6 / 26] [sUtrArtha] 'in' pratyaya ke pare rahate gatibhinna artha meM 'zad' dhAtu ke antya varNa dakAra ko takArAdeza hotA hai|| 706 / [du0 vR0] zaderagatyarthasya ini pare tAdezo bhvti| phalAni shaatyti| agatAviti kim ? gA: zAdayati, gamayatItyartha: / ruhyarthe rupiriti vrIhIna ropayati, kAryamadhyAropayati, artha smaaropyti| ruhesta rohayati, Arohayati hastI hastipakam / / 706 / / [du0 TI0] zade0 / nanu kimarthamidam 'zala zAtane' (1 / 563) ityatra nipAtanAt takAro bhvissyti| agatAviti vacanAd gatau mA bhUditi cet, n| agatAveva zAtanazabdasya
Page #313
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIye AkhyAtAdhyAye SaSTho'nuSaGgalopAdipAdaH 275 rUDhitvAt zAdayati saMzayanivRttyartham tarhi kiM yuTyeva takAra uta anyatrApIti - gAH shaatyti| gamayati cAlayati gopAlako daNDena / ruhe: po veti vaktavyam, netyAha ruhyarthe rupirityaadi| 'rupa lupa vimohane' (3 / 72) divAdau, so'pi prAdurbhAvArtho bhaviSyati vimohanArtha: - anekArthatvAd dhAtUnAm iti manasi kRtvAha - kAryamityAdi / kiJca ruhe: patve saMzaya eva kiM mohanArtho'yam, Ahosvit prAdurbhAvArtha iti / tatra sAmAnyazabdatvAd vizeSArthaM prakaraNam, vizeSaNaM vA paramapekSaNIyaM syAt / / 706 / - [vi0 pa0 ] zade0 / ruherityAdinA vikalpaM sAdhayati, tato ruhe: po veti na vktvymityrthH|| 706 / [samIkSA] " 'zAtayati' Adi zabdarUpoM ke siddhyartha donoM hI AcAryoM ne 'zad' dhAtughaTita dakAra ko takArAdeza kiyA hai| donoM ke sUtra bhI samAna haiM - "zaderagatau taH" (a0 7 / 3 / 42) / gatyartha meM takArAdeza ke pravRtta na hone se 'gA: zAdayati' prayoga siddha hotA hai| zAdayati = gamayati / [vizeSa vacana ] 1. ruhyarthe rupiriti / vrIhIn ropayati, kAryamadhyAropayati, artha samAropayati (du0 vR0 ) / 2. agatAveva zAtanazabdasya rUDhitvAt (du0 TI0 ) / 3. rupa lupa vimohane divAdau so'pi prAdurbhAvArtho bhaviSyati na vimohanArthaH, anekArthatvAd dhAtUnAm (du0 TI0 ) / 4. 'ruhestu' ityAdinA vikalpaM sAdhayati, tato 'ruhe: po vA' iti na vaktavyam (vi0 pa0 ) / [rUpasiddhi] 1. zAtayati / zad + in + an + ti| 'zalR vizaraNagatyavasAdaneSu' (1 / 563) 'zalRR zAtane' (5 / 59) dhAtu se gatibhinna artha meM "in kAritaM dhAtvarthe" (3 / 2 / 9) sUtra dvArA 'in' pratyaya, 'n' anubandha kA prayogAbhAva, prakRta sUtra se dhAtughaTita dakAra ko takAra, "asyopadhAyA dIrgho vRddhirnAminAminicaTsu " ( 3 / 6 / 5) se dhAtu meM upadhAsaMjJaka akAra ko dIrgha AkAra, "te dhAtava: " (3 / 2 / 16) se 'sAti' kI dhAtusaMjJA, vartamAnAsaMjJaka parasmaipada - pra0 pu0 e0 va0 'ti' pratyaya, "an vikaraNa: kartari " (3 / 2 / 32) se 'an' vikaraNa, 'n' anubandha kA prayogAbhAva, '"nAmyantayordhAtuvikaraNayorguNaH " (3 / 5 / 1) se ikAra ko guNa - ekAra tathA "e ay'" (1 / 2 / 12) se usako ayAdeza / / 706 / " -
Page #314
--------------------------------------------------------------------------
________________ 276 kAtantravyAkaraNam 707. hantesta: [ 3 / 6 / 27] [sUtrArtha] 'in' pratyaya ke pare rahate 'han' dhAtu ke antima nakAra ko takAra Adeza hotA hai|| 707 / [du0 vR0] hanternakArasya tAdezo bhavati ini pare / ghAtayati / punastagrahaNaM gatyartham, tena gAM ghaatyti| gamayatItyarthaH / / 707 / [du0 TI0] hante 0 | / 0 / ekavarNatvAdantasya nakArasya bhaviSyati, tibnirdezaH sukhArtha eva / jaMghAnayatIti hetAvin, cekrIyitalugantasya bhASAyAmaprayogAt / evamuttaratra sUtre'pi !! 707 / [bi0 TI0 ] hante / punastagrahaNamiti / nanu tagrahaNaM tathApi vyardham, tagrahaNAbhAve yadyagatAviti pravarttiSyate, tadA ekayogameva kuryAt / tasmAd bhinnayogasAmarthyaMdeva na varttiSyate iti cet, n| ekayoge hi agatAvityanena saha dhAtunA sambadhyate na zaddhAtunA / siddhapakSe tu zadadhAtoreva sUcitatvAt / agatigrahaNasAmarthyAdeva zaddhAtunA sambadhyate, ekayogena dhAtorgatyarthatvAt tenaiva sambadhyate / takAro'yaM sasvaraH kathaM na syAt, ato'nekavarNaH sarvasyeti nyAyAt samudAyasya bhavati / naivam, parasUtre hanterhasya ghavidhAnAt / yadi samudAyasya bhaviSyati, tadA ini parato handhAtorghakArAbhAvaH / / 707 / [samIkSA] 'ghAtayati' Adi zabdarUpoM ke siddhyartha donoM hI AcAryoM ne 'han' dhAtu ke antima 'n' varNa ko 'ta' Adeza kiyA hai| pANini kA sUtra hai "hanasto'-- ciNNalo " (a0 7 / 3 / 32 ) / [vizeSa vacana ] 1. punastagrahaNaM gatyartham, tena 'gAM' ghAtayati' / gamayatItyarthaH (du0 vR0 ) / 2. tibnirdeza: sukhArtha eva (du0 TI0 ) / 3. cekrIyitalugantasya bhASAyAmaprayogAt (du0 ttii0)| 4. takAro'yaM sasvaraH kathanna syAt / ataH 'anekavarNa: sarvasya' iti nyAyAt samudAyasya bhavati (vi0 TI0 ) / [rUpasiddhi] se + 1. ghAtayati / han + in + an ti / 'han hiMsAgatyoH ' (2 / 4) dhAtu "dhAtozca hetau'" (3 / 2 / 10 ) se 'in' pratyaya, prakRta sUtra se nakAra ko takAra, "hasya
Page #315
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIye AkhyAtAdhyAye SaSTho'nuSaGgalopAdipAdaH 277 hanterghirinico:'' (3 / 6 / 28) se hakAra ko ghakAra, "asyopadhAyA dI? vRddhirnAminAminicaTsu'' (3 / 6 / 5), se upadhAdIrca, "te dhAtavaH'' (3 / 2 / 16) se 'ghAti' kI dhAtusaMjJA, vartamAnAvibhaktisaMjJaka parasmaipada - pra0 pu0 -e0 va0 'ti' pratyaya, "an vikaraNa: kartari'' (3 / 2 / 32) se 'an' vikaraNa, "nAmyantayordhAtuvikaraNayorguNaH" (3 / 5 / 1) se ikAra ko guNa-ekAra tathA "e ay'' (1 / 2 / 12) se usako ayaadesh|| 707 / 708. hasya hantepirinicoH [3 / 6 / 28] [sUtrArtha] 'in' tathA 'ic' pratyaya ke pare rahate 'han' dhAtughaTita hakAra ko 'ghi' Adeza hotA hai|| 708 / [du0 vR0] hanterhasya dhirbhavati inicoH pryoH| ghAtayatti, aghaani| hAntasya dhAtorvizeSaNaM syAd iti punarhantigrahaNam, tena bRhyti|| 708 / [du0 TI0] hsy0| hantirapIha zrUyate hakArazca, tatra prAdhAnyAnnimittena hakAra evAbhisambadhyate gaNIbhUto hantirityAha - hnterhsyetyaadi| ghAtayati, aghaaniiti| satyapi 'saptamyA nirdiSTe pUrvasya' (kA0 pari0 21) iti vacanaprAmANyAdanazabdavyavadhAne'pi bhavati, yadyevaM 'hananIyakaH' iti anIyenApi vuNi vyavahite prApnoti lopa ina iheti / naivam, 'saptamyA nirdiSTe pUrvasya' (kA0 pari0 21) iti zabdAntaravyavadhAnanivRttyartha bhaviSyati, athavA pradhAnasyopakAravizeSasampAdanAyAnapekSitapradhAnasambandhasya hantarinicpratyayAbhyAM sambandha: syaat| tataH prAptasvArthena pradhAnasya hanterinicparasya ghiriti "ici ca" (3 / 4 / 66) iti siddhe cakAreNAdhikRtaH innukRssyte| kinnAma lAghavam - uktasamuccayaM vA cakAraM manyate baal:|| 708 / [samIkSA] _ 'ghAtayati, ghAtakaH, ghnanti' ityAdi zabdoM meM hakAra ko ghakAra Adeza donoM hI AcAryoM ne kiyA hai| kAtantrakAra ne sAkSAt hI dhakAra kA ullekha kiyA hai, jabaki pANini kavargAdaza se ghakArAdeza karate haiM - "ho hanteNinneSu'' (a0 7 / 3 / 54) / pANini tathA zarvavarmA donoM ne bhinna-bhinna dazAoM meM ghakArAdeza ke lie tIna-tIna sUtra banAe haiN| [vizeSa vacana] 1. hAntasya dhAtorvizeSaNaM syAditi punarhantigrahaNam (du0 vR0)| 2. kinnAma lAghavam, uktasamuccayaM vA cakAraM manyate bAla: (du0 ttii0)|
Page #316
--------------------------------------------------------------------------
________________ 278 kAtantravyAkaraNam [rUpasiddhi] 1. ghaatyti| han + in + an + ti| 'han hiMsAgatyoH ' (24) dhAtu se in pratyaya tathA agrima samasta prakriyA ke lie draSTavya-rUpasiddhi, sUtra-saM0 707 / 2. aghaani| aT + han + ic + t| 'hana hiMsAgatyo:' (24) dhAtu se adyatanIvibhaktisaMjJaka Atmanepada-pra0 pu0-e0 va0 - 'ta' pratyaya, "aD dhAtvAdihastanyadyatanIkriyAtipattiSu' (3 / 8 / 16) se dhAtupUrva aDAgama, "bhAvakarmaNozca" (3 / 2 / 30) se 'ic' pratyaya, prakRta sUtra se hakAra ko ghakAra, "asyopadhAyA dI? vRddhi minAminicaTsu" (3 / 6 / 5) se upadhA-akAra ko dIrgha tathA "icastalopaH'' (3 / 4 / 32) se 'ta' pratyaya kA lop|| 708 / 709. luptopadhasya ca [3 / 6 / 29] [sUtrArtha] _ 'han' dhAtu kI upadhA kA lopa hone para hakAra ko ghakAra Adeza hotA hai|| 709 / [du0 vR0] ___hanteluptopadhasya ca hasya dhirbhvti| manti, aaghnte| luptopadhasyeti kim ? klezApahaH, tmo'phH|| 709 / [du0 TI0] lupto0| "apAta klezatamaso:" (4 / 3 / 51) iti 'Da' prtyye'ntysvraadilopH| atha samudAyalope'vayavasyApi lopa iti cet tadA alopasyeti vidadhyAt / / 709 / [vi0 pa0]] lupto0 / Aghnate ityaadi| "AGo yamahanau svAGgakarmako ca" (3 / 2 / 42-22) iti rucaaditvaadaatmnepdm| "Atmane vAnakArAt" (3 / 5 / 39) iti nalopaH, "gamahana0" (3 / 6 / 43) ityAdinopadhAlopaH, "luptopadhasya" (3 / 6 / 29) ityAdi, "apAt klezatamasoH" (4 / 3 / 51) iti 'Da' pratyaye kRte DAnubandhe'ntyasvarAdilopaH, na tUpadhAyA ityrthH| atha samudAyasya lope'vayavasyApi lopa: prApnotIti ? naivam, tadA 'luptAtaH iti viddhyaat| lupto't yasyetyukte'rthAdupadhAlopo bhaviSyati, tasmAttUpadhAmAtrasyaiva lope yathA syaaditydossH|| 709 / [samIkSA 'manti, jantu, Aghnate' ityAdi zabdarUpoM ke siddhayartha hakAra ko ghakArAdeza donoM hI vyAkaraNoM meM kiyA gayA hai| pANini kA sUtra hai - 'ho hanteNinneSu'' (a0 7 / 3 / 54) / 'han' dhAtu meM tIna varNa haiM - ha + a + n| 'ha' ke bAda n' tabhI raha sakatA hai, jaba upadhAsaMjJaka 'a' kA lopa ho jaae| kAtantrakAra ne 'upadhAlopa' kA hI
Page #317
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIye AkhyAtAdhyAye SaSTho'nuSaGgalopAdipAdaH 279 ullekha kiyA hai, parantu pANini ne 'ha' ke bAda 'n' ko nimitta mAnA hai| isa prakAra donoM ke tAtparya meM samAnatA hone ke kAraNa kisI meM lAghava - gaurava nahIM kahA jA sktaa| [vizeSa vacana] 1. samudAyalope'vayavasyApi lopa iti cet tadA alopasyeti vidadhyAt (du0 TI0) / 2. atha samudAyasya lope'vayavasyApi lopaH prApnotIti ? naivam, tadA 'luptAta : ' iti vidadhyAt (vi0 pa0 ) / [rUpasiddhi] 1. ghnanti / han + anluk + anti| 'han hiMsAgatyoH' (204) dhAtu se vartamAnAvibhaktisaMjJaka parasmaipada - pra0 pu0 - ba0 va0 'anti' pratyaya "an vikaraNa: kartari " ( 3 / 2 / 32) se 'an' vikaraNa, "adAderlug vikaraNasya" (3/4/92) se usakA luk, "gamahanajanakhanaghasAmupadhAyAH svarAdAvanaNyaguNe" (3 / 6 / 43) se 'han' dhAtu meM upadhAsaMjJaka akAra kA lopa tathA prakRta sUtra se hakAra ko ghakAra Adeza / 2. Aghnate / A + n + ante / 'AG' upasargapUrvaka 'han hiMsAgatyoH' (24) dhAtu se vartamAnAsaMjJaka Atmanepada - pra0 pu0 - ba0va0 'ante' pratyaya, an vikaraNa kA luk, upadhAlopa, prakRta sUtra se hakAra ko ghakAra tathA 'ante' pratyayaghaTita nakAra kA lopa / / 709 / 710. abhyAsAcca [3 / 6 / 30] [sUtrArtha] abhyAsa se paravartI 'han' dhAtu ke hakAra ko ghakAra Adeza hotA hai / / 701 / [du0 vR0 ] hanterabhyAsAcca parasya hasya virbhavati / jaghAna, jaDGghanyate, jighaaNsti| hanterabhyAsAditi kim ? hananIyitumicchati jihananIyiSati / heracaNIti vaktavyam jighISati, prahAyitumicchati prajighAyayiSati / acaNIti vacanAt prAjIhayat / / 710 / [du0 TI0] abhyA0 / hanterabhyAsAditi / yadyapi hantinA hakAro viziSyate tathApi zrutatvAdabhyAso'vayavo'pi hantereva gRhyate iti bhAva: / jihananIyiSatIti / hanteryuT, yuDantAd yin, yinantAt san, sanantasyAbhyAsasyAvayavo'yaM kutaH prasaGgaH / anya Aha- hantinAbhyAso viziSyate hanterabhyAsAditi / itara Aha hantestAvad dvirvacanam etad yasya ca dvirvacanaM tasya dviruktasya yaH pUrvaH so'bhyAsastatra / hanteriti / tinirdezaH svarUpagrAhaka iti manasi kRtvAha hanterabhyAsAditi / apara Aha yadyapi cAbhyAsasaMjJAyAM pratyayasyAvyApArastathApi yo'sau dviruktapUrvastaM pratyasti nimittabhAva:, sa cAbhyAsa iti - - -
Page #318
--------------------------------------------------------------------------
________________ 280 kAtantravyAkaraNam tasmin pratyaye'nantaro'numoyate iti| atrApi gavyUti jaGghanyate, kuTilaM gcchtoti| gatyarthAt kauTilye eveti yshbd:| hercnniiti| 'hi gatau' (4 / 11) ityasya yo'bhyAsastana uttarasya hasyAbhyAsanimitte pratyaye bhvti| yadyevam, acaNIti kimartham, inA vyavahitatvAnna bhaviSyati laptasyApi sthAnivabhAvAt, tarhi jJApayati - kAritasyApi prakatigrahaNena grahaNamityAha - heracaNIti vcnaaditi| vaktavyaM vyaakhyeym| hinotyarthe ghidhAturasti, dvivacananimitte hinotezcAprayogo'bhidhAnAdatreti / / 710 / [vi0 pa0] abhyaasaat|| hnterbhyaasaadityaadi| yadyapi hanterityekeyaM SaSThI hanterhasyeni caritArthA, tathApi zrutatvAd hanterevAbhyAsAt parasya syaaditi| iha tu hanteryuDantAd yinantAt san, tata: sanannasya dhAtvantarasya yo'bhyAsa iti kuna: prsnggH| herityaadi| 'hi gatau' (4 / 11) ityasya yo'bhyAsastata uttarasya hakArasyAbhyAsanimine pratyaye caNavarjite pare gho bhvti| iha caNo varjanAd inA vyavahite'pi dvivaMcananimitta pratyaya bhvti| prjighaayyisstiiti| anyathA hi inamantareNa caNa nAstIti vyavahitatvAnna bhaviSyatIti luptasyApona: sthAnivadbhAvAt ki nissedhneti| praajohyditi| pUrvavaTa "inyasamAnalopopadhAyA hrasvazcaNi' (3 / 8 / 44' ityAdinA hrasvAdikaM kaarym| vktvymiti| vaktavyaM vyaakhyeym| iha hinotyarthe dhiriti dhAtvantarameveti veditavyam, dvirvacananimittapratyaye hiniiteshcaapryogo'nbhidhaanaaditi|| 710 / / [samIkSA] 'jaghAn, jighAMsani. javanyate' zabdarUpoM ke siddhayartha donoM hI vyAkaraNoM meM hakAra ko ghakArAdeza kiyA gayA hai| pANini kA sUtra hai - 'abhyAsAcca'' (a. 7 / 3 / 55) / isameM "cajo: ku ghiNNyato:' (a073|52) dvArA 'ku' ko anuvRtti hone se 'han' dhAtu ke hakAra ko kavargAdeza pravana honA hai| ku = kavarga meM yata: 5 varNa hai, ata: 'ka-kha-ga-i' ina cAra varNoM ko nivRtti tathA 'gha' ko pravRtti ke lie 'sthAna-prayatna' milAne kA jo vyAyAma karanA par3atA hai, usakI tulanA meM kAtantrIya vidhAna sarala tathA lAghava kA bodhaka kahA jA sakatA hai| [vizeSa vacana 1. tinirdeza: svarUpagrAhaka: (du0 TI0) 2. gavyUti jngghnyte| kuTilaM gacchatIti gatyAt kauTilye eveti yazabda: (du0 tto0)| 3. vaktavyaM vyaakhyeym| hinotyarthe ghidhAturasti dvivaMcananimine hinAtezcAprayogo'bhidhAnAdatra (du0 ttii0)| 4. iha hinotyarthe ghiriti dhAtvantarameveti veditavyam, dvivaMcananiminapratyaye hinotezcAprayogo'nabhidhAnAditi (vi0 p0)|
Page #319
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIye AkhyAtAdhyAye SaSTho'nuSaGgalopAdipAdaH 281 [rUpasiddhi] 1. jghaan| han + anluk + parokSA - aT / 'han hiMsAgatyoH' (24) dhAtu se parokSAvibhaktisaMjJaka parasmaipada - prathamapuruSa - ekavacana 'aT' pratyaya, "an vikaraNa: kartari" (3 / 2 / 32) se 'an' vikaraNa, "adAderlug vikaraNasya" (3 14 192) se usakA luk, "caNparokSAcekrIyitasananteSu " (3 / 3 / 7 ) se dhAtu kA dvirvacana, abhyAsasaMjJA, "abhyAsasyAdirvyaJjanamavazeSyam" ( 3 / 3 / 9) se 'n' kA lopa, "ho jaH' (3 / 3 / 12) se abhyAsastha hakAra ko jakAra, prakRta sUtra se handhAtughaTita hakAra ko ghakAra tathA "asyopadhAyA dIrgho vRddhirnAminAminicaTsu" (3 / 6 / 5) se upadhAsaMjJaka akAra ko dIrgha Adeza / 2. jngghnyte| han + cekrIyita -ya + te / 'han hiMsAgatyoH' (2 / 4) se puna: punaratizayena vA hanti-isa artha kI vivakSA meM " dhAtoryazabdazcekrIyitaM kriyAsamabhihAre" (3 / 2 / 14) se cekrIyitasaMjJaka 'ya' pratyaya, "caNparokSAcekrIyitasananteSu " ( 3 / 37) se dhAtu ko dvirvacana, abhyAsasaMjJA, nalopa, hakAra ko jakAra, "ato'nto'nusvAro'nunAsikAntasya'" (3 / 3 / 31 ) se abhyAsastha akAra ke bAda anusvAra kA Agama, prakRta sUtra se hakAra ko ghakAra, anusvAra ko parasavarNa DakAra, "te dhAtava:" (3 / 2 / 16) se 'jaGghanya' kI dhAtusaMjJA tathA vartamAnAvibhaktisaMjJaka Atmanepada pra0 pu0 e0 va0 'te' prtyy| - 3. jighaaNsti| han + san + ti / 'han hiMsAgatyoH ' (2 / 4) dhAtu se 'hantumicchati' artha meM '"dhAtorvA tumantAdicchatinaikakartRkAt" (3 / 2 / 4) se 'san' pratyaya, dvirvacana, h ko j, "sanyavarNasya (3 / 3 / 26 ) se jakArottaravartI akAra ko ikAra, ha ko gh, upadhAdIrgha, nakAra ko anusvAra, dhAtusaMjJA tathA 'ti' pratyaya / / 710 / 711. jergi: sanparokSayoH [3 / 6 / 31] [ sUtrArtha] 'san' pratyaya tathA parokSAsaMjJaka pratyaya ke pare rahate 'ji' dhAtugata jakAra ko gakArAdeza hotA hai / / 711 / [du0 vR0] jayateH sanparokSayorgirbhavati / jigISati, jigAya, vijigye / jinAterlAkSaNikatvAt jidhAtuH / / 711 / [du0 TI0 ] jeH| jinaaterityaadi| grahyAdisUtreNa samprasAraNe sati prApnotIti bhAvaH / nanu " tad dIrghabhantyam " ( 4 / 1 / 52 ) iti dIrghatve kRte jIzabdo'yam ? satyam, ekadezavikRtasyAnanyatvAjjizabda evAyam / athavA rUpapradhAno'yaM nirdezo jeriti / yatra GasiGasAralopaH
Page #320
--------------------------------------------------------------------------
________________ 282 kAtantravyAkaraNam smbhvtiiti| nana cAtrAkAralopena bhavitavyam, kuta: svaratvam ? stym| AkAralopo dvirvacanamapekSate svaravidhitvAt / ayaM punaH prAgeva prApnoti / nanu "abhyAsAcca" (3 / 6 / 30) iti vartayiSyAmastarhi pratipattigauravaM syAt / / 711 / [vi0 pa0] jergi0 / vijigye iti| "viparibhyAM jiH" (3 / 2 / 42-3) iti rucaadivcnaadaatmnepdm| jijyturiti| 'jyA vayohAnau' (8 / 33), atus| atrAkAralopa: svaravidhitvAd dvivcnmpeksste| samprasAraNaM tu nirapekSamiti grahyAdivacanAt tadeva bhavati, tasmin kRte jizabdasya prApnotIti laakssnniktvaadityucyte| atha "tad dIrghamantyam" (4 / 1 / 52) iti dIrghatve sati jIzabdo'yaM vrtte| tathApyekadezavikRtasyAnanyavadbhAvAditi syAt, dvirvacane kRte "ya ivarNasyA0" (3 / 4 / 58) ityAdinA yatvam / / 711 / [samIkSA] 'jigAya, jigISati, vijigye' ityAdi zabdarUpoM ke siddhayartha jakAra ko gakArAdeza donoM hI AcArya karate haiN| pANini kA sUtra hai - "sanliTorje:' (a07|3| 57) / kAtantrakAra ne sAkSAt 'ja' ko 'g' Adeza kiyA hai, jaba ki pANini ne kvrgaadesh| kavarga ke anya cAra varNoM ke nirAsArtha sthAna - prayatnoM kI ekarUpatA kA pANinIya vyAkaraNa meM jo atirikta udyama karanA par3atA hai, usase usakA gaurava sunizcita ho jAtA hai| [vizeSa vacana] 1. jinAtelAkSaNikatvAd 'jijyatuH' (du0 vR0)| 2. nanu abhyAsAcceti vartayiSyAmastarhi pratipattigauravaM syAt (du0 ttii0)| [rUpasiddhi] 1. jigiissti| ji + san + ti| jetumicchti| 'ji jaye' (1 / 191) dhAtu se icchArtha meM 'dhAtorvA tumantAdicchatinaikakartRkAt'' (3 / 2 / 4) se 'san' pratyaya, prakRta sUtra se jakAra ko gakAra, "caNparokSAcekrIyitasananteSu' (337) se dhAtu ko dvitva, abhyAsasaMjJA, gakAra ko jakAra, "svarAntAnAM sani'' (3 / 8 / 12) se dhAtugata ikAra ko dIrgha tathA "nAmikaraparaH pratyayavikArAgamastha: si: SaM nuvisarjanIyaSAntaro'pi'' (2 / 4 / 47) se sakAra ko sskaaraadesh| 2. jigaay| ji + prokssaa-att| 'ji jaye' (1 / 191) dhAtu se parokSAvibhaktisaMjJaka parasmaipada-pra0 pu0 - e0 va0 'aT' pratyaya, prakRta sUtra se jakAra ko gakAra, dhAtu ko dvitva, abhyAsasaMjJA, 'ga' ko 'ja' "asyopadhAyA dIrgho vRddhi minAminicaTsa" (3 / 6 / 5) se ikAra ko vRddhi-aikAra tathA "ai Ay' (1 / 2 / 13) se aikAra ko 'Aya' aadesh| 3. vijigye| vi + ji + prokssaa-e| 'vi' upasargapUrvaka 'ji jaye' (1 / 191)
Page #321
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIye AkhyAtAdhyAye SaSTho'nuSaGgalopAdipAda: 283 dhAtu se parokSAsaMjJaka 'e' pratyaya, prakRta sUtra se jakAra ko gakAra, dvirvacana, abhyAsasaMjJA, tathA "iva) yamasavaNe na ca paro lopyaH'' (1 / 2 / 8) se ikAra ko ykaaraadesh|| 711 / 712. ce: ki vA [3 / 6 / 32] [sUtrArtha] 'san' pratyaya tathA parokSAvibhaktisaMjJaka pratyaya ke pare rahate 'ci' dhAtugata cakAra ko kakAra Adeza hotA hai|| 712 / [du0 vR0] citra: sanparokSayoH parata: kirbhavati vaa| cikISati, ciciissti| cikAya, cicaay| cikye, cicye| 'ki kita jJAne' parasmaipadIti vcnm|| 712 / [du0 TI0] ceH| uttaratra sUtre vAzabdo na vartate, adhikaarsyesstttvaat|| 712 / [samIkSA 'cikISati, cicISati' Adi prayogoM ke sAdhanArtha cakAra ko kakArAdeza donoM hI zAbdika AcAryoM ne kiyA hai| pANini kA sUtra hai- "vibhASA ce:' (a0 7 / 3 / 58) / ukta sUtroM kI samIkSA ke anusAra yahA~ bhI yaha jJAtavya hai ki kAtantrakAra ne to c ko k Adeza hI kiyA hai, parantu pANini ne kvdish| jisameM kavargIya anya 4 vargoM ke nirAsArtha sthAna-prayatna kI samAnatAhetu eka atirikta udyama karanA par3atA hai| prakRta sUtrapaThita 'vA' zabda kA adhikAra uttaravartI sUtra meM nahIM jAtA hai, kyoMki koI bhI adhikAra granthakAra ke tAtparya ke anusAra hI pravRtta hotA hai-'adhikAra syeSTatvAt' (du0 ttii0)| [rUpasiddhi] 1. cikISati, ciciissti| ci + san + ti| cetumicchti| 'ciJ cayane' (4 / 5) dhAtu se icchArtha meM san pratyaya, prakRta sUtra se cakAra ko vaikalpika kakAra Adeza, dvitva, abhyAsasaMjJA, kakAra ko cakAra, dhAtugata ikAra ko dIrgha, mUrdhanyAdeza, dhAtusaMjJA tathA vartamAnAsaMjJaka 'ti' prtyy| kakArAdeza ke abhAva meM 'cicISati' rUpa sAdhu mAnA jAtA hai| 2. cikAya, cicaay| ci + priikssaa-att| 'ci' dhAtu se parokSAvibhaktisaMjJaka 'aT' pratyaya, cakAra ko vaikalpika kakAra, dvirvacana, abhyAsasaMjJA, 'k' ko 'c', ikAra kI vRddhi tathA aikAra kA Ay aadesh| kakArAdeza ke abhAva meM 'cicAya' rUpa sAdhu mAnA jAtA hai| 3. cikye, cicye| ci - parokSA e| 'ci' dhAtu se parokSAsaMjJaka 'e' pratyaya, cakAra ko kakArAdeza, dvivacana, k ko c tathA dhAtugata ikAra ko ykaaraadesh| kakArAdeza ke abhAva meM 'cicya' rUpa banatA hai|| 12 /
Page #322
--------------------------------------------------------------------------
________________ 284 kAtantravyAkaraNam 713. saNo'lopaH svare'bahutve [ 3 / 6 / 33] [sUtrArtha] bahuvacana se bhinna pratyayasya svara ke pare rahate 'saN' pratyaya ke akAra kA lopa hotA hai / / 713 / [du0 vR0] saNo'kArasyAbahutve svare lopo bhavati / adhukSAtAm, adhukSAthAm, adhukssi| svara iti kim ? adhuksst| abahutva iti kim ? adhukSanta / akArAntatvAnnalope na syAt / / 713 / [du0 TI0 ] snno0| lopaH saNazcet kathamakArasya varNAntasya vidhiriti cet, na ! pratyayasya sarvApahArI lopa ityAha- akArasyeti / saNa : alopa: saNo'lopaH ityakAraprazleSAt 'adhukSAtAm, adhukSAthAm' iti saNo'kAralope "AdAtAmAthAmAdeH " (3 / 6 / 62) itIttvaM na syAt / adhukSIti / ivarNe etvaM na syAt / adhukSanteti / "asandhyakSarayorasya tau tallopazca " ( 3 / 6 / 40 ) iti nimittAkArAlopa ityAha- akArAntatvAditi / duhadihalihaguhAM tavargavakArayorAtmanepade vA saNo lopo ktavyaH / adugdha, adhukSata, adugdhA:, adhukSathA:, adugdhvam, adhukSadhvam, aduvahi, adhukSAvahi / evam adigdha, adhikSata, adivahi, adhikSAvahi, alIDha, alikSata, alivahi, alikSAvAhi / agUDha, aghukSata, aguvahi, aghukSAvahi / tanna vaktavyam, saNo'lopa ityekayogo vyavasthitavAdhikArAd darzitaviSaya eva bhaviSyati / tataH svare'bahutve'tra 'saNa:' ityavayava - sambandhe SaSThI pratipattavyA / saNo'vayavasya svare'nantare lopo bhavati, arthAdakArasyaiva nityaM 'pratyayalope pratyayalakSaNam' (kA0 pari0 52) iti NakArAnubandhatvAd guNo na bhvti| mtmnyt| "adyatanyAziSozcAtmane" iti paThanti eke / 'Atmanepade' iti vissysptmii| duhadihalihaguhAmAtmane vatavargayoH pakSe saN, sijapi na bhavati, tatra vyavasthitavAdhikArAt / / 713 / [vi0 pa0 ] saNaH / adhukSAtAm, adhukSAthAm iti / duhaH ziDantAt saN, "dAdergha: " ( 3 / 6 / 57) iti hakArasya ghtvm| "tRtIyAderghaDhadhabhAntasya " ( 3 / 6 / 100) ityAdinA dakArasya dhtvm| adhukSIti / uttamapuruSasyaikavacanamiti saNo'kAralope "AdAtAmAthAmAdeH" (3 / 6 / 62) itIttvam, "avarNa ivarNe e" ( 1 / 2 / 2) ityettvaM na syAt / nalopo na syAditi '"Atmane cAnakArAt" (3 / 5 / 39) ityanena yaH prApta ityartha: / / 713 / [bi0 TI0 ] saNaH / nanu samudAyasya saNo lopaH kathanna syAditi na dezyam, tadA 'saN lopyaH' iti kuryAt, tarhi abahutve ki pramANam, bahutve svare bhavatItyarthaH kathanna
Page #323
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIye AkhyAtAdhyAye SaSTho'nuSaGgalopAdipAdaH 285 syAditi cet, n| sagnimittako bahutvasvaro'dyatanyA: prathapuruSasya bahuvacanam an, Atmanepadasya prathamapuruSasya bahuvacanam- 'ant'| tatrAnena prayojanAbhAva:, asandhyakSaraviSayatvAdeva na bhaviSyati, kintena pryojnmsti| kRte'nenAkAralope "Atmane cAnakArAt" (3 / 5 / 39) iti lopa: syaat| asandhyakSaravidhau nkaarlopaabhaavH| tadA 'ante' iti vidadhyAt, ki bahutve iti vyAptivacanena tasmAd bahuvacanena bodhayati-abahutve iti| tsmaannimittsaahcryaadityrth:| sAhacaryAd vA'lopa iti prshlessH|| 713 / [samIkSA 'adhukSAtAm, adhukSAthAm' ityAdi zabdarUpoM ke siddhyartha adyatanIvibhakti ke pratyaya 'sa' meM akAra kA lopa donoM vyAkaraNoM meM kiyA gayA hai| pANini kA sUtra hai"ksasyAci' (a0 7 / 3 / 72) / yaha jJAtavya hai ki pANinIya 'ac' ke lie kAtantra meM 'svara' saMjJA kA tathA pANinIya 'ksa' pratyaya ke lie kAtantra meM 'saNa' pratyaya kA vyavahAra upalabdha hai| 'ksa' aura 'saN' meM k-Na anubandhoM kI yojanA apane apane vyAkaraNa meM nirdhArita niyama ke anusAra hai| pANini 'k' anubandha meM guNa-vRddhi kA niSedha karate haiM to kAtantrakAra ko 'Na' anubandha meM ukta kArya abhISTa hai| astu 'ksa' tathA 'saNa' meM k-Na anubandhoM ke atirikta jo sa + a = 'sa' zeSa raha jAtA hai, usI ke akAra kA lopa hotA hai| [vizeSa vacana 1. akArAnnatvAntalopo na syAt (du0 vR0)| 2. pratyayasya sarvApahArI lopa: (du0 TI0) 3. NakArAnubandhatvAd guNo na bhavati (du0 ttii0)| [rUpasiddhi] 1. adhukssaataam| aT + duh + saNa + aataam| 'duha prapUraNe' (2 / 61) isa dhAtu se adyatanIvibhaktisaMjJaka Atmanepada-pra0 pu0-dviva0 'AtAm' pratyaya, 'aD dhAtvAdihastanyadyatanIkriyAtipattiSu' (3 / 8 / 16) se dhAtupUrva aDAgama, "saNaniTa: ziDantAnnAmyupadhAdadRzaH" (3 / 2 / 25) se 'saN' pratyaya, NakAra anubandha kA prayogAbhAva, "na NakArAnubandhacekrIyitayoH" (3 / 5 / 7) se aguNa, "dahidihiduhimihirihiruhilihiluhinahivaherhAt" (3 / 7 / 30) se aniT, prakRta sUtra se akAralopa, "dAderghaH' (3 / 6 / 57) se dudhAtughaTita hakAra ko ghakAra, "tRtIyAdergha- DhadhabhAntasya dhAtorAdicaturthatvaM sadhvoH ' (3 / 6 / 100) se d ko dh, "aghoSeSvAzaTAM prathamaH" (3 / 8 / 9) se gh ko k, "nAmikaraparaH pratyayavikArAgamastha: si: SaM nuvisarjanIyaSAntaro'pi" (2 / 4 / 47) se s ko S, 'k + p' vargoM ke saMyoga se 'kS' vrnn| 2. adhukssaathaam| aT + duha + saN + aathaam| 'duha prapUraNe' (2 / 61) dhAtu se adyatanIvibhaktisaMjJaka 'AthAm' pratyaya, tathA anya prakriyA puurvvt|
Page #324
--------------------------------------------------------------------------
________________ 286 kAtantravyAkaraNam 3. adhukssi| aT + duh + saN + i| 'duha prapUraNe' (2 / 61) dhAtu se adyatanIvibhaktisaMjJaka uttamapuruSa-e0 va0 'i' pratyaya tathA anya prakriyA pUrvavat / / 713 / 714. daridrAterasArvadhAtuke [3 / 6 / 34] [sUtrArtha] sArvadhAtukabhinna pratyaya ke pare rahate 'daridrA' dhAtu ke antima AkAra kA lopa hotA hai|| 714 / [du0 vR0] tipA dhAtureva nirdishyte| daridrAterasArvadhAtukamAtre'ntasya lopo bhvti| daridrayani, adaridri, daridro vartate, daridryate, dridryaat| kathaM daridrayam ? "Atkhanoricca" (4 / 2 / 12) iti yaH, prtvaat| veti maNDUkaplutyA yuvoraniTi sani ca na syAtdaridrANam, daridrAyaka:, didridraasti|| 714 / [du0 TI0] dri0| lopamAtramatra smbdhyte'kaarsyaasmbhvaan| sa ca 'varNAntasya vidhi:' (kA0 pari0 5) ityantasya bhvti| tipetyA / nAnyat phalamasti, pAThasakhArtha iti bhaavH| asArvadhAtukamAtra ityanantara: svarAdhikAro na pryojyti| didaridrAsatoti prayojanaM ceta, vyavasthitavAdhikArAt sidhyni| yo'pyAha-veTAmanekasvarANAmapi niSThAyAmiTapratiSedham, tasyApi niSThAyAM daridrANamiti AkAralopo nAbhidhIyate, kimuktena vyavasthitavibhASAyAM prvishtiiti| viSayasaptamyA atra na pryojnm| daridrAtIti dridrH| vyadhyatINasyAtAM ceti Ne aci vA vizeSAd akarmakatvAdevAto'nupasargAn ko naasti| "Atazcopasarge, gurozca niSThAseTa:" (4 / 5 / 84, 81) ityaGpratyaye. "Adbhyo yvadaridrAteH" (4 / 5 / 104) ityatra daridrAtigrahaNaM na kartavyaM syAt, pratipattigauravaM c| kinna pazyati daridrayamiti prtyyaantrmissyte| daridrayatItyapi paratvAt pakArAgamaM baadhte| katham adridraayi| vyavasthitavAdhikArAdevAdyatanyAM vibhaassaa| yathA adaridrIt. adridraasiit| yuvorityutsRSTAnubandhayAgrahaNam / / 714 / [vi0 pa0] dridraate:| tipetyaadi| nAnyat kiJcit phalamasti dhAtusvarUpameva tipA sukhArtha nirdissttmityrthH| asArvadhAtRkamAtra iti pUrvasUtrAt svarAdhikAro na smayate iti bhaavH| didridraastiiti| "ivantarddha0' (3 / 7 / 33) ityAdinA pksse'nitt|| 718 / [samIkSA] 'daridrayati, adaridri, daridritaH, daridrimaH' ityAdi zabdarUpoM ke sAdhanArtha daridrA' dhAtughaTita AkAralopa kI AvazyakatA hotI hai| kAtantrakAra ne isakI pUrti svatantra
Page #325
--------------------------------------------------------------------------
________________ 287 tRtIye AkhyAtAdhyAye SaSTho'nuSaGgalopAdipAda: sUtra dvArA kI hai, parantu pANinIya vyAkaraNa meM etadartha svatantra sUtra nahIM hai| mahAbhASyakAra Adi vyAkhyAkAra 'daridrAtarArdhadhAtuke lopo vaktavyaH' (ma0 bhA0 6 / 4 / 110) isa vacana ko par3hakara prakRta apekSA kI pUrti karate haiN| [vizeSa vacana 1. tipetyaadi| nAnyat phalamasti, pAThasukhArtha iti bhAvaH (du0 ttii0)| 2. Adbhyo vadaridrAterityatra daridrAtigrahaNaM na kartavyaM syAt, pratipattigauravaM ca (Tu0 ttii0)| 3. nAnyat kiJcit phalamasti, dhAtusvarUpameva tipA sukhArtha nirdiSTamityarthaH (vi0 pa0) [rUpasiddhi] 1. dridryti| daridrA + in + ti| 'daridrA durgatau' (2 / 37) dhAtu se in pratyaya, prakRta sUtra se AkAra kA lopa, dhAtusaMjJA, vartamAnAsaMjJaka 'ti' pratyaya, an vikaraNa, ikAra ko guNa-ekAra tathA aayaadesh| 2. adridri| aT + daridrA + ic + t| 'daridrA durgatau' (2 / 36) dhAtu se adyatanIvibhaktisaMjJaka 'ta' pratyaya, aDAgama, prakRta sUtra se AkAra lopa, ic pratyaya tathA tlop| 3. dridrH| daridrA + ac / dridraati| daridrA' dhAtu se "ac pacAdibhyazca" (4 / 2 / 48) sUtra dvArA kartA artha meM 'ac' pratyaya tathA prakRta sUtra se AkAra kA lop| 4. dridraate| daridrA + yaN + te| 'daridrA' dhAtu se karmArthaka vartamAnAsaMjJaka Atmanepada-pra0 pu0-e0 va0 'te' pratyaya, "sArvadhAtuke yaN' (3 / 2 / 31) se 'yaNa' pratyaya tathA prakRta sUtra se aakaarlop| 5. dridryaat| daridrA + yaat| 'daridrA' dhAtu se AzIvibhaktisaMjJaka 'yAt' pratyaya tathA prakRta sUtra se AkAra kA lop|| 714 / 715. vazcimasjodhuTi [3 / 6 / 35] [sUtrArtha dhuTsaMjJaka varNa ke pare rahate 'vazc-masj' dhAtuoM ke antima varNa kA lopa hotA hai|| 715 / [du0 vR0] vazcimasjodhuTi pare'ntasya lopo bhvti| vraSTA, vkssyti| maGktA, mkssyti| nAgame'ntaraGgatvAt sasya tRtIye sati pshcaallopH| dhuTIti kim ? vRshcyte|| 715 /
Page #326
--------------------------------------------------------------------------
________________ 288 kAtantravyAkaraNam [du0 TI0] vrazci0 / vrazciriha zopadho na sopadha ityasyAntalopa ucyte| masjezca svarAt paro nakArAgama iti madhyasya sakArasya lopo na praapnoti| magnaH, mgnvaaniti| anuSaGgalopo na syaadityntlopH| "sko: saMyogAdyorante ca" (3 / 6 / 54) ityatra saMyogAdigrahaNam upalakSaNArthaM madhyasyApi lopa ityagatikAnAM gatiriyam / / 715 / [vi0 pa0] vrazci0 / vrazceriha zopadhatvAt saMyogAdilopo nAstItyantalopa ucyte| tathA masjerantaraGgatvAd "masjinazoTi" ( 3 / 5 / 31) iti nakArAgame kate sakArasyAnAditvAt "sko: saMyogAdyorante ca" (3 / 6 / 54) iti lopo naasti| ato'ntaraGgatvAdeva "dhuTAM tRtIyaH" (2 / 3 / 60) iti sasya dtvm| "tavargazcaTavargayoge caTavargoM" (2 / 4 / 46) iti kRte jalopa ityetadevAha-nAgama ityaadi|| 715 / [bi0 TI0] vrshci0| vraSTA, vrakSyatIti vRttiH| nanvatrAntalope "pratyayalukAM cAnAm' (4 / 1 / 4) iti pratiSedhaH kathanna syAditi cet, niSedho'pi bhRjAdipAThAnna syAt, tarhi maGkteti na sidhyati ? satyam, dhAtuzrutakAryaM tena niSidhyate, yathA guNo diirghshc| tarhi dIrghAdikRte dhAtoH zrutiH tathA "cavargasya kiH" (3 / 6 / 55) ityanenApi syAt / tarhi vargagrahaNaM vyaktyavadhAraNArthaM bhaviSyatIti kazcit / / 715 / [samIkSA] 'vaSTA, vrakSyati' ityAdi zabdarUpoM ke sidadhyartha donoM vyAkaraNoM meM bhinna prakriyA kA Azraya liyA gayA hai| kAtantrakAra vrazc + tA' isa sthiti meM calopa, takAra ko TakAra tathA zakAra ko SakArAdeza karake 'vraSTA' zabda siddha karate haiN| jaba ki pANini ke anusAra "sko: saMyogAdyorante ca'' (a0 8 / 2 / 29) se salopa, "vazcabhrasjasRjamRjayajarAjabhrAjacchazAM Sa:' (a0 8 / 2 / 36) se cakAra ko SakAra tathA "STunA STuH" (a0 8 / 4 / 41) se takAra ko TakArAdeza karane para yaha zabda siddha hogaa| isase pANini ke anusAra 'vrasc' dhAtu ko sopadha kahA jaaegaa| mAdhavIya dhAtuvRttikAra ne kahA hai-- "tatreDabhAve jhalparatvAt "sko:'" (a0 8 / 2 / 29) iti salApa, vrazcAdinA Satve, STutvam-vraSTA, vrkssyti| vRzcitA, vRzcipyati'' (mA0 dhA0 vR0, tu0 14 - o vazcU chedne)| isa prakAra prakriyAbheda hone para bhI kAryoM kI dRSTi se samAnatA hI [vizeSa vacana] 1. nAgame'ntaraGgatvAt sasya tRtIye sati pazcAllopa: (du0 tto0)| 2. vRzciriha zopadho na sopadha ityasyAntalopa ucyata (du. tto0)|
Page #327
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIye AkhyAtAdhyAye SaSTho'nuSaGgalopAdipAda: 289 3. "sko: saMyogAdyorante ca' ityatra sNyogaadigrhnnmuplkssnnaarthm| madhyasyApi lopa ityagatikAnAM gatiriyam (Tu0 ttii0)| 4. tazceriha zopadhatvAt saMyogAdilopo nAstItyantalopa ucyate (vi0 p0)| 5. vargagrahaNaM vyaktyavadhAraNArtha bhaviSyatIti kazcit (bi0 ttii0)| [rUpasiddhi] 1. vrssttaa| vazc + taa| 'vazcU chedane' (5 / 19) dhAtu se zvastanIvibhaktisaMjJaka parasmaipada- pra0 pu0-e0 va0 'tA' pratyaya, prakRta sUtra se cakAralopa, "chazozca" (3 / 6 / 60) se zakAra ko SakAra tathA "tavargasya SaTavargAsavarga:' (3 / 8 / 5) se takAra ko ttkaaraadesh| 2. vkssyti| vrazc + syti| 'vazcU chedane' (5 / 19) dhAtu se bhaviSyantIsaMjJaka parasmaipada-pra0 pu0 - e0 va0 'syati' pratyaya, prakRta sUtra se cakAralopa, zakAra ko SakAra, "SaDho: ka: se' (3 / 8 / 4) se SakAra ko kakAra, "nimittAt pratyayavikArAgamastha: saH Satvam'' (3 / 8 / 26) se sakAra ko SakAra tathA 'ka-S' saMyoga se ksskaar| 3. maGktA / masj + taa| 'Tu masjo zuddho' (5 / 51) dhAtu se zvastanIsaMjJaka pa0 pa0 - pra0 pu0 - e0 va0 'tA' pratyaya, "masjinazodhuTi'' (3 / 5 / 31) se nakArAgama, "dhuTAM tRtIyaH" (2 / 3 / 60) se sakAra ko dakAra, "tavargazcaTavargayoge caTavargo' (2 / 4 / 46) se dakAra ko jakAra prakRta sUtra se jakAra kA lopa, "cavargasya kirasavarNe" (3 / 6 / 55) se jakAra ko kakAra, "manoranusvAro ghuTi" (2 / 4 / 44) se nakAra ko anusvAra tathA "varge vargAnta:' (2 / 4 / 45) se anusvAra ko ddkaaraadesh| 4. mkssyti| masj + syti| 'Tu masjo zuddhau' (5 / 51) dhAtu se bhaviSyantIvibhaktisaMjJaka - pa0 pa0 - pra0 pu0 - e0 va0 syati' pratyaya, nakArAgama, s ko d, d ko j, prakRta sUtra se jakAralopa, j ko k, s ko S, 'k + S' milakara 'kSa' varNa, n ko anusvAra tathA anusvAra ko vargAnta DakAra aadesh|| 715 / 716. yanyokArasya [3 / 6 / 36] [sUtrArtha 'yan' vikaraNa ke pare rahate dhAtu ke okAra kA lopa hotA hai|| 716 / [du0 vR0] dhAtorokArasya yani pare lopo bhvti| dyati, syti| yanIti kim ? upoyte| panimittAdeza: pUrvasmin sa eva / / 716 / [du0 TI0] yanyo / nakAragrahaNaM "divAderyan" (3 / 2 / 33) ityasyaiva parigrahArtha- mityaahyniityaadi| upapUrvasya vebo yajAditvAt samprasAraNam / / 716 /
Page #328
--------------------------------------------------------------------------
________________ 290 kAtantravyAkaraNam [vi0 pa0] ynyo0| 'upoyate' iti upapUrvo 'veJ tantusantAne' (1 / 611) yajAditvAd yaNi smprsaarnnmukaarH| tata: "uvaNe o" (1 / 2 / 3) ityotve paralope kRte ca dhAtorokAro na bhavati, tat kathamiha prAptirityAha - prnimittetyaadi|| 716 / [samIkSA] 'dhati, syati' Adi zabdarUpa dhAtghaTita okAra kA lopa karane ke bAda hI siddha hote haiN| donoM hI vyAkaraNoM meM isa abhISTa okAralopa kI vyavasthA kI gaI hai| pANini kA sUtra hai- "otaH zyani'' (a0 7 / 3 / 71) / [vizeSa vacana] 1. paranimittAdeza: pUrvasmin sa eva (du0 vR0)| 2. nakAragrahaNaM divAderyan ityasyaiva parigrahArtham (du0 ttii0)| [rUpasiddhi] 1. dyti| do + yan + ti| do avakhaNDane' (3 / 22) dhAtu se vartamAnAvibhaktisaMjJaka parasmaipada - pra0 pra0 - e0 va0 ti' pratyaya, "divAderyana" (3 / 2 / 33) se 'yan' vikaraNa tathA prakRta sUtra se okAra kA lop| 2. syti| so + yan + ti| 'So antakarmaNi' (3 / 21) dhAtu se vartamAnAsaMjJaka 'ti' pratyaya, "dhAtvAde: SaH saH' (3 / 8 / 24) se dhAtugata SakAra ko sakAra, 'yan' vikaraNa tathA okAra kA lop|| 716 / 717. AkArasyosi [3 / 6 / 37] [sUtrArtha] 'us' pratyaya ke pare rahate dhAtu ke AkAra kA lopa hotA hai|| 717 / [du0 vR0] dhAtorAkArasya lopo bhavati usi pre| udaguH, aduH, aru:, aluH|| 717 / [du0 TI0] AkAra0 / 'acakAsuH, azAsuH' ityatra na bhavati, vyvhittvaadaakaarsyeti| AkAreNa dhaaturvishissyte| 'vizeSaNena ca tadantavidhiH' (kA0 pari0 3) ityAkArAntasya dhAtoriti parokSAyAmusi siddhatvAdusAdeza iha gRhyte|| 717 / [vi0 pa0] aakaarsy0| 'udaguH, aduH' iti adyatanyan, iNo gAH, "iNsthA0' (3 / 4 / 93) ityAdinA sico lopH| 'aruH, alu:' iti hyastanyan, adAditvAd ano
Page #329
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIye AkhyAtAdhyAye SaSTho'nuSaGgalopAdipAdaH 291 luk| sarvatra "ana us sijabhyastavidAdibhyo'bhuvaH" (3 / 4 / 31) ityana usaadeshe'nenaakaarlopH|| 717 / [samIkSA] _ 'aduH, papuH, tasthuH, aru:' Adi zabdarUpoM meM AkAralopa kA vidhAna donoM hI vyAkaraNoM meM kiyA gayA hai| pANini kA sUtra hai- "Ato lopa iTi ca' (a0 6 / 4 / 64) / kAtantrakAra ne sandhyakSarasaMjJaka vargoM ke pare rahate "sandhyakSare ca' (3 / 6 / 38) yaha agrima sUtra banAyA hai, parantu pANini ke ukta sUtra (6 / 4 / 64) se hI kArya sampanna ho jAtA hai| zabdalAghava aura arthalAghava kI dRSTi se ina sUtroM kI racanA samIcIna hI kahI jaaegii| [rUpasiddhi] 1. udguH / ud + aT + iN + adytnii-an-us| 'ud' upasargapUrvaka 'iN gatau' (2 / 13) dhAtu se adyatanIvibhaktisaMjJaka pa0 pa0-pra0 pu0-ba0 va0 'an' pratyaya, "iNo gA" (3 / 4 / 84) se 'iN' ko 'gA' Adeza, aDAgama, an ko usAdeza, sic, sic kA lopa, prakRta sUtra se AkAra kA lopa tathA sakAra ko visrgaadesh| 2. aduH| aT + dA + adytnii-an-us| 'Du dA dAne' (2 / 84) dhAtu se adyatanIsaMjJaka 'an' pratyaya, aDAgama, an ko usa Adeza, AkAralopa, sica, usakA lopa tathA sakAra ko visrgaadesh| 3. aruH| aT + rA + hystnii-an-us| 'rA dAne' (2 / 22) dhAtu se hyastanIsaMjJaka- pa0 pa0-pra0 pu0-ba0 va0 'an' pratyaya, aDAgama, an ko us Adeza, anluk, AkAralopa tathA sakAra ko visrgaadesh|| 717 / 4. aluH| aT + lA + hyastanI - an - us| 'lA dAne' (2 / 22) dhAtu se hyastanIsaMjJaka pa0 pa0-pra0 pu0 - ba0 va0 'an' pratyaya, aDAgama, an ko usa Adeza, anluk, AkAralopa tathA sakAra ko visrgaadesh|| 717 / 718. sandhya kSare ca [3 / 6 / 38] [sUtrArtha] sandhyakSarasaMjJaka varNa ke pare rahate dhAtu ke AkAra kA lopa hotA hai|| 718 / [du0 vR0] dhAtorAkArasya lopo bhavati sandhyakSare ca prtH| vyatire, vytile|| 718 / [du0 TI0] sandhya0 / edaitoriti siddhe sandhyakSaragrahaNaM sukhpaatthaarthm|| 718 /
Page #330
--------------------------------------------------------------------------
________________ 292 kAtantravyAkaraNam gaa| [vi0 pa0] sandhya0 / vyatire ityaadi| vyatipUrvo 'rA lA dAne' (2 / 22), "aniyame cAgatihiMsAzabdArthahasaH" (3 / 2 / 42-66) iti rucAditvAdAtmanepadam, vartamAnAyA uttamapuruSasyaikavacanam, pUrvavad vikaraNasya luk / / 718 / [samIkSA] draSTavya, pUrvasUtra 717. [vizeSa vacana] 1. edaitoriti siddhe sandhyakSaragrahaNaM sukhapAThArtham (du0 ttii0)| [rUpasiddhi] 1. vytire| vi + ati + rA + e| 'vi - ati' upasargapUrvaka 'rA dAne' (2 / 22) dhAtu se vartamAnAsaMjJaka uttamapuruSa-ekavacana 'e' pratyaya, an vikaraNa kA luk tathA prakRta sUtra se dhAtughaTita AkAra kA lop| 2. vytile| vi + ati + lA + e| 'vi - ati' upasargapUrvaka 'lA dAne' (2 / 22) dhAtu se vartamAnAsaMjJaka u0 pu0 - e0 va0 'e' pratyaya, an vikaraNa kA luk tathA prakRta sUtra se AkAra kA lop|| 718 / 719. aste: sau [3 / 6 / 39] [sUtrArtha 'si' pratyaya ke pare rahate 'as' dhAtu ke antima varNa 's' kA lopa hotA hai|| 719 / [du0 vR0] aste: sau pare'ntasya lopo bhvti| asi| katham AsI:, laakssnniktvaat| 'Addhvam, AzAddhvam' iti sasya tRtIye'pi dhve uccaarnnsyaabhedaat| ha ekAre vaktavyaH - vytihe| katham IhAmAse ? tipA dhAtusvarUpanirdezAt / / 719 / [du0 TI0] asteH| sAvitIkAra ihoccAraNArthaH pratipattavyaH / tena 'vyatise' akArasakAralope 'se' iti pratyayamAtraM pdm| kthmityaadi| astemustanyAM sAvavazyamITA bhavitavyam, tatazca vyvdhaanmityaah-laakssnniktvaaditi| naitat sUtrakArasya matam paatthsukhaarthmev| tarhi uccAraNArthaM vidadhyAnna tvikAraM sndigdhtvaat| tasmAd aste: kriyAvinimaye satyAtmanepade nAsti salopa iti| anya Aha - Atmanepadameva nAbhidhIyate itIkAramantareNa pArizeSyAt sireva pratIyate itIkAraH sukhprtipttyrthH| 'Addhvam, AzAddhvam' iti 'Asa upavezane, AGa: zAsu icchAyAm' (2 / 45, 46), zastanyA dhvam ? stym| (pUrvapakSavAdI Aha-yad vRttau siddhAnto dattastad 'Addhvam, AzAddhvam' ityAdau
Page #331
--------------------------------------------------------------------------
________________ 293 tRtIye AkhyAtAdhyAye SaSTho'nuSaGgalopAdipAda: stymeveti)| dhAtoH sasyApi dhakAre lopo vaktavya eva cakAdhIti siddhaye, tdst| cakAddhIti bhvitvym| anyastu cakAdhIti pramANayan sico dhakAra iti dvisakAraM paThati, dhAtusakArasya sicshceti| bhASyakAro'pyAha - dhe sakArasico lopazcakAdhIti pryojnm| AzAdhvaM tu kathaM jaztvaM sakArasya bhvissyti|| sarvamatra prasiddha syAt zrutizcAtra na bhidyte| luGazcApi na mUrdhanye grahaNaM seTi dussyti|| jaztvaM tRtIyatvaM luGo'dyatanyAzcApi mUrdhanye Dhatve grahaNaM na kartavyam ? stym| seTi duSyatIti alviddhvmiti| idamasamIkSitamiva dRzyate yadi luGgrahaNaM na syAt / akRddhvmiti| kena DhatvaM syaat| atha "hrasvAccAniTaH" (3 / 6 / 52) iti nocyte| 'akRta, akRthAH' iti kena sidhyti| ha ityaadi| hakAra: ekAre vaktavya evetyrthH| aste: sasya chandasi dRzyate na bhaassaayaamiti|| 719 / [vi0 pa0] asteH| sAvitIkAra uccAraNArthaH, tena vyatIhAraviSayAdasterAtmanepade se pare 'vyatise' ityapi bhvti| iha akArasakArayorlope kRte 'se' iti pratyayamAtraM pdm| idaM tarhi na sidhyatItyAha - kthmityaadi| "asterdisyoH' (3 / 6 / 87) iti hyastanyA: sAvitITa, tena vyavadhAnAllopo na bhvti| atha iTastadgrahaNena grahaNAnnAsti vyvdhaantaa| evantarhi lAkSaNikatvam 'AgamA yadguNIbhUtAste tadgrahaNena gRhyante' (kA0 pari0 14) ityanena lakSaNena serIsarUpasya tadpopAdAnAdetena prmtmaadrshitm| iha punarikAra: kAryArtha ev| anyathA uccAraNArthamakArameva kuryAd asandigdhArthatvAt, tasmAd vartamAnAyA eva siravaziSyate, kuto'nyatra praaptiH| ata eva Atmanepade vyatise' itIha bhvitvym| anyastu manyate kriyAvinimaye'rthe'sterAtmanepadameva nAbhidhIyate, tadA pArizeSyAdeva siravagamyate itIkAraH sukhArtho bhvtiiti| 'Addhvam, AzAddhvam' iti| 'Asa upavezane, AGaH zAsa icchAyAm' (2 / 45, 46) hastanyA dhvam, "dhuTAM tRtIyazcaturtheSu" (3 / 8 / 8) iti sakArasya dakAraH, tena dhAtusakArasya dhakAre lopo na vktvyH| iti yadapi cakAdhIti prayojanam, tdpysnggtm| iha cakAddhIti bhvitvym| ata eva "hudhuDbhyAM herSiH" (3 / 5 / 35) ityatra vRttikRtA 'juhudhi, cakAddhi' ityudaahRtm| ihetyaadi| atrApi puurvvdaatmnepdmev| kthmityaadi| "nAmyAdergurumato'nRccha:" (3 / 2 / 19) ityaamR| tata: "asabhuvau ca parasmai" (3 / 2 / 23) ityasa, dvivacanam, "asyAdeH sarvatra" (3 / 3 / 18) iti dIrghatve virUpo'yaM vartate ityaah-tipetyaadi| tadetanna vaktavyam, chaandstvaat|| 719 /
Page #332
--------------------------------------------------------------------------
________________ 294 kAtantravyAkaraNam [bi0 TI0 ] asteH / sAviti ikAra uccAraNArthaH iti / nanu kimuktam, kiM sakArAdau pratyaye, udasvit sakAro'vayavo yasya tasmin pratyaye na vA sakArAntapratyaye tatra yadi sakArAdau pratyaye iti vaktavyaM tadA AsIrityatra prAptireva nAstIti ITi sati IkArAditvAt / kathamuktaM lAkSaNikatvAditi / yadi sakAro'vayavo yasyeti gRhyate tadA vasthasoH parayoreva prAptiH syaat| yadi sakArAnte pratyaye iti tathApi pUrvadoSa eva syAt / tasmAdatra sarve laalaayitaaH| tatrAha paNDitaH - yuSmatkartRkagrahaNena vAsA vyAvRtyate / yuSmatkartRka ekavacanapratipAdakaH sakArazca gRhyate / ata eva AsIrityatrApi syAt / tatrAha lAkSaNikatvAditi / / 719 / [samIkSA] - 'asi, vyatise' ityAdi zabdarUpoM ke siddhyartha asdhAtugata sakAra kA lopa donoM hI vyAkaraNoM meM kiyA gayA hai| pANini kA sUtra hai - "tAsastyorlopaH " (a0 7 / 4 / 50) / ata: ubhayatra samAnatA hai / kAtantravyAkhyAkAroM ne vividha AcAryoM ke matoM kA ullekha kiyA hai| [vizeSa vacana ] 1. tipA dhAtusvarUpanirdezAt (du0 vR0) / 2. sAvitIkAra ihoccAraNArthaH pratipattavyaH (du0 TI0 ; vi0 pa0; bi0 TI0 ) / 3. naitat sUtrakArasya matam pAThasukhArthameva (du0 TI0 ) / 4. ikAraH sukhapratipattyarthaH (du0 TI0 ) / 5. asteH sasya chandasi dRzyate na bhASAyAmiti (du0 TI0 ) / 6. etena paramatamAdarzitam (vi0 pa0 ) / 7. anyastu manyate kriyAvinimaye'rthe'sterAtmanepadameva nAbhidhIyate tadA pArizeSyAdeva siravagamyate itIkAraH sukhArtho bhavatIti (vi0 pa0 ) / [rUpasiddhi] 1. asi / as + anluk + si| 'asa bhuvi' (2 / 28) dhAtu se vartamAnAvibhaktisaMjJaka parasmaipada ma0 pu0 - e0 va0 'si' pratyaya, "an vikaraNa: kartari'" (3 / 2 / 32) se 'an' vikaraNa, 'adAderlug vikaraNasya " ( 3 / 4 / 92) se usakA luk tathA prakRta sUtra se sakAra kA lopa / / 719 / 720. asandhyakSarayorasya tau tallopazca [ 3 / 6 / 40 ] [sUtrArtha] yahA~ dhAtuprakaraNa meM akAra - sandhyakSara varNa ke pare rahate pUrvavartI akAra ke sthAna meM akAra athavA sandhyakSara varNa Adeza tathA paravartI akAra - sandhyakSara varNa kA lopa bhI hotA hai / / 720 /
Page #333
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIye AkhyAtAdhyAye SaSTho'nuSagalopAdipAdaH 295 [du0 vR0] iha dhAtuprastAve'kArasandhyakSarayorvarNayoH parayorakArasya sthAne tAvakArasandhyakSare varNoM bhavataH, yathAsaMkhyaM tayozca nimittabhUtayorlopo bhvti| cikIrSati, dIvyanti, pacante, pce| asyeti kim ? yaanti| asandhyakSarayoriti kim ? pcti| asya lopa iti siddhe tau tallopazceti kim ? pcynte| nalopo mA bhUt / / 720 / [du0 TI0] asandhya0 / iha dhAtuprastAve ityaadi| "akAre lopam" (2 / 1 / 17) ityanena na sidhyati, samAnalakSaNo dIrgha: syAt, ekAre'pyaitvamiti bhaavH|| 720 / [vi0 pa0] asandhya0 / nanu cakAre lopamiti vacanAdakAre pare'kAra eva na vidyate tat kathamasyAkAraH kriyte| tdyuktm| liGgaviSayatvAttasyeti Aha - iheti| tena samAnalakSaNasya diirghsyaikaare'pyaitvmsyaapvaado'ymaarbhyte| tAviti tacchabdo'kArasandhyakSare napuMsake parAmRzannapi puMlliGganirdiSTau varNAvityadhyAhArAd iti darzayannAha -akArasandhyakSare vrnnaaviti| asya lopa ityaadi| sUtraM puna: asandhyakSarayorasya lopa iti| nalopo mA bhuuditi| "Atmane cAnakArAt" (3 / 5 / 39) itynenetyrthH|| 720 / [bi0 TI0] asandhya0 / dvandve svapadapradhAnatvAd vibhaktyA saha yasya liGgaM bhajate'tra vibhaktyA saha sandhyakSarapadasya sannidhAnatvam / atastasyA vizeSaNe napuMsakatvaM prApnotIti tatrAha - varNA itydhyaahaaraat| tarhi dvandvaikatvam ityatra katham 'azvavaDavau, ashvvddvaaH'| azvazca vaDavA cAzvavaDave, azvavaDavA iti syAt, striilinggtvaat| tatrAha TIkAkAraH - kecit pUrvapadasya liMGgaM bhajante iti tau tallopazceti jnyaapkaat| akArasandhyakSarayo: kRte samAse ekapadasya liGgaM gRhiitmityrthH| yadi varNazabdAdhyAhArastadA kathamidaM saMgacchate ? satyam, vrnnshbdenaadhyaahaarypkssmaashrityoktm| asyeti kimiti vRttiH| avarNAdityAstAmiti kecit| yad vA takArastadabhAve savarNasyeti nyAyo mnyte| avarNa ityatra varNagrahaNAt, yadyevaM nyAyo manyate tadA yAntItyatra syAt / asandhyakSarayoriti kimiti vRttiH| asandhyakSaragrahaNAbhAve tasya vizeSaNaM pdmpyaayaatm| asya parastallopazceti kuryAditi hemkromaaptisenaavaahtuH| paNDitastvAha - sUtraM khaNDayitvA bhinnayogaM karomItyatra prmaannaabhaavH| "asya tau tallopazca" ityaastaam| asyArthaH - asya tau bhavato yayoH pratyayayoranubhUtaprayoge tallopazceti tayoranubhUtayorlopa ityrthH| tarhi anubhUte ki pramANam, tizabde pare bhavatu ityAha - pctiityaadi| alopa iti siddhe ityaadi| nanu kathamidamuktaM yAvatA "Atmane cAnakArAt" (3 / 5 / 39) ityatrAnakAragrahaNasAmarthyAdekAralopAt prAk prtissedhstto'sndhykssrvidhirityuktm|
Page #334
--------------------------------------------------------------------------
________________ 296 kAtantravyAkaraNam paJjIkRtA ano lopa ityAstAm, kiM to tallopazceti vacanena, tarhi yathA vacanAt 'pacante' ityAdau prAk pratiSedhastathA 'Anate' ityatrApi anulopAta prAka nakAralopasya pratiSedhaH kathaM na syaat| tasmAd vacanAt prAk pratiSedha iti yaduktaM tasyAyamAzaya iti asandhyakSaretyAdinA'kAralope'kArAt paro'ntirna bhavatIti tau tallopagrahaNAt, kintu antireva na bhavati akaarlopaat| tatrAha - vacanAt prAk pratiSedha iti| idaM tu tau tllopgrhnnsthitaavev| nanu sandhyakSaravidhitve sati akAralopAt para: antireva na bhavati, anenaiva nyAyena nakAralopo na bhaviSyati kiM nakArAditi vacanena ? stym| 'ekadezavikRtamananyavat' (kAla pari0 1) iti nyaayenaantirev| tarhi vacanAt prAk pratiSedha iti kimuktam ekadezavikRtamiti nyAyo nAstyeva ? satyam, tatra vibhaktigrahaNe dUSaNaM syaat| atra ca jAtipakSe dUSaNaM syAt / / 720 / [samIkSA] 'cikIrSati, pacanti, pacante, yaje' Adi zabdarUpoM ke siddhyartha 'a + a' yA 'a + e' isa sthiti meM eka akAra ko banAe rakhane tathA dUsare akAra ke lopa kI apekSA hotI hai| isakI apekSA kAtantrakAra ne pUrvavartI akAra ke sthAna meM 'akAra-ekAra' Adeza tathA paravartI akAra-ekAra kA lopa kiyA hai, parantu pANini ne pUrva-para ke sthAna meM pararUpa ekAdeza karake ukta rUpa siddha kie haiN| pANini kA sUtra hai- "ato guNe'' (a0 6 / 1 / 97) / / ___ vyAkhyAkAroM ne kahA hai ki yahA~ dhAtuoM kA prakaraNa hone ke kAraNa "akAre lopam' (2 / 1 / 17) sUtra se kArya siddha nahIM ho sktaa| phalata: samAnalakSaNa dIrgha tathA ekAra ko aikAra na ho, ata: isa sUtra ko banAne kI AvazyakatA huii| prasaGgata: 'hemakara-umApatisena-paNDita' Adi AcAryoM ke abhimata bhI dikhAe gae haiN| [vizeSa vacana] 1. 'asya lopaH' iti siddhe tau tallopazceti kim ? pacyante, nalopo mA bhUt (Tu0 vR0)| 2. iha dhAtuprastAve ityAdi akAre lopam ityanena na sidhyati, samAnalakSaNo dIrgha: syAt, ekAre'pyaitvamiti bhAva: (Tu0 ttii0)| 3. varNazabdenAdhyAhAryapakSamAzrityoktam (bi0 ttii0)| 4. paNDitastvAha-sUtraM khaNDayitvA bhinnayogaM karomItyatra pramANAbhAvaH, asya tau tallopazcetyAstAm (bi0 ttii0)| 5. tatra vibhaktigrahaNe dUSaNaM syAt / atra ca jAtipakSe dUSaNaM syAt (bi0 ttii0)|
Page #335
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIye AkhyAtAdhyAye SaSTho'nupaGgalopAdipAda: 297 [rUpasiddhi] 1. cikiirssti| kR + san + an + ti| krtumicchti| sanpratyayAnta 'cikIrSa' dhAtu se vartamAnAvibhaktisaMjJaka parasmaipada-pra0 pu0-e0 va0 'ti' pratyaya, "an vikaraNaH kartari'' (3 / 2 / 32) se 'an' vikaraNa, prakRta sUtra se sanpratyayastha akAra ko akArAdeza tathA 'an' vikaraNa vAle akAra kA lop| 2. diivynti| div + yan + anti| 'divu krIDAvijigISAvyavahAradyutistutikAntigatiSu' (3 / 1) dhAtu se vartamAnAvibhaktisaMjJaka pa0 pa0-pra0pu0-ba0 va0 anti' pratyaya, "divAderyan' (3 / 2 / 33) se 'yan' vikaraNa, 'n' anubandha kA prayogAbhAva, "nAmino rvorakurcharorvyaJjane" (3 / 8 / 14) se dhAtugata vakAra kI upadhA ikAra ko dIrgha, 'dIvya + a + anti' isa avasthA meM "akAre lopam' (2 / 1 / 17) se yan-vikaraNaghaTita akAra kA lopa, prakRta sUtra dvArA 'an' vikaraNa vAle akAra ko akArAdeza tathA paravartI 'anti' pratyayaghaTita akAra kA lop| 3. pcnte| pac + a + ante| 'Du pacaS pAke' (1 / 603) dhAtu se vartamAnAsaMjJaka 'ante' pratyaya, 'an' vikaraNa, prakRta sUtra se avikaraNavAle akAra ko akArAdeza tathA paravartI akAra kA lop| 4. pce| pac + a + e| 'Du pacaS pAke' (1 / 603) dhAtu se vartamAnAsaMjJaka u0 pu0-e0va0 'e' pratyaya, 'an' vikaraNa, prakRta sUtra se anvikaraNa vAle akAra ko ekArAdeza tathA paravartI ekAra kA lop|| 720 / / 721. dIdhIvevyorivarNayakArayoH [3 / 6 / 41] [sUtrArtha] ivarNa tathA yakAra ke pare rahate 'dIdhI-vevI' dhAtuoM ke antima IkAra kA lopa hotA hai|| 721 / [du0 vR0] dIdhIvevyorivarNayakArayoH parayorantasya lopo bhvti| AdIdhitA, aavevitaa| AdIdhIta, aaveviit| AdIdhyate, aavevyte| ivarNayakArayoriti kim ? AdIdhyakaH, aavevykH| AdIdhyanam, aavevynm| na yathAsaGkhyamiheti, na tu pratyekaM dhAtavo dvivcnaat|| 721 / [du0 TI0] dIdhI0 / na ythaasngkhymiheti| ivarNo hi hrasvadIrghatvena vrnndvym| samudAyamapekSya ca dvivacanamiti vivakSayA na ythaasNkhymityrthH| zabdApekSayA na bhavati, anitytvaabhyupgmaat| na tvityaadi| 'dIG kSaye, pIG anAdare, veJ tantusantAne, vI prajane'
Page #336
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAtantravyAkaraNam 298 (3 / 83, 84; 2 / 14; 1 / 612) / evaM vijJAyamAne bahuvacanaM prasajyeta, bhASAyAmapi dRSTayordIdhIvevyorgrahaNamityarthaH / / 721 / [vi0 pa0] diidhii0| na ythaasngkhymiheti| ivarNo hi hrasvadIrghatayA bhidyate, tatastrINi ca nimittAnIti vaiSamyAnna ythaasngkhymityrthH| dvivacanaM tu smudaayvivkssaayaam| na tvityaadi| 'dIG kSaye, dhIG anAdare, veJ tantusantAne, vI prajane' (3 / 83, 84; 2 / 14; 1 / 612) / yadyete catvAro dhAtavaH syustadA bahuvacanaM bhavatIti bhAvaH / / 721 / [samIkSA] 'AdIdhitA, AvevIta, AdIdhyate' ityAdi zabdarUpoM ke siddhyartha 'dIdhI-vevI' dhAtuoM ke antima IkAra ke lopa kI vyavasthA donoM hI vyAkaraNoM meM kI gaI hai| pANini kA sUtra hai- "yIvarNayordIdhIvevyoH '' (a0 7 / 4 / 53) / kAtantrakAra kA ivarNayakArayoH' yaha nirdeza jitanA spaSTAvabodhaka hai utanA 'yIvarNayoH' yaha pANinIya nirdeza nahIM hai| kucha AcArya 'dIdhI-vevI' dhAtuoM kA prayoga kevala veda meM hI mAnate haiM, parantu AcArya zarvavarmA ke anusAra unakA prayoga bhASA = laukika saMskRta meM bhI hotA hai| ata: unake IkAralopa - hetu sUtra banAyA gayA hai| isa viSaya meM jJAtavya hai ki zarvavarmA ne vaidika zabdoM ke sAdhanArtha sUtra nahIM banAe haiN| [vizeSa vacana] 1. na yathAsaMkhyamiheti, na tu pratyeka dhAtavaH, dvivacanAt (du0 vR0)| 2. ivarNo hi hrasvadIrghatvena varNadvayam, samudAyamapekSya ca dvivacanamiti vivakSayA na yathAsaGkhyamityartha: (du0 ttii0)| 3. bhASAyAmapi dRSTayordIdhIvevyorgrahaNamityarthaH (Tu0 ttii0)| [rUpasiddhi] 1. aadiidhitaa| AG + dIdhI + taa| 'AG' upasargapUrvaka 'dIdhI' dIptidevanayo:' (2 / 57) dhAtu se zvastanIsaMjJaka pra0 pu0-e0 va0 'tA' pratyaya, "iDAgamo'sArvadhAtukasyAdiLaJjanAderayakArAde:'' (3 / 7 / 1) se iDAgama tathA prakRta sUtra se dhAtu ke antima IkAra kA lop| 2. aavevitaa| AG + vevI + taa| 'AG' upasargapUrvaka vevIG vetinA tulye' (2 / 58) dhAtu se zvastanIsaMjJaka 'tA' pratyaya, iDAgama tathA IkAra kA lop| 3. aadiidhiit| AG + dIdhI + iit| 'AG' upasargapUrvaka 'dIdhIG dIptidevanayo:' (2 / 57) dhAtu se saptamIsaMjJaka pra0 pu0 - ekavacana 'Ita' pratyaya tathA prakRta sUtra se IkAra kA lop| 4. aaveviit| AG + vevIG + iit| 'AG' upasargapUrvaka 'vevIG vetinA
Page #337
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIye AkhyAtAdhyAye SaSTho'nuSaGgalopAdipAda: 299 tulye' (2 / 58) dhAtu se saptamIsaMjJaka pra0 pu0 - e0 va0 'Ita' pratyaya tathA prakRta sUtra se IkAra kA lop| ___5. aadiidhyte| AG + dIdhIG + yaN + te| 'AG' upasargapUrvaka 'dIdhIG dIptidevanayo:' (2 / 57) dhAtu se vartamAnAsaMjJaka pra0 pu0 - e0 va0 'te' pratyaya, "sArvadhAtuke yaN" (3 / 2 / 31) se 'yaNa' pratyaya tathA prakRta sUtra se iikaarlop| 6. aavevyte| AG + vevI + ya + te| AG' upasargapUrvaka 'vevIG vetinA tulye' (2 / 58) dhAtu se vartamAnAsaMjJaka bhAvakarthika pra0pu0-e0va0 'te' pratyaya, yaN pratyaya tathA iikaarlop|| 721 / 722. nAmivyaJjanAntAd AyerAdeH [3 / 6 / 42] [sUtrArtha] nAmyanta tathA vyaJjanAnta zabdoM se hone vAle 'Ayi' pratyaya ke AkAra kA lopa hotA hai|| 722 / [du0 vR0] nAmyantAd vyaJjanAntAccAyerAderlopo bhvti| agnIyate, raiyate, vidvasyate, andduhyte| brAhmaNIvAcarati braahmnnaayte| nityatvAt puNvdbhaavH| sannipAtalakSaNaM syAditi naamigrhnnm|| 722 / [du0 TI0] ___nAmi0 / nAmI ca vyaJjanaM ca te ante yasyeti dvandvAt paraM yat zrUyate tallabhate pratyekamabhisambandhamiti siddhavibhAgo'vasIyate ityAha-nAmyantAd vynyjnaantaacceti| 'pratyayasya sarvApahArI lopa:' (kA0 pari0 25) ityaadigrhnnm| atha kimarthaM nAmigrahaNaM yattvAdiSu kRteSu vyaJjanAntatvAt sidhyati 'nimittAbhAve naimittikasyApyabhAvaH' (kA0 pari0 27) iti puna migrahaNaM syAditi bhaavH| tdyuktmityaah-snnipaatetyaadi| 'sannipAtalakSaNo vidhiranimittaM tadvighAtasya' (kA0 pari0 31) iti varNagrahaNe nimittatvAd ityapi nocyate, yata Adizabdo'nirdiSTa iti|| 722 / [vi0 pa0] nAmi0 / paMvadbhAva iti| "bhASitaskaM paMvadAyau" (3 / 6 / 61) itynenetyrthH| atha nAmigrahaNaM kimartham ? yattvAdau kRte vyaJjanAntatvAdevAkAralope 'nimittAbhAve naimittikasyApyabhAvaH' (kA0 pari0 27) iti punarnAminaH pratyAvRttau siddhm| yat sAdhyaM tdyuktmityaah-snnipaatetyaadi| na ca varNagrahaNe nimittatvAditi yujyate vaktum , varNakAryasyAdigrahaNena duussittvaat| na cAntareNa AdigrahaNaM nirvAho'sti 'pratyayasya sarvApahArI lopaH' (kAla pari0 25) iti sarvasya lopprsnggaat| atha 'Ata:' ityucyatAm, tadA pratipattigauravaM syaaditi|| 722 /
Page #338
--------------------------------------------------------------------------
________________ 300 kAtantravyAkaraNam [bi0 TI0] nAmi0 / vidvasyate iti| atra "aghuTsvarAdau0" (2 / 2 / 46) ityAdinA uttvaM na bhvti| tatra TIkAkAreNa prkrnnmaashritm| viduSIvAcarati ityAyiH, brAhmaNIvAcaratIti vRttiH| nanu nAmyantatvAdAkAralope sati pazcAt puMvadbhAve sati 'brAhmaNAyate' iti syAdityAha-brAhmaNAyate ityaadi| tarhi kRte AkAralope puMvadbhAve sati nimittAbhAvanyAyena AkAre Agate 'brAhmaNAya' iti siddham iti cet, n| idamapi siddhAntAntaram, sannipAtalakSaNaparibhASAyA: jJApakametadeva nAmigrahaNamiti hRdi kRtvAha-sannipAtalakSaNam iti| nanu varNagrahaNe nimittatvAditi jJApitam "akAro dIrgha ghoSavati" (2 / 1 / 14) ityatra ghoSavadgrahaNena, taccAntareNa sannipAtalakSaNaparibhASayA na sidhyatItyAha-na ceti| etena tasya viSayo na bhavatItyarthaH, AdigrahaNena shbdmaatrtvaat| adhunA anyA phakkikA kriyate ityAha-na caantretyaadi| sukhaarthmaadigrhnnmityrthH| kecittu samudAyena ekAmeva paGktiM kRtvA nAmigrahaNaM sukhArthaM kurvnti| tanmate paribhASAvRttirna lgti| nanu nityatvAditi kathaM saGgacchate yAvatA puMvadbhAvasya viSayatvAt tathA jAteriti niSedha: syaat| atra kecit - tatra jAtizabdo'yaM kaThabaDhcAdijAtirgRhyate tatra kulacandraprabhRtayaH vidvasyate brAhmaNIti pratyudAhRtam, etadapi vissyiikroti| anyastu brAhmaNasya bhAryA brAhmaNIti puMyogAdajyeSThAdipAlakAditi iiprtyyH| tathA ca brahma vettIti brAhmaNaH, tasya bhAryetyucyate, tanna, vyaktipakSe "jAterastryAkhyatvAdanajAdeH" (kAta0 pari0-strI0 13) ityasya vyaktau vyAvRttyA Irna syaat| 'brahma vetti' ityatrApi "vRddhinimittasya" ityAdeviSayatvAditi cet, "jAterastryAkhyatvAdanajAdeH" (kAta0 pari0 strI0 13) ityasya jAtau vyaavRttiH| yathA 'zUdrI zUdrasya bhAryA syAcchudrA tajjAtireva ca' itymrH| ata: puMyogAd Ipratyaya: syaadev| ata: puMvaditi smprdaayH| atha jAterastryAkhyatvAdanajAderityasya puMyogabhinnavyaktau (puMyogAd bhinnavibhaktau) vyAvRttiriti kecit| yattvAdau kRte vyaJjAntatvAdAkAralopa iti paJjI kathaM saMgacchate, nAmyantAnAm iti dIrghasyAntaraGganityatvAbhyAM bAdhakatvAt ? stym| atra 'ye' iti vizeSaNAdAkAralope satyeva viSaya ityaahuH|| 722 / [samIkSA 'agnIyate, haMsAyate, zyenAyate, vidvasyate' Adi zabdoM ke siddhyartha pANini 'kyaG-kyaS' pratyaya-dIrgha Adeza karate haiM, parantu zarvavarmA ne Ayi pratyaya-AkAralopa kiyA hai| pANini kA pramukha sUtra hai- "kartuH kyaG salopazca'' (a0 3 / 1 / 11) / isake atirikta bhI 7 sUtra draSTavya haiN| vyAkhyAkAroM ne kulacandra-amarasiMha Adi ke bhI matoM kA ullekha kiyA hai| [vizeSa vacana] 1. sannipAtalakSaNaM syAditi nAmigrahaNam (Tu0 vR0)|
Page #339
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIye AkhyAtAdhyAye SaSTho'nuSaGgalopAdipAdaH 2. atha 'Ata:' ityucyatAm, tadA pratipattigauravaM syAditi (vi0 pa0 ) / 3. idamapi siddhAntAntaram, sannipAtalakSaNaparibhASAyA jJApakametadeva nAmigrahaNam (bi0 TI0) / 4. sukhArthamAdigrahaNam (bi0 TI0 ) / 5. nAmigrahaNaM sukhArthaM kurvanti ( bi0 TI0 ) / 6. atra kecit 301 tatra jAtizabdo'yaM kaThabahvRcAdijAtirgRhyate (bi0 TI0 ) / / 722 / [rUpasiddhi] ( 1. agnIyate / agni + Ayi + an te| agnirivAcarati / 'agni' zabda se AcArArtha meM "karturAyiH salopazca " ( 3 / 2 / 8) se 'Ayi' pratyaya, prakRta sUtra se pratyaya ke Adi AkAra kA lopa:, nAmyantAnAM yaNAyiyinnAzIzcvicekrIyiteSu ye dIrghaH " ( 3 / 4 / 70) se 'agni' zabda ke anta meM nAmisaMjJaka ikAra ko dIrgha, "te dhAtava: " ( 3 / 2 / 16 ) se 'agnIy' kI dhAtusaMjJA, vartamAnAsaMjJaka Atmanepada - pra0 pu0 - e0 va0 'te' pratyaya tathA "an vikaraNa: kartari" (3 / 2 / 32) se 'an' vikaraNa / 2. raiyte| rai + Ayi + an + te / rA ivAcarati / rai' zabda se 'Ayi' pratyaya, prakRta sUtra se AkAralopa, dhAtusaMjJA, 'te' pratyaya tathA 'an' vikrnn| 3. vidvsyte| vidvans + Ayi + an te| 'vidvans' zabda se 'vidvAn ivAcarati' isa AcAra artha meM 'Ayi' pratyaya, AkAralopa, nalopa, dhAtusaMjJA, 'te' pratyaya tathA 'an' vikaraNa | 4. andduhyte| anaDvAh + Ayi + an + te / anddvaanivaacrti| 'anaDvAh' zabda se 'Ayi' pratyaya, AkAralopa, 'vA' ko samprasAraNa, 'anaDuhya' kI dhAtusaMjJA, 'te' pratyaya tathA 'an' vikaraNa / / 722 / 723. gamahanajanakhanaghasAmupadhAyAH svarAdAvanaNyaguNe [ 3 / 6 / 43] [ sUtrArtha ] abhinna svarAdi aguNa pratyaya ke pare rahate gam, han, jan, khan tathA ghas dhAtu kI upadhA kA lopa hotA hai / / 723 / [du0 vR0] gamAdInAmupadhAyAH svarAdAvavarjite'guNe pratyaye pare lopo bhavati / jagmatuH, jagmuH / jaghnatuH, jaghnuH / janI, jana- - jajJe, jajJatu:, jajJuH / cakhnatuH, ckhnuH| jakSatuH, jkssuH| svarAdAviti kim ? gamyate / anaNIti kim ? agamat, aghasat / aguNa iti kim ? gamiSyati / / 723 /
Page #340
--------------------------------------------------------------------------
________________ 302 kAtantravyAkaraNam [du0 TI0] gama0 / 'janI prAdurbhAve, jana janane' (1 / 531:2 / 80) asvAkarmakatvAd bhAve aatmnepdmuuhym| chAndaso'yam ityaahurnye| ckssturiti| "aderghasla vA parokSAyAm" (3 / 4 / 80), "aghoSeSvaziTAM prathamaH' (3 / 8 / 9), nimittAt sstvm| alopa iti kRte'pyabhyAsasyAkArasya na bhaviSyati, svarAdAviti sptmiinirdeshaat| upadhAgrahaNaM spaSTArthameva tathAdigrahaNaM c| vyapadezivadbhAvAd AtvamastIti annniityucyte|| 723 / [vi0 pa0] gama0 / ckssturiti| "vA parokSAyAm" (3 / 4 / 80) ityadeghaslu-Adeze upadhAlope "aghoSeSvaziTAM prathamaH" (3 / 8 / 9), "zAsivasighasInAM ca" (3 / 8 / 27) iti Satvam / / 723 / [bi0 TI0] __ gama0 / nanu 'jaghnatuH, cakhnatuH' ityatra 'dhuTAM tRtIyaH' (2 / 3 / 60; 3 / 8 / 8) iti tRtIyaH kathanna syaat| na ca vaktavyam "dhuTAM tRtIyazcaturtheSu" (3 / 8 / 8) iti niyamAnna bhaviSyati, pratyayacaturtheSviti vidhaanaat| anyathA bhRjjatItyatra kathaM tRtiiytvm| na ca vAcyam, sthAnivadbhAvAdakArasya kathaM tRtiiytvm| tRtIyavidhau 'na padAnta0' (kA0 pari0 10) ityAdinA pratiSedhAt ? stym| tRtIye'pi kvacit sthAnivadityuktaM TIkAyAm "dhuTAM tRtIyaH" (2 / 3 / 60) itytraapi|| 723 / [samIkSA] 'jagmatuH, jaghnatuH, jajJire, cakhnatuH, jakSanuH' ityAdi zabdarUpoM ke siddhyartha donoM hI vyAkaraNoM meM 'gam' Adi dhAtuoM kI upadhA kA lopa kiyA gayA hai| pANini kA sUtra hai- "gamahanajanakhanaghasAM lopa: kGityanaGi' (a0 6 / 4 / 98) / 'jana janane' (2 / 80) dhAtu kA prayoga kucha AcArya kevala veda meM hI mAnate haiN| sUtra meM 'upadhA-Adi' zabdoM kA upAdAna spaSTAvabodhArtha kiyA gayA hai| [vizeSa vacana 1. upadhAgrahaNaM spaSTArthameva tathAdigrahaNaM ca (da0 ttii0)| 2. vyapadezivadbhAvAdAtvamastIti anaNItyucyate (du0 ttii0)| 3. tRtIye'pi kvacit sthAnivadityuktaM TIkAyAm (bi0 ttii0)| [rUpasiddhi] 1. jgmtuH| gam + parokSA - atus| 'gamla gatau' (1 / 279) dhAtu se parokSAvibhaktisaMjJaka parasmaipada - pra0 pu0 - dviva0 'atus' pratyaya, "caNparokSAcekrIyitasananteSu' (3 / 3 / 7) se dhAtu ko dvivacana, "pUrvo'bhyAsaH'' (3 / 3 / 4) se pUrvavartI
Page #341
--------------------------------------------------------------------------
________________ 303 tRtIye AkhyAtAdhyAye SaSTho'nuSaGgalopAdipAdaH 'gam' kI abhyAsasaMjJA, "abhyAsasyAdiLaJjanamavazeSyam' (3 / 3 / 9) se 'm' kA lopa "kavargasya cavarga:'' (3 / 3 / 13) se abhyAsastha 'g' ko 'j', prakRta sUtra se dhAtu kI upadhA akAra kA lopa tathA sakAra ko visrgaadesh| 2. jgmuH| gam + parokSA - us| 'gamla gatau' (1 / 279) dhAtu se parokSAvibhaktisaMjJaka 'us' pratyaya tathA anya prakriyA puurvvt|| 3. jntH| han + parokSA - atus| 'hana hiMsAgatyoH ' (2 / 4) dhAta se 'atus' pratyaya, dhAtu ko dvirvacanAdi, upadhA kA lopa, "abhyAsAcca' (3 / 3 / 30) se hakAra ko ghakAra tathA sakAra ko visrgaadesh| 4. jghnuH| han + parokSA - us| 'han hiMsAgatyoH ' (2 / 4) se us' pratyaya tathA anya prakriyA puurvvt|| 5. jjnye| jana + e| 'janI prAdurbhAva, jana janane' (1 / 5 / 31; 2 / 80) dhAtu se parokSAvibhaktisaMjJaka Atmanepada - pra0 pu0 - e0 va0 'e' pratyaya, dvirvacanAdi upadhAlopa, "tavargazcaTavargayoge caTavargI' (2 / 4 / 46) se nakAra ko bakAra, 'j - j' saMyoga se 'jJa' vrnn| 6. jjnytuH| jan + parokSA - atus| 'janI prAdurbhAve, jana janane' (1 / 531; 2 / 80) dhAtu se parokSAsaMjJaka 'atus' pratyaya tathA anya prakriyA puurvvt| 7. jjuH| jan + parokSA - us| 'jan' dhAtu se 'us' pratyaya tathA anya prakriyA puurvvt| 8. ckhntuH| khan + parokSA - atus| 'khanu avadAraNe' (1 / 584) dhAtu se parokSAsaMjJaka 'atus' pratyaya tathA anya prakriyA puurvvt| 9. ckhnuH| ravan + parokSA - us| 'khanu avadAraNe' (1 / 584) dhAtu se parokSAsaMjJaka 'us' pratyaya tathA anya prakriyA puurvvt| 10. jksstuH| ad + parokSA - atus| 'ada bhakSaNe' (2 / 1) dhAt se 'atasa' pratyaya, "vA parokSAyAm'' (3 / 4 / 80) se 'ad' ko 'ghasla' Adeza, 'la' anubandha kA prayogAbhAva, dvirvacanAdi, upadhAlopa, gh ko k, s ko S kS' saMyoga se kS tathA sakAra ko visrgaadesh| 11. jkssuH| ad + parokSA - us| 'ada akSaNe' (2 / 1) dhAtu se parokSAsaMjJaka 'us' pratyaya tathA anya prakriyA pUrvavat / / 723 / 724. kAritasyAnAmiDvikaraNe [3 / 6 / 44] [sUtrArtha] Am - iT - vikaraNa se bhinna pratyaya ke pare rahate kAritasaMjJaka 'in' pratyaya kA lopa hotA hai|| 724 /
Page #342
--------------------------------------------------------------------------
________________ 304 kAtantravyAkaraNam [du0vR0] AmiDvikaraNAdanyasmin pratyaye pare kAritasya lopo bhavati / acIkarat, acIkamata, ararakSat, kAryate, kAraNA, udapAdi, samapAdi / paratvAt yattvAdayo bAdhyante / anAmivikaraNa iti kim ? kArayAmAsa, kArayitA, kArayati, ahaM kAraye / tadbhAvAdantaraGgatvAcca guNa: / / 724 / [du0 TI0 ] kAri0 / anAmivikaraNa iti samAhAradvandvaH / paryudAso'yaM naJ asArvadhAtukaviSaye bhvtiityrthH| acIkamateti / kamerinaG, caNi " ya ivarNasya 0 " (3 / 4 / 58) ityAdinA yatvaM prAptam ararakSaditi / "svarAdau " ( 3 / 4 / 55 ) ityAdinA iy prAptaH / kAryate iti| "nAmyantAnAM yaNAyi0" (3 / 4 / 70 ) ityAdinA dIrghaH prAptaH / kAraNeti / kArayateH striyAM yau guNaH prAptaH / udapAdIti / pAdayaterici vRddhiH prAptetyAha-yatvAdayo bAdhyante iti / nanu kathaM ' yena nAprAptau yo vidhirArabhyate sa tasya bAdhaka:' (vyA0 pari0 42) ityasyAnyatra viSayatvAt / yAjayateryASTiH, rAdhayate : rAddhi:, "ghoSavatyozca kRti" (4 / 6 / 80) iTpratiSedha: ? satyam, ktitikau na zarvavarmakRtau, anAmivikaraNe iti pratiSedhAcca / 'pUrvaparayoH paro vidhirbalavAn' (kalApa0, pR0 221 / 50 ) iti vA / ahamityAdi / kArayaterekAre vikaraNasya sandhyakSarAdezo hi vikaraNa evetyAha-tadbhAvAditi / / 724 / [vi0 pa0 ] kaarit0| acIkamateti / kamerinaG kAritaM ca caNAdi pUrvavat / atra "ya ivarNasya0" (3 / 4 / 58) ityAdinA yatvaM prAptam, ararakSaditi / "svarAdAvivarNovarNAntasya" (3 / 4 / 55 ) ityAdinA iy prApta: / kAryate iti / "nAmyantAnAM yaNAyi0 (3 / 4 / 70) ityAdinA dIrghaH prAptaH / kAraNeti / "ISizranthi0 " ( 4 / 5 / 85) ityAdinA yupratyaye guNaH prAptaH / udapAdIti / utpUrvasya pAdayate: "bhAvakarmaNozca" (3 / 2 / 30) iti ici kRte vRddhiH prApnotItyAha--yatvAdayo bAdhyante iti / yena nAprAptinyAyena paratvena vA lopaH pravartate iti bhAvaH / ahamityAdi / yadi nityatvAdasandhyakSaravidhiH syAt tadA svarAdezasya sthAnivadbhAvAd ekArasyApi vikaraNatvAllopAbhAvaH / antrnggtvaacceti| 'antaraGgabahiraGgayorantaraGgavidhirbalavAn' (kA0 pari0 50) iti prAgeva guNa ityrthH|| 724 / "" [fao to] kaari0| tadbhAvAditi / sthAnivadbhAvAdityarthaH / nanu lopavidhau " na padAnta0' (kA0 pari0 10) ityAdinA niSedhAt kathaM sthAnivadbhAva ityAha - antaraGgatvAditi / yena nAprAptinyAyAditi / nanu kathamuktaM yAvatA yAjayateryASTiH, dhArayaterdhArttiH / yajdhAtorini
Page #343
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIye AkhyAtAdhyAye SaSTho'nuSaGgalopAdipAdaH 305 kRte tataH ktipratyaye "ghoSavatyozca " ( 4 / 6 / 80) ityaniT / atra kiJcidapi na prApnoti, ato'trAsyAviSayatvAt kathaM yena nAprAptinyAyasya viSayaH iti hRdi kRtvAha - paratvAditi / teSAM tatra tatra sAvakAzateti ino'nyatra sAvakAzatA yAjayateryASTirityatra / na ca vaktavyaM tikkRtau saMjJAyAM samanvitatvAdityuktaM kulacandreNa / / 724 / [samIkSA] 'ararakSat, acIkamata, kAryate, kAraNA' ityAdi zabdarUpoM ke sAdhanArtha in pratyaya (pANinIya Nic) kA lopa donoM hI vyAkaraNoM meM kiyA gayA hai| pANinIya 'Nic' pratyaya ke lie kAtantra meM 'in' pratyaya kA vidhAna huA hai aura usakI kAritasaMjJA bhI kI gaI hai| ata: tadanusAra zabdoM kA prayoga sUtroM meM draSTavya hai / pANini kA sUtra hai - "NeraniTi" (a0 6 / 4 / 51) / [vizeSa vacana ] 1. tadbhAvAdantaraGgatvAcca guNa: (du0 vR0 ) / 2. ktitikau na zarvavarmakRtau (du0 TI0 ) / [rUpasiddhi] 1. aciikrt| aT + kR + in + adyatanI - di / 'Du kRJ karaNe' (7 / 7) dhAtu se "dhAtozca hetau" (3 / 2 / 10) se 'in' pratyaya, nakAra anubandha kA prayogAbhAva, '"asyopadhAyA dIrgho vRddhirnAminAminicaTsu' (3 / 6 / 5) se 'R' ko vRddhi, 'kAri' kI "te dhAtava: " ( 3 / 2 / 16 ) se dhAtusaMjJA, adyatanIvibhaktisaMjJaka parasmaipada - pra0pu0 - e0 va0 'di' pratyaya, "aD dhAtvAdirhyastanyadyatanIkriyAtipattiSu" (3 / 8 / 16) se dhAtupUrva aDAgama, zridrusnukamikAritAntebhyazcaN kartari " (3 / 2 / 26) se caN pratyaya, "caNparokSAcekrIyitasananteSu" (3 / 3 / 7) se dhAtu ko dvirvacana, "pUrvo'bhyAsaH " (3 / 3 / 4) se abhyAsasaMjJA, "abhyAsyAdirvyaJjanamavazeSyam" (3 / 3 / 9) se 'kA' bhAga zeSa, "hrasva:" (3 / 3 / 15) se dIrgha ko hrasva, "kavargasya cavarga:" (3 / 3 / 13) se kakAra ko cakAra, "alope samAnasya sanvallaghunIni caNpare" (3 / 3 / 35) se sanvadbhAva, "sanyavarNasya" (3 / 3 / 26) se akAra ko ikAra, "dIrgho laghoH" (3 / 3 / 36 ) se ikAra ko IkAra, "inyasamAnalopopadhAyA hrasvazcaNi" (3 / 5 / 44) se dhAtu kI upadhA ko hrasva, prakRta sUtra se in pratyaya kA lopa tathA dakAra ko takArAdeza / 2. aciikmt| aT + kama + inaG + caN + ta / 'kamu kAntau ' (1 / 405) dhAtu se inaG pratyaya, upadhAdIrgha, dhAtusaMjJA, 'ta' pratyaya, aDAgama, caN pratyaya, dvirvacanAdi tathA prakRta sUtra se 'in' pratyaya kA lopa /
Page #344
--------------------------------------------------------------------------
________________ 306 kAtantravyAkaraNam + 3. arrksst| aT + rakS in adyatanI - di / 'rakSa pAlane' (1 / 202) dhAtu se in, dhAtusaMjJA, 'di' pratyaya, aDAgama, caN pratyaya, dvirvacanAdi tathA prakRta sUtra se 'in' pratyaya kA lopa / 4. kaaryte| kR + in + te| 'Du kRJ karaNe ' (7 / 7) dhAtu se in pratyaya, RkAra ko vRddhi, dhAtusaMjJA, vartamAnAsaMjJaka 'te' pratyaya, yaN pratyaya tathA prakRta sUtra se in pratyaya kA lopa / 5. kaarnnaa| kR + in + yu + A + si| 'DukRJ karaNe' (7 / 7) dhAtu se in pratyaya, RkAra ko vRddhi, dhAtusaMjJA, "ISizrandhyAsivandividikAritAntebhyo yuH " ( 4 | 5 / 85) se 'yu' pratyaya, "yuvujhAmanAkAntA: " ( 4 / 6 / 54) se 'ana' Adeza, prakRta sUtra se in kA lopa, NakArAdeza, "zaMsipratyayAd a:' (4 / 5 / 80) se 'a' pratyaya, strIpratyaya 'A', samAnadIrgha, liGgasaMjJA, 'si' pratyaya tathA usakA "zraddhAyAH sirlopam" (2 / 1 / 37) se lopa / 6. udapAdi / ud + aT + pad + in + t| 'ud' upasargapUrvaka 'pada gatau' (3 / 107) dhAtu se 'in' pratyaya, upadhAdIrgha, dhAtusaMjJA, adyatanIsaMjJaka 'ta' pratyaya, aDAgama, ic pratyaya, prakRta sUtra se in kA lopa tathA "icastalopaH " (3 | 4 | 32) se 'ta' pratyaya kA lopa / 7. smpaadi| sam + aT + pad + in + t| 'sam' apasargapUrvaka 'pada gatau' (3 / 107) dhAtu se in pratyaya tathA anya prakriyA pUrvavat / / 724 / 725. yasyApatyapratyayasyAsvarapUrvasya yinnAyiSu [ 3 / 6 / 45 ] [sUtrArtha] yin, Ayi, AkArabhinna svarAdi taddhita pratyaya, cvi tathA strIliGgabodhaka 'I' pratyaya ke pare rahate apatyArthaka 'ya' pratyaya kA lopa hotA hai, yadi usa 'ya' se pUrva svaravarNa na ho to / / 725 / [du0 vR0] yinnAyI dvau bahuvacanaM gaNArtham / yasyetyakAra uccAraNArthaH / apatyapratyayasambandhino yasyAsvarapUrvasya yinnAyitaddhitAnAtsvaracvistrIkAreSu parato lopo bhavati / gArgIyati, gaargaayte| gArgyo sAdhurgArgyaH iti zruterabhedAt / kurornakArAdezca rUDhAdapatyamAtre grgaaditvaannnnyH| kauravyasyApatyamitIN kauraviH, evaM naiSadhiH / gArgyasyAyaM gArgIyaH / gArgyANAM samUho gaargkm| samUhe akaN / kathaM rAjanyakam ? gaNakRtamanityamiti / gArgIsyAt / gArgI strI / gaNe anAtsvara iti kim ? gArgyAyaNaH / yinnAyiSviti kim ? gArgyamAcaSTe gaargyyti| yinnAyISviti nyAyyaH pAThaH, taddhitAnAmAkRtipradhAnatvAt / tathA ca somo devatA asyA iti saumI Rk ca dRzyate / asvarapUrvasyeti kim ? AtreyIyati, AtreyAyate, AtreyI syAt / AtreyI strI /
Page #345
--------------------------------------------------------------------------
________________ 307 tRtIye AkhyAtAdhyAye SaSTho'nuSaGgalopAdipAda: 307 matsyasya yasya strIkAra Iye caagstysuuryyoH| tiSyapuSyayornakSatre aNi yasya vibhnyjnaat|| matsyasya strI mtsii| agstysyaaptymitynn| AgastyasyAyam aagstiiyH| Agastyasyeyam aagstii| sUryasyAyaM sauryaH, tatra bhava: sauriiyH| sUryasyeyaM saurI dik| taiSamahaH, taiSI raatriH| pauSamahaH, pauSI raatriH| gaNAt pRthgaayiruttraarthH|| 725 / [du0 TI0] yasyA0 / aptyaarthvihittvaadptymityucyte| na vidyate svara: pUrvo yasmAditi bhuvriihiH| taddhitAnAtsvara iti taddhitasyAkAravarjite svara ityrthH| Iye ceti cakAreNa iikaaro'nukRssyte| vibhaJjanAditi yasyeti yogvibhaagaadityrthH|| 725 / [vi0 pa0] yasyApatya0 / taddhitAnAt svara iti AkAravarjite taddhitasvare ityrthH| shruterbhedaaditi| tena taddhitayakAre yalopo na vaktavyaH iti bhaavH| samUhe akaNNiti, tmaaditvaat| yinnityaadi| yiMzca Ayizca Izceti bahutvAd bhuvcnm| IkAraH punaH striyAM vihitazvipratyayanimittazca gRhyte| nanu yadyayaM nyAyyaH pAThaH kathantarhi taddhitAnAt svare lopa ityAha- tddhitaanaamaakRtiprdhaantvaaditi| etadevAha - tathA ceti| kathamanyathA somazabdAd devatArthe vihitasya yaNo yakArasya lopa: syAditi bhaavH| tatra prakIrtitagrahaNAd devatArthe somazabdAd ynn| tathA samagrasya bhAva: karma vA sAmagrI, ucitasya bhAvaH karma vA aucitI ityAdAvapi yalopo dRzyate iti bhaavH| yaNantastu striyAmapi nadAdau dRshyte| nanu cAyaM nyAyyo'pi pAThastarhi kathanna kRta iti cet ? satyam, anena vRttikAreNa prmtmaaveditmiti| asvretyaadi| "stryatryAdereyaNa" (2 / 6 / 4), ekAra: svara: pUrvo'sya ykaarsyeti| "Iye ca" (2 / 6 / 10) iti cakArAt strIkAre cetyrthH| tadetat kathamityAha- yasya vibhnyjnaaditi| yogvibhaagaadityrthH| mtsiiti| nadAditvAd ii:| AgastIyaH iti| tathA svarANAmAdAvAd vRddhimata. zeSe'rthe Iya: syAditi vacanAd iiyH| aNpratyayAntazca nadAdau paThyate tissypussyyornksstryogaadnniti| nanu yina evaikasmAd bahuvacanaM bhavad gaNArthaM bhaviSyati, Ayipratyayastu gaNa eva nikssipytaamityaahgnnaadityaadi|| 725 / [bi0 TI0] ysyaa0| apatyapadenApatyapratyaya ucyate, upacArAt, tathApi vyadhikaraNam ayamapatyapratyayasya yakAra: sasvaralopanIyo yakAro'svaratvAd iti vkssyaamH| apatyapratyayasambandhina iti| yinnAyI dvaaviti| yadyapi yinnAyI dvAvapi bhinnau tathApi yinnAyI iti yojyam, anyathA ghaTau dvAvitivad dUSaNaM syAt / bahuvacanaM tu gaNArthaM prakRterdvitvArtha tvAd dvivacanameva yujyate kathaM bahuvacanam , tasmAd bahuvacanaM
Page #346
--------------------------------------------------------------------------
________________ 308 kAtantravyAkaraNam bodhayati- prakRterapi bahutvaM 'vidyate, ata eva gaNa: praaptH| ysyeti| nana sasvarayakAralope kiM dUSaNam, akAreNa vA kiM pramANam ? stym| sasvarayakAralope mArgIyatIti na syAt, yini yakAralope "yinyavarNasya" (3 / 4 / 78) itIttvaM na syAd akaaraanttvaabhaavaat| kAraNaM tu puurvpryorekvrnnlopaat| paro hi sAdhvarthe vihitayakArAdernakAro'pi rUDhAdanyazca rUDhAt syAd akArAd gaNasyaiva bhavati, akAradvAreNa prApte nissedhmaahnnvityaadi| aprAptau vidhimaah-nkaaraaderiti| gargANAM samUha ityatra bahutve "rUDhAnAM bahatve'vidhimAha- nkaaraaderiti| gargANAM samUha ityatra bahutve "rUDhAnAM bahutve'striyAm" (2 / 45) ityAdinA yalopastata: samUhekaN yuktArthavadbhAva ityAdinA sahaikavAkye'rthavadbhAve 'nimittAbhAve naimittikasyApyabhAvaH' (kA0 pari0 27) iti yakArAgame sati lopH| matsyasya ysyetyaadi| ye tu gaNArthaM manyante, teSAntu mate kartavya ev| yogavibhAga evaaptyprtyyaabhaavaat| ye tu nyAyyaM pAThaM manyante teSAM mate yogvibhaagH| matsItyatra taddhitatvAbhAvAd agastyazabdasya IkAralopArtho yogvibhaagH| IkArAdau taddhitAnAmAkRtipradhAnatvAt siddhaM yaduktam, tadetadapi vissyiikrotiityuktm| yad vA AkRtipradhAnatvAt sidhyati yadaktam, tanniyamArtha tiSyapRSyayoryalopo'Ni nakSatre'Nyeva nAnyataddhitapratyaye pare iti| ye tu taddhitAnAmAkRtipradhAnatvaM manyante, teSAM mate sarvatraiva pryojnm| asmAkaM tu mate 'saumI Rk' ityatra yogavibhAgadvAreNa ylopH| nyAyyapAThamate tvatra yakArapratyayaH, kintu apatyArthamAropyAnyatra taddhitapratyayAbhAvaH iti bhedH| ata uktam - tddhitaanaamaakRtiprdhaantvaat|| 725 / [samIkSA] 'gArgI, gArgIyati, gArgakam' Adi zabdarUpoM ke siddhyartha donoM hI vyAkaraNoM meM yalopa kA vidhAna kiyA gayA hai| pANini ke etadartha cAra sUtra haiM- "sUryatiSyAgastyamatsyAnAM ya upadhAyAH, halastaddhitasya, Apatyasya ca taddhite'nAti, kyaccyozca" (a06|4|149, 150, 151, 152) / isa prakAra pANini kI racanA meM gaurava spaSTa hai| 'yin-Ayi' do hI pratyayoM kA ullekha hone para bhI 'yinnAyiSu' isa bahuvacana kA prayoga 'gaNa' kA bodha karAtA hai, jisase 'cci-I' Adi pratyayoM kA bhI grahaNa hotA hai| vyAkhyAkAroM ne taddhitAnta zabdoM ko AkRtipradhAna batAyA hai| 'yasya' pada se abhISTa 'ya' pratyaya meM akAra uccAraNArthaka hai| [vizeSa vacana] 1. yinnAyISviti nyAyya: pAThastaddhitAnAmAkRtipradhAnatvAt (du0 vR0)| 2. gaNAt pRthagAyiruttarArtha: (du0 vR0)| 3. apatyArthavihitatvAdapatyamityucyate (du0 ttii0)| 4. anena vRttikAreNa paramatamAveditam (vi0 p0)|
Page #347
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIye AkhyAtAdhyAye SaSTho'nuSaGgalopAdipAda: 309 5. nanu yina evaikasmAd bahuvacanaM bhavad gaNArthaM bhaviSyati Ayipratyayastu gaNe eva nikSipyatAm ityAha- gaNAdityAdi (vi0 p0)| 6. yogavibhAga evApatyapratyayAbhAvAt (bi0 ttii0)| 7. ye tu nyAyyaM pAThaM manyante teSAM mate yogavibhAgaH (bi0 ttii0)| 8. ye tu taddhitAnAmAkRtipradhAnatvaM manyante teSAM mate sarvatraiva prayojanam (bi0 ttii0)| [rUpasiddhi] 1. gaargiiyti| garga + Nya + yin + ti| grgsthaaptym| "garga' zabda se "Nya gargAde:' (2 / 6 / 2) sUtra dvArA 'Nya' pratyaya, "vRddhirAdau saNe'' (2 / 6 / 49) se AdivRddhi, gaargymicchti| 'gArya' zabda se "nAmna AtmecchAyAM yin' (3 / 2 / 5) sUtra dvArA 'yin' pratyaya, prakRta sUtra se yalopa, "yinyavarNasya'' (3 / 4 / 78) se akAra ko IkAra, 'gArgIya' kI dhAtusaMjJA, 'ti' pratyaya tathA 'an' vikrnn| 2. gaargaayte| gArgya + Ayi + an + te| gArgya ivaacrti| 'gArgya' zabda se "karturAyiH salopazca'' (3 / 2 / 8) sUtra dvArA 'Ayi' pratyaya, prakRta sUtra se yalopa, dhAtusaMjJA, 'te' pratyaya tathA 'an' vikrnn| 3. gaargyH| gArgya + ya + si| gAyeM saadhuH| "gArgya' zabda se "tatra sAdhau yaH" (2 / 6 / 9) se 'ya' pratyaya, prakRta sUtra se yalopa, 'gArgya' zabda kI liGgasaMjJA, si-pratyaya tathA sakAra ko visrgaadesh| 4. kaurviH| kauravya + iN + si| kaurvysyaaptym| 'kauravya' zabda se "iNataH' (2 / 6 / 5) sUtra dvArA 'iN' pratyaya, prakRta sUtra se yalopa, liGgasaMjJA, si-pratyaya tathA sakAra ko visrgaadesh| 5. naissdhiH| naiSadhya + iN + si| naissdhysyaaptym| 'naiSadhya' zabda se "iNataH" (2 / 6 / 5) sUtra dvArA 'iN' pratyaya, prakRta sUtra se yalopa, liGgasaMjJA, 'si' pratyaya tathA sakAra ko bisrgaadesh| 6. gaargiiyH| gArgya + aN + si| gArgyasyAyam, gAryAya hitH| 'gArgya' zabda se "Iyastu hite" (2 / 6 / 10) sUtra dvArA 'Iya' pratyaya, prakRta sUtra se yalopa, liGgasaMjJA, si - pratyaya tathA sakAra ko visrgaadesh| 7. gaargkm| gArya + akaN + si| gAryANAM smuuhH| 'samUha' artha meM gArgya zabda se 'akaN' pratyaya, prakRta sUtra se yalopa, liGgasaMjJA, si-pratyaya tathA "akArAdasambuddhau muzca' (2 / 2 / 7) se 'mu' aagm-siprtyylop| 8. gaargiisyaat| gArgya + cvi + syAt / agAryo gArgya: syaat| "gArya' zabda se 'vi' pratyaya, prakRta sUtra se yalopa tathA diirgh| 9. gArgI strii| garga + Nya + I + si| gargasyApatyaM strii| 'garga' zabda se 'Nya'
Page #348
--------------------------------------------------------------------------
________________ 310 kAtantravyAkaraNam pratyaya, 'I' pratyaya, prakRta sUtra se yakAralopa, liGgasaMjJA, si-pratyaya tathA usakA lopa / / 725 / 726. nalopazca [3 / 6 / 46] [sUtrArtha ] 'yin---Ayi' pratyayoM ke pare rahate zabdagata nakAra kA lopa hotA hai| niyamasUtra ke anusAra 'yin - Ayi' pratyayoM ke pare rahate kevala nalopa hI hotA hai / / 726 / [du0 vR0] nakAro lupyate yena sa nalopo yogaH / arthAd yinnAyyornalopa eva karaNIyaH / vidvasyati, vidvsyte| evaM rAjIyati, pathIyati, puMsyatItyapi niyamaH kim ? dIvyatItyapi / kathaM caturyati, anaDuhyati, gIryyati, dhUryyati / zabdAzrayatvAd viniyamaH / sarpiSyati, dhanuSyatIti yatvaM syaadev| gomatyatIti kvip / kathaM gomAn pacan pumAn ? yinnAyyorghuTi pratyayalopalakSaNasyAnityatvAt / udanubandhazannRGpuMsAmeveti / / 726 / " [du0 TI0 ] nalopaH / lupyate iti lopaH / karmaNi J / lopanaM lopa:, bhinnAdhikaraNo vA bahuvrIhiriti manasi kRtvAha nakAra ityAdi / yogo'bhidhIyamAno vyaJjanameva sannidhApayatItarasya ca nivRttirityAha - arthAditi / yadi purnanasya lopaH iti tatpuruSa ucyate vidhirayaM syAnna niyama:, tatazca 'agnIyati, dhanIyati' iti nalopa: prasajyeta, bahuvrIhyarthameva punarlopagrahaNam, anyathA nasyeti vidadhyAt / puMsyatItyapi iti / atrAnazabdagrahaNasAmarthyAd akArasyApi lopo bhavatItyarthaH / divyatItyAdi / AdigrahaNena '"virAmavyaJjanAdiSvanaDunnahivansInAm ' (2 / 3 / 44) iti prabhRtaya AkhyAyante / kthmityaadi| nakAro hi varNastadapekSayA varNakAryasya nivRttiriti bhAvaH / sarpiSyatItyAdi / nalopo hi vyaJjananimittako vyaJjanAzritameva kAryaM vyAvartayati / tena "isusdoSAM ghoSavati ra:" (2 / 3 / 59) iti ratvaM na bhavatItyarthaH / anya Aha- apizabdasya bahulArthatvAd yatvameveti / kathamityAdi / evaM pacantamicchati, pumAMsamicchatIti yin, tataH kvip / yinnaayyorityaadi| '"yvorvyaJjane'ye" (4 / 1 / 35) iti yalope ghuDviSaye na pratyayalope pratyayalakSaNam ityrthH| udanubandhazantRpuMsAmeveti evagrahaNena cIyate:, madhIyate : kvip- pathyau, mthyau|| 726 / [vi0 pa0 ] nalopaH / nakAro lupyate yeneti nalopayoge ca prAyeNa vyaJjanameva nimittamityatrApi tadevetyanyasya nivRttirityAha- arthAdityAdi / tarhi vipratyaye'pi vyaJjanaM syAditi ? stym| etadarthameva gaNAt pRthag Ayirityuktam iti cet, arthAyattatvAd yogo hyabhidhIyamAno vyaJjanameva nimittaM sannidhApayati, tatra nalopasya prAyeNa tannimittatvAditi / nanu bahuvrIhiNA ya eva yogo'bhidhIyate tenaiva lopa: siddha:, kimarthamidam ? satyam,
Page #349
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIye AkhyAtAdhyAye SaSTho'nuSaGgalopAdipAdaH 311 niyamArthamityAha yinnAyyornalopa eveti| yadi punarnasya lopo nalopaH iti tatpuruSaH syAt tadA vidhirayaM syAt, na niyamaH / tatazca 'agnIyati, dhanIyati' ityAdAvapi nalopaH prsjyet| ata eva bahuvrIhyarthameva punarlopagrahaNam, anyathA nasya ceti vidadhyAt, anuvartate eva hi lopa iti / 'vidvAMsamicchati, vidvAnivAcarati' iti vigRhya yinnAyI "anuSaGgazcAkruJcet" (2 / 2 / 39) liGgAntanakArasya " vyaJjane caiSAM niH" (2 / 2 / 38) ityeteSAmudAharaNaM darzitam / puMsyatItyapIti / "puMso'nzabdalopaH " (2 / 2 / 40) ityatrAn zabdalopagrahaNasAmarthyAdakArasyApi lopa iti, anyathA anuSaGgalopasya siddhatvAt puMso'lopa iti kRte sidhyatIti bhAvaH / niyamaH kimiti| anyathA divamicchatIti yini kRte " diva ud vyaJjane" (2 / 2 / 25) iti vakArasyotvaM syAt / AdigrahaNena 'vidvasyati' ityAdau "virAmavyaJjanAdiSvanaDunnahi0 " (2 / 3 / 44) ityAdinA datvAdikaJca na syAd iti darzitam / kthmityaadi| nakAro'yaM varNastadapekSayA varNAzrayameva kAryaM niyamena vyAvartyate iti bhaavH| 'sarpiSyati, dhanuSyati' ityAdi / nalopo hi vyaJjananimittakaH sannidhAnAd vyaJjanAzritameva kAryaM vyAvarttayitumarhatIti, tena " isusdoSAM ghoSavati ra:" (2 / 3 / 59) iti ratvaM na bhvti| yatvaM punarapekSitaparanimittaM pUrvaM nAminamAzritya syAdeva / gomantamicchati, pacantamicchati, pumAMsamicchatIti yin, tato nalope sati kvip "yvorvyaJjane'ye' (4 / 1 / 35) iti yino yakAralopa:, tato bhUtapUrvA prakRtirihAnidanubandhAnAm iti paryudAsAzrayaNAd gaNaparipaThitAnAmeSAmevAnuSaGgalopa: kvipi nAsti, pratyayalopalakSaNena yini punaH prApnotIti ced darzayannAha -- kathamityAdi / yinnAyyorghuviSaye pribhaasseymnityetyrthH| udanubandhazantRGpuMsAmeveti / anyatra pratyayalopalakSaNaM syaadev| yathA panthAnamicchati, panthA ivAcaratIti pUrvavad yinyAyau ca kRte pathyau, mathyAviti / nanu gomAniti kathamiha dIrgho bhavati, dhAtutvAt ? satyam / "antvasantasya cAdhAtoH sau" (2 / 2 / 20) iti, tatrAntagrahaNamaupadezikadhAtupratipAdanArtham ayaM copadezAvasthAyAmadhAtureva / "te dhAtava:" (3 / 2 / 16) ityanena yinantasya dhAtutvAt / tathA pumAnityatrApi '"sAntamahatornopadhAyAH" (2 / 2 / 18) iti dIrgho na vihanyate / / 726 / / " - [bi0 TI0 ] nalopaH / [pAThAntaram - rAjIyati, pathIyatIti / nanu "yinyavarNasya, nAmyantAnAm" (3 / 4 / 78, 70) ityAdinA yini IttvaM dIrghatvaM ca na syAt / nalopazceti vacanaM catuSTayaprakaraNakAryaM vidadhAti, vyAvRttistu tatprakaraNIyakArye kartavye syAt, nAnyasmin prakaraNIye iti kecit / yathA nalopo hi vyaJjanakAryam, anyathA vyaJjanakArye kartavye vyAvRttiH syAt / atra tu svarasya kAryamiti, tadasat / yAvatA jJApakasya sarvoddiSTatvAd yAvanti kAryANi prApnuvanti tAvantyeva niyamena vyAvarttyante tat kathaM catuSTayaprakaraNavihitasyaiva vyAvartanamiti nizcitam / vastutastu rAjIyatItyatra "yinyavarNasya"
Page #350
--------------------------------------------------------------------------
________________ 312 kAtantravyAkaraNam (3 / 478) iti sUtrabalAt pathIyatItyatra nAmyantAnAm ityatra yina upAdAnAda IttvaM dIrghatvaM ca syaat| anyathA yini yasya vyAvRttibalAt tayorviSaya eva naastiiti| nakAro lupyate yenetyanena bahuvrIherarthakathanavAkyaM drshitm| lope iti yadA karmaNi ghaJ, tadA nakAro lopo yena samAnAdhikaraNo'yaM bahuvrIhiH, yadA bhAve ghaJ tadA nakArasya lopo yeneti bhinnAdhikaraNo'yaM bhuvriihiH| puNsytiitypiiti| niyamadvAreNa akAralopo na prApnotIti zabdakAryatvAllopaH praaptH| tarhi yadi zabdakAryatvAdeva siddhastadA caturyatItyAdiSu kathaM na paThita: ? stym| 'caturyati' ityatra niyama sAmarthyAnna prApnotIti atra vidhiH, atra niyamo ghaTate, nakAralope vidhi: akAralope niyama iti teSAM madhye na ptthitH| akAralopastu "puMso'nzabdalopaH" (2 / 2 / 40) ityatra nkaarkrnnsaamaadityrth:| anyathA alopa ityAstAm "anuSaGgazcAkruJcet" (2 / 2 / 39) ityanena nakAralopa: siddha ev|| 726 / [samIkSA] kAtantrIya vyAkhyAkAroM ke anusAra prakRta sUtra niyamasUtra hai, vidhisUtra nhiiN| ata: 'yina-Ayi' pratyayoM ke pare rahate kevala nalopa hI hotA hai, anya kArya nhiiN| pANini ne isa prakAra kA niyama nahIM banAyA hai| unake nalopavidhAyaka sUtra haiM - "aniditAM hala upadhAyA: kDiti, "anudAttopadezavanatitanotyAdInAmanunAsikalopo jhali kDiti (a0 6 / 4 / 24, 37) / [vizeSa vacana] 1. kathaM 'gomAn, pacan, pumAn' ? yinnAyyorcuTi pratyayalopalakSaNasyAnityatvAt (du0 vR0)| 2. yogo'bhidhIyamAno vyaJjanameva sannidhApayatItarasya ca nivRttirityAhaarthAditi (du0 ttii0)| 3. nakAro hi varNastadapekSayA varNakAryasya nivRttiriti bhAvaH (du0 ttii0)| 4. nalopo hi vyaJjananimittako vyaJjanAzritameva kArya vyAvartayati (80 ttii0)| 5. etadarthameva gaNAt pRthagAyirityuktam, sautrayoreva yinnAyyoranuvartanArtham (vi0 p0)| 6. ata eva bahuvrIhyarthameva punarlopagrahaNam (vi0 p0)| 7. nakAro'yaM varNastadapekSayA varNAzrayameva kArya niyamena vyAvartyate iti bhAva: (vi0 p0)| 8. sAhacaryAnnalopazceti vacanaM catuSTayaprakaraNavihitameva kArya vidadhAti (bi0 ttii0)| 9. jJApakasya sarvoddiSTatvAd yAvanti kAryANi prApnuvanti tAvantyeva niyamena vyAvartyante (bi0 ttii0)|
Page #351
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIye AkhyAtAdhyAye SaSTho'nuSaGgalopAdipAdaH 313 [rUpasiddhi] 1. vidvasyati / vidvans + yin + an + ti / vidvAMsamicchati / 'vidvans' zabda se "nAmna AtmecchAyAM yin" ( 3 / 2 / 5 ) sUtra dvArA 'yin' pratyaya, samAsa, vibhaktilopa, "vyaJjanAntasya yat subhoH " ( 2 / 5 / 4) se atideza, "anuSaGgazcAkruJcet" (2 / 2 / 39) se nalopa "te dhAtavaH " ( 3 / 2 / 16 ) se 'vidvasya' kI dhAtusaMjJA, vartamAnAvibhaktisaMjJaka pra0 pu0 e0 va0 'ti' pratyaya, "an vikaraNa: kartari" (3 / 2 / 32) se 'an' vikaraNa tathA 'n' anubandha kA prayogAbhAva / yahA~ kevala nalopa hI huA hai "virAmavyaJjanAdiSvanaDunnahivansInAM ca ' (2 / 3 / 44 ) se s ko d Adeza nahIM / 2. vidvsyte| vidvans + Ayi + an + te / vidvAnivAcarati / 'vidvans' zabda se "karturAyi: salopazca'" (3 / 2 / 8) se 'Ayi' pratyaya, nalopa, "nAmivyaJjanAntAdAyerAdeH" (3 / 6 / 42) se 'Ayi' pratyaya ke AkAra kA lopa, ikAra uccAraNArtha, vidvasya' kI dhAtusaMjJA, 'te' pratyaya tathA 'an' vikaraNa / 3. raajiiyti| rAjan + yin + an ti rAjAnamicchati / 'rAjan' zabda se 'yin' pratyaya, nalopa "yinyavarNasya" (3 / 4 / 78) se akAra ko IkAra, 'rAjIy' kI dhAtusaMjJA, 'ti' pratyaya tathA 'an' vikaraNa | 4. pathIyati / pathin + yin + an ti / panthAnamicchati / 'pathin' zabda se 'yin' pratyaya, nalopa, dIrgha, 'pathIy' kI dhAtusaMjJA, 'ti' pratyaya, 'an' vikaraNa tathA 'n' anubandha kA prayogAbhAva / 5. puNsyti| pumans + yin + an + ti / pumAMsamicchati / 'pumans' zabda se 'yin' pratyaya, "puMso'nzabdalopa: " ( 2 / 2 / 40) se 'an' kA lopa, 'm' ko anusvAra, 'puMsy' kI dhAtusaMjJA, 'ti' pratyaya, 'an' vikaraNa tathA 'n' anubandha kA pryogaabhaav|| 726 / 727. vyaJjanAd disyoH [3 / 6 / 47 ] [sUtrArtha] vyaJjanAnta dhAtu se pare 'di - si' pratyayoM kA lopa hotA hai / / 727 / [du0 vR0] dhAtorvyaJjanAd disyorlopo bhavati / adhok, aleT / kathaM haMsi ? saahcryaat|| 727 / [du0 TI0]. vyaJja0 / kathamityAdi / disahacaritaH siH sAnubandho gRhyate ityarthaH / kecid vyaJjanena dhAtuM na vishessynti| 'AgamazAsanamanityam' (kA0 pari0 21) itITo'bhAve sica: serlopo bhavati / mA bhaiH zazAGka ! mama sIdhuni nAsti rAhuH khe rohiNI vasati kAtara kiM bibheSi / prAyo vidagdhavanitAnavasaGgameSu puMsAM mano vicalatIti kimatra citram //
Page #352
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAtantravyAkaraNam atrAlaMkArasaundaryAdapaprayogo'pi prasiddhimupagato na punarevamAgamaH iti|| 727 / [samIkSA] 'adhok, aleT' Adi zabdoM ke siddhyartha 'di - si' pratyayoM ke lopa kI vyavasthA donoM hI vyAkaraNoM meM kI gaI hai| pANini kA sUtra hai "halDyAbbhyo dIrghAt sutisyapRktaM hal" (a0 6 / 1 / 68) / yaha jJAtavya hai ki hyastanI - adyatanI - pra0 pu0 - e0 va0 meM kAtantrakAra ne 'di' pratyaya kiyA hai, parantu pANini tadartha 'tip' pratyaya karate haiN| tadanusAra hI sUtroM meM unakA ullekha huA hai| pANini ne 'hyastanI adyatanI' ke lie 'laG - luG lakAroM kA prayoga kiyA hai| [vizeSa vacana ] 1. kathaM haMsi ? sAhacaryAt (du0 vR0 ) / 2. disahacaritaH siH sAnubandho gRhyate ityartha: (du0 TI0 ) / 3. sAhacaryAditi sAnubandhena dinA sahacaritaH sirapi sAnubandho gRhyate na niranubandho vartamAnAyA ityarthaH (vi0 pa0 ) / 314 [rUpasiddhi] 1. adhok| aT + duh + di, si / 'duha prapUraNe' (2 / 61) dhAtu se hyastanI - vibhaktisaMjJaka parasmaipada pra0 pu0 ma0 pu0 e0 va0 'di - si' pratyaya, "aD dhAtvAdirhyastanyadyatanIkriyAtipattiSu" (3 / 8 / 16 ) se dhAtupUrva aDAgama, 'an' vikaraNa kA luk, "dAderghaH" (3 / 6 / 57) se dhAtughaTita hakAra ko ghakAra, "nAminazcopadhAyA laghoH" (3 / 5 / 2) se upadhA - nAmi ukAra ko guNa, prakRta sUtra se di - silopa, "lope ca disyo:" (3 / 6 / 109) se dakAra ko dhakAra, tathA padAnte dhuTAM prathama:" (3 / 8 / 1) se ghakAra ko kakArAdeza / - -- -- 2. aleT / aT + lih + hyastanI - di, si / 'liha AsvAdane' (2 / 63) se hyastanIsaMjJaka parasmaipada pra0 pu0 ma0 pu0 e0 va0 'di - si' pratyaya, aDAgama, anluk, upadhAguNa, "ho DhaH " (3 / 6 / 56 ) se hakAra ko DhakAra, prakRta sUtra se 'di-si' pratyayoM kA lopa tathA "padAnte dhuTAM prathama:" (3 / 8 / 1) se DhakAra ko TakAra Adeza / / 727 / 728. yasyAnani [ 3 / 6 / 48 ] -- [sUtrArtha] anbhinna pratyaya ke pare rahate vyaJjanavarNa se paravartI dhAtvavayava yakAra kA lopa hotA hai / / 728 / [du0 vR0] yasyetyakAra uccAraNArthaH / vyaJjanAt parasya dhAtoryasyAnani pratyaye pare lopo
Page #353
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIye AkhyAtAdhyAye SaSTho'nuSaGgalopAdipAdaH bhvti| bebhiditaa| dRzadamicchati Acarati vA dRzaditA / bhiSajyadhAtuH kaNDUyAdau bhissjitaa| yinnAyyornecchantyeke, tenobhayapramANatvAd vikalpa iti / vakSyamANalopokte-- rdviyakArapAThAd vA mavyAdInAmadoSa: / mavyitA, sUkSyitA, IrSNitA, zucyitA / vyaJjanAdiSviti kim ? loluuyitaa| ino lope'yAdeze ca - momUtritA, zAzayitA / dhAtoryasyeti kim ? pcyte| ananIti kim ? paapcyte|| 728 / 315 [du0 TI0 ] ysyaa0| bebhiditeti| nahi yalopenAkAralopasya bAdhA dhAtuparatvAd asya ca lope yalopa iti / kaNDUJAdayo'trAdantA eva dhAtavaH / yinnAyyorityAdi / pakSe samidhyitA, samidhyiSISTa, dRzadhitA, dRzadhiSISTa / asya ca lopa ityatra punarlopagrahaNaM puurvlopsyaanitytvaarthm| anityatvaM ca lakSyate iti / dviyakArapAThAd veti / vAgrahaNaM pUrvapakSArtham / 'mavya, mava bandhane, sUrya I IrSyA IrSyArthA: ' (1 / 162, 212) iti dviyakArA eva paThyante yalope punarlopo na bhavati, vyaktAvapi dviyakArapAThabalAt, anyathA dviyakArapATho'narthakaH syAt zruterabhedAt / yakAraH sasvara iha gRhyate ityeke / AtmecchAyAM yan karturAya iti sAkAraH paThitavyaH / nanu 'dRzaditA, dRzadyitA' iti vikalpe'sya ca lopasya bAdhA syAt tatprAptAvArabdhatvAt ? satyam, asya ca lopo vyaktau bhaviSyati mavyAdInAmasvarasya kutaH prasaGgaH ? ino lope'yAdeze ceti 'mUtra prasravaNe' (9 / 222) iti caurAdikaH " kAritasyAnAm iDvikaraNe" (3 / 6 / 44) iti kAritalope "ayIrye" (3 / 6 / 19) ityayAdeze ca vyaJjanAt paro yakAro bhavatItyarthaH / evaM 'sUca paizunye' (9 / 191) sosUcitA, 'sUtra avamocane' (9 / 221)- sosUtritA / 'pApacyate' iti / na vidyate'n yasminniti bahuvrIhau na an 'anan' iti tatpuruSe'pi prApnotIti bhAvaH / atha viSayasaptamyA eva bhaviSyati pratipattiriyaM garIyasI syAt / yadi vyaJjanAntAd dhAtoriti viziSyate tadA cekrIyitasyaiva syAt, tasmAd dhAtoryasyeti yuktm|| 728 / [vi0 pa0 ] yasyA0 / bebhiditeti / bhidezcekrIyitam, iha paratvAd asya ca lope yalopa iti / yinnaayyorityaadi| pakSe dRzaditeti vikalpo'pi vakSyamANena punarlopagrahaNena pUrvalopasyAnityatvAdeva bhvti| mavyAdInAmiti / 'mavya mava bandhane, sUrkSya I IrSyA ISyArthAH, zucyI cucyI abhiSave' (1 / 162, 212, 164 ) iti mavyAdaya: / ' mUtra prasravaNe' (9 / 22 / 2) curAditvAdin / 'zIG svapne' (2 / 55), svarAntatvAt kathaM cekrIyitasya lopa ityAha ino lope ayAdeze ceti / kAritasya lope " ayIrye" (3 / 6 / 19) ityayAdeze ca vyaJjanAt paro yakAra iti bhAvaH / / 728 /
Page #354
--------------------------------------------------------------------------
________________ 316 kAtantravyAkaraNam [samIkSA 'bebhiditA, dazaditA' ityAdi zabdoM ke siddhyartha yakAralopa kA vidhAna donoM vyAkaraNoM meM kiyA gayA hai| pANini ke sUtra haiM - "yasya hala:, kyasya vibhASA" (a0 6 / 4 / 49, 50) / kAtantravRttikAra durgasiMha ne vikalpa ke lie pRthak sUtra banAne kI AvazyakatA nahIM samajhI hai, kintu unhoMne pramANavacana ke bala para vaikalpika vidhAna siddha kiyA hai| [vizeSa vacana 1. yinnAyyornecchantyeke, nenobhayapramANatvAd vikalpa iti (du0 vR0)| 2. vakSyamANalopokterdviyakArapAThAd vA mavyAdInAmadoSaH (du0 vR0)| 3. punalopagrahaNaM pUrvalopasyAnityatvArtham (da0 ttii0)| 4. dviyakArapAThAd veti vAgrahaNaM pUrvapakSArtham (du0 ttii0)| 5. pratipattiriyaM garIyasI syAt (du0 ttii0)| 6. vikalpo'pi vakSyamANena punarlopagrahaNena pUrvalopasyAnityatvAdeva bhavati (vi0 p0)| [rUpasiddhi] 1. bebhiditaa| bhid + ya, + iT + taa| 'bhidir vidAraNe' (6 / 2) dhAtu se 'dhAtoryazabdazcakrIyitaM kriyAsabhabhihAre'' (3 / 2 / 14) sUtra dvArA punaH punarbhettA' isa artha meM cekrIyitasaMjJaka 'ya' pratyaya, "caNparokSAcekrIyitasananteSu' (3 / 3 / 7) se dhAtu ko dvitva, "pUrvo'bhyAsaH'' (3 / 3 / 4) se pUrvavartI 'bhid' kI abhyAsasaMjJA, "abhyAsasyAdiLaJjanamavazeSyam' (3 / 3 / 9) se 'd' kA lopa, "guNazcekrIyite" (3 / 3 / 28) se abhyAsaghaTita ikAra ko guNa-ekAra, "te dhAtavaH'' (3 / 2 / 16) se 'bebhidya' kI dhAtusaMjJA, zvastanIsaMjJaka pra0 pu0 - e0 va0 'tA' pratyaya, "iDAgamo'sArvadhAtukasyAdiLaJjanAderayakArAdeH'' (3 / 7 / 1) se iDAgama tathA prakRta sUtra se ylop| 2. dRzaditA, dRshdhitaa| dRzad + yin + iT + taa| dRzadamicchati Acarati vaa| 'dRzad' zabda se icchA yA AcAra artha meM "nAmna AtmecchAyAM yin' (3 / 2 / 5) sUtra dvArA 'yin' pratyaya, "te dhAtavaH' (3 / 2 / 16) se 'dRzadya' kI dhAtusaMjJA, zvastanIsaMjJaka 'tA' pratyaya, iDAgama tathA vikalpa se ykaarlop| 3. bhissjitaa| bhiSaj + iT + shvstnii-taa| kaNDvAdigaNapaMThita 'bhiSajya cikitsAyAm' (17) dhAtu se zvastanIsaMjJaka 'tA' pratyaya, iDAgama tathA prakRta sUtra se ykaarlop|| 728 / 729. asya ca lopaH [3 / 6 / 49] [sUtrArtha] 'an' se bhinna pratyaya ke pare rahate dhAtu ke akAra kA lopa hotA hai|| 729 /
Page #355
--------------------------------------------------------------------------
________________ 317 tRtIye AkhyAtAdhyAye SaSTho'nuSaGgalopAdipAdaH [du0 vR0] dhAtorakArasyAnani pratyaye pare lopo bhvti| cikiirssitaa| kusubhaM magadhaM kartA kusubhitA, mgdhitaa| vissysptmypi| kaNDUH, lolU:, yaayaavrH| tenAsya ca lope yalopa: syAt / / 729 / [du0 TI0] asya0 / kusubhaM magadhaM karteti kusubhymgdhyyornvaakhyaanm| atha dhAtorityadhikAra: kimarthaH, dhAtoranavayavasya mA bhUt - adhukSaditi ? naivam, upadezasAmarthyAt "saNo'lopa: svarebahutve" (3 / 6 / 33) iti vacanAcca apuSadityaNastarhi prApnoti pratyayalope pratyayalakSaNam iti guNapratiSedhaH phalam, nnaanubndhtvaat| sijbAdhAccaNo'pi dvivacanam adudruvditi| vyaJjanAditi na sambadhyate, vyaavRtterbhaavaat| vissyetyaadi| yadi punaratra parasaptamI syAt tadA svarAdezasya sthAnivadbhAvAd yalopo na syaat| apizabdena parasaptamI ca kathyate, tena 'arthAn pratISiSati' iti "svarAdedvitIyasya" (3 / 3 / 2) iti dvirvacanaM syaat| kAryAnurodhAdekApIyaM saptamI dvidhA vartate iti|| 729 / [vi0 pa0] asya c| kusubhaM magadhaM karteti kusubhyamagadhyayo: knndduuyaadiptthityornvaakhyaanmidm| vissyetyaadi| yadi nimittasaptamIyaM syAt tadA 'svarAdezaH paranimittakaH pUrvavidhi prati sthAnivat' (kA0 pari0 9) iti luptasyAkArasya sthAnivadbhAvAt "yvoLaJjane'ye" (4 / 1 / 35) iti yalopo na syaat| viSayasaptamyAM tu nAyaM paranimittakaH iti na sthAnivad bhvti| apizabdAt parasaptamI c| tenArthAn pratISiSatIti siddham / anyathA pUrvamakArasya lope "svarAderdvitIyasya'' (3 / 3 / 2) iti dvivacanaM syAt, asvaratvAt / yAyAvara iti tato yaatervrH|| 729 / [samIkSA 'cikIrSitA, cikIrSitum, dhinutaH, kusubhitA' ityAdi zabdoM ke siddhyartha akAralopa kA vidhAna donoM vyAkaraNoM meM kiyA gayA hai| pANini kA sUtra hai - "ato lopaH" (a0 6448) / ata: ubhayatra samAnatA hI hai| [vizeSa vacana] 1. viSayasaptamyapi - kaNDU:, lolU:, yaayaavrH| tenAsya ca lope yalopa: syAt (Tu0 vR0)| 2. vyaJjanAditi na sambadhyate vyAvRtterabhAvAt (du0 ttii0)| 3. kAryAnurodhAdekApIyaM saptamI dvidhA vartate iti (du0 ttii0)| 4. apizabdAt parasaptamI ca (vi0 p0)|
Page #356
--------------------------------------------------------------------------
________________ 318 kAtantravyAkaraNam [rUpasiddhi 1. cikiirssitaa| ka + san + iT + taa| 'i kRJ karaNe' (7 / 7) dhAt se "dhAtorvA tumantAdicchatinaikakartRkAt'' (3 / 2 / 4) sUtra dvArA 'san' pratyaya, "caNparokSAcekrIyitasananteSu' (3 / 3 / 7) se dhAtu ko dvitva, pUrvavartI 'kR' kI abhyAsasaMjJA, "varNasyAkAraH" (3 / 3 / 16) se abhyAsaghaTita RkAra ko akAra, "sanyavarNasya" (3 / 3 / 26) se akAra ko ikAra, "kavargasya cavarga:' (3 / 3 / 13) se k ko c, "svarAntAnAM sani" (3 / 8 / 12) se 'ka' dhAtugata 'R' ko dIrgha, "sani cAniTi'' (3 / 5 / 9) se aguNa, "RdantasyeraguNe' (3 / 5 / 42) se 'R' ko 'ir' "nAmino orakurcharorvyaJjane" (3 / 8 / 14) se ikAra ko IkAra, "nimittAt pratyayavikArAgamastha: sa: Satvam' (3 / 8 / 26) se 'sa' ko 'Sa', "te dhAtavaH' (3 / 2 / 16) se 'cikIrSa' kI dhAtusaMjJA, zvastanIsaMjJaka 'tA' pratyaya, iDAgama tathA prakRta sUtra se akAra kA lop| baGga-bhASyakAroM ne 'kR' dhAtu se 'san' pratyaya hone para 'R' ko 'ir' Adeza karake 'kir' ko dvitva kiyA hai| 2. kusubhitaa| kusubhya + i + taa| 'kusubhya kSepe' (kaNDvAdi0 11) dhAtu se zvastanIsaMjJaka 'tA' pratyaya, iDAgama tathA akAra kA lop| 3. mgdhitaa| magadhya + i + taa| 'magadhya pariveSTane' (kaNDvA0 12) dhAtu se zvastanIsaMjJaka 'tA' pratyaya, iDAgama tathA prakRta sUtra yakAragata akAra kA lop|| 729 / 730. sico dhakAre [3 / 6 / 50] [sUtrArtha] dhakAra ke pare rahane para sic pratyaya kA lopa hotA hai|| 730 / [du0 vR0] dhakAre pare sico lopo bhvti| alavivam, acyoddhvm| ayaM dhvamiti sasya tRtIye'pi dhva-uccAraNasyAbhedAt / / 730 / [du0 TI0] sic:| ayaM dhvmiti| 'yama uparame' (1 / 158), atra sico lopo na praapnoti| anyArtha kriyamANamihApi lakSaNamastIti prvrtte|| 730 / [vi0 pa0] sico0| "nAmyantAd dhAto:0" (3 / 8 / 22) ityAdinA dhasya dtvm| ayaM dhvamiti 'yama uparame' (1 / 158) iti sAdhyabhedo naasti| yadi lakSaNamastIti tadA lopaH pravartate, na ca kAcid vstuksstiriti|| 730 /
Page #357
--------------------------------------------------------------------------
________________ 319 tRtIye AkhyAtAdhyAye SaSTho'nuSaGgalopAdipAda: [samIkSA] 'alaviDhvam, apaviDhvam, acyoDhvam' Adi zabdoM ke sAdhanArtha 'sic' pratyaya ke sakAra kA lopa donoM hI vyAkaraNoM meM kiyA gayA hai| pANini kA sUtra hai - "dhi ca' (a0 8 / 2 / 25) / yaha jJAtavya hai ki pANini sakAralopa (rAt sasya - a0 8 / 2 / 24) kA nirdeza karate haiM, jabaki kAtantrakAra ne 'sic' zabda kA pATha kiyA hai, jo spaSTatA kA avabodhaka hai| pANini kA sakAranirdeza bhrAmaka hI kahA jAegA, kyoMki yahA~ tAtparya sic-lopa se hI hai| [vizeSa vacana] 1. anyArtha kriyamANamihApi lakSaNamastIti pravartate (du0 ttii0)| [rUpasiddhi] 1. alviddhvm| aT + lU + iT + dhvm| 'lUJ chedane' (8. / 9) dhAtu se adyatanI saMjJaka madhyama puruSa-ba0 va0 'dhvam' pratyaya, aDAgama, "sijadyatanyAm' (3 / 2 / 24) se 'sic' pratyaya, iDAgama, prakRta sUtra se sic kA lopa, dhAtughaTita ukAra ko guNa okAra, avAdeza tathA "nAmyantAd dhAtorAzIradyatanIparokSAsu dho DhaH" (3 / 8 / 22) se dhakAra ko DhakAra aadesh| 2. acyodvm| aT + cyu + sic + dhvam / 'cyuG gatau' (16459) dhAtu se adyatanIsaMjJaka Atmanepada-ma0 pu0-ba0 va0 'dhvam' pratyaya, aDAgama, sic-pratyaya, "uto'yuruNusnukSukSNuvaH' (3 / 7 / 15) se aniTa, guNa, prakRta sUtra se 'sic' kA lopa tathA dhakAra ko DhakAra aadesh|| 730 / 731. dhuTazca dhuTi [3 / 6 / 51] [sUtrArtha] dhuTsaMjJaka varNa se paravartI sic pratyaya kA lopa hotA hai, yadi dhuTsaMjJaka varNa para meM ho to|| 731 / [du0 vR0] dhuTa: parasya sico lopo bhavati dhuTi pre| abhitta, abhitthaa:| dhuTa iti kim ? amNst| dhuTIti kim ? abhitsaataam|| 731 / [du0 TI0] dhuttH| evam abhaittam, abhaitt| pratyayalope pratyayalakSaNamiti "vyaJjanAntAnAmaniTAm" (3 / 6 / 7) iti nityA vRddhiH syaat| katham 'avAriSTAm, vyadyotiSTa' iti, sigrahaNeneTo grahaNAllopa: prasajyeta ? satyam, iha dhuDmAtraM gRhyate na dhuDanto dhAturayam ikArAt para: sij iti na dussyti| yadIha sijlopavidhau tadantavidhinA dhAturucyate, tadA "hrasvAccAniTa:" (3 / 6 / 52) ityanigrahaNamanarthakaM syaat| anya Aha- "nirdizyamAna
Page #358
--------------------------------------------------------------------------
________________ 320 kAtantravyAkaraNam syAdezaH' (kA0 pari0 7) iti na seTa: praaptiH| "hasvAccAniTa:' (3 / 6 / 52) ityanigrahaNaM svarUpavizeSaNaM mandamatibodhanArthamiti vkssyti| neTa: parasya veti sukhArtham, vAzabda iha pkssdvyaanvyaarthH|| 731 / [samIkSA] 'abhitta, abhitthA:, avAttAm, acchitta' ityAdi zabdarUpoM ke sAdhanArtha sic pratyaya kA lopa donoM vyAkaraNoM meM kiyA gayA hai| pANini kA sUtra hai - "jhalo jhali' (a0 8 / 2 / 26) / jJAtavya hai ki pANinIya jhal pratyAhAra meM vargIya prathama, dvitIya, tRtIya, caturtha varNoM kA tathA USmasaMjJaka 'z S s ha' kula = 24 varNoM kA samAveza kiyA gayA hai| kAtantrakAra ne inhIM varNoM kI dhuD vyaJjanamananta:sthAnunAsikam' (2 / 1 / 13) sUtra dvArA 'dhuTa' saMjJA kI hai| tadanusAra hI yahA~ sUtroM meM una zabdoM kA prayoga kiyA gayA hai| [vizeSa vacana] 1. hrasvAccAniTa ityanigrahaNaM svarUpavizeSaNaM mandamatibodhanArtham (du0 ttii0)| 2. neTa: parasya veti sukhArtham (du0 ttii0)| 3. vAzabda iha pakSadvayAnvayArtha: (du0 ttii0)| [rUpasiddhi] 1. abhitt| aT + bhid + sic + t| 'bhidir vidAraNe' (6 / 2) dhAtu se adyatanIvibhakti- saMjJaka Atmanepada - pra0 pu0 - e0 va0 'ta' pratyaya, aDAgama, sic pratyaya, prakRta sUtra se sic kA lopa tathA dakAra ko tkaar| 2. abhitthAH / aT + bhid + sic + thAs / bhidira vidAraNe' (6 / 2) dhAtu se adyatanIsaMjJaka - ma0 pu0 - e0 va0 'thAsa' pratyaya, aDAgama, sic pratyaya, prakRta sUtra se usakA lopa, d ko t tathA "rasakArayorvisRSTaH' (3 / 8 / 2) se sakAra ko visrgaadesh|| 731 / 732. hrasvAccAniTa: [3 / 6 / 5H] [sUtrArtha] dhuTsaMjJaka varNa ke pare rahate hrasva se paravartI aniT sic kA lopa hotA hai|| 732 / [du0 vR0] hrasvAt parasyAniTa: sico lopo bhavati dhuTi pre| akRta, akRthaaH| samasthita, aaht| hrasvAditi kim ? acyosstt| neTa: parasya veti sukhaarthm| tena avAriSTAm, vydyotisstt|| 732 /
Page #359
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIye AkhyAtAdhyAye SaSTho'nuSaGgalopAdipAda: 321 [vi0 pa0] hrasvAt / smsthiteti| "samavapravibhyaH" (3 / 2 / 42-14) iti rucAditvAd aatmnepdm| "sthAdoriradyatanyAmAtmane" (3 / 5 / 29) itiikaarH| aahteti| "AGo yamahanau svAGgakarmako ca" (3 / 2 / 42-22) itynenaatmnepdm| 'hane: sicyAtmane dRSTaH' iti vacanAt pnycmlopH| atha 'avAriSTAm' iti nityatvAdantaraGgatvAcca vRddhau kRtAyAM dhAtorhasvAntatvAbhAvAdeveTa: parasya sico lopo na bhavati, kimaniDgrahaNena ? satyam, anigrahaNaM jJApayati, nAtra sico lopavidhau tdntvidhirstiiti| tena 'avAriSTAma, vyadyotiSTa' iti siddhm| anyathA dhuDantatvAd dhAtoriTastadgrahaNe grahaNAt seTo'pi sica: pUrveNaiva lopa: praapnoti| siddhAnte tu nAyaM dhuTa: para: sic, kintarhi ikArAt svraaditi| yadi puna: 'nirdizyamAnAnAmAdezinAmAdezAH' (kA0 pari0 7) ityucyate, na tadA seTa: sica: prAptiriti anigrahaNaM svarUpavizeSaNaM sukhaarthmiti| pakSadvayamAlocyAha - neTa: parasya veti / / 732 / [bi0 TI0] hrasvAt / ihAnigrahaNaM kimarthamityAha - neTa: prsyeti| anigrahaNAbhAve iTa: parasya sico lopo bhvtiityrthH| nanu kathamidamuktam anigrahaNAbhAve seTi sici lopa: syAditi vaktuM yujyate, nahi sijlope prApte iTamantareNa prApnotItITastadgrahaNena grhnnaat| atra kecid AcakSate-atra ckaaro'dhyaahrtvyH| iTo lopo na bhavati, parasya ca lopo na bhvtiiti| paraM tu iTamapekSya veditvym| 'vyadyotiSTa' ityekavarNaH paJjIkRtA dttH| kiJca dhuDgrahaNena dhuimAtraM gRhyate, tatsAhacaryAt sico'pi varNamAtraM gRhyate iti idaM tu varNadvayam / / 732 / [samIkSA] 'akRta, akRthAH, samasthita, Ahata' ityAdi zabdarUpoM ke siddhyartha donoM vyAkaraNoM meM sic kA lopa kiyA gayA hai| pANini kA sUtra hai - "hrasvAdaGgAt' (a0 8 / 2 / 27) / pANinIya racanAkrama ke anusAra sakAra kA lopa hotA hai, kyoMki "rAt sasya' (a0 8 / 2 / 24) sUtrastha 'sasya' kI anuvRtti yahA~ hotI hai| 'sic' ke abhISTa hone para kevala sakAra kA prayoga abhISTa artha kA spaSTa avabodha nahIM karAtA, vyAkhyAna se hI usakA nirdhAraNa sambhava hotA hai| kAtantrakAra ne 'sic' kA hI spaSTa ullekha kiyA hai "sico dhakAre'' (3 / 6 / 50) sUtra meM, usI kI anuvRtti prakRta sUtra meM hone se tAtparyabodha sugamatA se ho jAtA hai| [vizeSa vacana] 1. neTa: parasya veti sukhArtham, tena avAriSTAt, vyadyotiSTa (du0 vR0)| 2. aniDgrahaNaM jJApayati nAtra sico lopavidhau tadantavidhirastIti (du0 ttii0)|
Page #360
--------------------------------------------------------------------------
________________ 322 kAtantravyAkaraNam 3. aniDgrahaNaM svarUpavizeSaNaM sukhArthamiti (du0 ttii0)| [rUpasiddhi] 1. akRt| aT + kR + sic + t| 'Du kRJ karaNe' (7 / 7) dhAtu se adyatanIvibhaktisaMjJaka Atmanepada-pra0 pu0-e0 va0 'ta' pratyaya, aDAgama, "sijadyatanyAm' (3 / 2 / 24) se sic pratyaya, "Rto'vRvRtraH' (3 / 7 / 16) se aniT tathA prakRta sUtra se usakA lop| 2. akRthaaH| aT + kR + sic + thaas| 'Du kRtra karaNe' (7 / 7) dhAtu se adyatanIsaMjJaka ma0 pu0 - e0 va0 'thAs' pratyaya, sic, aniT tathA sic kA lop| 3. smsthit| sam + aT + sthA + sic + t| 'sam' upasargapUrvaka 'SThA gatinivRttau' (1 / 267) dhAtu se adyatanIsaMjJaka 'ta' pratyaya, aDAgama, sic pratyaya, aniTa, AkAra ko ikAra tathA sic kA lop| 4. Ahata / A + han + sic + t| 'AG' upasargapUrvaka 'han hiMsAgatyoH (2 / 4) se adyatanIsaMjJaka Atmanepada - pra0 pu0 - e0 va0 'ta' pratyaya, aDAgama, sic pratyaya, aniT, sic-lopa tathA nlop|| 732 / __733. iTazceTi [3 / 6 / 53] [sUtrArtha] iT se paravartI sic pratyaya kA lopa hotA hai yadi IT para meM ho to|| 733 / [du0 vR0] iTa: parasya sico lopo bhavati ITi pre| arAvIt, alAvIt, akossiit| iTa iti kim ? abhaitsiit| ITIti kim ? akaNiSam / / 733 / [samIkSA] 'arAvIt, alAvIt, akoSIt, amoSIt' Adi zabdoM ke siddhyartha donoM hI vyAkaraNoM meM sic pratyaya kA lopa kiyA gayA hai| pANini kA sUtra hai- "iTa ITi" (a0 8 / 2 / 28) / sic-sakAra ke nirdezArtha ukta sUtra kI samIkSA draSTavya hai| [rUpasiddhi] 1. araaviit| aT + ru + adyatanI -di| 'ru zabde' (2 / 10) dhAtu se adyatanIvibhaktisaMjJaka parasmaipada-pra0 pu0 - e0 va0 'di' pratyaya, aDAgama, sic, iDAgama, IDAgama, "sici parasmai svarAntAnAm' (3 / 6 / 6) se dhAtughaTita ukAra ko vRddhi, prakRta sUtra se 'sic' kA lopa tathA "padAnte dhuTAM prathama:' (3 / 8 / 1) se dakAra ko tkaaraadesh| 2. alaaviit| aT + lU + adyatanI + di| lUJ chedane' (8 / 9) dhAtu se
Page #361
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIye AkhyAtAdhyAye SaSTho'nuSaGgalopAdipAda: 323 adyatanIsaMjJaka 'di' pratyaya, aDAgama, sic, iT, IT, vRddhi, sic kA lopa, Av Adeza tathA dakAra ko takAra aadesh| 3. akossiit| aT + kuS + adytnii-di| 'kuSa niSkarSe' (8 // 40) dhAtu se 'di' pratyaya tathA anya prakriyA prAya: puurvvt|| 733 / 734. sko: saMyogAdyorante ca [3 / 6 / 54] [sUtrArtha] dhuTa tathA virAma ke pare rahate saMyAgAdi dhAtu ke Adi meM sthita 's' tathA 'k' kA lopa hotA hai|| 734 / [du0 vR0] dhAtoH saMyogAdyo: sakArakakArayorlopo bhvti| dhuTyante c| Aripsate, aalipste| cakSiG- aacsstte| bhraSTA, bhrkssyti| tvkssu-tvssttiH| ktau nett| ante cetyuttraarthm| bhASAyAmapi cekrIyitalugantamityeke avaavrtt| skoriti kim ? akaarttaam| mRj - amaa| dhuTyanta iti kim ? bhRjjyate, AcakSmahe / / 734 / [du0 TI0] skoH| aadishbdo'ymvyvaarthH| antazabdazca virAmArtha iti|| 734 / [vi0 pa0]] skoH| Aripsate iti| AyUrva: 'rabha rAbhasye' (1 / 471), "sani mimI." (3 / 3 / 39) ityAdinA svarasyesa abhyaaslopshc| bhraSTA, bhrkssytiiti| bhRjAditvAt sstvm| ktau nedditi| "ghoSavatyozca kRti" (4 / 6 / 80) itynenetyrthH| abaabhrdditi| matAntareNa "tasya lugaci" (4 / 4 / 45) iti yogavibhAgAccekrIyitasya lope'trApyantagrahaNasya phlmityrthH| hystniiym| skorityAdi kRSema'jezca "vyaJjanAntAnAmaniTAm" (3 / 6 / 7) iti vRddhau kRtAyAM "moM mArji:" (3 / 8 / 23) iti kRte repho'yaM sNyogaadirityrthH| mRjezca SatvaM bhRjaaditvaat|| 734 / [samIkSA] 'Aripsate, Alipsate, lagnaH, AcaSTe, bhraSTA, tvaSTi:' ityAdi zabdoM ke siddhyartha donoM hI vyAkaraNoM meM sakAra-kakAralopa kA vidhAna kiyA gayA hai| pANini kA sUtra hai- "sko: saMyogAdyorante ca'' (a0 8 / 2 / 29) / [vizeSa vacana 1. ante cetyuttarArtham (du0 vR0)| 2. bhASAyAmapi cekrIyitalugaramityeke (du0 vR0)| 3. Adizabdo'yamatrAvayavArtha: (du0 ttii0)| 4. antazabdazca virAmArthaH iti (du0 ttii0)|
Page #362
--------------------------------------------------------------------------
________________ 324 kAtantravyAkaraNam [rUpasiddhi] 1. aaripste| AG + rabh + san + an + te| aarbdhumicchti| 'AG' upasargapUrvaka 'rabha rAbhasye' (1 / 471) dhAtu se 'dhAtorvA tumantAdicchatinaikakartRkAt' (3 / 2 / 4) sUtra dvArA 'san' pratyaya, dvitvAdi, "sani mimImAdArabhalabhazakapatapadAmis svarasya' (3 / 3 / 39) se abhyAsalopa- rabhdhAtugata akAra ko isa Adeza, prakRta sUtra se sakAra kA lopa, "aghoSeSvaziTAM prathamaH' (3 / 8 / 9) se bhakAra ko pakAra, "te dhAtavaH" (3 / 2 / 16) se 'Aripsa' kI dhAtusaMjJA, 'te' pratyaya, an-vikaraNa tathA akAra kA lop| 2. aalipste| AG + labh + sa + an + te| 'AG' upasargapUrvaka 'Du labhaS prAptau' (1 / 472) dhAtu se san pratyaya tathA anya prakriyA puurvvt| 3. aacsstte| AG + cakSiG + te| 'AG' upasargapUrvaka cakSiG vyaktAyAM vAci' (2 / 41) dhAtu se vartamAnAsaMjJaka 'te' pratyaya, an-vikaraNa kA lopa, prakRta sUtra se kakAra-lopa tathA "tavargasya SaTavargAsavarga:" (3 / 8 / 5) se 't' ko T' aadesh| 4. bhrssttaa| bhrasj + taa| 'bhrasj pAke' (5 / 4) dhAtu se zvastanIsaMjJaka pa0 10 - pra0 pu0 - e0 va0 'tA' pratyaya, prakRta sUtra se sakAra kA lopa, "bhRjAdInAM Sa.'' (3 / 6 / 59) se jakAra ko SakAra tathA 'tavargasya SaTavargAT Tavarga:" (3 / 8 / 5) se takAra ko TakAra aadesh| 5. prkssyti| bhrasj + syti| 'bhrasj pAke' (5 / 4) dhAtu se bhaviSyantIsaMjJaka 'syati' pratyaya, sakAralopa, jakAra ko SakAra, "SaDho: ka: se" (3 / 8 / 4) se SakAra ko kakAra tathA "nimittAt pratyayavikArAgamastha: sa: Satvam' (3 / 8 / 26) se sakAra ko SakAra, 'k-S' saMyoga se / 6. tvssttiH| tvakSa + kti + si| tvakSu tanUkaraNe' (1 / 206) dhAtu se "striyAM kti:" (4 / 5 / 72) se 'kti' pratyaya, 'k' anubandha kA prayogAbhAva, prakRta sUtra se kakAralopa tathA "tavargasya SaTavargATTavarga:' (3 / 8 / 5) se takAra ko ttkaaraadesh|| 734 / 735. cavargasya kirasavaNe [3 / 6 / 55] [sUtrArtha] ___asavarNa, dhuTa tathA virAma ke pare rahate cavarga ko 'ki' Adeza hotA hai|| 735 / [du0 vR0] cavargasya kirbhavati asavarNe dhuTyante c| vaktA, yoktA, anenek, avevek / asavarNa iti kim ? uJchati, ujjhti|| 735 /
Page #363
--------------------------------------------------------------------------
________________ 325 tRtIye AkhyAtAdhyAye SaSTho'nuSaGgalopAdipAda: [du0 TI0] cvrg0| sajAti: savarNa iha laukika eva sambhavati, tato'nyo'savarNa iti dhAtuvizeSaNe hyasavarNagrahaNaM zakyamakartum, kintu varNaprastAvAnmandadhIH saMzete itysvrnngrhnnm| pUrvatra sUtre dhaatukthnmaadaayaatm| anye tu 'varNagrahaNe tadabhAvAt' iti paribhASAM ptthnti| varNagrahaNe 'yena vidhistadantasya' (kA0 pari0 3) ityasyAH paribhASAyA abhAvAdityartha: "aniDekasvarAdAta:" (3 / 7 / 13) ityasamAnAdhikaraNAt paJcamI mnyte|| 735 / [vi0 pa0] cvrg0| 'avevek, anenek' iti juhotyAditvAt sArvadhAtuke dvivacane kRte "nijivijiviSAM guNaH" (3 / 3 / 23) ityabhyAse gunnH|| 735 / [samIkSA] 'vaktam, vAk, aneneka, vaktavyam' ityAdi zabdarUpoM ke siddhyartha cavarga ko kavargAdeza kA vidhAna donoM hI vyAkaraNoM meM kiyA gayA hai| pANini kA sUtra hai- "co: kuH" (a0 8 / 2 / 30) / yaha jJAtavya hai ki kAtantrakAra ne 'kavarga-cavarga-Tavarga-tavarga pavarga' ye pA~ca varga ginAe haiN| arthAt vargasaMjJA kI hai- "te vargAH paJca paJca paJca" (1 / 1 / 10) / pANini ne na to vargasaMjJA hI kI hai aura na hI 'ku-cu-Tu-tu-pu' sNjnyaaeN| "aNuditsavarNasya cApratyayaH" (a0 1 / 1 / 69) isa sUtra kI vyAkhyA meM bhaTTojidIkSita Adi kA ullekha hai ki udit 'ku' Adi kavargAdi ke bodhaka haiM"ku-cu-Tu-tu-pu' ete udita:" aadi| ata: pANini kA 'ku-cu' prayoga pUrvavartI vyAkaraNoM para AdhArita kahA jA sakatA hai, jo vizeSa vyAkhyAgamya hI ho sakatA hai| jabaki isake viparIta kAtantrakAra ne vargasaMjJA karake tadanusAra hI prakRta sUtra meM zabdoM kA prayoga kiyA hai, jo saralatA tathA spaSTatA kA paricAyaka hai| [vizeSa vacana] 1. sajAti: savarNa iha laukika eva sambhavati tato'nyo'savarNa iti (90 ttii0)| 2. anye tu varNagrahaNe tadabhAvAditi paribhASAM paThanti (du0 ttii0)| [rUpasiddhi 1. vktaa| vac + shvstnii-taa| 'vaca bhASaNe' (2 / 30) dhAtu se zvastanIvibhaktisaMjJaka pa0 pa0-pra0 pu0-e0va0 'tA' pratyaya tathA prakRta sUtra se 'ca' ko 'k'| 2. yoktaa| yuj + taa| 'yujir yoge' (6 / 7) dhAtu se zvastanIsaMjJaka 'tA' pratyaya, upadhAguNa, j ko g tathA "aghoSeSvaziTAM prathamaH' (3 / 8 / 9) se 'g' ko 'k' aadesh|
Page #364
--------------------------------------------------------------------------
________________ 326 kAtantravyAkaraNam 3. anenek| aT + nij + hystnii-di| Nijir zaucapoSaNayoH' (2 / 81) dhAtu se hyastanIsaMjJaka pra0 pu0-e0va0 'di' pratyaya, aDAgama, anvikaraNa kA luk, "juhotyAdInAM sArvadhAtuke" (3 / 3 / 8) se dhAtu ko dvivacana, abhyAsasaMjJA, j kA lopa, abhyAsastha tathA dhAtughaTita ikAra ko guNa, prakRta sUtra se j ko g, g ko k tathA "vyaJjanAd disyo:" (3 / 6 / 47) se 'di' pratyaya kA lop| 4. avevek| aT + vij + hystnii-di| 'vijir pRthagbhAve' (2 / 82) dhAtu se hyastanIsaMjJaka 'di' pratyaya, aDAgama, anluka tathA dvivacanAdi puurvvt|| 735 / 736. ho DhaH [3 / 6 / 56] [sUtrArtha] dhuTa athavA virAma ke pare rahate dhAtughaTita hakAra ko DhakAra Adeza hotA hai|| 736 / [du0 vR0] dhAtorhakArasya DhakAro bhavati dhuTyante c| leDhA, lekSyati, alett|| 736 / [samIkSA] 'leDhA, soDhA, voDhA, vodam, tarASAT' Adi zabdoM ke siddhyartha hakAra ko DhakArAdeza kA vidhAna donoM hI vyAkaraNoM meM upalabdha hai| pANini kA sUtra hai - "ho DhaH'' (a0 8 / 2 / 31) / yahA~ ubhayatra samAnatA hI hai| [rUpasiddhi] 1.leddhaa| liha + shvstnii-taa| liha AsvAdane' (2 / 63) dhAtu se zvastanIvibhaktisaMjJaka 'tA' pratyaya, upadhAguNa, prakRta sUtra se dhAtugata hakAra ko DhakAra, "ghaDhadhabhebhyastathoo'dha:" (3 / 8 / 3) se takAra ko dhakAra, "tavargasya SaTavargATTavarga:" (3 / 8 / 5) se dhakAra ko DhakAra tathA "Dhe Dhalopo dIrghazcopadhAyAH'' (3 / 8 / 6) se pUrvavartI DhakAra kA lop| 2. lekssyti| liha + syti| liha AsvAdane' (2 / 63) dhAt se bhaviSyantIsaMjJaka 'syati' pratyaya, prakRta sUtra se ha ko d, "paDho: ka: se' (3 / 8 / 4) se da ko k, upadhAguNa, s ko e tathA 'k-S' saMyoga se kss|| 3. aleT / aT + lih + di| liha AsvAdane' (2 / 63) dhAtu se hastanIsaMjJaka di' pratyaya, aDAgama, anluk, prakRta sUtra se ha ko da, da ko T, upadhAguNa tathA 'di' pratyaya kA lop|| 736 / 737. dAderghaH [3 / 6 / 57] [sUtrArtha] dhuTa tathA virAma ke pare rahate dakArAdi dhAtu ke hakAra ko ghakAra Adeza hotA hai|| 737 /
Page #365
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIye AkhyAtAdhyAye SaSTho'nuSagalopAdipAda: 327 [du0 vR0] dhAtoravayavasya gho bhavati dhuTyante c| adhokSyat, adhok| kathaM dogdhA ? aadyntvdbhaavaat|| 737 / [du0 TI0] daadeH| da evAdiryasyAvayavasyeti vigrahe nityatvAdaDAgame'pi kRte syAd vyapadezivadbhAvena duhaprayogarUpeSu 'dogdhi-dogdhavyaH' iti yo dRSTastasyAyaM duhirdAdiravayavo bhavatItyAha - dogdhetyaadi| druhamuhaSNuhaSNihAM kathamiha vibhASeti ? stym| "muhAdInAM vA" (2349) ityatra vAzabdo bahulArtho mntvyH| tenAliGgAnAmapi dhuTyeva gho bhavati - drogdhA, droddhaa| mogdhA, moddhaa| snogdhA, snoddhaa| snegdhA, sneDhA / / 737 / [vi0 pa0] daadeH| yadi dAderiti dhAtorvizeSaNaM syAt tadA nityatvAdantaraGgatvAcca pUrvamaDAmame kRte dhAto: svarAditvAd dAditvaM na syAt, avayavAvayavavizeSaNamityAha - daaderityaadi| da evAdiryasyAvayavasya sa dAdiravayavo hakAra iti| ekatra "tRtIyAderghaDhadhabhAntasya0" (3 / 6 / 100) ityAdinA anyatra "lope ca disyoH " (3 / 6 / 101) iti dasya dhtvm| yadyevaM dogdheti na sidhyati avayavAvayavivyavahArasyAbhAvAdityAha - aadyntvdbhaavaaditi| atra mudruhaSNuhaSNihAM vibhASA dRzyate - mogdhA, moddhaa| drogdhA, droddhaa| snogdhA, snoddhaa| snegdhA, sneddhaa|| 737 / [bi0 TI0] dAde0 / da evAdiryasya sa dAdiravayavo hakAraH iti| tarhi dogdheti AdyantavadbhAva ityuktm| anenaiva nyAyena sidhyati cet, na, abhipraayaaprijnyaanaat| ata eva da evaadirysyeti| Adizabda: samIpavacanaH, dakArAt samIpo yadItyartha iti| kintu yasyAvayavasya yasmAd dhAtoravayavasya samudAyArthamAha sa daadirvyvH|| 737 / [samIkSA] 'adhok, adhokSyat, dagdhA, dogdhA' ityAdi zabdarUpoM ke siddhyartha dakArAdi dhAtuoM ke hakAra ko ghakArAdeza donoM vyAkaraNoM meM kiyA gayA hai| pANini kA sUtra hai - "dAderdhAtorghaH' (a0 8 / 2 / 32) / ata: ubhayatra samAnatA hai| [vizeSa vacana] 1. kathaM dogdhA ? AdyantavadbhAvAt (du0 vR0)| 2. "muhAdInAM vA'' ityatra vAzabdo bahulArtho mantavyaH (du0 ttii0)| 3. yadyevaM dogdheti na sidhyati avayavAvayavivyavahArasyAbhAvAt (vi0 p0)| 4. Adizabda: samIpavacana: (bi0 ttii0)|
Page #366
--------------------------------------------------------------------------
________________ 328 se kriyAtipattisaMjJaka pa0 pa0 sUtra se h ko gh, d ko dh, varNa / [rUpasiddhi] 1. adhokSyat / aT + duh + kriyAtipatti-syat / 'duha prapUraNe' (2 / 61) dhAtu - kAtantravyAkaraNam - pra0 pu0 e0 va0 'syat' pratyaya, aDAgama, prakRta gh ko k, upadhAguNa, s ko S, 'ka-S' saMyAga se kS pra0 pu0 2. aghok| aT + duh + hyastanI - di / 'duha prapUraNe' (2 / 61) se hyastanI - saMjJaka pa0pa0 e0 va. 'di' pratyaya, aDAgama, h ko gh, d ko dh, upadhAguNa, gh ko k tathA 'di' pratyaya kA lopa / / 737 / 738. naherdhaH [3 / 6 / 58 ] [ sUtrArtha ] dhuT tathA virAma ke pare rahate 'naha' dhAtu ke hakAra ko dhakArAdeza hotA hai / / 738 / [du0 vR0 ] naherhakArasya dho bhavati dhuTyante ca / naddhA, natsyati, anaant|| 738 / [du0 TI0] nahe: / ayamapi DhasyApavAdaH / / 738 / t [vi0 pa0 ] nheH| anAnaditi pUrvavaccekrIvitalugiti matAntareNodAhRtam / / 738 / [samIkSA] 'naddham, naddhum, naddhA, natsyati, upAnat' Adi zabdoM ke siddhyartha 'naha' dhAtu ke hakAra ko dhakArAdeza donoM hI zAbdika AcAryoM ne kiyA hai| pANini kA sUtra hai "naho dha:' (a0 8 / 2 / 34 ) | dhAtuoM ke nirdeza yata: ik-a- zitappratyayAnta karane kI AcAryaparamparA hai, tadanusAra kAtantrakAra ne ikpratyayAnta tathA pANini ne apratyayAnta pATha kiyA hai| [rUpasiddhi] 1. nddhaa| nah + taa| 'naha bandhane' (3 / 120) dhAtu se zvastanIsaMjJaka 'tA' "dahidihiduhimihirihiruhilihiluhinahivaherhAt" (3 / 7 / 30) se aniT prakRta sUtra se ha ko dh, t ko dh tathA "dhuTAM tRtIyazcaturtheSu" (3 / 8 / 8) se pUrvavartI dh ko d| pratyaya, 2 . natsyati / nah + syati / 'naha bandhane' (3 / 120) se bhaviSyantIsaMjJaka 'syati' pratyaya, prakRta sUtra se hakAra ko dhakAra tathA "aghoSeSvaziTAM prathamaH " (3 / 8 / 9) se dhakAra ko takArAdeza /
Page #367
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIye AkhyAtAdhyAye SaSTho'nuSaGgalopAdipAdaH 329 3. anaant| aT + nAnah + di / 'naha bandhane' (3 | 120) dhAtu se "dhAtoryazabdazcekrIyitaM kriyAsamabhihAre" (3 / 2 / 14) sUtra dvArA 'ya' pratyaya, dvirvacanAdi, " tasya lugaci" (44/45 ) se yalopa, "te dhAtava: " (3 / 2 / 16 ) se 'nAnaha' kI dhAtusaMjJA, hyastanIsaMjJaka 'di' pratyaya, aDAgama, anlopa, dilopa, h ko dh tathA dh ko t Adeza / / 738 / 739. bhRjAdInAM SaH [ 3 | 6 | 59 ] [sUtrArtha] dhuT tathA virAma ke pare rahate bhRjAdigaNapaThita dhAtuoM ke antima varNa ko 'S ' Adeza hotA hai / / 739 / [du0 vR0] bhRjAdInAmantaH So bhavati dhuTyante ca / bhraSTA, bhrakSyati / vraSTA, vrakSyati / sraSTA, srkssyti| mA, mArkSyati, amaartt| yaj yaSTA / rAja- rASTiH / bhrAjU - bhrASTiH / bhrsjerbhRjirihoplkssnnm| nipAtanasyeSTaviSayatvAt samprasAraNAdanyatra vibhASA - bhraSTA, bh| bhrajjanam, bharjanam / samprasAraNe tu bhRjjati, bhRjjyte|| 739 / [du0 TI0 ] bhRjaa0| asArvadhAtukamAtre 'bhrasjerbhuj vA vaktavyam' ityasya saMgrahamAha bhrasjerbhRjiriheti vyavasthAvAcitvAdAdizabdasya 'bhrasj, vrazc, sRj, mRj, yaj, rAj, bhrAj' ete sapta gRhyante / asmAdeva sUtranipAtanAd bhrasjerbhujAdezo 'numIyate / upalakSaNamiti na tatparamityarthaH / tena bhrasrUpasyApi SatvamityarthaH / nipAtanasyeSTaviSayatvAdityAdinA vikalpaM sAdhayati / samprasAraNaviSaye tu naiva bhRjAdeza ityarthaH / athavA mukhyaM samprasAraNaM sUtropAttamupadezAvasthAyAmapi bhavati, tadviSayaparihAreNaiva prvrtte| 'bhRSTa:, bhRSTavAn' ityaguNe dhuTi nAsti vizeSa: / babharjjatuH, babharjjuH babhrajjtuH babhrajjuriti natrA nirdiSTasyAnityatvAnna guNapratiSedhaH / bibharkSati, bibhrakSati / bibharjiSati, bibhrajjiSati / bhaSTa, bhrakSISTa / abharkSata, abhrakSata iti sani cAniTi "sijAziSozcAtmane" (3 / 5 / 10) iti pratipadoktasya guNapratiSedhAt / 'bhargam, bhragyam, bharga:' iti / 'bhRjI bharjane' (1 / 346) iti dhAtvantareNa bhauvAdikena AtmanepadinA sidhyati / evaM 'bAbhrajyate, barIbhrajyate ' iti rUpadvayaM kena nivAryate / 'bhrasj pAke' (54) ityubhayapadI, sijAziSorasti vizeSa : iti / / 739 / [vi0 pa0 ] bhRjAdInAm0 / bhRjAdInAmityukte kathaM bhrasjAdInAmityAha - bhrasjerbhRjirihopalakSaNam iti| tena bhrasjarUpasyApi SatvamityarthaH / ata eva sUtranipAtanAd bhrasjerbhujAdezo'numIyate / tenAsArvadhAtukamAtre'sya vibhASayA bhRjAdezo na vaktavyaH / vikalpastarhi kathamityAha -
Page #368
--------------------------------------------------------------------------
________________ 330 kAtantravyAkaraNam nipaatnsyetyaadi| smprsaarnnaadnytreti| smprsaarnnvissyaadityrthH| evaM babhajatuH, babharjuH / babhrajjatuH, bbhrjjuH| nanu guNini guNe sati bha rUpamasti tat kathaM guNa: syAt ? stym| navA nirdiSTasyAnityatvAd guNapratiSedho nAsti, evamanyatrAguNe guNini jnyeym| nanu vrazceriha zopadhatvAd "vazcimasjodhuTi" (3 / 6 / 35) ityantalope "chazozca" (3 / 6 / 60) iti SatvaM siddhm| tat kimiha vazcerupAdAnena ? stym| anyaiH sopadho'yamiti manyamAnaiH paThitastatprasaGgAdanenApi ptthyte| na khalu anyathA parasUtre lAghavam astiiti|| 739 / [bi0 TI0] bhRjA0 / asArvadhAtukamAtre bhrasje<
Page #369
--------------------------------------------------------------------------
________________ 331 tRtIye AkhyAtAdhyAye SaSTho'nuSagalopAdipAdaH (3 / 8 / 5) se takAra ko ttkaaraadesh| 'bhRj' AdezapakSa meM jakAra ko SakAra tathA RkAra ko guNa aadesh-ar| 2. bhrkssyti| bhrasj + syti| 'bhrasj pAke' (5 / 4) dhAtu se bhaviSyantIsaMjJaka 'syati' pratyaya, j ko e, salopa, S ko k tathA s ko / 3. vrssttaa| vazc + taa| 'vazcU chedane' (5 / 19) dhAtu se zvastanIsaMjJaka 'tA' pratyaya, prakRta sUtra se cakAra ko SakAra, sopadhapakSa meM sakAralopa tathA takAra ko TakAra aadesh| 4. vrkssyti| vrasc + syti| 'vazcU chedane' (5 / 19) dhAtu se bhaviSyantIsaMjJaka 'syati' pratyaya, prakRta sUtra se cakAra ko SakAra, sakAra kA lopa, S ko k tathA sa ko S aadesh| ___5. srssttaa| sRj + taa| 'sRja visarge' (3 / 116) dhAtu se zvastanIsaMjJaka 'tA' pratyaya, "sRjidRzorAgamo'kAra: svarAt paro dhuTi guNavRddhisthAne'' (3 / 4 / 25) se dhAtughaTita RkAra ke pazcAt akArAgama, prakRta sUtra se jakAra ko SakAra, "ramRvarNaH" (1 / 2 / 10) se RkAra ko rakAra tathA takAra ko TakAra aadesh| 6. srkssyti| sRj + syti| 'sRja visarge' (3 / 116) dhAtu se bhaviSyantIsaMjJaka 'syati' pratyaya, prakRta sUtra se j ko e, akArAgama, R ko r, S ko k tathA sakAra ko SakAra aadesh| 7. maarttaa| mRj + taa| 'mRjU zuddhau' (2 / 29) dhAtu se zvastanIsaMjJaka 'tA' pratyaya, guNa, "moM mArji:" (38 / 23) se mA Adeza, prakRta sUtra se jakAra ko SakAra tathA takAra ko sskaaraadesh| 8. maayti| mRj + syti| 'mRjU zuddhau (2 / 29) dhAtu se bhaviSyantIsaMjJaka 'syati' pratyaya, guNa, mA Adeza, j ko S, S ko k tathA s ko ch| 9. amaa| aT + mRj + di| 'mRjU zuddhau' (2 / 29) dhAtu se hyastanIsaMjJaka di' pratyaya, aDAgama, guNa, mArja Adeza, j ko e, "aghoSeSvaziTAM prathama:' (3 / 8 / 9) se S ko T tathA 'di' kA lop|| 10. yssttaa| yaj + taa| 'yaja devapUjAsaGgatikaraNadAneSu' (1 / 608) dhAtu se zvastanIsaMjJaka 'tA' pratyaya tathA anya prakriyA puurvvt| 11. raassttiH| rAj + kti + si| 'rAja dIptau' (1 / 539) dhAtu se "striyAM ktiH" (4 / 5 / 72) se 'kti' pratyaya, j ko S, t ko T, 'rASTi' kI liGgasaMjJA, sipratyaya tathA "rasakArayorvisRSTaH" (3 / 8 / 2) se sakAra ko visrgaadesh| 11. praassttiH| bhrAj + kti + si| 'bhrAju dIptau' (1 / 347, 540) dhAtu se 'kti' pratyaya tathA anya prakriyA puurvvt|| 739 /
Page #370
--------------------------------------------------------------------------
________________ 332 kAtantravyAkaraNam 740. chazozca [3 / 6 / 60] [sUtrArtha] dhuTa tathA virAma ke pare rahate 'ch-z' ko S Adeza hotA hai|| 740 / [du0 vR0] chazozca So bhavati dhuTyante c| praSTA, prkssyti| kroSTA, krokSyati, acokroT / nimittAbhAvAd dvirvA paatthH|| 740 / [du0 TI0] chshoH| upadeza eva chakAro dvirbhaavmaapdyte| tatazcakArasya sthiti: syaadityaashngkyaah-nimittaabhaavaaditi| 'nimittAbhAve naimittikasyApyabhAvaH' (kA0 pari0 27) iti| dvirvA pATha iti, kRtadvirbhAva eva paThyate ityrthH|| 740 / [vi0 pa0] chshoH| acokrodditi| cekrIyitalugantasya puurvvdudaahrnnm| upadezAvasthAyAmeva svarAt parazchakAro dvirbhaavmaapdyte| tataH praccherantasya chakArasya Satve cakArasya sthitireva prApnotItyAha - nimittaabhaavaaditi| nimittAbhAve naimittakasyApyabhAva ityrthH| dviA pATha iti| athavA sUtre kRtadvirbhAva eva cchakAraH paThyate iti bhaavH|| 740 / [samIkSA] 'praSTA, praSTum, veSTA, veSTum' Adi zabdarUpoM ke siddhyartha donoM hI vyAkaraNoM meM cha-z' ko 'S' Adeza kiyA gayA hai| pANini kA sUtra hai - "vazcabhrasjasRjamajayajarAjabhrAjacchazAM Sa:' (a0 8 / 2 / 36) / kAtantrakAra ne 'bhrasj' Adi sAta dhAtuoM ke lie tathA 'cha-z' ke lie svatantra do sUtra banAe haiM, parantu pANini ne eka hI sUtra meM sabhI kA saMgraha karake sUtralAghava dikhAyA hai| kAtantrakAra ne spaSTAvabodha ke lie ukta prakriyA apanAyI hai| [vizeSa vacana] 1. nimittAbhAvAd dvirvA pATha: (du0 vR0)| 2. upadezAvasthAyAmeva svarAt parazchakAro dvirbhAvamApadyate (vi0pa0; du0 ttii0)| 3. athavA sUtre kRtadvirbhAva eva cchakAraH paThyate iti bhAvaH (vi0 p0)| [rUpasiddhi] 1. prssttaa| pracch + taa| 'pracha jJIpsAyAm' (5 / 49) dhAtu se zvastanIsaMjJaka 'tA' pratyaya, prakRta sUtra se SakArAdeza tathA takAra ko ttkaar| 2. prkssyti| praccha + syti| 'pracha jJIpsAyAm' (5 / 49) dhAtu se bhaviSyantIsaMjJaka 'syati' pratyaya, cha ko e, e ko k tathA s ko /
Page #371
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIye AkhyAtAdhyAye SaSTho'nuSaGgalopAdipAda: 333 3. krossttaa| kruz + taa| 'kruz AhvAne' (1 / 564) dhAtu se zvastanIsaMjJaka 'tA' pratyaya tathA anya prakriyA puurvvt|| 4. krokssyti| kruz + syti| 'kruz AhvAne' (1 / 564) dhAtu se bhaviSyantIsaMjJaka 'syati' pratyaya tathA anya prakriyA puurvvt| 5. acokrott| aT + kruz + cekrIyitaluk + di| 'kruz AhvAne' (1 / 564) dhAtu se cekrIyitasaMjJaka 'ya' pratyaya, dvirvacanAdi, 'ya' pratyaya kA luk, dhAtusaMjJA, aDAgama, z ko S, S ko T tathA 'di' kA lop|| 740 / 741. bhASitapuMskaM puMvadAyau [3 / 6 / 61] [sUtrArtha 'Ayi' pratyaya ke pare rahate bhASitapuMska zabda ko puMvadbhAva hotA hai|| 741 / [du0 vR0] bhASitapaMskaM paMvad bhavati Ayau pratyaye pre| brAhmaNIvAcarati braahmnnaayte| shvenii-shvetaayte| enii-etaayte| hrinnii-hritaayte| lohinii-lohitaayte| zvetaitaharitalohitebhyasto na iti ndaadau| cvyarthe tu na bhavati gaunntvaat| alohinI lohinI bhavati lohinIyate itynye| pumAniva puMvat strIti lokata: siddhm| tatrAdhikArabalAdamukhyamapi napuMsakaM puNvditi| tena atinuuyte| bhASita: pumAn yasminnarthe iti samAsAt - dronniiyte| kathaM zvazrUyate ? zvazurasya zvazrUrUDanto nipAtanAnnAptibhASatvaM zvazuratvam api tu viziSTameva ruuddhm| kathaM garbhIyate zAli:, antrvtitvmaatrvivkssyeti|| 741 / [du0 TI0] bhASitaH / yeSAM DAulohitAdibhyazvyarthe Ayiriti vaktavyam, te parihAramAhuzvyarthe tvityaadi| "liGgagrahaNe liGgaviziSTasyApi grahaNam' (kA0 pari0 17) iti lohinIzabdAdapyAyiriti bhaavH| svotprekSaiSA, na ca bhASyAdau nidarzanamasti tsyaanitytvaabhyupgmaat| iha anye eke iti| pumaanivetyaadi| 'bhASitapuMskaM puMvad vA' ityatra sUtre npuNskaadhikrnnaadityrthH| kthmityaadi| nAtra zAvazerAptAvityurapratyayo vyutpaadyte|| 741 / [vi. pa0] bhASitaH / vyartha ityaadi| yeSAM mate 'DAjlohitAdibhyazvyarthe iti sUtramasti teSAM "liGgagrahaNe liGgaviziSTasyApi grahaNam' (kA0 pari0 17) iti nyAyAt lohinIzabdAdapyAyau kRte na bhavatItyarthaH, gaunntvaat| gauNatvaM punaralohinIprakRtitvAllohinIzabdasya veditvym| iha punaH puMvadbhAva eva, bhASye'pi naitad drshitm| anityatvAbhyupagamAd gauNamukhyaparibhASAyA ityAha - anya iti| amukhympiiti| tat punarlokaprasiddharabhAvAt teneti| nAvamatikrAntaM kulamiti atinu, tadivAcaratItyAyau kRte
Page #372
--------------------------------------------------------------------------
________________ 334 kAtantravyAkaraNam napuMsakasya puMvadbhAvo na bhvti| yadi punariha puMvadbhAva: syAt tadA napuMsakalakSaNahrasvanivRttau atinAvyate iti syaat| bhASita ityaadi| droNazabdaH puMsi caturADhakaparimANe vartate, striyAM tu jalakSepaNa iti nArtho bhASitapuMska ityrthH| kthmityaadi| zupUrvAd 'azU vyAptau' (4 / 22) ityasmAdAptibhAve'rthe urapratyaye "zvazuraH' ityauNAdiko nipAtaH / tasya ca striyAM zvazrUriti UGanto nadAdau nipAto dRzyate, tata AptibhAvalakSaNasya bhASitapuMskArthasya vidyamAnatvAn samAnAyAmAkRtau puMvadbhAve sati 'zvazurAyate' iti bhavitavyam iti puurvpkssaarthH| ___ parihAramAha - naaptibhaavtvmiti| na khalu zAvazerAptAviti vacanamatrAdRtam, taviparyaye'pi zvazurazabdasya pravRtteH, ato nAptibhAvatvaM pravRttinimittaM bhASitapuMskamityarthaH / nanu viziSTamapi zvazuratvaM bhavat tadapatyodvahanasambandhakRtameva bhavitumarhati, tacca na kevalaM puMsi sthitaM kintarhi strinnmpi| yadAha tatrabhavAn durgasiMha: - evaM zvazura iti tadapatyodvahanasambandhanibandhano vyapadeza: zvazrvAmapi: sthita eveti| (adhunA tu evaM durgoMkti: kutrApi na dRshyte)| tathA ca satyekameva pravRttinimittamiti paMvadbhAvaH syAdeva? stym| tathApyapatyodvahanasambandhasya puMstrIbhedena vivakSitatvAnnaikaM pravRttinimittamiti na dossH| kathaM garbhIyate iti| garbho'syAstIti garbhI zAliH, avayavabhUtena garbheNa saha smbndhaat| garbhiNI striiti| anavayavabhUtena garbhaga saha smbndhaat| ato'vayavAnavayavabhedAt pRstriyorgarbhizabdo vartamAno naikaM pravRttinimittamupAdAya pravartate, tato bhinnAkRtitvAnna puMvadbhAvaM prApnotIti, naitdevm| ihAvayavAnavayavakRtaM bhedamutsRjyAntavarttitvamAtramekaM pravRttinimittaM vivakSitamityAha antrvrttitvmaatrvivkssyeti|| 741 / [bi0 TI0] bhASita0 / bhASita: pumAn yasmin puMzabdAdekArthAnnityaM kapratyayaH, tarhi supuMzcaratItyatra kathaM na kapratyayaH, na ca tatra vikalpo'sti nityagrahaNabalAditi na deshym| ekArthAd ekAdhikaraNAdityartho na gRhyate, kintu puMzabdAt kiMviziSTAt, ekaarthaat| eko'rtho yasya tasmAt, puMzabdo yadi dvitve bahutve vA vartate tadA kapratyayo na bhvtiityrthH| ata eva zobhanA: pumAMso yasmin iti bahutve drshitm| nanu bhASitapuMskatyatra saMyogAntalopa: kathanna syAt, puMso'ziTyaghoSaviSaye sNyogaantlopsyaanitytvaat| tarhi pumAMzcaratItyatra puMso'ziTyaghoSaviSaye saMyogAntalopasyAnityatvAt kathaM sNyogaantlopH| na ca vAcyaM pumAniti sAdhite pazcAccaratizabdena sArdha yogaH, tadA supuMzcaratotyAdiSu dUSaNaM syAt? stym| tatraikArthIbhAve saMyogAntalopasya nityatvamiti boddhvym| nanu 'brAhmaNAyate' ityatra kathaM puMvadbhAva:, yAvatA kAryAtidezo'yaM zAstrAtidezo'yaM vobhayo: pakSayoryacchAstraM tat kArya vaa'tidishyte| atra jAteriti jAtau niSedhAt kathaM puNvdbhaavH| tatra kecid aacksste| atra jAtimAzritya Ipratyayo na bhavati, kintu puMyoge IpratyayaH - brAhmaNasya bhAryA brAhmaNI, yathA AcAryAnI tu puMyoga iti| tdst| atra jAteranyabrAhmaNIzabdo vidyate, anyathA brAhmaNena vRSalIvivAhe sati tasyAmapi brAhmaNazabdo vartate, kiJca crnntvaajjaatirev| yathA kaThAyate iti kaThAdhyayanayogAt kaTha iti|
Page #373
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIye AkhyAtAdhyAye SaSTho'nuSaGgalopAdipAdaH 335 aparastvAha-atra saMsthAnavyaGgyA jAtirgRhyate, na tu AcArArthamiti / ata eva na niSedha: / (tanna) TIkAkAreNApi 'liGgAnAM ca na sarvabhAk' ityasyodAharaNaM brAhmaNIti vkssyte| tatrAha umApatisena: - 'jAtistu puMvat kvacidAyiyoge' iti / paNDitastvAhayena tatra saMsthAnavyaGgyA jAtirgRhyate tanmatamAzrityoktamudAharaNam, etenAkSepo dattaH kulacandreNa / nAsmAkaM mtmityrthH| ttraadhikaarblaadmukhympiiti| nanu tatra napuMsakAditi kiM kalyANyai iti pratyudAharaNaM dattaM yujyte| na ca vaktavyaM napuMsakAdhikAramantareNApi napuMsakatvaM prAptaM strIti lokataH siddhatvAt ? satyam / yat strIti lokataH siddhamidamuktaM tad vibhaktiviSayAdanyatraiva bodhyam / nAptibhAvatvaM zvazuratvamiti / nanu bhavanaM bhAva iti bhAvazabdena bhAva uktaH / bhAvatvazabdena bhAvasya bhAva ucyate kathaM nAptibhAvatvaM zvazuratvamiti sAmAnAdhikaraNyam / tatrAhomApatisenaH bhAva iti karmaNi ghaJ (Aptau) pUjAyAm (bhUyate) vyApyate ya: sa AptibhAva:, bhAvaH AptibhAvatvaM zvazuratvamiti / tataH sAmAnAdhikaraNyamastyeva / bhASitaH pumAn yasminnarthe iti samAnAyAmAkRtAviti paraH / tasya asyArthaH- AGpUrvakRdhAturjanane vartate / Akriyete janyete buddhizabdAviti AkRti: pravRttinimittam, tena 'droNIyate' ityatra na bhavati, bhinnapravRttinimittatvAt, bhavanmate katham ? satyam, bhASitaH pumAn yasminnarthe iti samAsAdekapravRttinimittatvam / etaduktaM bhavati bhASita uktaH pumAn yasminnarthe arthAcchabdena / zabdasyArthe pravRttinimitte vartamAnaH strIliGgazabdaH puMvad bhavati / atha samAnArthapratipAditaM samamiti pare / tarhi 'taTIyate' ityatra kathaM na puMvadbhAvaH / 'taTaM triSu' iti amaravacanAdekapravRttinimitte puMvad bhASitatvAt? stym| paNDitaH- bhASitaH ityatIte ktapratyayaH, purA puMstvamuktam, na puMvadbhAvasamaye puMstvaM vidyate iti / puMstrIbhedenAsyApyayamAzayaH yo'patyayorjAyA-- ptyorudvaahH| zvazuratvamiti sAmAnyam, tattu jAmAtaramapekSya jAmAtuH pitari kanyAyAH zvazuratvaM vidyate iti / evaM kanyAmapekSya kanyAyAH pitari jAmAtuH zvazuratvaM vidyate / na ca vAcyam, ekasya zvazuratvamapekSya puMvadbhAvaH sAmAnyapuMvadvidhyukto na bhavituM pAryate ev| uktanyAyAd vizeSavivakSAyAM tu Ayireva na prApnoti sApekSatvAditi manasikRtyAhakathaM garbhIyate iti / nanu zAliravayavabhUteneti kathamavayavatvam anArambhakatvAditi ? stym| yasmin samaye garbhastasminneva samaye Arambhako bhavati, tarhi zAlipakSe kathamavayavabhUto garbho bhavati / strIpakSe'navayavo vA garbhaH katham ? satyam / avayavanAze samudAyasya nAzo bhavati yathA ghaTAvayavanAze ghaTanAzo bhavati / asyAvayavo garbhastannAze samudAyasya nAza ityavayavabhUto bhavatyeva / tathA cAmaraH 'oSadhyaH phalapAkAntAH ' iti striyAM garbhe prasUte'pi na nAza:, ata evAnavayavabhUta ityuktam / antarvarttitvamAtraM vivakSitamiti antavarttitvaM garbhatvaM vivakSitaM na tvavayavatvam / nanu avayavatvaM kathanna vivakSitamiti ced ucyate garbho'syAstIti 'garmI' iti sAmAnyamavalambya in pratyayaH / vizeSApekSayA in pratyayo na bhavati, sApekSatvAt / ata evAntarvarttitvaM vivakSitamiti na vizeSa ityartha: / / 741 / T - - -- -
Page #374
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAtantravyAkaraNam [samIkSA] 'brAhmaNAyate, haritAyate, lohitAyate' ityAdi zabdarUpoM ke siddhyartha donoM hI vyAkaraNoM meM puMvadbhAva kiyA gayA hai| pANini kA sUtra hai - "kyaGmAninozca" (a0 6 / / 36) / yaha jJAtavya hai ki pANini kA puMvadbhAvaprakaraNa paryApta vistRta hai, jisameM 9 sUtra haiM - (a06|3|34-42)| kAtantravyAkhyAkAroM ne prakaraNa ke anusAra apekSAoM kI pUrti vyAkhyAnabala se kI hai| [vizeSa vacana] 1. vyarthe tu na bhavati gaunntvaat| ...... lohinIyate ityanye (du0 vR0)| 2. pumAniva puMvat strIti lokata: siddham (du0 vR0)| 3. zvazurasya zvazrUrUGanto nipAtanAnnAptibhAvatvaM zvazuratvam, api tu viziSTameva rUDham (du0 vR0)| 4. svotprekSaiSA, na ca bhASyAdau nidarzanamasti (du0 ttii0)| 5. droNazabdaH puMsi caturADhakaparimANe vartate striyAM tu jalakSepaNe iti nArtho bhASitapuMska: (vi0 p0)| 6. ihAvayavAnavayavakRtaM bhedamutsRjyAntavarttitvamAtramekaM pravRttinimittaM vivakSitam (vi0 p0)| 7. crnntvaajjaatirev| yathA kaThAyate iti kaThAdhyayanayogAt kaTha iti (bi0 ttii0)| 8. atra saMsthAnavyaGgyA jAtiguhyate, na tu AcArArtham (bi0 ttii0)| 9. TIkAkAreNApi 'liGgAnAM ca na sarvabhAk' ityasyodAharaNaM brAhmaNIti vakSyate (bi0 ttii0)| 10. jAtistu puMvat kvacidAyiyoge (bi0 ttii0)| 11. AGpUrvakRdhAturjanane vartate (bi0 ttii0)| 12. avayavanAze samudAyasya nAzo bhavati, yathA ghaTAvayavanAze ghaTanAzo bhavati (bi0 TI0) [rUpasiddhi] . 1. braahmnnaayte| brAhmaNI + Ayi + an + te| braahmnniivaacrti|. brAhmaNI' zabda se "karturAyi: salopazca' (3 / 2 / 8) sUtra dvArA 'Ayi' pratyaya, prakRta sUtra se 'brAhmaNI' zabda kA puMvadbhAva, "te dhAtavaH' (3 / 2 / 16) se 'brAhmaNAya' kI dhAtusaMjJA, vartamAnAsaMjJaka 'te' pratyaya tathA "an vikaraNa: kartari" (3 / 2 / 32) se 'an' vikrnn| 2. shvetaayte| zvenI + Ayi + an + te| shveniivaacrti| zvenI' zabda se 'Ayi' pratyaya, puMvadbhAva, dhAtusaMjJA, 'te' pratyaya tathA 'an' vikrnn| 3. etaayte| enI + Ayi + an + te| eniivaacrti| 'enI' zabda se 'Ayi' pratyaya, puMvadbhAva, dhAtusaMjJA, 'te' pratyaya tathA 'an' vikrnn|
Page #375
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIye AkhyAtAdhyAye SaSTho'nuSaGgalopAdipAdaH 337 4. hritaayte| hariNI + Ayi + an + te| hrinniivaacrti| 'hariNI' zabda se 'Ayi' pratyaya, puMvadbhAva, dhAtusaMjJA, 'te' pratyaya tathA 'an' vikrnn|| 741 / 742. AdAtAmAthAmAderiH [3 / 6 / 62] [sUtrArtha] akAra se paravartI 'AtAm-AthAm' pratyayoM ke Adi varNa AkAra ko ikAra Adeza hotA hai|| 742 / [du0 vR0] akArAt pryoraataamaathaamityetyoraaderirbhvti| pacetAm, pcethaam| akArAditi kim ? vytypaataam|| 742 / [du0 TI0] AdA0 / AdAtAmAthAmAderiti SaSThIsamAsa: ekavibhaktiyukto'pyAdizabdo'yaM vakSyamANe vrtte| SaSThIlopaM kRtvA vA nirdesh:| parasyAderiti paribhASA naastiityaadigrhnnm|| 742 / [samIkSA] 'pacetAma, pacethAma, yajetAma, yajethAm' ityAdi zabdarUpoM ke siddhyartha 'AtAmaAthAm' pratyayoM ke AkAra ko ikArAdeza kI apekSA hotI hai, jisakI pUrti kAtantrakAra ne ikArAdeza tathA pANini ne iyAdeza se kI hai| pANini kA sUtra hai - "Ato Dita:" (a0 7 / 281) / kAtantravyAkaraNa meM pANini kI taraha "Ade: parasya" (a0 1 / 1 / 24) paribhASA mAnya nahIM hai, ata: sUtra meM 'Ade:' zabda par3hA gayA hai| parasyAderiti paribhASA nAstItyAdigrahaNam (Tu0 ttii0)| pANini ne 'tip-sip-mip' pratyaya pakArAnubandhaviziSTa kie haiM, 'pit pratyaya Dit nahIM hote tathA Dit pratyaya pit nahIM mAne jAte' ityAdi vyAkhyAe~ prayojanavizeSa ke siddhayartha kI gaI haiN| kAtantra meM isa prakAra kI vyavasthA na hone se 'Dita:' pada par3hane kI koI AvazyakatA nahIM raha jAtI hai| [rUpasiddhi] 1. pcetaam| pac + pnycmii-aataam| 'Du pacaS pAke' (1 / 603) dhAtu se paJcamIvibhaktisaMjJaka pra0 pu0-dviva0 'AtAm' pratyaya, an vikaraNa, prakRta sUtra se 'A' ko 'i' "avarNa ivaNe e" (1 / 2 / 2) se akAra ko ekAra tathA ikAra kA lop| 2. pcethaam| pac + paJcamI - aathaam| 'Du pacaS pAke' (1 / 603) dhAtu se paJcamIsaMjJaka Atmanepada-ma0 pu0-dviva0 'AthAm' pratyaya, an vikrnn| prakRta sUtra se AkAra ko ikAra tathA anya prakriyA pUrvavat / / 742 / 743. Ate Athe iti ca [3 / 6 / 63] [sUtrArtha akAra se paravartI vartamAnAsaMjJaka 'Ate-Athe' pratyayoM ke Adi avayava AkAra ko ikAra Adeza hotA hai|| 743 /
Page #376
--------------------------------------------------------------------------
________________ 338 kAtantravyAkaraNam [du0 vR0] akArAt parayorAte-Athe ityetyoraadirirbhvti| pacete, pcethe| avikRtanirdezAt svare vikRtirnaastiiti| iti ca evamprakAro drssttvyH| tena pacAvahe AvAm iti, iha svare vikRtirna syAt / / 743 / [du0 TI0] aate| SaSThIlopaM kRtvA nirdeza ityAha - akaaraaditi| evam ityaadi| AkhyAtikadvivacanasya prakRtibhAvaH sAdhita ityrthH|| 743 / [vi0 pa0] Ate0 / avikRtetyaadi| tenaikArAntasyAkhyAtikasya dvivacanasya prakRtiH sAdhiteti bhaavH|| 743 / [samIkSA] 'pacete, pacethe' Adi ke siddhyartha donoM hI vyAkaraNoM meM AkAra ko ikArAdeza kiyA gayA hai| pANini kA sUtra hai - "Ato Dita:" (a0 7 / 281) / sUtra meM kAtantrakAra ne AkhyAtika dvivacana 'Ate-Athe' pratyayoM meM prakRtibhAva kA prayoga avikatipradarzanArtha kiyA hai - avikRtanirdezAt svare vikRti stIti (du0 vR0), ekArAntasyAkhyAtikasya dvivacanasya prakRti : sAdhiteti (vi0 p0)| [rUpasiddhi] 1. pcete| pac + an + aate| Du pacaS pAke' (1 / 603) dhAtu se vartamAnAsaMjJaka Atmanepada - pra0 pu0 - dviva0 'Ate' pratyaya, 'an' vikaraNa, prakRtasUtra se AkAra ko ikAra, akAra ko ekAra tathA ikAra kA lop| 2. pcethe| pac + an + aathaam| 'Du pacaS pAke' (1 / 603) dhAtu se vartamAnAsaMjJaka 'Athe' pratyaya tathA anya prakriyA puurvvt|| 743 / 744. yAzabdasya ca saptamyA: [3 / 6 / 64] [sUtrArtha akAra se paravartI saptamIvibhaktisaMjJaka 'yA' zabda ko 'i' Adeza hotA hai|| 744 / [du0 vR0] akArAt parasya yAzabdasya ca saptamyA irbhvti| pacet, pacetAm, pceH| akArAditi kim ? adyaat|| 744 / [du0 TI0] yAza0 / zabdagrahaNaM nirdeshsukhprtipttyrthm| atha kimartha sptmiigrhnnm| AziSi cikIrSyAdityasya ca lopenaaghraattvaat| parAdapi nityo vidhibalIyAniti ? satyam, mndmtibodhaarthmev|| 744 /
Page #377
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIye AkhyAtAdhyAye SaSTho'nuSagalopAdipAda: 339 [samIkSA] 'pacet, pacetAm, paceH' ityAdi zabdoM ke siddhyartha saptamIvibhaktisaMjJaka 'yA' ko 'i' Adeza karane kI apekSA hotI hai| pANini ne etadartha 'iy' Adeza kiyA hai| unakA sUtra hai- "ato yeyaH' (a0 8 / 2 / 80) kAtantrakAra ne prakRta sUtra dvArA kevala 'i' Adeza hI kiyA hai| yahA~ yaha jJAtavya hai ki pANinIya prakriyA ke anusAra 'yA' Agama hai, jaba ki kAtantra meM 'yAt' Adi pratyaya hI par3he gae haiN| [vizeSa vacana 1. zabdagrahaNaM nirdezasukhapratipattyartham (du0 ttii0)| 2. mandamatibodhArthameva (Tu0 ttii0)| [rUpasiddhi] 1. pcet| pac + sptmii-yaat| 'Du pacaS pAke' (1 / 603) dhAtu se saptamIvibhaktisaMjJaka parasmaipada-pra0 pu0-e0 va0 'yAt' pratyaya, anvikaraNa, prakRta sUtra se 'yA' ko 'i' tathA "avarNa ivaNe e' (1 / 2 / 1) se akAra ko ekaar-ikaarlop| 2. pcetaam| pac + saptamI - yaataam| 'Du pacaS pAke' (1 / 603) dhAtu se saptamIsaMjJaka pra0 pu0 - dviva0 'yAtAm' pratyaya, an-vikaraNa, 'yA' ko 'i' tathA akAra ko ekaar-ikaarlop|| 3. pceH| pac + saptamI - yaas| 'Du pacaS pAke' (1 / 603) dhAtu se saptamIsaMjJaka ma0 pu0 - e0 va0 'yAs' pratyaya, an -vikaraNa, 'yA' ko 'i' tathA sakAra ko visrgaadesh|| 744 / 745. yAmyusoriyamiyusau [3 / 6 / 65] [sUtrArtha] akAra se paravartI 'yAm' ko 'iyam' tathA 'yus' ko 'iyus' Adeza hotA hai|| 745 / [du0 vR0] akArAt parayoryAmyusoH sthAne iyamiyusau bhavato ythaasNkhym| paceyam, pceyuH| katham - Aha, AhatuH, AhuH, Attha, AhathuH ? bruvastyAdiSu paJcasu nipAtA vaa| tathA viderna vasuH - veda, vidatuH, viduH, vettya, vidathuH, vid| veda, vidvaH, vidmH|| 745 / [du0 TI0] sam / bruva Aha ca vA bhvti| ti- tas- anti-si-thasAm aT-atus-usthal-athuso yathAsaMkhyamiti na vktvym| tathA vidervartamAnAyA: proksseti| tathA hastakArasthe na vaktavya ityaah-aattyetyaadi| nipAtazabdaH prtyekmbhismbdhyte| vibhaktipratirUpakAzca nipAtA bhvnti| yathA 'asti-manye' prbhRtyH|| 745 /
Page #378
--------------------------------------------------------------------------
________________ 340 kAtantravyAkaraNam [vi0 pa0 ] yaam0| bruva ityaadi| 'ti-tas- anti-si-thas' eteSu paJcasu 'aT-atusus-thala-athus' ete paJca yathAsaMkhyaM bhavanti / bruva: sthAne Aha / thali ca hakArasya takAro nipaatyte| tathA 'vida jJAne' (2 / 27) ityasmAd vartamAnAyA navasu vacaneSu parokSAyA nava vacanAni yathAkramaM bhavanti, tanna vaktavyam / ete hi tyAdyantapratirUpakA nipAtA iha veditvyaaH| yathA 'asti - manye' prabhRtayaH iti / iha dhAtostu 'bravIti, vetti' ityAdaya eva bhavanti / / 745 / [samIkSA] "" 'paceyam, paceyuH' ityAdi zabdoM ke siddhyartha 'yA' ko 'i' Adeza kI AvazyakatA hotI hai| pANini ne etadartha 'iy' Adeza kiyA hai- "ato yeya: ' (a0 7 / 2 / 80) / yaha jJAtavya hai ki pANini 'mip' ko am Adeza tathA 'yAs' Agama ko 'iy' Adeza karake ukta prayoga siddha karate haiM, parantu kAtantrakAra ne 'yAm - yus' pratyayoM ke sthAna meM 'iyam - iyus' Adeza se siddha kie haiN| phalata: kAtantrakAra kA lAghava hI adhika saGgata siddha hotA hai / [vizeSa vacana ] 1. bruvastyAdiSu paJcasu nipAtA vA (du0 vR0) / 2. vibhaktipratirUpakAzca nipAtA bhavanti (du0 TI0) / [rUpasiddhi] 1. paceyam / pac + an + yaam| 'Du pacaS pAke' (1 / 603) dhAtu se saptamI - vibhaktisaMjJaka u0 pu0 - e0 va0 'yAm' pratyaya, an - vikaraNa, prakRta sUtra se 'yAm' ko 'iyam' Adeza tathA akAra ko ekAra-ikAralopa / 2. pceyuH| pac + an + yus / 'DupacaS pAke' (1 / 603) dhAtu se saptamIvibhaktisaMjJaka pra0 pu0 ba0 va0 'yus' pratyaya, an-vikaraNa, prakRta sUtra se 'yus' ko 'iyus' Adeza, akAra ko ekAra-ikAralopa tathA "rasakArayorvisRSTaH " (3 / 8 / 2) se sakAra ko visargAdeza / / 745 / 746. zamAdInAM dIrgho yani [3 / 6 / 66 ] -- [sUtrArtha] 'yan' pratyaya ke pare rahate 'zam' Adi dhAtuoM ke akAra ko dIrgha Adeza hotA hai|| 746 / [du0 vR0] zamAdInAM dIrgho bhavati yani pare / zAmyati, dAmyati / madIparyantaH zamAdiH / yanIti kim ? shmyte|| 746 /
Page #379
--------------------------------------------------------------------------
________________ 341 tRtIye AkhyAtAdhyAye SaSTho'nuSaGgalopAdipAdaH [du0 TI0] zamA0 / dI? hi sajAtIyaM svrmpeksste| hrasvapratiyogI ca dIrgha ityAha- hrasva ityaadi| Adizabdasya vyavasthAvAcitvAdityAha madIparyanta ityaadi| 'zamu-damu-tamuzramu-bhramu-kSamu-klamu-madI' ete aSTau bhvnti| nanu zamAdInaSTAvadhikRtya vRdgrahaNaM kinna kRtam anantarasya vidhi: pratiSedho veti zamAdisamAptyarthaM bhaviSyati, na pussaadismaaptyrthm| naivam, rAzyapekSayobhayamanantaraM bhavatIti vyvsthaivaashrynniiyaa|| 746 / [samIkSA] 'zAmyati, tAmyati, bhrAmyati' Adi zabdarUpoM ke siddhyartha upadhAsaMjJaka akAra ke dIrgha kA vidhAna donoM hI vyAkaraNoM meM kiyA gayA hai| pANini kA sUtra hai"zamAmaSTAnAM dIrgha: zyani' (a0 7 / 3 / 74) / yaha jJAtavya hai ki divAdigaNapaThita dhAtuoM meM pANini ke anusAra "zyan' vikaraNa tathA zarvavarmA ke anusAra 'yan' vikaraNa hotA hai, ata: sUtroM meM unakA bhinna rUpa meM ullekha draSTavya hai| kAtantrakAra ne 'zamAdi' ko eka dhAtugaNa mAnA hai, jabaki pANini ne sUtra meM parigaNana kie vinA hI unakI 8 saMkhyA kA ullekha kiyA hai| aisI sthiti meM kAtantrakAra kA hI nirdeza adhika saGgata hai| [vizeSa vacana] 1. Adizabdasya vyavasthAvAcitvAt (du0 ttii0)| 2. rAzyapekSayA ubhayamanantaraM bhavatIti vyavasthaivAzrayaNIyA (du0 ttii0)| [rUpasiddhi] 1. shaamyti| zam + yan + ti| 'zamu upazame' (3 / 42) dhAtu se vartamAnAvibhaktisaMjJaka parasmaipada-pra0pu0 - e0 va0 'ti' pratyaya, divAderyan" (3 / 2 / 33) se 'yan' vikaraNa, "n' anubandha kA prayogAbhAva tathA prakRta sUtra se dhAtu kI upadhA akAra ko dIrgha aadesh| 2. daamyti| dam + yan + ti| 'damu upazame' (3 / 42) dhAtu se 'ti' pratyaya tathA anya prakriyA pUrvavat / / 746 / 747. SThivuklamvAcamAmani [3 / 6 / 67] [sUtrArtha] 'SThivu-klamu' tathA 'AG' upasargapUrvaka 'camu' dhAtu ko dIrgha hotA hai, 'an' vikaraNa ke pare rhte|| 747 / [du0 vR0] eSAmani vikaraNe pare dI| bhvti| SThIvati, klAmati, aacaamti| AGiti kim ? vicamati, cmti|| 747 /
Page #380
--------------------------------------------------------------------------
________________ 342 kAtantravyAkaraNam [du0 TI0 ] sstthivu0| asmAdeva vacanAt klamerdaivAdikAdapi pakSe'nvikaraNo vijJAyate / SThivuriti daivAdiko'pyasti tasya / "nAmino vaH " ( 3 / 8 / 14 ) ityAdinA dIrghaH syAt / sstthiivtiiti| bhauvAdikasyAtrokAra uccAraNArthaH klameriva / / 747 / [vi0 pa0] sstthivu.| klaamtiiti| klamerdaivAdikAdapi, ata eva jJApakAt pakSe anvikaraNo jnyaapyte|| 747 / [samIkSA] 'SThIvati, klAmati, AcAmati' Adi zabdarUpoM ke siddhyartha donoM hI AcAryoM ne dIrghavidhAna kiyA hai| pANini kA sUtra hai - "SThivuklamyAcamAM ziti" (a0 7 / 3 / 75) / pANinIya 'zit' nirdeza kI apekSA kAtantra kA 'an' nirdeza spaSTArthAvabodhaka hai| [vizeSa vacana ] 1. atrokAra : uccAraNArtha: klameriva (du0 TI0 ) / 2. klamerdaivAdikAdapi, ata eva jJApakAt pakSe'nvikaraNo jJApyate (vi0 pa0 ) / [rUpasiddhi] 1. sstthiivti| SThiv + an + ti| 'SThivu nirasane ' (1 / 1903 / 4) dhAtu se vartamAnAsaMjJaka parasmaipada e0 va0 'ti' pratyaya, "an vikaraNa: kartari " (3 / 2 / 32) se 'an' vikaraNa tathA prakRta sUtra se dIrgha Adeza / pra0 pu0 2. klaamti| klam + an + ti / 'klamu glAnau' (3 / 47) dhAtu se vartamAnAvibhaktisaMjJaka parasmaipada- pra0 pu0 e0 va0 'ti' pratyaya, 'an' vikaraNa tathA dhAtu kI upadhA akAra ko dIrgha Adeza / 3. AcAmati / AG + camu + an ti / 'AG' upasargapUrvaka 'camu adane ' (1 / 156) dhAtu se vartamAnAsaMjJaka 'ti' pratyaya, 'an' vikaraNa tathA dhAtu kI upadhA akAra ko dIrgha Adeza / / 747 / 748. kramaH parasmai [3 / 6 / 68 ] -- - - [ sUtrArtha] parasmaipadaviSayaka 'an' vikaraNa ke pare rahate 'kram' dhAtughaTita akAra ko dIrgha Adeza hotA hai / / 748 / [du0 vR0] kramaH parasmaipade'ni dIrgho bhavati / krAmati / kathaM krama ? herlopAt / parasmA iti kim ? parAkramate, upakramate / / 748 /
Page #381
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIye AkhyAtAdhyAye SaSTho'nuSa lopadepadaH [du0 TI0 ] kramaH / herlopAditi / pratyayalope pratyayalakSaNamiti kathamiha parasmaipadenAniti vishissyte| parasmaipade yo'nvikaraNa iti ? satyam / parasmaipadena vinA dIrghalakSaNaM na pravartate iti bhavati prtyyloplkssnnm| athavA parasmaipada iti nimittatvena vizeSaNaM na paratvena parasmaipade nimitte yo'nvikaraNa iti / parasmaipadasyeti SaSThI vA, parazabdasyAprayuktatvAt / / 748 [samIkSA] 'krAmati, krAmataH, krAmanti' ityAdi zabdarUpoM ke siddhyartha kramadhAtugata akAra ko dIrgha Adeza donoM hI vyAkaraNoM meM kiyA gayA hai| pANini kA sUtra hai- "kramaH parasmaipadeSu" (a0 7 / 3 / 76) / 343 [rUpasiddhi] 1. krAmati / kram + an + ti / 'kramu pAdavikSepe' (1 / 157) dhAtu se vartamAnAsaMjJaka 'ti' pratyaya, 'an' vikaraNa tathA dIrgha Adeza / / 748 / 749. gamiSyamAM chaH [3 / 6 / 69] [ sUtrArtha] 'an' vikaraNa ke pare rahate 'gam - iS - yam' dhAtuoM ke anta ko 'cha' Adeza hotA hai|| 749 / [du0 vR0] saamaanymnuvrtte| eSAmantasya cho bhavati ani pare / gacchati, saMgacchate, icchati, yacchati, aaycchte|| 749 / [du0 TI0 ] gmi0| icchtiiti| 'iSu icchAyAm' (5 / 70) taudAdikaH / anIti kim ? 'iSa gatau' (3 / 16) issyti| 'iSa AbhIkSNye' (8 / 45) krayAdikaH issnnaati|| 749 / " -- [vi0 pa0 ] gmi0| sAmAnyamanuvartate iti / 'vizeSAtidiSTaH prakRtaM na bAdhate' (kA0 pari0 39) ityrthH| tenAtmanepade'pyani saMgacchate, Ayacchate iti / "samo gamRcchi0" (3 / 2 / 42 - 20 ) ityAdinA 'AGo yamahanau" (3 / 2 / 42 22) ityAdinA rucAditvA daatmnepdm|| 749 / [samIkSA] 'icchati, gacchati, yacchati' Adi zabdarUpoM ke siddhyartha donoM vyAkaraNoM meM chakArAdeza kiyA gayA hai / pANini kA sUtra hai - "iSugamiyamAM chaH " (a0 7 / 3 / 77) / tIna dhAtuoM ke pAThakrama ko chor3akara samAnatA hI ubhayatra dekhI jAtI hai| -
Page #382
--------------------------------------------------------------------------
________________ 344 kAtantravyAkaraNam [rUpasiddhi] 1. gcchti| gam + an + ti| 'gamla gatau' (1 / 279) dhAtu se vartamAnAvibhaktisaMjJaka parasmaipada - pra0 pu0 - e0 va0 'ti' pratyaya, "an vikaraNa: kartari' (3 / 2 / 32) se 'an' vikaraNa, prakRta sUtra se 'm' ko 'ch' Adeza, 'ch' ko dvirvacana tathA pUrvavartI chakAra ko ckaaraadesh|| 749 / 2. sNgcchte| sam + gam + an + te| 'sam' upasargapUrvaka 'gamlu gatau' (1 / 279) dhAtu se vartamAnAsaMjJaka Atmanepada 'te' pratyaya, 'an' vikaraNa, 'm' ko 'cha' Adeza, dvitva tathA 'cha' ko 'ca' aadesh| 3. icchti| iS + an + ti| 'iSu icchAyAm' (5 / 70) dhAtu se 'ti' pratyaya tathA anya prakriyA puurvvt| 4. ycchti| yam + an + ti| 'yama uparame' (1 / 158) dhAtu se 'ti' pratyaya, 'an' vikaraNa, 'm' ko 'cha', dvirvacana, pUrvavartI chakAra ko ckaaraadesh| 5. aaycchte| AG + yam + an + te| 'AG' upasargapUrvaka 'yama uparame' (1 / 158) dhAtu se 'te' pratyaya, 'an' vikaraNa, chakAra ko dvirvacana tathA pUrvavartI chakAra ko ckaaraadesh|| 749 / 750. paH piba: [3 / 6 / 70] [sUtrArtha 'an' vikaraNa ke pare rahate 'pA' dhAtu ko 'piba' Adeza hotA hai|| 750 / [du0 vR0] pAdhAtorani pare pibAdezo bhvti| pibti| adanto vaa| ani pArUpasyeti kim ? 'pai o vai'- paayti|| 750 / [du0 TI0] p:| pibatItyatra kathamupadhAlakSaNo guNo na bhavatItyAha-adanto veti| nAtrAkAra uccAraNArtha ityaashyH| pibetyakArasAmarthyAt prakRtivRttervA punarvRttAvavidhiriti na bhaviSyati lopa: pibateriti nirdeshaacc| paaruupsyeti| ani parato yo'sau pArUpastasyeha grhnnm| sa punaH pA pAne (1 / 264) iti pratipadoktagrahaNAd vaa| 'pai ko vai zoSaNe' (1 / 261) ityasya na grahaNam, 'pA rakSaNe' (2 / 21) pAti, nityatvAdano luki luglope na prtyykRtm|| 750 / [vi0 pa0] pH| adanto veti| nanvakArAntapakSe laghUpadhalakSaNo guNo na sambhavati, updhopdhtvaat| vyaJjanAntapakSe tu saH kathaM na syAt, tdyuktm| evaM sati prakriyAlAghavArtha guNarUpameva kuryAditi mnyte| kiJca "lopaH pibaterIccAbhyAsasya" (3 / 5 / 46) iti nirdezAcca pAyatIti 'pai o vai zoSaNe' (1 / 261), 'pA rakSaNe' (2 / 21) ityasya tu
Page #383
--------------------------------------------------------------------------
________________ 345 tRtIye AkhyAtAdhyAye SaSTho'nuSagalopAdipAdaH paaruupmsti| kevalam adAditvAd ano lug vidyte| na ca 'pratyayalope pratyayalakSaNam' (kA0 pari0 52), 'luglope na pratyayakRtam' iti vcnaat|| 750 / [samIkSA] 'pA' dhAtu se 'pibati' 'ghrA' se 'jighrati' Adi zabdarUpa siddha karane ke lie donoM hI vyAkaraNoM meM 'pA' ko 'piba' Adi 11 Adeza kie gae haiN| pANini kA sUtra hai- "pAghrAdhmAsthAmnAdANdRzyartisatizadasadAM pibajighradhamatiSThamanayacchapazya dhauzIyasIdA:' (a0 7 / 3 / 78) / pANini ne ina 11 AdezoM ko eka hI sUtra meM tathA kAtantrakAra ne 11 sUtroM meM nibaddha kiyA hai| pRthak yogavidhAna kA kAraNa spaSTa karate hue TIkAkAra durgasiMha ne kahA hai ki 11 dhAtuoM ke sthAna meM 11 AdezoM kI kramabaddhatA jAnane meM mandabuddhi vyaktiyoM ko gaurava hotA hai, usa gaurava se mukti ke lie pRthak sUtra banAe gae haiM- "pAdInAM pibAdayo yathAsaMkhyamiti na kRtam, mandadhiyAM pratipattigauravaM syAditi" (kAta0 vR0 TI0 3 / 6 / 79) / isa prakAra kAtantra meM sUtrasaMkhyAkRta gaurava hone para bhI arthAvabodha kI dRSTi se lAghava hI mAnA jaaegaa| [vizeSa vacana] 1. nAtrAkAra uccAraNArtha: (Tu0 ttii0)| 2. prakriyAlAghavArthaM guNarUpameva kuryAditi manyate (vi0 p0)| [rUpasiddhi] 1. pibti| pA + an + ti| 'pA pAne' (1 / 264) dhAtu se vartamAnAsaMjJaka parasmaipada-pra0 pu0 - e0 va0 'ti' pratyaya, "an vikaraNa: kartari" (3 / 2 / 32) se an - vikaraNa, prakRta sUtra se 'pA' ko 'piba' Adeza tathA "asandhyakSarayorasya tau tallopazca" (3 / 6 / 40) se akaarlop|| 750 / 751. gho jighraH [3 / 6 / 71] [sUtrArtha 'an' vikaraNa ke pare rahate 'brA' dhAtu ko 'jighra' Adeza hotA hai|| 751 / [du0 vR0] ghrAdhAtorani pare jighrAdezo bhvti| jighrati / / 751 / [samIkSA] pUrvavartI sUtra- saM0 750 kI samIkSA draSTavya hai|| 751 / [rUpasiddhi] 1. jighrti| ghrA + an + ti| 'ghrA gandhopAdAne' (1 / 265) se. vartamAnAsaMjJaka 'ti' pratyaya, 'an' vikaraNa tathA 'ghrA' ko 'jighra' aadesh|| 751 /
Page #384
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAtantravyAkaraNam 752. dhmo dhamaH [3 / 6 / 72] [sUtrArtha] 'an' vikaraNa ke pare 'dhmA' dhAtu ko 'dhama' Adeza hotA hai|| 752 / [du0 vR0] mAdhAtorani pare dhamAdezo bhvti| dhmti|| 752 / [samIkSA pUrvavartI sUtra- saM0 750 kI samIkSA draSTavya hai| [rUpasiddhi] 1. dhmti| dhmA + an + ti| 'mA zabdAgnisaMyogayo:' (1 / 266) dhAtu se 'ti' pratyaya, 'an' vikaraNa tathA 'mA' ko 'dhama' aadesh|| 752 / 753. sthastiSThaH [3 / 6 / 73] [sUtrArtha] 'an' vikaraNa ke pare rahate 'sthA' dhAtu ko 'tiSTha' Adeza hotA hai|| 753 / [du0 vR0] sthAdhAtorani pare tiSThAdezo bhvti| tisstthti|| 753 / [du0 TI0] sthH| tiSTheti Satvanirdezo jJApayati - na vikArAvayavasya sstvm| tena 'tisraH' ityAdi siddhmityeke| prakRtipravRtteH punarvRttAvavidhiriti na cintyte|| 753 / [bi0 TI0] sthH| hemakareNa vikArAdezayorbheda: klpyte| ekadezasya yat kriyate sa vikAraH, samudAyasya yat kriyate sa AdezaH ityuktaM ctussttyprkrnne| ata eva SatvanirdezAd durgavAkyenApyuktamidam, tasya cetyatra samudAyasya yat kriyate sa aadesh:| ata evaikadezatvAd vikAro bhavati, tena SatvaM syaat| samudAyasya AdezaM prati cihna 'sthastiSThaH' iti sstvnirdeshaat| anyathA vikAradvAreNa SatvaM prAptaM kathaM SatvaM nirdishyte| idaM tu kiJcinna lagatyeva, TIkAvirodhAt / SatvaprakaraNe TIkAkAra idamAha - nana tisrAdeze sati vikArasthatvAt kathanna Satvamiti na dezyam, AgamastAvadekavarNastatsAhacaryAd vikAro'pi yadyekavarNa: syAt tadaiva Satvam, tasmAdekavarNo'pi vikAro bhavati, naivm| TIkAkRtA svamatapakSa evAktam, tattu durgavAkyahemakarAbhyAM prpkssmaashrityoktm| ata evAtra sUtre durgavAkye'nyaH Aha - tisraadesho'ymnekvrnntvaadityucyte| vastutastvevaM bhedaH, nityavAdino mate zabdasya nityatvam asyaivAdezazabdaprasaGge na syAt na dhvaMsaM kroti| yathA "An zas" (2 / 3 / 9) iti| anityavAdino mate vikAro bhavati zabdadhvaMsakRtatvAt
Page #385
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIye AkhyAtAdhyAye SaSTho'nuSaGgalopAdipAda: tenaikadezasya yat kriyate sa vikArastinAdezazca, samudAyasya yat kriyate tadapi vikAra aadeshshc|| 753 / // ityAcAryabilvezvaraTIkAyAmAkhyAtAdhyAye tRtIye'nuSaGgalopapAda: SaSThaH smaaptH|| [samIkSA] draSTavya pUrva sUtra-saM0 750 [vizeSa vacana] 1. hemakareNa vikArAdezayorbhedaH kalpyate (bi0 ttii0)| 2. ekadezasya yat kriyate sa vikAra: tisrAdezazca samudAyasya yat kriyate tadapi vikAra Adezazca (bi0 ttii0)| [rUpasiddhi] 1. tisstthti| sthA + an + ti| 'SThA gatinivRtau' (1 / 267) dhAtu se vartamAnAsaMjJaka 'ti' pratyaya, 'an' vikaraNa, prakRta sUtra se 'sthA' ko 'tiSTha' Adeza tathA akaarlop| yaha jJAtavya hai ki "dhAtvAde: Sa: sa:" (3 / 8 / 24) se dhAtugata SakAra ko sakArAdeza hone para 'nimittApAye naimittikasyApyapAya:' (kA0 pari0 27) paribhASA ke anusAra 'Th' bhI nivRtta hokara 'th' rUpa meM upasthita hotA hai| ata: 'sthA' ko dhAturUpa mAnakara sUtra meM 'stha:' zabda par3hA gayA hai|| 753 / 754. mno manaH [3 / 6 / 74] [sUtrArtha] 'an' vikaraNa ke pare rahate 'mA' dhAtu ko 'mana' Adeza hotA hai|| 754 / [du0 vR0] mnAdhAtorani pare manAdezo bhvti| mnti|| 754 / [samIkSA] draSTavya pUrva sUtra-saM0 750 / [rUpasiddhi] 1. mnti| mnA + an + ti| 'mnA abhyAse' (1 / 268) dhAtu se vartamAnAvibhaktisaMjJaka parasmaipada - pra0 pu0 - e0 va0 'ti' pratyaya, 'an' vikaraNa, prakRta sUtra se 'mnA' ko 'mana' Adeza tathA akaarlop|| 754 /
Page #386
--------------------------------------------------------------------------
________________ 348 kAtantravyAkaraNam 755. dANo yacchaH [3 / 6 / 75] [sUtrArtha] 'an' vikaraNa ke pare rahate 'dAN' dhAtu ko 'yaccha' Adeza hotA hai|| 755 / [du0 vR0] dANdhAtorani pare yacchAdezo bhvti| ycchti|| 755 / [du0 TI0] dANo0 / atha kimartho NakArAnubandha: ? tadantavidhiniSedhArthaH, tena vdti|| 755 / [samIkSA] draSTavya pUrva sUtra - saM0 750 [vizeSa vacana] 1. atha kimartho NakArAnubandhaH ? tadantavidhiniSedhArthaH (du0 ttii0)| [rUpasiddhi 1. ycchti| dAN + an + ti| 'dANa dAne' (1 / 269) dhAtu se vartamAnAvibhaktisaMjJaka parasmaipada - pra0 pu0 - e0 va0 ki. pratyaya, 'an' vikaraNa, 'dAN' dhAtu ko 'yaccha' Adeza tathA akaarlop|| 755 / 756. dRzeH pazyaH [3 / 6 / 76] [sUtrArtha] 'an' vikaraNa ke pare rahate 'dRz' dhAtu ko 'pazya' Adeza hotA hai|| 756 / [du0 vR0] dRzerani pare pazyAdezo bhvti| pshyti|| 756 / [samIkSA draSTavyam pUrva sUtra-saM0 750 [rUpasiddhi] 1. pshyti| dRz + an + ti| 'dRzir prekSaNe' (1 / 289) dhAtu se vartamAnAvibhaktisaMjJaka 'ti' pratyaya, 'an' vikaraNa, 'dRzir' dhAtu ko 'pazya' Adeza tathA akaarlop|| 756 / 757. artecchaH [3 / 6 / 77] [sUtrArtha 'an' vikaraNa ke pare rahate 'R' dhAtu ko 'Rccha' Adeza hotA hai|| 757 /
Page #387
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIye AkhyAtAdhyAye SaSTho'nuSaGgalopAdipAdaH [du0 TI0 ] artterani pare RcchAdezo bhavati / Rcchati / tibnirdezArtha eva / / 757 / [du0 vR0] arteH| Rccha gatItyAdinA dhAtvantareNa siddhe vacanam, aratIti prayoganiSedhArtham / tibnirdezaH paatthsukhaarthH|| 757 / [vi0 pa0 ] arteH / tipA nirdezArtha eveti nAnyat phalamasti sukhArthaM dhAtusvarUpameveti tipA nirdiSTamiti bhAvaH / na cAntareNa tipam 'R Rccha' iti nirdeze RkArAntasyeti tdntvishessnnaashngkaa| pradhAnadhAtuprastAvAd Rccha gatIndriya0' ityAdinApi siddhaM sAdhyaM bhvti| kevalam aratIti prayoganivRttyarthaM vacanam / / 757 / [samIkSA] draSTavyam pUrva sUtra [vizeSa vacana ] - saM0 750 349 1. aratIti prayoganiSedhArtham (sUtramidam ) 2. tibnirdeza: pAThasukhArtha (du0 TI0 ) / 3. sukhArthaM dhAtusvarUpameveti tipA nirdiSTamiti bhAva: (vi0 pa0 ) / [rUpasiddhi] 1. Rcchti| R + an + ti / 'R prApaNe ca' (1 / 275) dhAtu se vartamAnAvibhaktisaMjJaka 'ti' pratyaya, 'an' vikaraNa, 'R' ko 'Rccha' Adeza tathA akAra kA lopa / / 757 / 758. sarterdhAvaH [3 / 6 / 78 ] [ sUtrArtha] 'an' vikaraNa ke pare rahate 'sR' dhAtu ko 'dhAva' Adeza hotA hai / / 758 / [du0 vR0] sarterani pare dhAvAdezo bhavati / dhAvati / nanu dhAvu gatAvapyasti ? javAbhidhAne yathA syAditi vacanam, tena priyAmanusarati / / 758 / (du0 TI0; vi0 pa0 ) / [du0 TI0] srteH| nnvityaadi| saratyAdivat, javAbhidhAnaM pratipattigauravamiti bhAvaH / / 758 /
Page #388
--------------------------------------------------------------------------
________________ 350 kAtantravyAkaraNam [vi0 pa0 ] srteH| nnvityaadi| gatyarthatvAdayaM yadA jave = vege vartate tadA saratIti prayogo mA bhUd ityrthH|| 758 / [samIkSA] draSTavya sUtra saM0-750 kI smiikssaa| yaha jJAtavya hai ki 'dhAvu gatizuddhyoH ' (1 / 570) dhAtu se 'dhAvati' prayoga siddha hotA hI hai, to phira prakRta sUtra dvArA 'sR' dhAtu ko 'dhAva' Adeza karake 'dhAvati' prayoga siddha karane kI kyA AvazyakatA hai, isakA uttara 'vRttikAra - TIkAkAra- paJjikAkAra' ne dete hue kahA hai ki vega vivakSita hone para 'dhAvati' prayoga ho tathA sAmAnya gati vivakSita hone para 'sarati ' prayoga isa abhiprAya se yahA~ 'sR' ko 'dhAva' Adeza kiyA gayA hai| ata: 'priyAmanusarati' prayoga samIcIna mAnA jAtA hai, 'priyAmanudhAvati' nhiiN| kyoMki yahA~ sAmAnya gati hI abhISTa hotI hai, vega gati nahIM / - [vizeSa vacana ] 1. nanu dhAvu gatAvapyasti ? javAbhidhAne yathA syAditi vacanam (du0 vR0) / [rUpasiddhi] 1. dhAvati / sR + an + ti / 'sR gatau ' (1 / 274) dhAtu se vartamAnAsaMjJaka 'ti' pratyaya, 'an' vikaraNa tathA prakRta sUtra se 'sR' ko 'dhAva' Adeza / / 758 / 759. zadeH zIyaH [3 | 6 | 79 ] [ sUtrArtha] 'an' vikaraNa ke pare rahate 'zad' dhAtu ko 'zIya' Adeza hotA hai / / 759 / [du0 vR0] zaderani pare zIyAdezo bhavati / zIyate / / 759 / [du0 TI0 ] zadeH / atha zIyaGiti / janubandhaH kathaM na kuryAt / zadiranIti vacanaM rucAdau na kRtaM syAt ? stym| kimayaM DakArAnubandho na veti zaGkyate / pAdInAM pibAdayo yathAsaMkhyamiti na kRtam, mandadhiyAM pratipattigauravaM syAditi / / 759 / [vi0 pa0 ] zadeH / zadiranIti rucAditvAdAtmanepadam / / 759 / [samIkSA] draSTavya samIkSA sUtra - saM0 750
Page #389
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIye AkhyAtAdhyAye SaSTho'nuSaGgalopAdipAdaH [rUpasiddhi] 1. zIyate / zad + an + te| 'zalRR zAtane' (9 / 563 : 5 / 59) dhAtu se vartamAnAsaMjJaka Atmanepada 'te' pratyaya, an vikaraNa tathA 'zad' ko 'zIya' Adeza / / 759 / 760. sadeH sIdaH [3 | 6 | 80 ] [sUtrArtha] 'an' vikaraNa ke pare rahate 'sad' ko 'sIda' Adeza hotA hai / / 760 / [du0 vR0] saderani pare sIdAdezo bhavati / sIdati / / 760 / [samIkSA] draSTavya samIkSA sUtra - saM0 750 [rUpasiddhi] 1. sIdati / sad + an + ti / 'SadlR vizaraNagatyavasAdaneSu' (1 / 562; 5 / 60) dhAtu se vartamAnAsaMjJaka 'ti' pratyaya, 'an' vikaraNa tathA 'sad' ko 'sIda' aadesh|| 760 / 761. jA janervikaraNe [3 / 6 / 81] [sUtrArtha] vikaraNa ke pare rahate 'jan' dhAtu ko 'jA' Adeza hotA hai / / 761 / [du0 vR0] janervikaraNe jAdezo bhavati / janI 351 syAt jAyate, jnyte|| 761 / - jAyate / yaNi te "ye vA" (4 / 1 / 72) [du0 TI0 ] jaa0| jniityaadi| 'jana janane' (2 / 80 ) ityasyAna: punarlukA bhavitavyam, nAtra . codyam "ye vA" (4 / 1 / 72 ) iti vyavasthitavibhASayA nityaM bhaviSyati, kimaneneti bhinnkrtRktvaat|| 761 / [samIkSA] 'jAyate' Adi zabdarUpoM ke siddhyartha donoM hI vyAkaraNoM meM 'janI' dhAtu ko
Page #390
--------------------------------------------------------------------------
________________ 352 kAtantravyAkaraNam 'jA' Adeza kiyA gayA hai| pANini kA sUtra hai- "jJAjanorjA'' (a0 7 / 3 / 79) / vRttikAra-TIkAkAra ne kahA hai ki bhAvArthaka yaN pratyaya ke pare rahate "ye vA' (4 / 1 / 72) sUtra se vaikalpika 'jA' Adeza hone ke kAraNa jAyate-janyate' do rUpa banate haiN| TIkAkAra ke anusAra ukta sUtra meM vyavasthitavibhASA mAna lene se 'jA' Adeza nitya hI pravRtta hogA, phira isa sUtra ko banAne kI kyA AvazyakatA hai, isakA samAdhAna kiyA gayA hai ki prakRta sUtra ke racayitA zarvavarmA haiM, jabaki "ye vA'' (4 / 1 / 72) sUtra kRtprakaraNa kA hai, jisakI racanA vararuci ne kI hai| isa prakAra kartA ke bheda se vyavasthitavibhASA nahIM ho skegii| phalata: sUtra banAnA sArthaka hI hai- 'nAtra codyam' "ye vA' (4 / 1 / 72) iti vyavasthitavibhASayA nityaM bhaviSyati kimaneneti, bhinnkrtRktvaat|| 761 / [rUpasiddhi] 1. jaayte| janI + yan + te| janI prAdurbhAve' (3 / 94) dhAtu se vartamAnAsaMjJaka Atmanepada - pra0 pu0 - e0 va0 'te' pratyaya, "divAderyan'' (3 / 2 / 33) se 'yan' vikaraNa tathA prakRta sUtra se 'janI' ko 'jA' aadesh|| 761 / 762. jJazca [3 / 6 / 82] [sUtrArtha] vikaraNa ke pare rahate jJA' dhAtu ko 'jA' Adeza hotA hai|| 762 / [du0 vR0] jJAdhAtorvikaraNe jAdezo bhvti| jaanaati|| 762 / [samIkSA] 'jAnAti' Adi zabdarUpoM ke siddhyartha donoM hI vyAkaraNoM meM 'jJA' dhAtu ko 'jA' Adeza kiyA gayA hai| pANini kA sUtra hai- 'jJAjanorjA'' (a0 7 / 3 / 79) pANini ne 'jJA - jana' donoM ke sthAna meM jAdezavidhAnArtha eka hI sUtra banAyA hai, parantu kAtantrakAra ne spaSTAvabodhArtha do sUtra kie haiN| [rUpasiddhi] 1. jaanaati| jJA + nA + ti| 'jJA avabodhane' (8 / 31) dhAtu se vartamAnAsaMjJaka parasmaipada - pra0 pu0 - e0 va0 'ti' pratyaya, "nA z2yAde.'' (3 / 2 / 38) se 'nA' vikaraNa tathA prakRta sUtra se jJA' ko 'jA' aadesh|| 762 / /
Page #391
--------------------------------------------------------------------------
________________ 353 tRtIye AkhyAtAdhyAye SaSTho'nuSaGgalopAdipAdaH 763. pvAdInAM hrasvaH [3 / 6 / 83] [ sUtrArtha ] vikaraNa ke pare rahate pvAdigaNapaThita dhAtuoM ko hrasva hotA hai||763| [du0 vR0] pvAdInAM vikaraNe hrasvo bhvti| punAti, lunaati| 'lyI' cetyato lvAdipvAdivyavacchittaye vRt / pUGastu pavate, mUGastu bhvte||763| [du0 TI0] pvaa0| lyI cetyaadi| na hyubhayagaNasamAptyarthatA kenacid vRdgrahaNasya vaaryte| nvAdisamAptyarthameva vRdgrahaNam, pvAdaya AgaNAntA ityeke| teSAM 'briNAti, bhriNAti' ityatra hrasva ev| jAnAtItyatra na bhavati, prakRtivRtteH punarvRttAvavidhiniSThitasyeti bhaavH| anya Aha- vyaktau dIrghabalAna bhvissyti||763| [samIkSA 'punAti, lunAti' ityAdi zabdarUpoM ke siddhyartha donoM hI vyAkaraNoM meM hrasvavidhAna kiyA gayA hai| pANini kA sUtra hai- "pvAdInAM hrasvaH" (a0 7 / 3 / 80) / jo AcArya vrayAdigaNa ke anta taka 'pvAdigaNa' kI sattA mAnate haiM, unake anusAra isa gaNa meM 44 dhAtue~ (88-51) sammilita kI jAtI haiN| [vizeSa vacana] 1. anya Aha- vyaktau dIrghabalAna bhaviSyati (du0 ttii0)| [rUpasiddhi] 1. punaati| puu+naa+ti| 'pUJ pavane' (818) dhAtu se vartamAnAsaMjJaka parasmaipada - pra0 pu0- e0 va0 'ti' pratyaya, "nA z2yAdeH" (3 / 2 / 38) se 'nA' vikaraNa tathA prakRta sUtra se dhAtughaTita UkAra ko hrsvaadesh| 2. lunaati| luu+naa+ti| 'lUJ chedane' (8 / 9) dhAtu se 'ti' pratyaya tathA anya prakriyA pUrvavat / / 763 / 764. uto vRddhirvyaJjanAdau guNini sArvadhAtuke [3 / 6 / 84] [sUtrArtha vyaJjanAdi guNI sArvadhAtuka pratyaya ke pare rahate dhAtugata ukAra ko vRddhi hotI hai||764| [du0 vR0] dhAtoruto vRddhirbhavati vyaJjanAdau guNini sArvadhAtuke pre| rauti, rauSi, raumi| evaM nauti, stauti| kathaM juhoti? juhoteriti nirdezAt / dhAtoriti kim? tanoti, sunoti||764|
Page #392
--------------------------------------------------------------------------
________________ 354 kAtantravyAkaraNam [du0 TI0] utH| takAranirdezaH sukhapratipattyartha eva / uta auriti siddhe vRddhigrahaNaM saMjJApUrvakatvAdanityArtham-yoyoti, roroti / cekrIyitalugantamapyudAharantyeke || 764 / [samIkSA] 'yauti, nauti, stauti' ityAdi zabdarUpoM ke siddhyartha donoM hI vyAkaraNoM meM vRddhividhAna kiyA gayA hai| pANini kA sUtra hai - "uto vRddhiluki hali' (a0 7 / 3 / 89 ) | ( hal-vyaJjana' zabdoM kA prayoga apane apane vyAkaraNa kI mAnyatA ke anusAra kiyA gayA hai| pANini ne 'luki' zabda kA adhika prayoga karake 'adAdigaNapaThita dhAtuoM meM hI prakRta sUtra kI pravRtti nizcita kara dI hai, parantu 'juhoti' ityAdi isake apavAda haiN| [vizeSa vacana ] 1. kathaM juhoti ? juhoteriti nirdezAt (du0 vR0)| 2. takAranirdezaH sukhapratipattyartha eva (du0 ttii0)| 3. 'uta auH' iti siddhe vRddhigrahaNaM saMjJApUrvakatvAdanityArtham (du0 ttii0)| [rUpasiddhi] 1. rauti / ru + anluk + ti| 'ru zabde' (2 / 10) dhAtu se vartamAnAsaMjJaka parasmaipada- pra0 pu0 e0va0 - 'ti' pratyaya, "an vikaraNa: kartari " ( 3 / 2 / 32) se 'an' vikaraNa, "adAderlug vikaraNasya " ( 3 / 4 / 92) se usakA luk tathA prakRta sUtra se dhAtughaTita ukAra ko vRddhi - aukaar| 2. rauSi / ru - anluk + ti / 'ru zabde' (2 / 10) dhAtu se 'ti' pratyaya tathA anya prakriyA pUrvavat / 3. raumi / ru+ anluk + mi| 'ru' dhAtu se 'mi' pratyaya tathA anya prakriyA pUrvavat / 4. nauti / nu + anluk + ti| 'Nu stutau' (2 / 7) dhAtu se vartamAnAsaMjJaka 'ti' pratyaya tathA anya prakriyA pUrvavat / 5. stauti / stu + anluk + ti| 'STuJ stutau' (2 / 65) dhAtu se vartamAnasaMjJaka 'ti' pratyaya tathA anya prakriyA pUrvavat // 764 / 765. UrNIterguNaH [3 / 6 / 85] [ sUtrArtha] vyaJjanAdi guNI sArvadhAtuka pratyaya ke pare rahate 'UNu' dhAtu ke antima ukAra ko vikalpa se guNAdeza hotA hai / 765/ [du0 vR0 ] parayogeNAtra vA gmyte| UrNotervyaJjanAdau guNini sArvadhAtuke pare guNo bhavati vA / prorNoti, prorNoti / / 765 /
Page #393
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIye AkhyAtAdhyAye SaSTho'nuSaGgalopAdipAdaH 355 [du0 TI0] uurgu0| vRddherapavAdaH / pUrvasiddhaM tu yat kAryaM punarArabhyate vidhau| pUrvakAryavyudAsAya vizeSArthaM ca tad bhavet / / laukiko'yaM nyAya iti| vizeSo'pi sambhAvyate iti vikalpo'tra smbhaavyte| evantarhi hyastanyAmeva guNo bhavatIti niyamena pUrvo guNoM vyAvaya'te, vacanAcca pravartate iti vikalpo'pi siddho bhvti| tatra anlukIti siddhe sArvadhAtukagrahaNaM pratipattigauravanirAsArtham, tathAtra tignirdezo'pi kazcidAha - 'o' iti siddhe guNagrahaNaM saMjJApUrvakatvAdanityArtham / prorNonauti, tarhi tipA'tra kim ? cekrIyitalugantasya bhASAyAM nAbhidhAnamiti bhaavH|| 765 / [vi0 pa0] uunnoNteH| vakSyamANavacanaM niymaarthm| UNoMteIstanyAmeva guNo nAnyasmin sArvadhAtuke iti| ayaM guNo vyAvRtyate, tathA etadvanAcca pravartate iti, arthAd vikalpa: siddhaH ityAha - parayogeNAtra vA gamyate iti|| 765 / [samIkSA] 'proNoMti - proNIti, proNomi - pro#mi' Adi prayogoM ko siddha karane ke lie guNa tathA vRddhi karane kI AvazyakatA hotI hai| isakI pUrti donoM hI vyAkaraNoM meM kI gaI hai| antara yaha hai ki kAtantrakAra ne vaikalpika guNavidhAna kiyA hai aura pANini ne vaikalpika vRddhividhAna / nirdezabheda hone para bhI abhISTasiddhi ubhayathA hone ke kAraNa samAnatA hI hai| pANini kA sUtra hai - "UrNotervibhASA" (a0 7 / 3 / 90) / [vizeSa vacana) 1. niyamena pUrvo guNo vyAvaya'te vacanAcca pravartate iti vikalpo'pi siddho bhavati (du0 ttii0)| 2. anlukIti siddhe sArvadhAtukagrahaNaM pratipattigauravanirAsArtham (du0 ttii0)| 3. 'o' iti siddhe guNagrahaNaM saMjJApUrvakatvAdanityArtham (du0 ttii0)| 4. cekrIyitalugantasya bhASAyAM nAbhidhAnamiti bhAvaH (du0 ttii0)| [rUpasiddhi 1. prorNoti, pronnauti| pra + Urgu + anluk + ti| 'pra' upasargapUrvaka 'Urgub AcchAdane' (2164) dhAtu se vartamAnAvibhaktisaMjJaka parasmaipada - pra0 pu0 - e0 va0 'ti' pratyaya, "an vikaraNaH kartari" (3 / 2 / 32) se 'an' vikaraNa, "adAdeluMga vikaraNasya" (3 / 4 / 92) se usakA luk tathA prakRta sUtra se vaikalpika dhAtugata ukAra ko guNa okaar| guNAbhAvapakSa meM "uto vRddhirvyaJjanAdau guNini sArvadhAtuke" (3 / 6 / 84) se ukAra ko vRddhi-aukaar|| 765 /
Page #394
--------------------------------------------------------------------------
________________ 356 kAtantravyAkaraNam pa 766. hyastanyAM ca [3 / 6 / 86] [sUtrArtha vyaJjanAdi, guNI tathA hyastanIvibhaktisaMjJaka pratyaya ke pare rahate 'Urgu' dhAtu ko nitya guNAdeza hotA hai|| 766 / / [du0 vR0] UNoMtervyaJjanAdau guNini hastanyAM ca nityaM guNo bhvti| paurNot , praunnoN:| cakAro'nuktasamuccayArthaH, teneTi vA syAt - proNavitA, proNuvitA / prorNAvIt, proNuvIt ityapi syAt / / 766 / [vi0 pa0] hystnyaam| "svarAdInAM vRddhirAdeH" (3 / 8 / 17) ityukArasya vRddhiraukaarH| proNuvIdityapi syAditi guNabAdhikA vRddhiriti jJApanArthamiha guNasyAbhAvapakSe "sici parasmai svarAntAnAm" (3 / 6 / 6) iti vRddherabhAvAdidamapi syaadityrthH| guNaprAptipakSe vRddhireva prorNAvIditi / / 766 / [samIkSA) 'praurNot , praurNoH' Adi zabdarUpoM ke siddhayartha donoM hI vyAkaraNoM meM guNavidhAna kiyA gayA hai| pANina kA sUtra hai - "guNo'pRkte' (a0 7 / 3 / 91) / [rUpasiddhi] 1. praunnot| pra + Urgu + di| 'pra' upasargapUrvaka 'UrguJ AcchAdane' (2 / 64) dhAtu se hyastanIsaMjJaka pra0 pu0 - e0 va0 'di' pratyaya, anlopa, "svarAdInAM vRddhirAdeH' (3 / 8 / 17) se UkAra kI vRddhi-aukAra, prakRta sUtra se dhAtu ke anta meM ukAra ko vRddhi tathA "padAnte dhuTAM prathamaH'' (3 / 8 / 1) se dakAra ko takArAdeza / 2. praunnoNH| pra + Urgu + si / 'pra' upasargapUrvaka 'urguJ AcchAdane' (2 / 64) dhAtu se hastanIsaMjJaka parasmaipada - ma0pa0 - e0 va0 'si' pratyaya tathA anya prakriyA pUrvavat / / 766 / 767. tRheriD vikaraNAt [3 / 6 / 87] [sUtrArtha vyaJjanAdi guNI sArvadhAtuka pratyaya ke pare rahate 'tRh' dhAtu meM prayukta vikaraNa ke bAda iDAgama hotA hai|| 767 / [du0 vR0] prakRtatvAt saarvdhaatukmnuvrtte| tRhervikaraNAt paraH iDAgamo bhavati vyaJjanAdau guNini sArvadhAtuke pre| tRNeDhi, tRNekSi, tRNehi / / 767/
Page #395
--------------------------------------------------------------------------
________________ 357 tRtIye AkhyAtAdhyAye SaSTho'nuSaGgalopAdipAdaH [du0 TI0] tRhe| vyaJjanAdAviti kim ? tRnnhaani| guNinIti kim ? tRNaDhaH / kimarthamiTaSkAraH, Adezo na bhaviSyati vikaraNagrahaNabalAt ? satyam / AgamaliGgamiha lokataH siddhaM mandamatibodhanArtham, na ca laaghvmstiiti| sArvadhAtuka iti parasaptamInirdiSTatvAt / vikaraNAditi parayogalakSaNA pnycmii| nAditi kRte'kAra uccAraNArthaH smbhaavyte| sAdhyanirdeza eva yukta iti 'tRNhaH, tRNehi' iti na kRtm| 767 / [vi0 pa0] tRheH| 'tRha hisi hiMsAyAm' (6 / 15) iti raudhAdiko'yam / tRnneddhiiti| "ho Dha:" (3 / 6 / 56), "ghaDhayabhebhyastathortho'dhA" (3 / 8 / 3), tavargasya Tavargatvam / tRnnekssiiti| "SaDhoH kaH se" (3 / 8 / 4) katvam, nimittAt Satvam / / 767 / [samIkSA] 'tRNeDhi, tRNekSi, tRNehmi' ityAdi zabdarUpoM ke siddhayartha ikArAgama kI jo apekSA hotI hai, usakI pUrti donoM hI vyAkaraNoM meM kI gaI hai| pANini ne imAgama kiyA hai - "tRNaha im' (a0 7 / 3 / 92) aura kAtantrakAra ne iDAgama / Agama yataH mitravat hotA hai, ataH usake sthAna kA nizcaya karanA Avazyaka hotA hai| pANini ke anusAra mit Agama antima ac ke bAda hotA hai - "midaco'ntyAt paraH" (1 / 1 / 47), ataH unhoMne 'im' Agama kiyA hai| kAtantrakAra ko iDAgama kA sthAna sUtra meM hI kahanA par3A hai- 'vikaraNAt ' / isa prakAra ubhayatra samAnatA hai| [vizeSa vacana] 1. AgamaliGgamiha lokata: siddhaM mandamatibodhanArthama (da0 ttii0)| 2. nAditi kRte akAra: uccAraNArtha: sambhAvyate (du0 ttii0)| [rUpasiddhi 1. tRnneddhi| tRha + na-vikaraNa + ti / 'tRha hiMsAyAm' (6 / 15) dhAtu se vartamAnAsaMjJaka 'ti' pratyaya, "svarAd rudhAdeH paro nazabdaH' (3 / 2 / 36), prakRta sUtra se vikaraNaparavartI iDAgama, "ho DhaH" (3 / 656) se ikAra ko DhakAra, "ghaDhadhabhebhyastatho|'dhaH" (3 / 8 / 3) se takAra ko dhakAra, "tavargasya SaTavargATTavargaH' (3 / 8 / 5) se dhakAra ko DhakAra, "Dhe Dhalopo dIrghazcopadhAyA' (3 / 8 / 6) se pUrvavartI DhakAra kA lopa, "raghuvarNebhyo no Namanantya: svarahayavakavargapavargAntaro'pi" (2 / 4 / 48) se nakAra ko NakAra tathA "avarNa ivaNe e" (1 / 2 / 2) se akAra ko ekAra-ikAra kA lopa / 2. tRnnekssi| taha + na - vikaraNa + si / 'tRha hiMsAyAm ' (6 / 15) dhAtu se vartamAnAsaMjJaka ma0 pu0 - e0 va0 'si' pratyaya tathA anya prakriyA pUrvavat! 3. tRNehi / tRh + na - vikaraNa - mi| 'tRha hiMsAyAm' (6 / 15) dhAtu se vartamAnAsaMjJaka u0 pu0-e0va0 'mi' pratyaya tathA zeSa prakriyA puurvvt|| 767 /
Page #396
--------------------------------------------------------------------------
________________ 358 kAtantravyAkaraNam 768. bruva ID vacanAdiH [ 3 / 6 / 88 ] [sUtrArtha] vyaJjanAdi guNI sArvadhAtukasaMjJaka pratyaya ke pare rahate 'brU' dhAtu se uttara tathA pratyaya ke Adi meM IT Agama hotA hai / 768 / [du0 vR0] bruva ID bhavati vacanAdirbhUtvA vyaJjanAdau guNini sArvadhAtuke pare / bravIti, bravItu, abravIt / carkarItAd veti kecit - bobhavIti, bobhoti / / 768 / [du0 TI0] bruva0 / vacanagrahaNamantareNa brUJ AdiH sambhAvyate / AdezavAdI - bruva iti vyaktimAha, tena Aheti / / 768 / [vi0 pa0 ] bruvH| yadyayaM pratyayaH syAt tadA asArvadhAtuke bruvo vaciH syAdityAgamArthamAdigrahaNamiti vacanagrahaNamantareNa ca bruva evAdiH syAdityAha vacanAdirbhUtveti / carkarItAd veti| cekrIyitalugantasya carkarItamiti pUrvAcAryasaJjJA / atrApi pUrvavaccekrIyitasya luk, kecid iti anye / ayaM tu na manyate chAndasatvAt // 768 / [samIkSA] 1 'bravIti, bravItu, bravImi' Adi zabdarUpoM ke siddhyartha IT Agama donoM vyAkaraNoM meM kiyA gayA hai / pANini kA sUtra hai - "bruva IT " (a0 7 3 / 93) / pANini ne carkarIta dhAtu se vaikalpika IT kA vidhAna kiyA hai - 'yaGo vA' (a0 7 / 3 / 94 ), AcArya zarvavarmA yataH carkarIta ko chAndasa mAnate hai, ataH unhoMne etadartha sUtra nahIM banAyA hai, tathApi anya kucha AcAryoM kI mAnyatA kA vRttikAra durgasiMha Adi ne ullekha kiyA hai| [vizeSa vacana ] 1. carkarItAd veti kecit - bobhavIti, bobhoti (du0 vR0)| 2. AdezavAdI bruva iti vyaktimAha, tena Aheti (du0 TI0 ) / 3. cekrIyitalugantasya carkarItamiti pUrvAcAryasaMjJA / chAndasatvAt (vi0 pa0 ) / ayaM tu na manyate, [rUpasiddhi] 1. bravIti / brU + anluk + IT + ti| 'brUJ vyaktAyAM vAci' (2 / 66) dhAtu se vartamAnAsaMjJaka parasmaipada - pra0 pu0 e0 va0 'ti' pratyaya, 'an' vikaraNa kA luk, prakRta sUtra dvArA 'ti' pratyaya se pUrva 'IT' Agama, "nAmyantayordhAtuvikaraNayorguNaH" ( 3 / 5 / 1) se UkAra ko guNa- okAra tathA " o av" (1 / 2 / 14 ) se usakA 'av' Adeza /
Page #397
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIye AkhyAtAdhyAye SaSTho' nuSaGgalopAdipAdaH 359 2. bravItu / brU + anluk + IT + tu / 'brUJ vyaktAyAM vAci' (2 / 66) dhAtu se paJcamIvibhaktisaMjJaka 'tu' pratyaya tathA anya prakriyA pUrvavat / 3. abrviit| aT + brU + anluk + IT + di| 'brUJ vyaktAyAM vAci' (2 / 66) dhAtu se hyastanIsaMjJaka 'di' pratyaya, aDAgama, anluk, IDAgama, guNa, avAdeza tathA "padAnte dhuTAM prathamaH" (3 / 8 / 1) se 'd' ko 't // 768 / 769. asterdisyoH [3 / 6 / 89 ] [sUtrArtha] 'di-si' pratyayoM ke pare rahate 'as' dhAtu se uttara tathA pratyaya se pUrva IT Agama hotA hai / / 769 / [du0vR0 ] asteH parayordisyorvacanAdirID bhavati / AsIt, AsIH / sAhacaryAt tvamasi / tipA dhAtusvarUpanirdezAt abhUt // 769 / [vi0 pa0 ] asteH| "avarNasyAkAraH " ( 3 / 8 / 18) ityAttvam / sAhacaryAdityAdi / sAnubandhena sahacaritaH sirapi sAnubandho hyastanyA eva gRhyate iti bhAva: / niranubandho vartamAnAyA iti| '"asteH sau" ( 3 / 6 / 39) ityantalopaH / / 769 / [samIkSA] 'AsIt, AsI:' Adi zabdarUpoM ke siddhyartha donoM hI vyAkaraNoM meM IDAgama kiyA gayA hai / pANini kA sUtra hai- "astisico 'pRkte" (a0 7 / 3 / 96) / ata: ubhayatra samAnatA hai / [vizeSa vacana ] 1. tipA dhAtusvarUpanirdezAt abhUt (du0 vR0)| [rUpasiddhi] 1. AsIt / as + IT + di| 'as bhuvi' (2 / 28) dhAtu se hyastanI - vibhaktisaMjJaka parasmaipada- pra0 pu0 e0 va0 'di' pratyaya, "svarAdInAM vRddhirAdeH" (3 / 8 / 17) se 'as' dhAtugata akAra ko vRddhi, anluk prakRta sUtra se IDAgama tathA dakAra ko takArAdeza / , 2. AsIH / as + IT + si| 'as bhuvi' (2 / 28) dhAtu se hyastanIsaMjJaka ma0 pu0 e0 va0 'si' pratyaya tathA anya prakriyA pUrvavat // 769 / 770. sicaH [3 / 6 / 90 ] [sUtrArtha] 'sic' pratyaya ke bAda 'di si' pratyayoM ke pare rahate 'IT ' Agama hotA hai / / 770 /
Page #398
--------------------------------------------------------------------------
________________ 360 kAtantravyAkaraNam [du0 vR0] sicH| parayordisyorvacanAdirID bhavati / akArSIt, akaarssiiH| AgamazAsanamanityamiti kecit-mA bhaiH||770| [vi0 pa0] sicH| aagmetyaadi| kecit 'vacanAd disyoH' ityatra vyaJjanena dhAtuM na vizeSayanti, tatazca tadantavidherabhAvAt sico'pi vyaJjanAdidasyorlopaH, siddhaprayogazca dRzyate, mA bhaiH zazAGka! mama sIdhuni nAsti rAhuH khe rohiNI vasati kAtara! kiM bibhessi| prAyo vidagdhavanitAnavasaGgameSu puMsAM mano vicalatIti kimatra citram / / iti| tadayuktam , alaGkArasaundaryAdapaprayogo'yaM loke prsiddhimupaagtH| prayogastu mA bhaissiiriti| tathA ca, mA maiSIH putri! sIte! vrajati mama puro naiSa dUre durAtmA re re rakSaH! kva dArAn raghukulatilakasyApahRtya pryaasi| caJcAkSepaprahAraisyuTitaghamanibhirdikSu nikSipyamANai rAzApAlopahAraM dazabhirapi bhRzaM tvacchirobhiH kromi|| iti|770| [samIkSA pANini ne "astisico'pRkte' (a0 7 / 3 / 96) isI sUtra meM 'as ' dhAtu tathA 'sica ' donoM kA pATha kiyA hai, jabaki kAtantrakAra ne sukhabodhArtha isake lie do sUtra pRthak pRthak banAe haiN| 'sic' pratyaya ke bAda IDAgama 'akArSIt , akArSIH' ityAdi zabdarUpoM meM pravRtta hotA hai / AgamazAsana ke anitya hone se "mA bhaiH' prayoga banatA hai| paJjIkAra trilocanadAsa ne kahA ki vastuta: yaha apaprayoga hai, jo alaMkArasaundarya ke kAraNa loka meM pracalita ho gyaa| sAdhurUpa to 'mA bhaiSI:' hotA hai| [vizeSa vacana] 1. AgamazAsanamanityamiti kecit - mA bhaiH (du0 vR0)| 2. kecid vyaJjanAd disyorityatra vyaJjanena dhAtuM na vizeSayanti (vi0 p0)| 3. alaMkAra saundaryAdapaprayogo'yaM loke prsiddhimupaagtH| prayogastu mA bhaiSIriti __ (vi0 p0)| [rUpasiddhi] 1. akaarssiit| aT + kR + sic + IT + di| 'Du kRJ karaNe' (77) dhAtu se adyatanIvibhaktisaMjJaka parasmaipada - pra0 pu0 - e0 va0 "di' pratyaya, aDAgama, "sijadyatanyAm" (3 / 2 / 24) se 'sic ' pratyaya "Rto'vRDya'traH' (3 / 7 / 16) se aniT "sici parasmai svarAntAnAm" (3 / 6 / 6) se 'kR' dhAtughaTita 'R' ko vRddhi- Ar, prakRta sUtra se 'IT'
Page #399
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIye AkhyAtAdhyAye SaSTho'nuSaGgalopAdipAdaH 361 Agama, "nAmikaraparaH pratyayavikArAgamastha: si: SaM nuvisarjanIyaSAntaro'pi' (2 / 4 / 47) se sakAra ko SakAra tathA "padAnte dhuTAM prathamaH'' (3 / 8 / 1) se 'd' ko 't'| 2. akaarssiiH| aT + kR + sic + IT + si / 'Du kRJ karaNe' (717) dhAtu se adyatanIsaMjJaka parasmaipada - ma0 pu0 - e0 va0 'si' pratyaya tathA anya prakriyA pUrvavat / / 770 / 771. rudAdibhyazca [3 / 6 / 91] [sUtrArtha] rudAdi dhAtuoM se paravartI tathA "di-si' pratyayoM se pUrvavartI IT Agama hotA hai||771| [du0 vR0] rudAdibhyaH parayordisyorvacanAdirID bhvti| arodIt, arodiiH| asvapIt, asvpiiH| azvasIt, ashvsiiH| prANIt, praannii:| ajakSIt, ajkssii:| paJcaite rudAdayaH // 771 / [du0 TI0] rudaa0| paJcaite ityaadi| Adizabdasya vyavasthAvAcitvAd guNini sArvadhAtuke tauti-rauti-stautibhyo vibhASeti kecittu vRttihiMsayorityAdau smaranti-tauti, tviiti| rauti, ravIti / stauti, stviiti| 'sudustaraM vyAkaraNaM stviimi| bhUyastavImIha hitecchayeti' / / 771 / [samIkSA) 'arodIta, asvapIta, azvasIta. prANIta, ajakSIta' ityAdi zabdarUpoM ke siddhayartha donoM hI vyAkaraNoM meM IDAgama kiyA gayA hai| pANini kA sUtra hai - "rudazca paJcabhyaH" (a0 7 / 3 / 98) / kAtantrakAra aura pANini ne samAna rUpa se 'rud' Adi pA~ca dhAtue~ mAnI haiN| kAtantrakAra ne una pA~ca dhAtuoM ko rudAdigaNa mAnA hai aura pANini ne spaSTa rUpa meM pA~ca saMkhyA kA nirdeza sUtra meM hI kara diyA hai| ata: ubhayatra samAnatA hI hai / [vizeSa vacana] 1. paJcaite rudAdayaH (du0 vR0)| 2. Adizabdasya vyavasthAvAcitvAt (du0 ttii0)| 3. sadustaraM vyAkaraNaM stavImi (du0 ttii0)| [rUpasiddhi] 1. arodiit| aT + rud + IT + di| 'rudira avimocane' (2 / 31) dhAt se hyastanIsaMjJaka parasmaipada-pra0 pu0-e0 va0 'di' pratyaya, "aD dhAtvAdistinyadyatanIkriyAtipattiSu" (3 / 8 / 16) se dhAtupUrva aDAgama, anluk, prakRta sUtra se IDAgama, "nAminazcopadhAyA: lagho:' (3 / 5 / 2) se upadhAsaMjJaka ukAra ko guNa-okAra tathA "padAnte dhuTAM prathamaH' (3 / 8 / 1) se di-pratyayagata dakAra ko takArAdeze /
Page #400
--------------------------------------------------------------------------
________________ 362 kAtantravyAkaraNam 2. arodiiH| aT + rud + IT + si| 'rudir azruvimocane' (2 / 31) dhAtu se hyastanIsaMjJaka ma0 pu0 -e0 va0 'si' pratyaya tathA anya prakriyA pUrvavat / 3. asvpiit| aT + svap + IT + di| 'ji Svapa zaye' (2 / 32) dhAtu se hyastanIsaMjJaka 'di' pratyaya tathA anya prakriyA pUrvavat / 4. asvpiiH| aT +svap + IT + si| 'ji dhvapa zaye' (2 / 32) dhAtu se hyastanIsaMjJaka 'si' pratyaya tathA anya prakriyA pUrvavat / / 5. ashvsiit| aT + zvas + IT + di| 'zvasa prANane' (2 / 33) dhAtu se hyastanIsaMjJaka 'di' pratyaya tathA anya prakriyA pUrvavat / 6. ashvsiiH| aT + zvas + IT + si| 'zvasa prANane' (2 / 33) dhAtu se hyastanIsaMjJaka 'si' pratyaya tathA anya prakriyA pUrvavat / 7. praanniit| pra + an + ITa + di| 'pra' upasargapUrvaka 'ana ca' (2 / 34) dhAt se hyastanIsaMjJaka 'di' pratyaya tathA anya praliyA pUrvavat / 8. praanniiH| pra + an + IT + si| 'pra' upasargapUrvaka 'ana ca' (2 / 34) dhAtu se hyastanIsaMjJaka 'si' pratyaya tathA zeSa prakriyA pUrvavat / 9. ajkssiit| aT + jakS - IT + di| 'jakSa bhakSahasanayoH' (2 / 35) dhAtu se hastanIvibhaktisaMjJaka 'di' pratyaya tathA zeSa prakriyA pUrvavat / 10. ajkssiiH| aT + jakS + IT + si| 'jakSa bhakSahasanayoH' (2 / 35) dhAtu se hyastanIsaMjJaka 'si' pratyaya tathA anya prakriyA pUrvavat / / 771 / 772. ado'T [3 / 6 / 92] [sUtrArtha 'ad ' dhAtu se paravartI 'di-si' pratyayoM se pUrva 'aT' Agama hotA hai||772! [du0 vR0] ada: parayordisyorvacanAdiraD bhavati / Adat, aadH| rudAderapi kecit-arodat, arodH||772| [du0 TI0] ado0| rudaaderpiityaadi| evam arodat , arodH| asvapat , asvpH| tadapramANamiha lakSyate, 'rudAdibhyo'Ta cAdaH' ityakaraNAt / / 772 / [samIkSA 'Adata, AdaH' ityAdi zabdarUpoM ke siddhayartha donoM hI vyAkaraNoM meM 'aDAgama' kiyA gayA hai| pANini kA sUtra hai - "ada: sarveSAm' (a0 7 / 3 / 100) / vRttikAra ke anusAra kucha AcArya pUrvavartI sUtrapaThita rudAdi dhAtuoM se bhI aDAgama mAnate haiM, parantu TIkAkAra ne "rudAdibhyo'T cAdaH' aisA sUtra na banAe jAne se isakA khaNDana kiyA hai| pANini kA sUtra hai-"aD gAyegAlavayoH' (a0 7 / 3 / 99) / isake anusAra 'gArgyagAlava' AcAryoM ke mata meM rudAdi dhAtuoM se aDAgama pravRtta hotA hai /
Page #401
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIye AkhyAtAdhyAye SaSTho'nuSaGgalopAdipAdaH 363 [rUpasiddhi 1. aadt| ad + hystnii-di| 'ad bhakSaNe' (2 / 1) dhAt se zastanI vibhaktisaMjJaka parasmaipada-pra0 pu0-e0 va0 'di' pratyaya, "avarNasyAkAra:' (3 / 8 / 18) se addhAtughaTita akAra ko AkAra, "an vikaraNa: kartari' (3 / 2 / 32) se 'an' vikaraNa, "adAde g vikaraNasya' (3 / 4 / 92) se usakA luk, prakRta sUtra dvArA 'di' pratyaya se pUrva aDAgama tathA "padAnte dhuTAM prathamaH" (3 / 8 / 1) se dakAra ko tkaaraadesh| 2. aadH| ada+zastanI- si| 'ada bhakSaNe' (2 / 1) dhAtu se zastanIsaMjJaka ma0 pu0-e0 va0 'si' pratyaya tathA anya prakriyA pUrvavat / / 772 / ___773. sasya se'sArvadhAtuke taH [3 / 6 / 93] [sUtrArtha asArvadhAtukasaMjJaka sakAra ke pare rahate sakAra ko takArAdeza hotA hai||773| [du0 vR0] sasya takAro bhavati asArvadhAtuke se prt:| jighatsati, vatsyati, ditsA / asArvadhAtuke iti kim ? vsse||773| [du0 TI0] sasya / arthAd dhAtoreva sakAraH sambhavatIti dhAtugrahaNaM vRttau nocyte||773| [vi pa0] ssy| jightstiiti| "aderghasla sanadyatanyoH" (3 / 4 / 79) iti ghslraadeshH||773| [samIkSA "jighatsati, vatsyati' ityAdi prayogoM ke siddhayartha sakAra ko takArAdeza kA vidhAna donoM hI vyAkaraNoM meM kiyA gayA hai| pANini kA satra hai- "sa: syArdhadhAtake" (a0 7 / 4 / 49) / sUtra vRtti meM 'dhAto:' pada ke na par3he jAne ke sambandha meM TIkAkAra ne kahA hai ki usakA to parijJAna arthata: hI ho jAegA, ata: vRttikAra ne 'dhAtoH' pada ko vRtti meM nahIM par3hA hai| [rUpasiddhi] 1. jightsti| ad-ghas + san + ti| 'ada bhakSaNe' (2 / 1) dhAtu se "dhAtorvA tamantAdicchatinaikakartakAt ' (3 / 2 / 4) se 'sana' pratyaya, "aderghasla sanadyatanyoH" (3 / 4 / 79) se 'ad' ko 'ghasla' Adeza, "vasatighase: sAt' (3 / 7 / 29) se aniT, "caNparokSAcekrIyitasananteSu'' (3 / 3 / 7) se 'ghas' ko dvitva, "pUrvo'bhyAsaH'' (3 / 3 / 4) se pUrvavartI 'ghas' kI abhyAsasaMjJA, "abhyAsasyAdiLaJjanamavazeSyam' (3 / 3 / 9) se sakAra kA lopa, "dvitIyacaturthayoH prathamatRtIyau'' (3 / 3 / 11) se abhyAsasaMjJaka ghakAra ko gakAra, "kavargasya cavarga:' (3 / 3 / 13) se gakAra ko jakAra, "sanyavarNasya" (3 / 3 / 26) se akAra ko ikAra, prakRta sUtra se sakAra ko takAra, "te dhAtavaH''
Page #402
--------------------------------------------------------------------------
________________ 364 kAtantravyAkaraNam (3 / 2 / 16) se 'jighatsa' kI dhAtusaMjJA, vartamAnAsaMjJaka 'ti' pratyaya, an vikaraNa tathA akAra kA lop| 2. vtsyti| vas + syti| 'vasa nivAse' (11614) se bhaviSyantIvibhaktisaMjJaka pra0 pu0 - e0 va0 'syati' pratyaya, "vasatighase:' (3 / 7 / 29) se aniT tathA prakRta sUtra se sakAra ko tkaaraadesh| 3. ditsaa| dA + san + A + si| 'Du dAJ dAne (77) dhAtu se san pratyaya, dvitva, "sani mimImAdArabhalabhazakapatapadAmis svarasya' (3 / 3 / 39) se abhyAsalopa tathA AkAra ko isa Adeza, prakRta sUtra se sakAra ko takAra, "te dhAtavaH' (3 / 2 / 16) se 'ditsa' kI dhAtusaMjJA, "striyAmAdA'' (2 / 4 / 49) se strItvavivakSA meM 'A' pratyaya, ditsA' kI "dhAtuvibhaktivarjamarthavalliGgam'' (2 / 1 / 1) se liGgasaMjJA, 'si' pratyaya tathA "hrasvanadIzraddhAbhyaH sirlopam" (2 / 1 / 71) se 'si' pratyaya kA lopa // 773 / 774. aNi vacerodupadhAyAH [3 / 6 / 94] [sUtrArtha 'aN' pratyaya ke pare rahate 'vac' dhAtu kI upadhA = vakArottaravartI akAra ko okArAdeza hotA hai||774| [du0 vR0] vacerupadhAyA od bhavati aNi pre| avocat, avoc:| kathaM pustakavAca:, asArvadhAtuka iti vizeSaNAt / evmuttrtraapi||774| [du0 TI0] anni| kthmityaadi| pustakaM vaktIti karmaNyaN / nanu sArvadhAtukaM yantra bhavati tadasArvadhAtakamiti prasajyapratiSedhAta syAdirapyasArvadhAtakaM bhavati, naivam / dhaatvpekssyeti| evamuttaratrApi / iSUn asyatIti issvaasH| sAdhyanirdeza eva yukta iti aNi vacevojiti na kRtam / 'aNi vacerodataH' ityukte'pyaTo'pi smbhaavyte| saptamyAmAnantaryaM na cintayati mndmtiriti||774| [vi0 pa0 anni0| "aNasuvaci0" (3 / 2 / 27) ityAdinA aN / kthmityaadi| pustakaM vaktIti karmaNyaNa / asArvadhAtakaM paraM nimittaM yasya tasminnaNi pratyaye bhavati, ayamanimittaka eveti kuta: prsnggH| evmuttrtraapi| iSUn asyatIti iSvAsaH iti| "asyatestho'nto'pi" (3 / 6 / 95) na bhvtiityrthH||774|| [samIkSA] 'avocat, avocan, avoca:' Adi zabdarUpoM ke sAdhanArtha vacdhAtugata akAra ke sthAna meM okAra kI AvazyakatA hotI hai| isakI pUrti kAtantrakAra ne okArAdeza se tathA pANini ne 'um' Agama se kI hai| unakA sUtra hai - "vaca um' (a0 7 / 4 / 20) / 'um'
Page #403
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIye AkhyAtAdhyAye SaSTho'nuSaGgalopAdipAdaH 365 Agama karane ke bAda guNAdeza bhI karanA par3atA hai, ata: kAtantrakAra ke okArAdeza meM lAghava sannihita hai| [rUpasiddhi 1. avoct| aT + vac + aN + di / 'vaca bhASaNe' (2 / 30) dhAtu se adyatanIsaMjJaka parasmaipada-pra0 pu0-e0 va0 'di' pratyaya, aDAgama, "aN asuvacikhyAtilipisicihnaH' (3 / 2 / 27) se 'aN' pratyaya, prakRta sUtra se akAra ko okAra tathA dakAra ko tkaaraadesh| 2. avocH| aT + vac + aN + si / 'vaca bhASaNe' (2 / 30) dhAtu se adyatanIsaMjJaka 'si' pratyaya tathA anya prakriyA pUrvavat / / 774 / 775. asyatestho'ntaH [3 / 6 / 95] [sUtrArtha 'aN ' pratyaya ke pare rahate 'as' dhAtu ke anta meM 'tha' Agama hotA hai||775| [du0 vR0] asyaterantastho bhavati aNi pre| apaastht||775| [du0 TI0] asy0| tinirdezaH sukhArtha eva / / 775 / [vi0 pa0] asy0| atrApi pUrvavadaN / / 775 / simIkSA 'Asthat , upAsthata' Adi zabdarUpoM ke siddhyartha 'as' dhAtu ke bAda thakAra kI AvazyakatA hotI hai, jisakI pUrti kAtantrakAra ne 'tha' Agama se tathA pANini ne 'thuk' Agama se kI hai- "asyatesthuk" (a0 7 / 4 / 17) / pANini ne kit AgamoM ke sthAnanizcayArtha paribhASAsUtra banAyA hai- "Adyantau Takitau" (a0 1 / 1 / 46), jaba ki kAtantrakAra ne Agama vAle sUtra meM hI sthAna kA nizcaya kara diyA hai| [vizeSa 1. tinirdeza: sukhArtha eva (du0 ttii0)| [rUpasiddhi 1. apaastht| apa+as + th + t| 'apa' upasargapUrvaka 'asa bhuvi' (2 / 28) dhAtu se adyatanIsaMjJaka Atmanepada - pra0 pu0 - e0 va0 'ta' pratyaya, "avarNasyAkAraH" (3 / 8 / 18) se dhAtu ke Adi akAra ko AkAra, aN pratyaya tathA prakRta sUtra se thkaaraagm||775|
Page #404
--------------------------------------------------------------------------
________________ 366 kAtantravyAkaraNam 776. pateH paptiH [3 / 6 / 96] [sUtrArtha 'aN' pratyaya ke pare rahate 'yat' ko 'papti' Adeza hotA hai||776| [du0 vR0] pateH paptirbhavati aNi pre| apaptat / zverad vaktavyaH-azvat / / 776 / [du0 TI0] pteH| zverad vaktavyaH' iti kecid rUpamidaM manyante, tanmate na vktvymucyte||776| [vi0 pa0] pteH| ladanubandhatvAdaN / zverad vaktavyaH iti| "jRzvistambhumracumlucuglucAM vA" iti vacanAdaN / vaktavyo vyAkhyeya: itIha varNavikAro dRzyate ityrth:||776| [samIkSA 'apaptat' Adi zabdarUpoM ke sAdhanArtha 'pat' dhAtu meM akAra-takAra ke madhya meM pakAra kI AvazyakatA hotI hai / isakI parti kAtantrakAra ne 'pata' ko 'papta' Adeza karake tathA pANini ne pumAgama karake kI hai- "pata: pum" (a0 7 / 4 / 19) / pANini ke anusAra mit Agama yataH dhAtvAdi ke antima ac ke bAda pravRtta hote haiM, ata: yahA~ pakArottaravartI akAra ke bAda hogA- "midaco'ntyAt para:' (a0 1 / 1 / 47) / yahA~ pANinIya pumAgama kI apekSA kAtantrIya 'papt' Adeza meM lAghava sannihita hai| [rUpasiddhi 1. apptt| aT + pat - aN + di| 'patla patane' (11554) dhAtu se adyatanIsaMjJaka parasmaipada - pra0 pu0-e0 va0 'di' pratyaya, aDAgama, aN pratyaya, prakRta sUtra se 'pat' dhAtu ko 'papt' Adeza tathA "padAnte dhuTAM prathamaH" (3 / 8 / 1) se dakAra ko takArAdeza / / 776 / 777. kRpe ro laH [3 / 6 / 97] [sUtrArtha] 'kRp' dhAtugata rakAra ke sthAna meM lakArAdeza hotA hai||777| [du0 vR0] kRpe rephasya lakAro bhvti| kalptA, kalpayati, klp:| kathaM kalaptaH, klaptiriti? razrutelazruteriti vaktavyaM vaa| iha RkArasthasya rephasyAvarNAtmana: lakArastho lakAro'varNAtmA AntaratamyAd bhavan RkArasya lakAra eva syAt, avyatiriktatvAt / kathaM kRpA? lAkSaNikatvAt / kRpaNAdayo hi auNAdikA iti / / 777 / [du0 TI0] kRpeH| kathamityAdi jAtinirdezAdityAha - razruterlazrutiriti / varNaikadezAstu varNacchAyAnukAriNaH iti darzayannAha- vaktavyaM veti| vaktavyaM vyAkhyeyam / RkArAdakAra:
Page #405
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIye AkhyAtAdhyAye SaSTho'nuSaGgalopAdipAdaH lakArAdapyakAra: pratipattavyaH, tenAbhedAdRkAra lakAro bhavatItyapi pkssH| yathA 'zveto dhAvati, zvA ito dhaavti'| zvetaguNayukto dhaavtiiti| aklapiteriti vararucivacanAd vA sNgrhH| kthmityaadi| bhidAdiSu paThyante kRpe: samprasAraNaM c| kRperiti inirdezo vA svruupgraahkH| yastvAha kRpereva bhidAditvAdaGiti, sa ca 'krapa kRpAyAm' (1 / 497) iti jnyaapyti| kRpaNAdayo DauNAdikA iti vyutpattipakSe'pi latvaM na bhavati, "uNAdiSu bahulam" iti / kRpaNaH, kRpANaH, kRpITa:, krpuur;| anya Aha- RkAralakArayoH savarNavidhiriti / atra gaNe RkAropadeza eva liGgaM kRpaNAderna bhvti||777| [vi0 pa0] kRpeH| kthmityaadi| ra iti la iti ca jAtinirdezAdadoSa ityAha-razrute rityaadi| etaduktaM bhavati, RkAre trayaH svarabhAgAH santi, tanmadhyavartI rephazcaturtho bhAgastathA lakAra lakAra iti, tatazca RkArasthasya rephasya lakAro bhavannAntaratamyAt lakArastha eva bhavitumarhatIti na svatantraH, sa ca lakAramantareNa na zaknoti bhavitum , avytirikttvaat| ato'rthAd RkArasya lakAra eva pravartate ityetadevAha - ihetyaadi| avarNAtmana iti varNAvayavatvAd asampUrNasya vrnnsyetyrthH| ye tu manyante 'varNaikadezAstu varNacchAyAnukAriNo na punarvarNAH' iti| tathA coktam - 'pRthaka prayatnanirvayaM hi varNamicchantyAcAryAH' iti| tadA RkAre rephasyAnabhyupagamAna sidhyati ityAzaGkayAha-vaktavyaM veti| vaktavyaM vyaakhyeym| ekamevedaM vAkyamAvRtya dvidhA vyAkhyAyate RkArAdakAra: lakArAdapyakAra: uccAraNArthaH pratipattavyaH / tataH sandhau sati 'ro laH' iti prathamAntaM padam, tenAbhedAd RkAra: lakAro bhavatItyapi pakSa ityrthH| yathA 'zveto dhAvati, zvA ito dhaavti'| zvetaguNayukto'pi dhAvatIti vAkyaM bhidyate, tthedmpiityrthH| kthmityaadi| 'krapa kRpAyAm' (1 / 497) ityasya SAnubandhabhidAditvAdaGi kRte samprasAraNe ca nipAtite lAkSaNikatvam / ata: kRpU sAmarthya eva prishissyte| kRpaNAdaya iti| 'kRpaNaH, kRpANaH, kRpITa:, karpUraH' ityAdInAM vyutpattipakSe'pi na bhavati, uNAdayo hi bahulaM bhvntiiti||777/ [samIkSA 'kalpayati, kalptA, kalpa:' ityAdi zabdarUpoM ke siddhayartha donoM hI vyAkaraNoM meM repha ko lakArAdeza kiyA gayA hai| pANini kA sUtra hai- "kRpo ro laH' (a0 8 / 2 / 18) / varNa meM varNaikadeza kI mAnyatA Adi para vyAkhyAkAroM ne vicAra kiyA hai aura isI prasaGga meM varNa kI paribhASA bhI dI gaI hai| RkAra meM tIna bhAga svara tathA eka bhAga repha ko mAnA gayA hai, isI prakAra lakAra meM lakAra kI bhI caturthAMza sthiti samajhanI caahie| 'R-la' athavA 'ra-la' samAnajAtIya hone ke kAraNa yA savarNasaMjJA ke bala para abhinna mAne jAte haiM - ina pakSoM ko bhI dikhAyA gayA hai| [vizeSa vacana] 1. RkArasthasya rephasyAvarNAtmana: lakArastho lakAro'varNAtmA AntaratamyAd bhavan RkArasya lakAra eva syAt avyatiriktatvAt (du0 vR0)|
Page #406
--------------------------------------------------------------------------
________________ 368 kAtantravyAkaraNam 2. vargaladezAst varNacchAyAnukAriNaH (du0 ttii0)| 3. abhedAd RkAra: lakAro bhavatItyapi pakSa: (du0 ttii0)| 4. anya Aha- RkAralakArayAH savarNavidhiriti (du0 ttii0)| 5. RkAre trayaH svarabhAgAH santi tanmadhyavartI rephazcaturtho bhAgaH, tathA lakAre lakAra: (vi0 p0)| 6. varNaikadezAstu varNacchAyAnukAriNo na punarvarNAH (vi0 p0)| 7. tathA coktam pRthak prayatnanirvayaM hi varNamicchantyAcAryAH (vi0 p0)| 8. uNAdayo hi bahulaM bhavantIti (vi0 p0)| [rUpasiddhi] 1. klptaa| kRp + taa| 'kRpU sAmarthya' (1 / 488) dhAtu se zvastanIvibhaktisaMjJaka pra0 pu0-e0 va0 'tA' pratyaya, "uvarNAntAcca" (3 / 7 / 32) se aniTa, "nAminazcopadhAyA laghoH" (3 / 5 / 2) se upadhAsaMjJaka RkAra ko guNa-ar tathA prakRta sUtra se rakAra ko lkaaraadesh| 2. klpyti| kRp + in + an + ti| 'kRpU sAmarthya' (1 / 488) dhAtu se hetvartha meM "dhAtozca hetau" (3 / 2 / 10) se 'in ' pratyaya, guNa, prakRta sUtra se repha ko la 'kalpi' kI "te dhAtavaH" (3 / 2 / 16) se dhAtusaMjJA, vartamAnAsaMjJaka pra0 pu0-e0 va0 'ti' pratyaya, "an vikaraNa: kartari" (3 / 2 / 32) se 'an' vikaraNa, ikAra ko guNaekAra tathA "e ay' (12 / 12) se ekAra ko 'aya' aadesh| 3. kalpaH / kRp + a + si| 'kRpU sAmarthya' (1 / 488) dhAtu se 'a' pratyaya, guNa, prakRta sUtra se repha ko lakAra, 'kalpa' kI liGgasaMjJA, 'si' pratyaya tathA "rasakArayorvisRSTaH" (3 / 8 / 2) se sakAra ko visrgaadesh||777| 778. giratezcekrIyite [3 / 6 / 28] [sUtrArtha cekrIyitasaMjJaka pratyaya ke pare rahate 'gR' dhAtu sambandhI repha ko lakArAdeza hotA hai||778| [du0 vR0] girate rephasya cekrIyite pare lakAro bhvti| garhitaM girati nijegilyte||778| [du0 TI0] girteH| tibanirdezAd 'gR zabde' (8 / 22) ityasya kraiyAdikasya na bhavatianuje giiryte| anya Aha - anabhidhAnAdeva gRNAtezcekrIyitaM nAsti, tibgrahaNaM mandamatibodhanArtham / / 778 / [vi0 pa0] 'lupAdergAt ' (3|2|14-vaa0) iti cekrIyitam / / 778 . . .
Page #407
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIye AkhyAtAdhyAye SaSTho'nuSaGgalopAdipAdaH 369 [samIkSA 'nijegilyate, nijegilyete, nijegilyante' Adi zabdarUpoM ke siddhyartha donoM hI vyAkaraNoM meM lakArAdeza kiyA gayA hai| pANini kA sUtra hai - "gro yaGi' (a0 8 / 2 / 20) / kucha vidvAn vrayAdigaNapaThita 'gR zabde' (8 / 22) dhAtu se cekrIyitapratyaya kA abhidhAna nahIM mAnate haiM, ata: usameM lakArAdeza bhI pravRtta nahIM hogaa| [vizeSa vacana] 1. tibagrahaNaM mandamatibodhanArtham (du0 ttii0)| [rUpasiddhi] 1. nijegilyte| gR + cekrIyita-ya + te| garhitaM nigirti| 'ni' upasargapUrvaka 'gR nigaraNe' (5 / 22) dhAtu se "lupAdergat"i (3|2|14-vaa0) vArttika sUtra dvArA cekrIyitasaMjJaka 'ya' pratyaya, "RdantasyeraguNe" (3 / 5 / 42) se RkAra ko 'ira' Adeza, dvirvacanAdi, "kavargasya cavarga:" (3 / 3 / 13) se gakAra ko jakAra, "guNazcakrIyite' (3 / 3 / 28) se abhyAsaghaTita ikAra ko guNa -ekAra, prakRta sUtra se rakAra ko lakAra, "te dhAtavaH" (3 / 2 / 16) se 'nijegilya' kI dhAtusaMjJA, vartamAnAsaMjJaka Atmanepada-pra0 pu0- e0 va0 'te' pratyaya, an vikaraNa tathA akAra kA lop||778| 779. vA svare [3 / 6 / 99] [sUtrArtha svarasaMjJaka varNa ke pare 'gR' dhAtusambandhita repha ko lakArAdeza hotA hai||779| [du0 vR0] girate rephasya latvaM bhavati vA svare pare / girati, gitsati / nigaraNam, niglnm| 'nigAlyate' iti inaH sthAnivadbhAvAt / gala: prANyaGge, viSe tu gara iti| kapirikAdelokataH siddhiH / kapirikA, kapilikA / rohiNI, lohinI / roma, loma / paryaGkaH, plyngkH| prighH,plighH| pariyogaH, pliyog:| cUDA, cUlA / vaDabhI, valabhI / jaDam, jalam / jaDadhiH, jaladhiH / ulayorekatvam / tathopasargasyAyatau / palAyate, palyayate / nirdurorvA syAt nirayaNam, nilayanam / durayaNam, dulynm| ativyavahite neSTam pratyayate / / 779 / / [du0 TI0] vA svre| nigAlyate iti svarAdeza; paranimittakaH pUrvavidhiM prati sthaanivdityrthH| 'girau, riH' iti adhAtupratyayatvAcca na bhvti| gala iti| prANyaGge gala eva bhavati, viSe tu gara eva / vaDizAdau tUbhayaM dRzyate / galo gara iti na vaktavyam, ruuddhishbdtvaaditi| kAparikAderiti evaM kapirikaH, kapilika: puNsiH| evaM karma, klm| RtakaH, ltkH| pAMzuram, pAMzulam / pAMzamAdatte iti vA vyutpati:, rAtelAtezca kNprtyyH| zukraH, shuklH| evaM pareraGkaghayogeSvapi vaktavyam / parihanyate'sminniti parigha:, plighH| parau Da:
Page #408
--------------------------------------------------------------------------
________________ 370 kAtantravyAkaraNam ghniraadeshH| evaM cuDAdInAM ca pakSe Dasya latvam / cUDA, cuulaa| tathA pIDA, piilaa| baDizam, balizam / puDinam, pulinam / vikiDaH, vikilH| upasargasyAyatAviti upasargasya yo rephstsyaaytaavityrthH| upasargo vizeSaNamiti vyavadhAne'pi bhavati, pratestu na bhvti| ekena varNena vyavadhAnamAzrIyate na tvanekenetyAha-ativyavahite nessttmiti| prte|tyeke, tdprmaannm||779| [vi0 pa0]] vA svre| parighaH, plighH| "parau DaH" (4 / 5 / 62) iti hanterghanirAdezo ddprtyyshc| upasargasyAyatAviti upasargasya yo rephstsyaaytaavityrthH| vacanaprAmANyAdekena varNena vyavadhAnamAzrIyate na tvanekenetyAha-ativyavahite nessttmiti| na ca vaktavyam-nilayanam, dulayanam' ityatra vacanaM caritArthamiti nirdurorvetyasya viSayatvAt tena pratenaM bhavati 'pratyayaH' iti||779| [samIkSA 'girati, gilati, nigaraNam nigalanam' ityAdi zabdarUpoM ke siddhyartha donoM vyAkaraNoM meM vaikalpika lakArAdeza kA vidhAna kiyA gayA hai| pANini kA sUtra hai- "aci vibhASA" (a0 8 / 2 / 21) / vRttikArAdi ne aneka vArtika vacana prastuta kara roma-loma, rohiNIlohinI, cUDA-cUlA' Adi meM bhI vaikalpika lakArAdeza kA vidhAna kiyA hai| 'jaDamjalama, jaDadhiH-jaladhi:' Adi zabdoM meM D-la' varNoM kA abheda mAnA gayA hai| [vizeSa vacana] 1. kapirikAderlokata: siddhiH (du0 vR0)| 2. jaDam-jalam, jdddhi:-jldhiH| ulayorekatvam (du0 vR0)| 3. ativyavahite neSTam-pratyayate (du0 vR0)| 4. ekena varNena vyavadhAnamAzrIyate na tvanekena (da0 TI0; vi0 p0)| 5. pratervetyeke, tadapramANam (du0 ttii0)| [rUpasiddhi 1. gilati, girti| gR + jan + ti| 'gR nigaraNe' (5 / 22) dhAtu se vartamAnAsaMjJaka parasmaipada-pra0 pu0-e0 va0 'ti' pratyaya, "an vikaraNa: kartari" (3 / 2 / 32) se 'an vikaraNa, "RdantasyeraguNe" (3 / 5 / 42) se 'R' ko 'ira' Adeza tathA prakRta sUtra se repha ko vaikalpika lkaar| 2. nigalanam, nigrnnm| ni+gR + yuT + si| 'ni' upasargapUrvaka 'gR nigaraNe' (5 / 22) dhAtu se "yuTa ca' (4 / 5 / 94) se 'yuT' pratyaya, 'T' anubandha kA prayogAbhAva, "yuvujhAmanAkAntAH' (4 / 6 / 54) se 'yu' ko 'ana' Adeza, "nAmyantayordhAtuvikaraNayorguNaH" (3 / 5 / 1) se RkAra ko guNa-ar, prakRta sUtra se vaikalpika repha ko latva, 'nigalananigaraNa' kI liGgasaMjJA, prathamA-e0 va0 'si' pratyaya, napuMsakaliGga meM "akArAdasaMbuddho muzca" (2 / 2 / 7) se 'mu'- Agama tathA 'si' pratyaya kA lop||779|
Page #409
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIye AkhyAtAdhyAye SaSTho'nuSaGgalopAdipAdaH 371 780. tRtIyAderghaDhadhabhAntasya dhAtorAdicaturthatvaM sadhvoH [3 / 6 / 100] [sUtrArtha 's' tathA 'dh' ke pare rahate 'gh-da-dh-bha'- anta vAlI dhAtuoM ke Adi meM sthita tRtIya varNa ke sthAna meM usI varNa kA caturtha varNa Adeza hotA hai||780| [du0 vR0] dhAtoravayavasya tRtIyAdeghaDhadhabhAntasyAdezcaturthatvaM bhavati AntaratamyAt sakAre dhve ca prtH| dudhukSati, adhokSyat , adhugdhvam / aghukSat, aghUDhvam / bubhutsate, abhuddhavam / dhiipsti| bhotsyte| nighokSyate ityAdyantavadbhAvAt / sidhvoriti kim ? didambhiSati, dugdhaH, dugdhavAn / punardhAtugrahaNamuttarArthamiha sukhArthaM c||780| [du0 TI0] tRtiiyaadeH| punrityaadi| dhAtorityavayavAvayavisambandhe SaSThI, tRtIyAderiti ghaDhadhabhAntasyeti cAvayavasya vizeSaNamiti sukhArtham / serikAra uccAraNArthaH 'ghaDhadhabhAnta0' iti vacanAt / sadhvoraghoSeSvaziTAM prathamo dhuTAM tRtIyazca nityo'pyAdicaturthatvamapekSate vacanAd bhUtapUrvagatyA vaa||780| [vi0 pa0] tRtiiyaadeH| 'duha prapUraNe, guhU saMvaraNe' (2 / 61; 1 / 595) anyordytnyaadhvm| iha san vikalpitapakSe sijapi nAstIti "duhadihalihaguhAmAtmane" tavarga vA snevetyuktmev| daherdAherghatvaM guhezca ho DhaH, tavargayoge dhasya Dhatvam, "Dhe Dhalopo dIrghazcopadhAyAH" (3 / 86) / abhuddhvmiti| 'budha avagamane' (3 / 111), "ghuTazca dhuTi" (3 / 6 / 51) iti sico lopH| dhiipstiiti| "danbherIcca" (3 / 3 / 41) iti svrsyekaaro'bhyaaslopshc| cakArAdanAmino'pi kvciditynussngglopH| nanu dhAtorityavayavAvayavisambandhe SaSThI, tRtIyAderghaDhadhabhAntasyeti cAvayavasya vizeSaNam, tathA caivameva sUtrArthe AvirbhAvitam / ato'ntaraGgatvAd dvivacane kRte'DAgame ca sati avayavAvayavisambandhasya vidyamAnatvAt bubhutsati, abhuddhavam' ityAdAveva syAt / dhIpsatItyAdau tu kathamityAha - aadyntvdbhaavaaditi| didmbhisstiiti| "ivantarddha0" (3 / 7 / 33) ityAdinA pakSe iTa, prakaraNAnmahAyAtvadhikArAcca dhAturlabdha evetyaahpunrityaadi||780| [samIkSA] 'godhuk, bhotsyante, dhIpsati, dudhukSati' ityAdi zabdarUpoM ke siddhyartha dhAtvAdistha vargIya tRtIya varNa ke sthAna meM caturtha varNa kA vidhAna donoM hI vyAkaraNoM meM kiyA gayA hai| pANini kA sUtra hai - "ekAco bazo bhaS jhaSantasya sdhvoH" (a0 8 / 2 / 37) / pANinIya 'baz' pratyAhAra meM "b-ga-D-da' varNa tathA 'bhaS ' pratyAhAra meM 'bha-gh-Dha-dh' varNa sammilita haiM / ina pratyAhAroM ke jJAna meM hone vAle gaurava kI apekSA kAtantrIya 'tRtIyacaturtha' zabdoM kA prayoga lAghavAdhyAyaka hI kahA jAegA /
Page #410
--------------------------------------------------------------------------
________________ 372 kAtantravyAkaraNam [vizeSa vacana] 1. punardhAtugrahaNamuttarArthamiha sukhArthaM ca (du0 vR0)| 2. dhAtorityavayavAvayavisambandhe SaSThI, tRtIyAderiti ghaDhadhabhAntasyeti ca avayavasya vizeSaNamiti sukhArtham (du0 ttii0)| 3. serikAra uccAraNArtha: (du0 ttii0)| 4. prakaraNAnmahAdhAtvadhikArAcca dhAturlabdha evetyAha-punarityAdi (vi0 pa0) / / 780 / [rUpasiddhi] 1. dudhukssti| duha + san + an + ti| dogdhumicchti| 'duha prapUraNe' (2 / 61) dhAt se "dhAtorvA tumantAdicchatinaikakartRkAt" (3 / 2 / 4) se icchA artha meM 'san' pratyaya, "dahidihiduhimihirihiruhilihiluhinahivaherhAt' (3 / 7 / 30) se aniTa, aguNa, dvitva, abhyAsakArya, "dAderghaH' (3 / 6 / 57) se hakAra ko ghakAra, prakRta sUtra se DhakAra ko dhakAra, "aghoSe prathamaH" (2 / 3 / 61) se ghakAra ko kakAra, "nAmikarapara: pratyayavikArAgamasthaH si: paM nuvisarjanIyaSAntaro'pi' (2 / 4 / 47) se sakAra ko SakAra, 'k -S ' saMyoga se kS, "te dhAtavaH" (3 / 2 / 16) se 'dudhukSa' kI dhAtusaMjJA, vartamAnAsaMjJaka parasmaipada-pra0 pu0e0 va0 'ti' pratyaya, "an vikaraNa: kartari" (3 / 2 / 32) se 'an' vikaraNa tathA akAra kA lop| 2. aghokssyt| aT + duh + syat / 'duha prapUraNe' (2061) dhAtu se kriyAtipattisaMjJaka pa0 pa0-pra0 pu0-e0 va0 'syat' pratyaya, aDAgama tathA zeSa prakriyA pUrvavat / 3. adhugdhva m| aT + duha + hyastanI-dhvam / 'duha prapUraNe' (2 / 61) dhAtu se hyastanIsaMjJaka 'dhvam pratyaya, aDAgama tathA anya prakriyA pUrvavat / 4. aghuksst| aT + guha + di| 'guhU saMvaraNe' (1 / 595) dhAtu se adyatanIsaMjJaka pra0 pu0-e0 va0 'di' pratyaya, aDAgama "saNaniTa: ziDantAnAmyupadhAdadRzaH' (3 / 2 / 25) se 'saNa' pratyaya tathA zeSa prakriyA pUrvavat / / 5. aghuuvm| aT + guha + dhvam / 'guhU saMvaraNe' (1 / 595) dhAtu se adyatanIsaMjJaka 'dhvam' pratyaya, aDAgama tathA anya prakriyA pUrvavat / 6. bubhutste| budh + san + an + te| 'budha avagamane' (1 / 566) dhAtu se san pratyaya, dvitvAdi tathA anya prakriyA pUrvavat / 7. amuddhvm| aT + budh + adyatanI-dhvam / 'budha avagamane' (1 / 566) dhAtu se adyatanIsaMjJaka 'dhvam' pratyaya tathA anya prakriyA pUrvavat / 8. dhiipsti| danbh + san + ti| 'danbhu dambhe' (4 / 19) dhAtu se 'san' pratyaya, tathA anya prakriyA pUrvavat / 9. bhotsyte| budha + syte| 'budha avagamane' (1 / 566) dhAtu se bhaviSyantIsaMjJaka Atmanepada-pra0 pu0-e0 va0 'syate' pratyaya tathA anya prakriyA pUrvavat /
Page #411
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIye AkhyAtAdhyAye SaSTho'nuSaGgalopAdipAdaH 373 10. nighokssyte| ni+guh+syte| 'ni' upasargapUrvaka 'guhU saMvaraNe' (11595) dhAtu se bhaviSyantIsaMjJaka Atmanepada-prathamapuruSa-e0 va0 'syate' pratyaya tathA anya prakriyA pUrvavat / / 780 / ___781. lope ca disyoH [3 / 6 / 101] [sUtrArtha 'di-si' pratyayoM kA lopa ho jAne para 'gha-da-dh-bha'- anta vAlI dhAtu meM AdibhUta tRtIya varNa ke sthAna meM caturtha varNa Adeza hotA hai||781| [du0 vR0] dhAtoravayavasya tRtIyAderghaDhadhabhAntasyAdezcaturthatvaM bhavati disyolope ca sti| adhoka, ajoghoTa, abobhot / disyoriti kim? adugdhaaH| varNAzrayatvAt pratyayalopalakSaNaM naastiiti||781|| [du0 TI0] lope0| cakAra uktsmuccymaatre| janu selope kRte 'pratyayalope pratyayalakSaNam' (kA0 pari0 52) iti pUrveNaiva sakAro bhaviSyatIti manasi kRtvaah-vrnnetyaadi||781|| [vi0 pa0] lope c0| guhevUdhezca pUrvavanmatAntare cekrIyitalugantasyodAharaNaM disyorityaadi| adugdhAH iti| duhe rucAditvAt karmakartaryAtmanepadam, hyastanyAsthAs / iha anvikaraNasya luk, adugdhA gauH svymevetyrthH| nanu selope pratyayalopalakSaNamiti sakAre pUrveNaiva sidhyati, kiM silopgrhnnenetyaah-vrnnetyaadi||781| [samIkSA draSTavya, sUtra saM0 780 kI smiikssaa| [rUpasiddhi] 1. adhok| aT + duha + hystnii-di| 'duha prapUraNe' (2 / 61) dhAtu se hyastanI vibhaktisaMjJaka parasmaipada-pra0 pu0- e0 va0 'di' pratyaya, aDAgama, "vyaJjanAd disyo;" (3 / 6 / 47) se 'di' pratyaya kA lopa, hakAra ko ghakAra, prakRta sUtra se dakAra ko dhakAra, guNa tathA "padAnte dhuTAM prathama:' (3 / 8 / 1) se ghakAra ko kkaaraadesh| 2. ajoghott| aT + guha + carkarIta + di| 'guhU saMvaraNe' (1595) dhAtu se cekrIyita- 'ya' pratyaya kA lopa, pratyayalopalakSaNa se dvirvacanAdi, 'jogoha' kI dhAtasaMjJA, hyastanIsaMjJaka 'di' pratyaya, aDAgama, di-lopa, hakAra ko DhakAra, prakRta sUtra se gakAra ko ghakAra, guNa tathA DhakAra ko ttkaaraadesh| 3. abobhot| aT + budh + carkarIta + di / 'budha avagamane' (1566) dhAtu se cekrIyita- 'ya' kA lopa, dvirvacanAdi, 'bobudh' kI dhAtusaMjJA, di-pratyaya tathA zeSa prakriyA pUrvavat // 781 //
Page #412
--------------------------------------------------------------------------
________________ 374 kAtantravyAkaraNam 782. tathozca dadhAteH [3 / 6 / 102] [sUtrArtha 't-th-s-dhva' ke pare rahate 'dhA' dhAtusambandhI 'dadh' rUpa ke upasthita hone para dakAra ko caturtha varNa Adeza hotA hai||782| [du0 vR0] dadhAterdhAntasyAdezcaturthatvaM bhavati tathoH sidhvozca prtH| dhattaH, dhtthH| dhatse, dhddhve| dhAntasyeti kim? dadhAti, dadhAsi / / 782 / ||iti daurgasiMhyAM vRttAvAkhyAte tRtIyAdhyAye SaSTho'nuSaGgalopAdipAdaH smaaptH|| [du0 TI0] ttho0| cakAraH sidhvoranukarSaNArtho nyAyAdityAha- sidhvozceti sukhanirdezArtha ev| tignirdezazcakrIyitalugantArtha ityeke| dAtta:, daaty:| dhAttaH, dhaatthH||782| ||iti durgasiMhaviracitAyAM kAtantravRttiTIkAyAmAkhyAte tRtIyAdhyAye SaSTho'nuSaGgalopAdipAdaH smaaptH|| [vi0 pa0] ttho0| ghaDhadhabhAnta iha na sambhavatItyAha - ddhaaterdhaantsyeti| juhotyAditvAd dvirvacanam, abhystaanaamaakaarsyetyaakaarlopH| iha pArizeSyAdabhyAsadakArasyAdicaturthatvaM dhkaarH||782| ||iti zrImatrilocanadAsakRtAyAM kAtantravRttipaJjikAyAmA-yAte tRtIyAdhyAye SaSTho'nuSaGgalopAdipAdaH smaaptH|| [samIkSA] 'dhattaH, dhatse' ityAdi zabdarUpoM ke siddhyartha dakAra ko dhakArAdeza kA vidhAna donoM vyAkaraNoM meM kiyA gayA hai| pANini kA sUtra hai-"dadhastathozca' (a0 8 / 2 / 38) / [vizeSa vacana] 1. tignirdezazcekrIyitalugantArtha ityeke (du0 TI0 ) /
Page #413
--------------------------------------------------------------------------
________________ 375 tRtIye AkhyAtAdhyAye SaSTho'nuSaGgalopAdipAdaH 375 2. iha pArizeSyAdabhyAsadakArasyAdicaturthatvaM dhakAraH (vi0 p0)| [rUpasiddhi 1. dhttH| dhA+tas / 'Du dhAJ dhAraNapoSaNayoH' (2 / 85) dhAtu se vartamAnAsaMjJaka pra0 pu0-dviva0 'tas' pratyaya, "juhotyAdInAM sArvadhAtuke" (3 / 3 / 8) se 'dhA' ko dvitva, pUrvavartI 'dhA' kI abhyAsaMjJA, "dvitIyacaturthayoH prathamatRtIyau" (3 / 3 / 11) se dhakAra ko dakAra, "hrasva:' (3 / 3 / 15) se AkAra ko hrasva, "abhyastAnAmAkArasya' (3 / 6 / 41) se 'dha' dhAtugata AkAra kA lopa, prakRta sUtra se dakAra ko caturtha varNa dhakArAdeza tathA "rasakArayorvisRSTaH' (3 / 8 / 2) se sakAra ko visrg| 2. dhtthH| dhA + thas / 'Du dhAJ dhAraNapoSaNayoH' (2 / 85) dhAtu se vartamAnA saMjJaka parasmaipada ma0 pu0-dviva0 'thas' pratyaya tathA zeSa prakriyA pUrvavat / 3. ghtse| dhA + se| 'Du dhAJ dhAraNapoSaNayoH' (2 / 85) dhAtu se vartamAnAsaMjJaka Atmanepada-ma0 pu0-e0 va0 'se' pratyaya tathA zeSa prakriyA pUrvavat / 4. pddhve| dhA + dhve| 'Du dhAJ dhAraNapoSaNayoH' (2 / 85) dhAtu se vartamAnAsaMjJaka Atmanepada-madhyamapuruSa-ba0 va0 'dhve' pratyaya tathA zeSa prakriyA pUrvavat / / 782 / ||ityaakhyaate tRtIyAdhyAye samIkSAtmakaH SaSTho'nuSaGgalopAdipAdaH smaaptH|| athAkhyAte tRtIyAdhyAye saptamaH iDAgamAdipAdaH 783. iddaagmo'saarvdhaatuksyaadilnyjnaaderykaaraadeH[3|7|1] [sUtrArtha yakArAdibhinna vyaJjanAdi asArvadhAtuka pratyaya se pUrva tathA dhAtu se para meM 'iT' Agama hotA hai| isa 'iT' Agama meM zeSa ikAra ukta asArvadhAtuka pratyaya kA Adi avayava mAnA jAtA hai||783| [du0 vR0] dhAtorvihitasyAsArvadhAtukasya vyaJjanAderayakArAderAdiriDAgamo bhvti| bhavitA, bhaviSyati, bhavitavyam / punardhAtvadhikAro dhaatusNjnyaashritaasaarvdhaatukaarthH| tena gRhNAti, vRNoti, jugupsate, miimaaNste| asArvadhAtukasyeti kim ? zete, vetti / TakAra iTi cetyAdau vishessnnaarthH| vyaJjanAderiti kim ? bbhuuv| ayakArAderiti kim ? bhUyAt / / 783 /
Page #414
--------------------------------------------------------------------------
________________ 376 kAtantravyAkaraNam [du0 TI0] iddaa0| punrityaadi| dhAtusaMjJAmAzritamasArvadhAtukamarthaH prayojanamasyeti vigrhH| dhAtorityanayA zrutyA ydvihitmsaarvdhaatukmityrthH| tena nAnvorgapAdibhyazca sani pratiSedho vaktavyo na syAt / evaM sati nUbhyAm, lUbhyAmiti codyameva nAvatarati, tarhi kimasArvadhAtukagrahaNena, vyaJjanAderayakArAderdhAtoriti vizeSaNaM syAd ghddhdhbhaantsyeti| dhAtoriti SaSThyantasyo pAttaM na ca paJcamyantatayA kalpayituM zakyate / aDAgama iveddaagme| dhAtorAdizced ivarNAdazriDIzIGa: zake: kAdityayuktaM syAt / vijeriTIti gunnnissedhvcnaacc| tasmAd dhAtoriti paJcamyantaM tacca pratyayasya vizeSaNaM tathApi sArvadhAtukanivRttyarthaM kartavyamityAhazete vettiiti| etadapi na prayojanam,rucAdeH sArvadhAtuke iti niyamo bhaviSyati, naivam / viparItaniyamo'pi shkyte| rudAdeH sArvadhAtuke eveti tatazca roditetyatra na syAt 'vaste, zete' ityatra syAd iT / tarhi 'sani cAniTi' (3 / 5 / 9) iti siddhe "rudavidamuSAM sani" (3 / 516) iti rudigrahaNamanarthakam, svaperiTapratiSedhanaM ceti, tasmAdasArvadhAtukagrahaNaM pratipattigauravanirAsArtham / AgamagrahaNamanyatra vidhIyamAnasyeTo'sArvadhAtukasyAdittvapratipattyartham / artiinnghsaiksvraataamiddvnsaavityaadaavityeke| bhinnakartRkatvAt, tdst| sa evAyamiti tatraikatvAdhyavasAyAna duSyatIti spaSTArthamevaitat / / 783 / [vi0 pa0] iddaagmH| atha kimarthamidaM punardhAtugrahaNam uttarArthamityuktamevetyAha- punrityaadi| dhAtusaMjJAmAzritaM dhAtusaMjJAzritam, tathAbhUtamasArvadhAtukamevArtha: prayojanamasyeti vigrhH| ayamarthaHdhAtoriti kimuktaM bhavati, dhAto rityanayAM zrutyA yad vihitamasArvadhAtukaM tsyaadiriddityrthH| tena "nA z2yAdeH" (3 / 2 / 38) ityAdinA vihitasya vikaraNasya gupamAnAdibhyaH sanazcAdiriDAgamo na bhavatIti siddham / / 783 / [bi0 TI0] iddaa0| dhAtorityanayA zrutyeti, ayamabhiprAyaH prkrnntven| yad dhAtatvaM prAptaM tadavalambanena yaH pratyayo bhavati sAdhyagatitvAvalambanena yaH pratyayo jaatstsyaadiriddityrthH| nanu rucAdi (sUtra) dvAreNa yaH pratyayo jAtastasyAdiriD na bhavatu gaNadvAreNa vihitatvAt? satyam / rucAdisUtreNa vartamAnAdaya: kAle vidhIyante iti kAlazca kriyAyA ev| kriyA ca dhAtvarthaH, ato'tra dhAtvavalambanena pratyayo jAtasteneT syAdeva, anAdayaH kAle vidhIyanta ev| kiJca rucAdisUtre dhAtvadhikAro'vazyameva kArya:, anyathA rocanaM ruca , bhAve kvip, tasmAdapyAtmanepadaM syAt, tarhi "nuH SvAde:' (3 / 2 / 34) ityatrApi dhAtvadhikAraH aashrynniiyH| anyathA upasargAdapi nuH syAditi, na dezyaM svAdernuH syAt sArvadhAtuke pare iti sArvadhAtuke upasargasya vartamAnatvAbhAvAt / gupUprabhRti dhAtutvaM naavlmbte| anyathA gupazabdo'pi syAt, tadayuktam / gupadhAtoryadi kRtpratyaya: syAta tadA zabdavat tasmAd dhAtornityaM saneva vidyate nAnyaH pratyayastarhi gupadhAtornindAyAM kRtpratyayo dRSTastatra syAditi na dezyam / siddhapakSe yathA nindArthe vartamAnagupadhAtorna syAt, asmin pakSe'pi tathA / yad vA 'dhAtorvA tumantAt''
Page #415
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIye AkhyAtAdhyAye saptamaH iDAgamAdipAdaH , (3 / 2 / 4) ityatra dhAtugrahaNaM vartate / "guptijkidbhyaH san " ( 3 / 2 / 2) ityAdiyogastasmAt pUrveNa vihitaH, kathaM tatra dhAtutvam // 783 / [samIkSA] 377 'bhavitA, bhaviSyati, bhavitavyam' ityAdi zabdarUpoM ke siddhyartha donoM hI vyAkaraNoM meM iDAgama kA vidhAna kiyA gayA hai / etadartha pANini kA sUtra hai- " ArdhadhAtukasyeD valAdeH" (a0 7 / 2 / 35 ) | sArvadhAtuka se bhinna kI pANini ne "ArdhadhAtukaM zeSaH " (a03|4|114) sUtra dvArA 'ArdhadhAtuka' saMjJA kI hai, kAtantrakAra use asArvadhAtuka kahate haiN| vastutaH arthasaGgati kI dRSTi se ArdhadhAtuka kI apekSA asArvadhAtuka kA prayoga adhika samIcIna hai| pANinIya 'val' pratyAhAra meM yakAra ko chor3akAra 32 vyaJjana (hal ) varNoM kA grahaNa hotA hai / kAtantra meM svara - vyaJjana saMjJAoM kA prayoga hone se yakArabhinna vyaJjana zabda kA pATha kiyA gayA hai, jo prasiddha lokavyavahAra ke anurUpa hai / pANini ne Tit AgamoM kA sthAna nizcita karane ke lie "Adyantau Takitau" (a0 1|1|46 ) yaha paribhASAsUtra banAyA hai, tadanusAra Tit Agama (iT Adi) Adi avayava ke rUpa meM pravRtta hote haiM, parantu kAtantrakAra ne isa sUtra meM hI 'Adi' zabda kA pATha karake lAghava upasthApita kiyA hai| [vizeSa vacana ] 1. punardhAtvadhikAro dhAtusaMjJAzritAsArvadhAtukArthaH (du0 vR0)| 2. viparItaniyamo'pi zaGkyate (du0 TI0 ) / 3. asArvadhAtukagrahaNaM pratipattigauravanirAsArtham (du0 ttii0)| 4. AgamagrahaNam (du0 TI0 ) / 5. sa evAyamiti tatraikatvAdhyavasAyAnna duSyatIti spaSTArthamevaitat (du0 TI0 ) / 6. punardhAtugrahaNamuttarArtham (vi0 pa0 ) / 7. vartamAnAdayaH kAle vidhIyante iti kAlazca kriyAyA eva, kriyA ca dhAtvartha: (bi0 TI0 ) / [rUpasiddhi] 1. bhavitA / bhU + zvastanI - tA / 'bhU sattAyAm ' (1 / 1) dhAtu se zvastanIsaMjJaka parasmaipada-pra0 pu0-eM0 va0 'tA' pratyaya, prakRta sUtra se iDAgama, "nAmyantayordhAtuvikaraNayorguNa: " ( 3 / 5 / 1) se bhUdhAtughaTita UkAra ko guNa okAra tathA "o av" (1 / 2 / 14) se okAra ko avAdeza / anyatra vidhIyamAnasyeTo'sArvadhAtukasyAditvapratipattyartham 2. bhaviSyati / bhU + syati / 'bhU sattAyAm ' (1/1) dhAtu se bhaviSyantIsaMjJaka pra0 pu0 e0 va0 'syati' pratyaya, prakRta sUtra se iDAgama, guNa, avAdeza tathA sakAra ko kArAdeza /
Page #416
--------------------------------------------------------------------------
________________ 378 kAtantravyAkaraNam 3. bhvitvym| bhU+iTa + tavya + si| 'bhU sattAyAm' (1 / 1) dhAtu se "tavyAnIyau' (4 / 2 / 9) sUtra dvArA liGgasaMjJA, 'si' pratyaya, napuMsakaliGga' meM 'mu' Agama tathA si-pratyaya kA lop||783| 784. snukramibhyAM parasmai [3 / 7 / 2] [sUtrArthI yakArAdibhinna asArvadhAtuka pratyaya ke pare rahate parasmaipadI 'snu-krama' dhAtuoM se uttara tathA pratyaya se pUrva meM iDAgama hotA hai||784| [du0 vR0] parasmaipadaviSaye yau snukramI tAbhyAM parasyAsArvadhAtukasya vyaJjanAderayakArAderAdiriDAgamo bhvti| prasnavitA, prasnaviSyati, RmitA, kramiSyati, cikramiSati / parasmaipadaviSaya eveti niyamAt - vyatisnoSyate, pracikraMsate, upcikrNste| propAbhyAM kramI rucaadiH| AdikarmaNi - prasnavitavyam, prakramitavyam ityasamAnaviSayatvAdiH / kathaM prakrantA, upakrantA? AtmanepadaviSayasya krameH kartari kRtIT pratiSedha ev| prasnavitevAcarati- prsnvitriiyte| AyirayamAtmanepadI // 784 / [du0 TI0] snukr0| "ayurunusnukSakSNuvaH" (3 / 7 / 15) iti varjanAt snauteriTa prAptaH, kramezcApratiSedhAniyama Arabhyate, tatra snakramibhyAmeveti na viparItaniyamo "vyaJjanAntAnAmaniTAm" (3 / 67) iti vacanAt / athavA parasmaipada iti sati (bhAve) saptamI naupazleSikalakSaNeti parasmaipade sati bhavati, asati na bhvtiiti| kthmityaadi| anyasya viSayasyAsambhavAdana viSayo hyananyabhAva eveti / yasya bhAvakarmaNI karmakartRvinimayau vRttyAdayazcArthA vivakSyante, prAdayazcopasargA vizeSakA bhavanti, sa ca krmiraatmnepdvissyH| mAghasya skhalitaM dRzyate- cikraMsayA kRtrimapatripaGkeH' iti, tadetana vaktavyam- abhidhAnalakSaNAH kRtaddhitasamAsA iti| prasnavitetyAdi / evaM prakramitrIyate, bahiraGgamAtmanepadamantaraGge iDAgama iti bhaavH| kathaM tarhi pracikraMsiSyate / sanantasyAtmanepadaviSayatvAt, naivam / kramirevAtmanepadaviSaya iti tatprApteH pUrvavat sanantAdityatidezAt / / 784 / [vi0 pa0] snukrmi0| bhAvakarmakarmakartRkriyAvinimayA: vRttyaadyshcaarthaaH| yayorna vivakSyante tau parasmaipadaviSayau snukramI, tAbhyAmityAha- parasmai ityAdi / ukArAntapratiSedhe "ayurunustukSakSNuvaH" (3 / 7 / 15) iti varjanAt snauterapratiSedhAt kramezca bAdhakAbhAvAt pUrveNaiveTi siddhe niymaarthmidmucyte| sa ca snukramibhyAmeveti na vipriitniymH| tadA hi parasmaipadenAnyeSAmiDiti "vyaJjanAntAnAmaniTAm" (3 / 67) ityaniDagrahaNamanarthakameva syAt / sici parasmaipade iTo'sambhavAt kiM vyavacchidyate ityAha-parasmaipadaviSaya eveti / asmaanvissytvaaditi| sAdRzyAdAtmanepadameva niyamena vyAvRtyate ityrthH| evaM tIMdaM na
Page #417
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIye AkhyAtAdhyAye saptamaH iDAgamAdipAdaH 379 sidhyatItyAha-kathamiti / yeSu satsvAtmanepadaM kramervihitaM tavRttiH kramirAtmanepadaviSaya evessyte| 'prakrantA, upakrantA' iti| "propAbhyAmArambhe" (3 / 2 / 42-37) ityaatmnepdvissytaa| tadetana vaktavyam-abhidhAnalakSaNA hi kRttaddhitasamAsA iti / prsnvitetyaadi| evaM kramitevAcarati prakramitrIyate, AyirayamAtmanepadIti na snukrmaaviti| tenAntaraGgatvAdiTi kRte bahiraGgatvAdAtmanepadaM pshcaadityrthH| yadyevaM kathaM 'pracikraMsate' iti san pratyayasyAtmanepadaviSayatvAt / tadayuktam, kramirevAtmanepadaviSayaH iti, kathamanyathA "pUrvavat sanantAt" (3 / 2 / 46) ityatideza: pravartate // 784 / [samIkSA) 'prasnavitA, prasnaviSyati, kramitA, kramiSyati' ityAdi zabdarUpoM ke siddhyartha donoM hI vyAkaraNoM meM iDAgama kiyA gayA hai| pANini kA sUtra hai- "snukramoranAtmanepadanimitte" (a0 7 / 2 / 36) / parasmaipada meM hI iDAgama pravRtta ho - isalie hI yaha sUtra kAtantrakAra ne banAyA hai| ata: 'vyatisnoSyate' ityAdi sthaloM meM iDAgama nahIM hotaa| isakA spaSTa nirdeza 'parasmai' pada se kAtantra meM kiyA gayA hai, jabaki pANini meM 'anAtmanepadanimitte' zabda kA prayoga kiyA hai| vyAkhyAkAroM ne kahA hai ki kRt, taddhita tathA samAsa abhidhAnalakSaNa hote haiM, ata: 'prakrantA' Adi meM iDAgama ke niSedhArtha "propAbhyAmArambhe" Adi sUtravacana banAne kI AvazyakatA nahIM hai| [vizeSa vacana] 1. AyirayamAtmanepadIti (du0 vR0)| 2. tatra snukramibhyAmeveti na viparItaniyamaH (du0 ttii0)| 3. prAdayazcopasargA vizeSakA bhavanti (du0 ttii0)| 4. abhidhAnalakSaNA hi kRttaddhitasamAsA iti (du0 TI0; vi0 p0)| 5. sAdRzyAdAtmanepadamevaniyamena vyAvRtyate (vi0 p0)| [rUpasiddhi] 1. prsnvitaa| pra + SNu + iT + taa| 'pra' upasargapUrvaka 'SNu prasravaNe' (2 / 9) dhAtu se zvastanIsaMjJaka pra0 pu0-e0 va0 'tA' pratyaya, "dhAtvAdeH SaH saH' (3 / 8 / 24) se SakAra ko sakAra, "nimittApAye naimittikasyApyapAyaH' se NakAra ko nakAra, prakRta sUtra se iDAgama, guNa tathA avaadesh| 2. prsnvissyti| pra+SNu + iT + syti| 'pra' upasargapUrvaka 'SNu prasravaNe' (2 / 9) dhAtu se bhaviSyantIsaMjJaka parasmaipada-pra0 pu0-e0 va0 'syati' pratyaya, prakRta sUtra se iDAgama, guNa, avAdeza tathA sakAra ko sskaaraadesh| 3. krmitaa| krama+ iT + taa| 'krama pAdavikSepe' (1 / 157) dhAtu se zvastanIsaMjJaka 'tA' pratyaya tathA prakRta sUtra se iddaagm| 4. krmissyti| kram itt+syti| 'kramu pAdavikSepe' (1 / 157) dhAtu se bhaviSyantIsaMjJaka parasmaipada-pra0 pu0 -e0 va0 'syati' pratyaya, prakRta sUtra se iDAgama tathA sakAra ko SakArAdeza /
Page #418
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAtantravyAkaraNam 5. cikramiSati / kram + san + ti / krmitumicchti| ' kramu pAdavikSepe' (1 / 157) dhAtu se icchArtha meM "dhAtorvA tumantAdicchatinaikakartRkAt" ( 3 / 2 / 4) se 'san' pratyaya, prakRta sUtra se iDAgama, "caNparokSAcekrIyitasananteSu" ( 3 / 3 / 7 ) se dhAtu ko dvirvacana, pUrvavartI 'kram' kI abhyAsasaMjJA, "abhyAsasyAdirvyaJjanamavazeSyam' ( 3 / 3 / 9) se 'r m' kA lopa, "kavargasya cavarga: " ( 3 / 3 / 13) se kakAra ko cakAra, "sanyavarNasya" (3 / 3 / 26) se abhyAsagata akAra ko ikAra tathA sakAra ko SakArAdeza / / 784 / 785. rudAdeH sArvadhAtuke [3 / 7 / 3] 380 [ sUtrArtha] yakArAdibhinna vyaJjanAdi sArvadhAtukasaMjJaka pratyaya ke pare rahate rudAdigaNapaThita dhAtu se uttara tathA pratyaya se Adi meM iDAgama hotA hai / / 785 / [du0 vR0] rudAdergaNAt sArvadhAtuke vyaJjanAderayakArAderAdiriDAgamo bhavati / roditi, ruditaH / svapiti, svapitaH / zvasiti, zvasitaH / prANiti, prANita: / jakSiti, jakSita: / rudyate iti paratvAda yaNA bhavitavyam / roditiH svapitizcaiva zvasitiH prANitistathA / jakSitizcaiva vijJeyo rudAdiH paJcako gaNaH / / 785 / [du0 TI0 ] rudAdeH / sArvadhAtuke iti viSayasaptamIyam, yathA vRkSe zAkheti / sArvadhAtuka iti kimartham - svaptA, naivam / svaperiTpratiSedhAnarthakyaprasaGgAt / tarhi pratipattigauravanirAsArtham / anyebhyastu rudAdibhyo'sArvadhAtukalakSaNeneTA bhavitavyameva / / 785 / [samIkSA] 'roditi, svapiti, zvasiti' Adi zabdarUpoM ke siddhyartha donoM vyAkaraNoM meM iDAgama kA vidhAna kiyA gayA hai| pANini kA sUtra hai - " rudAdibhyaH sArvadhAtuke" (a0 7 / 2 / 76) / donoM ke anusAra rudAdigaNa meM 'rud, svap, zvas, an, jakS' ina pA~ca dhAtuoM kA samAveza mAnya hai| [vizeSa vacana ] tarhi pratipattigauravanirAsArtham (du0 ttii0)| 1. sArvadhAtuka iti kimartham [rUpasiddhi] 1. roditi / rud + iT + ti / 'rudir azruvimocane' (2 / 31) dhAtu se vartamAnAvibhaktisaMjJaka parasmaipada - pra0 pu0 e0 va0 'ti' pratyaya, anluk, prakRta sUtra se iDAgama tathA "nAminazcopadhAyA laghoH" ( 3 / 5 / 2) se upadhAsaMjJaka ukAra ko guNa-okAra / 2. ruditH| rud + iT + tas / 'rudir azruvimocane' (2 / 31) se vartamAnAsaMjJaka 'tas' pratyaya tathA zeSa pUrvavat /
Page #419
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIye AkhyAtAdhyAye saptamaH iDAgamAdipAdaH 381 3. svapiti / svap + iT + ti| 'triSvapa zaye' (2 / 32) dhAtu se vartamAnAsaMjJaka 'ti' pratyaya, "dhAtvAdeH Sa: sa:' ( 3 / 8 / 24) se SakAra ko sakAra, anluk, tathA prakRta sUtra se iddaagm| 4. svapitaH / svap + iT + tas / 'triSvapa zaye' (2 / 32) dhAtu se vartamAnAsaMjJaka 'tas' pratyaya tathA zeSa prakriyA pUrvavat / 5. zvasiti / zvas + iT + ti| 'zvas prANane' (2 / 33) dhAtu se vartamAnAsaMjJaka 'ti' pratyaya tathA zeSa pUrvavat / 6. shvsitH| zvas + iT + tas / 'zvas prANane ' (2 / 33) dhAtu se vartamAnAsaMjJaka 'tas' pratyaya tathA zeSa pUrvavat / 7. prANiti / pra+an + iT + se vartamAnAsaMjJaka 'ti' pratyaya tathA zeSa pUrvavat / ti| 'pra' upasargapUrvaka 'ana prANane ' (2 / 34) dhAtu 8. prANitaH / pra + an + iT + tas / 'pra' upasargapUrvaka 'ana prANane ' (2 / 34) dhAtu se vartamAnAsaMjJaka 'tas' pratyaya tathA zeSa pUrvavat / 9. kssiti| jakS + iT + ti / 'jakSa bhakSahasanayo: ' (2 / 35) se vartamAnAsaMjJaka 'ti' pratyaya tathA anya prakriyA pUrvavat / 10. jakSitaH / jakS + iT + tas / 'jakSa bhakSahasanayo: ' (2 / 35) se vartamAnAsaMjJaka 'tas' pratyaya tathA zeSa pUrvavat // 785 / 786. Iza: se [3 / 7 / 4] [ sUtrArtha] sakArAdi sArvadhAtuka pratyaya ke pare rahate 'Iz' dhAtu se uttara tathA pratyaya se pUrva iDAgama hotA hai / / 786 / [du0 vR0] IzaH sAdau sArvadhAtuke AdiriDAgamo bhavati / IziSe, IziSva // 786 / [samIkSA] 'IziSe, IziSva' ityAdi zabdarUpoM ke siddhyartha donoM hI vyAkaraNoM meM iDAgama kiyA gayA hai| pANini kA sUtra hai - "IzaH se" (a0 7 / 2 / 77) / pANini ke anusAra iDAgama sArvadhAtuka pratyaya ko hotA hai, 'iT' Agama yataH Tit hai, ataH "Adyantau Takitau" (a0 1 / 1 / 46) isa paribhASAbala se 'se' pratyaya se pUrva pravRtta hokara usI kA Adi avayava mAnA jAtA hai / kAtantrakAra ne sUtra saM0 3 7 1 meM iDAgama ko dhAtu se uttara tathA pratyaya se Adi meM vihita kiyA hai, usI kI anuvRtti prakRta sUtra meM bhI hotI hai, usa anuvRttibala se pratyayapUrva meM iDAgama hogaa| [rUpasiddhi] I 1. IziSe / Iz + iT + se / 'Iza aizvarye' (2 / 44) dhAtu se vartamAnAvibhaktisaMjJaka Atmanepada - madhyamapuruSa- e0 va0 'se' pratyaya, anluk, prakRta sUtra se iDAgama, tathA "nimittAt pratyayavikArAgamasthaH saH Satvam ' ( 3 / 8 / 26 ) se sakAra ko sskaaraadesh|| 786 /
Page #420
--------------------------------------------------------------------------
________________ 382 kAtantravyAkaraNam 787. IDjanoH sadhve ca [3 / 7 / 5] [sUtrArtha sArvadhAtukasaMjJaka pratyaya ke sakAra tathA dhva ke pare rahate 'ID-jan' dhAtuoM se uttaravartI iDAgama hotA hai||787| [du0 vR0] IDjanoH sArvadhAtuke sakAre dhve ca parata: AdiriDAgamo bhvti| IDiSe, IDiSva, IDidhve, iiddidhvm| vyatijajiSe, vyatijajJidhve, vyatijajJidhvam / jana jnne| na janI-yanA vyavahitatvAt / sadhve ceti paThitatvAccakAreNa IziranukRSyate- Izidhve, iishidhvm||787| [du0 TI0] iidd| sazca dhvaM ca sadhvam / samAhAro ythaasNkhyvidhaataarthH| vyatijajJidhve iti kriyAvinimaye rucAditvam / na jniityaadi| atra jAyate iti bhavitavyam , parAdapi nityo vidhirbalavAniti ynnevetyrthH| pratyayAdanarthakazcakAra: prkRtyaabhismbdhyte| IDjanozca sadhve ityAha - cakAra ityaadi| tarhi yogavibhAga: kimarthaH 'IzIDjanAM sadhve' ityaastaam| sUtrakAramataM varNayanti- niyamArtho yogavibhAgaH sa ityavibhaktiko'yaM nirdeshH| Iza: se zabda eveti| svazabde 'IziSva' iti na bhavitavyam / vAkyakArastu prmaannbhuuto| madhyamaikavacanaM yaH svazabdaH sa eva kriyAsamabhihAre sarveSAM vacanAnAM prasaGge tasmAd yogavibhAgagauravaM deyAnuSaGgazca sarvathA na vyAvartyate ityekayoga eva kartavya ityaah| anyaH paThati 'IDjanoH sadhve ca' iti Izo'pyanuvRttiH smaryate iti| yogavibhAgastu vaicitryaarthH||787| [vi0 pa0] iiddjnoH| atheha nimittanaimittikayoH samAnatvAd yathAsaMkhyaM kathaM na syAt? naivam , sazca dhvazca sadhvamiti samAhAro'yamanyatraikatvAd vaiSamyamiti kuto ythaasNkhym| anyathA sadhvayoriti vidadhyAt / janervyatIhAre Atmanepadam , juhotyAditvAd dvivacanam, gmhnetyaadinopdhaalopH| tataH "tavargazcaTavargayoge caTavau~' (2 / 4 / 46) iti akaarH| nanviha sakArasyApi paThitatvAt tadanukarSaNArthazcakAro na yujyate / tat kimanenetyAha- sadhve cetyaadi||787| [bi0 TI0] iiddjnoH| IzIDjanAM sadhve cetyekayoge sidhyati bhinnayogo niyamArthaH - Iza: sezabda eveti| tena Iz dhAtoH sve neDAgamaH, yat punarvRttau 'IziSca' iti, ttprmtmaashrityoktmityaahomaaptisenH| tanna, TIkAvirodhAt, TIkAtiriktavAdipakSamAzrityoktam / / 787 /
Page #421
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIye AkhyAtAdhyAye saptamaH iDAgamAdipAdaH 383 [samIkSA) 'IDiSe, IDidhve, janiSe, janidhve' ityAdi zabdarUpoM ke siddhyartha donoM vyAkaraNoM meM iDAgama kA vidhAna kiyA gayA hai| pANini kA sUtra hai- "IDjanoce ca" (a07|2|78)| AcArya bilvezvara ke anusAra 'IziSva' Adi meM iDAgama kA sAdhutva umApatisena mAnate haiM, use yahA~ TIkAkAra ke virodha se sAdhu nahIM mAnA gayA hai| 'IDIzijanAM sedhvayoH' aisA eka sUtra banAnA cAhie thA / do pRthak sUtroM kA aucitya siddha nahIM hotA, phira bhI pANini tathA kAtantrakAra ne jo do sUtra banAe haiM, usase unakI racanA ko vicitra kahakara AkSepa kiyA jAtA hai| [vizeSa vacana] 1. sadhve ceti paThitatvAccakAreNa IziranukRSyate (du0 vR0)| 2. sUtrakAramataM varNayanti- niyamArtho yogavibhAgaH (du0 ttii0)| 3. vAkyakArastu pramANabhUtaH ---- ityekayoga eva kartavyaH (du0 ttii0)| 4. yogavibhAgastu vaicitryArthaH (du0 ttii0)| 5. IzIDjanAM sadhve cetyekayoge sidhyati bhinnayogo niyamArthaH (bi0 ttii0)| 6. yat punarvRttau 'IziSva' iti, tat paramatamAzrityoktamityAha umApatisenaH (bi0 ttii0)| [rUpasiddhi] 1. iiddiye| ID + iT + se| 'ID stutau' (2 / 43) dhAtu se vartamAnAsaMjJaka 'se' pratyaya, anluk, prakRta sUtra se iDAgama tathA sakAra ko sskaaraadesh| 2. iNddissv| ID + iT + sv| 'ID stutau' (2043) dhAtu se paJcamIvibhaktisaMjJaka Atmanepada-ma0 pu0-e0 va0 'sva' pratyaya, anluk, iDAgama tathA 's' ko '' / 3. iiddidhve| iidd+itt+dhve| 'ID stutau' (2 / 43) dhAtu se vartamAnAsaMjJaka 'dhve pratyaya, anluk, tathA iDAgamA 4. iiddidhvm| ID + iT + dhvam / 'ID stutau' (2 / 43) se paJcamIsaMjJaka ma0 pu0-ba0 va0 'dhvam' pratyaya, anluk tathA iddaagm|| 5. vytijjnyiye| vi + ati + jan + iT + se| 'vi-ati' upasargapUrvaka 'jana janane' (280) se "aniyame cAgatihiMsAzabdArthahasaH" (3 / 2 / 42-66) ke niyamAnusAra vartamAnAsaMjJaka Atmanepada madhyamapuruSa- e0 va0 'se' pratyaya, anluka, iDAgama, "juhotyAdInAM sArvadhAtuke" (3 / 3 / 8) se 'jan' dhAtu ko dvitva, abhyAsasaMjJA, n - lopa, "sarveSAmAtmane sArvadhAtuke'nuttame paJcamyA:' (3 / 5 / 18) se aguNa, "gamahanajanakhanaghasAmupadhAyAH svarAdAvanaNyaguNe" (3 / 6 / 43) se 'jan' dhAtu kI upadhA akAra kA lopa, "tavargazcaTavargayoge caTavau~' (2 / 4 / 46) se nakAra ko akAra, 'j-J' saMyoga se j tathA sakAra ko SakArAdeza /
Page #422
--------------------------------------------------------------------------
________________ 384 kAtantravyAkaraNam 6. vytijjimve| vi + ati + jan + iT + dhve| 'vi-ati' upasargapUrvaka 'jana janane' (2 / 80) dhAtu se vartamAnAsaMjJaka 'dhve' pratyaya tathA zeSa prakriyA pUrvavat / 7. vytijjnyidhvm| vi + ati + jan + iT + dhvam / 'vi-ati' upasargapUrvaka paJcamIsaMjJaka Atmanepada - madhyamapuruSa-bahuvacana 'dhvam' pratyaya tathA zeSa prakriyA puurvvt||787| 788. se gamaH parasmai [3 / 7 / 6] [sUtrArtha parasmaipadasaMjJaka pratyaya ke Adi meM vartamAna sakAra ke pare rahate 'gam' dhAtu se uttara meM iDAgama hotA hai||788| [du0 vR0] parasmaipadasya yo gamistasmAt se pare AdiriDAgamo bhvti| gamiSyati, jigamiSati, adhijigamiSa tvam, jigamiSA, jigmissuH| jigamiSitavyam / parasmaipadasyeti kim? adhijigAMsate, snggsiisstt| kecid yogaM vibhjyaatmnepde'piittmicchnti| tanmate 'saMjigamiSuH, adhijigamiSitavyam / aniGgamaH kRtItyeke, tadA adhijigaaNsuriti||788| [du0 TI0] se0| gameranantaraH sArvadhAtuke sakAro nAstItyarthAdasArvadhAtuka eva bhvti| "yamiraminamigamermAt" (3 / 7 / 26) iti pratiSedhe vacanam / padazabdo'trAvagamyate, sa ca SaSThyantena bhAvyate ityAha - prsmaipdsyeti| adhijigamiSa tvam iti adhipUrva: 'ika smaraNe' (2 / 12), 'iSvadiko'pi' iti gmiraadeshH| kecida ityaadi| "se gamaH' ityekaM sUtram, "parasmaipade" iti dvitIyam / bhAve saptamIyamAtmanepade na bhavatItyekayogo vAkyakArasya drshnm| idaM tu bhASyakArasammatam / yathoktam siddhaM tu gamerAtmanepadena smaanpdsyettprtissedhaaditi| aniGgama iti| iGo gamirya iGa: sthAne vihitastasya pratiSedho'yam, tenAnyasya gameH kRtIDAgama iti||788| [vi0 pa0] se gmH| Adilopa ityAdinA SaSThyA saha padazabdasya lopa ityaah-prsmaipdsyeti| kaH punaH parasmaipadaviSayo gamiryasya bhAvakarmaNI nArtho yazca "samo gamRcchi0" (3 / 2 / 42-20) ityAderaviSaya iGAdezazca na bhavati, sa parasmaipadasambandhI gmiH| tenAntareNApi parasmaipadaM gameriDAgamo bhavati, tasya nimittatvenAnabhidhAnAt / gameranantaraH sArvadhAtuke sakAro nAntAnAM vyavahitatvAt / ata: prakRtamapi sArvadhAtukaM na vartate ityasArvadhAtuke bhvti| adhijigamiSa tvam iti adhipUrva: 'ik smaraNe' (2 / 12), san, iNvadiko'pIti gamirAdeza: "herakArAdahanteH" (3 / 4 / 33) iti hilopH| prsmaipdsyetyaadi| adhipUrva iGa: "sanINiGorgamiH" (3 / 4 / 86) iti gamiH, "haniGgamorupadhAyAH" (3 / 8 / 13) iti diirghH| tathA sampUrvasya gamladhAto: "samo gamRcchi0" (3 / 2 / 42-20) ityAdinA
Page #423
--------------------------------------------------------------------------
________________ 385 tRtIye AkhyAtAdhyAye saptama: iDAgamAdipAdaH AzIrAtmanepadam -siisstt| kecidityaadi| "se gamaH' ityekaM sUtram, "parasmai' ityaparam / tena sampUrvasya gameradhIGAdezasya cAtmanepadasambandhino'pIti kRtIDAgamaH siddhH| "aniGgamaH" iti iGa: sthAne yo gamistasya kRti nedditi||788| [samIkSA] 'gamiSyati, jigamiSati, jigamiSA' ityAdi zabdarUpoM ke siddhayartha donoM vyAkaraNoM meM iDAgama kiyA gayA hai| pANini kA sUtra hai - "gameriTa parasmaipadeSu' (a0 7 / 2 / 58) / kucha AcArya ("gameriTa" tathA "parasmai"- pANini ke anusAra) "se gamaH" evaM "parasmai' ye do sUtra mAnakara Atmanepada meM iDvidhAna ko sAdhu mAnate haiN| "yamiraminamigamermAt" (3 / 7 / 26) se 'gam' dhAtu meM iT kA pratiSedha hone se prakRta sUtra iDAgamArtha banAyA gayA hai| [vizeSa vacana] 1. kecid yogaM vibhajyAtmanepade'pITamicchanti (du0 vR0)| 2. aniGgamaH kRtItyeke, tadA adhijigAMsuriti (du0 vR0)| 3. "yamiraminamigamermAt" iti pratiSedhe vacanam (du0 ttii0)| 4. "se gamaH' ityekaM sUtram "parasmaipade" iti dvitIyam (du0 TI0; vi0 p0)| 5. "aniGgamaH" iti iGa: sthAne yo gamistasya kRti neDiti (vi0 p0)| [rUpasiddhi 1. gmissyti| gam+ iT + syti| 'gamla gatau' (1 / 279) dhAtu se bhaviSyantIsaMjJaka parasmaipada-pra0 pu0- e0 va0 'syati' pratyaya, prakRtasUtra se iDAgama tathA "nimittAt pratyayavikArAgamastha: sa: Satvam" (3 / 8 / 26) se sakAra ko sskaaraadesh| 2. jigmissti| gam + iT + san + ti| gntumicchti| 'gamla gatau' (1 / 279) dhAta se icchArtha meM sana , prakRta sUtra se iDAgama, dvirvacana, abhyAsasaMjJA, m - lopa, akAra ko ikAra, gakAra ko jakAra, sakAra ko SakAra, "te dhAtavaH" (3 / 2 / 16) se 'jigamiSa' kI dhAtusaMjJA, vartamAnAsaMjJaka 'ti' pratyaya, an - vikaraNa tathA akaarlop| 3. adhijigamiSa tvm| adhi+ ik + gam + hi adhyetumiccha / 'adhi' upasargapUrvaka 'ika smaraNe' (2012) dhAtu se icchArthaka 'san ' pratyaya, iDAgama, 'iNvadiko'pi' isa nyAyavacana ke anusAra "sanINiGorgamiH" (3 / 4 / 86) se 'ika' ko 'gam ' Adeza, dvirvacanAdi tathA "herakArAdahanteH" (3 / 4 / 33) se 'hi' pratyaya kA lop| 4. jigmissaa| gam + san + A + si| gntumicchaa| 'gamla gatau' (1 / 279) dhAtu se san pratyaya, iDAgama, dvirvacanAdi, "zaMsipratyayAdaH" (4 / 6 / 80) se 'a' pratyaya "akAre lopam'' (2 / 1 / 17) se pUrvavartI akAra kA lopa, strIliGga meM "striyAmAdA" (2 / 4 / 49) se 'A' pratyaya, samAnadIrgha - AkAralopa, liGgasaMjJA, si-pratyaya tathA "hrasvanadIzraddhAbhya: silopam' (2 / 1 / 71) se usakA lopa /
Page #424
--------------------------------------------------------------------------
________________ 386 kAtantravyAkaraNam 5. jigmissuH| gam + iT + san + u + si / 'gamla gatau' (11279) se san pratyaya, iDAgama, dvirvacanAdi, "sanantAzaMsibhikSAmuH" (4 / 4 / 51) se 'u' pratyaya, "asya ca lopaH" (3 / 6 / 49) se akAra lopa, liGgasaMjJA, 'si' pratyaya tathA "rasakArayorvisRSTaH" (3 / 8 / 2) se s ko visargAdeza / 6. jigmissitvym| gam + iT + san + iT + tavya + si| 'gamla gatau' (1 / 279) dhAtu se san pratyaya, iDAgama, dvirvacanAdi, dhAtu saMjJA, 'tavya' pratyaya, iDAgama, liGgasaMjJA, 'si' pratyaya, napuMsakaliGga meM 'mu' Agama tathA si-pratyaya kA lop||788| 789. hanRdantAt sye [3 / 7 / 7] [sUtrArthI 'sya ke pare rahate 'han' tathA RkArAnta dhAt se uttara tathA pratyaya ke Adi meM iDAgama hotA hai||789| [du0 vR0] hanterRdantAcca dhAtoH sye pare AdiriDAgamo bhavati / haniSyati, hnissymaannH| kariSyati, krissymaannH| smariSyati, smariSyamANaH, asmariSyat / / 789 / [du0 TI0] hnR0| Rdanto yasyeti vigrhH| antagrahaNaM vyAptyartham, tena svaratisUtItyAdinA pareNApi svarate: se vikalpo na bhavati, yadi punastatra vyavasthitavibhASA zrIyate, tadAntagrahaNamiha sukhprtipttyrthmev| takAro'tra sukhanirdezAArtha ev||789| [vi0 pa0] hn0| svaratisatItyAdinA paratvAt svaratervikalpo'pi na bhvti| iha RdantAdityasyAntagrahaNasya vyaaptyrthtvaat| anyathA 'yena vidhistadantasya' (kA0 pari0 3) iti siddhamiti bhaavH||789| [samIkSA 'kariSyati, hariSyati, haniSyati' ityAdi zabdarUpoM ke siddhyartha donoM vyAkaraNoM meM iDAgama kA vidhAna kiyA gayA hai| pANini kA sUtra hai- "Rddhano: sye" (a0 7 / 270) / sUtra meM anta' zabda kA upAdAna vyAptyartha tathA taparanirdeza sukhaprattipattyartha kiyA gayA hai| [vizeSa vacana 1. antagrahaNaM vyAptyartham (du0 ttii0)| 2. antagrahaNamiha sukhapratipattyarthameva (du0 ttii0)| 3. takAro'tra sukhanirdezArtha eva (du0 ttii0)|
Page #425
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIye AkhyAtAdhyAye saptama: iDAgamAdipAdaH 387 [rUpasiddhi] 1. haniSyati / han + iT + syati / 'hana hiMsAgatyoH' (2 / 4) dhAtu se bhaviSyantIsaMjJaka parasmaipada - pra0 pu0 - e0 va0 'syati' pratyaya, prakRta sUtra se iDAgama tathA "nimittAt pratyayavikArAgagasthaH saH Satvam " ( 3 / 8 / 26 ) se sakAra ko SakArAdeza / 2. hnissymaannH| han + iT + sya + Anaz + si| 'han hiMsAgatyoH' (2 / 4) se bhaviSyat artha meM "zantrAnau syasaMhitau zeSe ca" (4 / 4 / 72 ) se 'sya - Anaz' pratyaya, 'z' anubandha kA prayogAbhAva, prakRta sUtra se iDAgama, "Anmo'nta Ane" (4 / 4 / 7) se 'AnapUrva' 'm' Agam "nimittAt pratyayavikArAgamasthaH saH Satvam " ( 3 / 8 / 26) se sakAra ko SakAra "raSRvarNebhyo no NamanantyaH svarahayavakavargapavargAntaro'pi" (2 / 4 / 48) se nakAra ko NakAra, "dhAtuvibhaktivarjamarthavalliGgam ' (2 / 1 / 1 ) se 'kariSyamANa' kI liGgasaMjJA, prathamAvibhakti- e0 va0 'si' pratyaya tathA "rephasorvisarjanIyaH" (2 / 3 / 63) se sakAra ko visargAdeza / 3. kariSyati / kR+iT + syti| 'Du kRJ karaNe' (7 / 7) se bhaviSyantIsaMjJaka parasmaipada- pra0 pu0-e0 va0 'syati' pratyaya, iDAgama tathA SakArAdeza / 4. kariSyamANaH / kR + iT + sya + Anaz + si / 'Du kRJ karaNe' (7 / 7) se bhaviSyat artha meM "zantrAnau syasaMhitau zeSe ca' (4 / 4 / 72) se 'sya- Anaz' pratyaya tathA zeSa prakriyA pUrvavat / dhAtu 5. smariSyati / smR + iT + syati / 'smR cintAyAm, smR AdhyAne' (1 / 278,521) se bhaviSyantI saMjJaka 'syati' pratyaya tathA zeSa prakriyA pUrvavat dhAtu 6. smariSyamANaH / smR + iT + sya + Anaz + si / 'smR cintAyAm, smR AdhyAne' (1 / 278, 521 ) se bhaviSyat artha meM 'sya - Anaz' pratyaya tathA anya prakriyA pUrvavat / 7. asmariSyat / aT + smR + iT + syat / 'smR' dhAtu se kriyAtipattisaMjJaka parasmaipada-pra0 pu0- e0 va0 'syat' pratyaya, "aD dhAtvAdihyastanyadyatanIkriyAtipattiSu' (3 / 8 / 16) se dhAtupUrva aDAgama, prakRta sUtra se iDAgama, "nAmyantayordhAtuvikaraNayorguNaH" (3 / 5 / 1) se 'R' ko guNa tathA sakAra ko SakAra deza / / 789 / 790. anjeH sici [3 / 7 / 8] [ sUtrArtha] 'sic' pratyaya ke pare rahate 'anj' dhAtu se uttara tathA pratyaya se pUrva meM iDAgama hotA hai / / 790 / [du0 vR0] anjeH sicyAdiriDAgamo bhavati / AJjIt, AJjiSTAm / UdanubandhatvAd vikalpe prApte nityArthaM vacanam // 790 /
Page #426
--------------------------------------------------------------------------
________________ 388 kAtantravyAkaraNam [vi0 pa0] anje:| aanyjiiditi| "avarNasyAkAraH" (3 / 8 / 18) ityAttvam / UdanubandhatvAditi svrtiityaadinaa||790| [samIkSA 'AJjIt' AJjiSTAm, AJjiSuH' ityAdi zabdarUpoM ke siddhayartha donoM vyAkaraNoM meM iDAgama kiyA gayA hai| pANini kA sUtra hai- "aJjaH sici" (a0 7 / 2 / 71) / 'aJja' dhAtu dIrgha UkArAnta hai, ata: "svaratisUtisUyatyUdanubandhAt" (4 / 6 / 83) se vaikalpika iDAgama prApta thaa| vaha na ho, arthAt nitya iDAgama ke lie yaha sUtra banAyA gayA hai| [vizeSa vacana] 1. UdanubandhatvAd vikalpe prApte nityArthaM vacanam (du0 vR0; vi0 p0)| [rUpasiddhi] 1. aajiit| anj + adytnii-di| 'anjU vyaktimrakSaNagatiSu' (6 / 17) dhAt se adyatanIvibhaktisaMjJaka parasmaipada- pra0 pu0- e0 va0 'di' pratyaya, "avarNasyAkAraH" (3 / 8 / 18) se dhAtvAdi akAra ko AkAra "sijadyatanyAm' (3 / 2 / 24) se 'sic' pratyaya, prakRta sUtra se iDAgama, "sicaH' (3 / 6 / 90) se IDAgama "iTazceTi" (3 / 6 / 53) se sica kA lopa, 'i-I' ko samAnalakSaNa dIrgha, "manoranusvAro dhuTi' (2 / 4 / 44) se nakAra ko anusvAra tathA "varge vargAntaH" (2 / 4 / 45) se anusvAra ko prakAra tathA "padAnte dhuTAM prathamaH' (3 / 8 / 1) se dakAra ko tkaaraadesh| 2. aanyjissttaam| anj + adyatanI-tAm / 'anjU vyaktimrakSaNagatiSu' (6 / 17) dhAtu se adyatanIvibhaktisaMjJaka 'tAm' pratyaya tathA anya prakriyA prAyaH pUrvavat / / 790 / 791. stusughUbhyaH parasmai [3 / 7 / 9] [sUtrArtha parasmaipada meM 'sic' pratyaya ke pare rahate 'stu-su-dhUJ' dhAtuoM se uttaravartI tathA pratyaya ke Adi meM iDAgama hotA hai||791| [du0 vR0] ebhyaH parasmaipade sicyAdiriDAgamo bhvti| prAstAvIt, prAsAvIt, prAdhAvIt / parasmai iti kim? prAstoSTa prAsoSTa, praadhosstt| dhUJ kampane'pi 'adhaaviit||791| [du0 TI0] stusu0| 'TuJ stutau, SuJ abhiSave, dhUJ kampane' (2 / 65; 4 / 1; 8 / 13) "uto'yurunu0" (3 / 7 / 15) iti pratiSedhe vcnm| dhuunyityaadi| yAdiko'yaM dIrghAnta:, Atmanepade tu dhuJA dhUJA ca rUpadvayam-adhoSTa, adhaviSTa / yo'pi svaratisUtItyAdau dhUrja paThitvA nityArthamiha dhUjamAcaSTe, tasyApi dhUtraH adhauSIditi na bhavitavyam, vcnaat| keSAMcid adhauSIditi mataM cintym||791|
Page #427
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIye AkhyAtAdhyAye saptamaH iDAgamAdipAdaH 389 [vi0 pa0 ] stusu0| kazcit svaratisUtItyAdau dhUJaH paThitatvAt punariha nityArthaM dhUJaH paatthmaacsstte| zarvavarmaNA dhUJaH pAThastatrAnAdRta eva tenAsmAdapi nityamiDAgama ityAha- dhUJityAdi / kraiyAdiko'yaM dIrghAntaH / na ca parasyApi mate sauvAdikena dhuJA adhauSIditi bhavitavyam, iha nityArthapAThasyAnarthakyaprasaGgAditi / / 791 / [samIkSA] 'prAstAvIt, prAsAvIt, prAdhAvIt' ityAdi zabdarUpoM ke siddhyartha donoM vyAkaraNoM meM iDAgama kiyA gayA hai| pANini kA sUtra hai- "stusudhUJbhyaH parasmaipadeSu" (a0 7 / 2 / 72) / "uto'yurunusnukSukSNuvaH" (3 / 7 / 15) se niSedha prApta hone para prakRta sUtra dvArA nitya iDAgama kA vidhAna kiyA gayA hai| paJjikAkAra trilocanadAsa ke anusAra AcArya zarvavarmA 'dhUJ' dhAtu kA pATha ukta niSedhaka sUtra meM nahIM karate, ataH unake mata meM to prakRta sUtra nityArtha hI hai / [vizeSa vacana ] 1. "uto'yurunusnu0" iti pratiSedhe vacanam (du0 ttii0)| 2. Atmanepade tu dhuJa dhUJA ca rUpadvayam - adhoSTa adhaviSTa (du0 ttii0)| 3. keSAMcid adhauSIditi mataM cintyam (du0 ttii0)| 4. zarvavarmaNA dhUJaH pAThastatrAnAdRta eva tenAsmAdapi nityamiDAgamaH (vi0 pa0 ) / [rUpasiddhi] + 1. praastaaviit| pra + aT + stu di| 'pra' upasargapUrvaka 'STuJ stutau' (2 / 65 ) dhAtu se adyatanIsaMjJaka 'di' pratyaya, "aD dhAtvAdirhyastanyadyatanIkriyAtipattiSu" (3 / 8 / 16) se dhAtupUrva aDAgama, sic pratyaya, prakRta sUtra se iDAgama, "sici parasmai svarAntAnAm" (3 / 6 / 6 ) se dhAtughaTita ukAra ko vRddhi, " au Av' (1 / 2 / 15) se 'au' ko 'Av' Adeza, "sicaH" (3 / 6 / 90) se IDAgama, "iTazceTi" (3 / 6 / 53) se sicpratyaya kA lopa, samAnadIrgha tathA dakAra ko takArAdeza / 2. prAsAvIt / pra + aT + su + di| 'pra' upasargapUrvaka 'Su abhiSave' (4 / 1 ) dhAtu se adyatanIsaMjJaka 'di' pratyaya tathA zeSa prakriyA pUrvavat / 3. prAdhAvIt / pra + aT + dhU + di| 'pra' upasargapUrvaka 'dhUJ kampane' (8 / 13) dhAtu se adyatanIsaMjJaka 'di' pratyaya tathA anya prakriyA pUrvavat // 791 / 792. yamiraminamyAdantAnAM sirantazca [ 3 / 7 / 10] [sUtrArtha] parasmaipada meM 'sic' pratyaya ke pare rahate 'yam - ram - nam' tathA AkArAnta dhAtuoM se uttara iDAgama tathA dhAtuoM ke anta meM sakAra ( Agama) hotA hai / / 792 /
Page #428
--------------------------------------------------------------------------
________________ 390 kAtantravyAkaraNam [du0 vR0] eSAM parasmaipade sicyAdiriDAgamo bhavati sishcaantH| ayaMsIt, ayNsissttaam| vyaraMsIt, vyrNsissttaam| anaMsIt, anNsissttaam| ayAsIt, aysissttaam| amlAsIt, amlAsiSTAm / adaridrAsIt, adaridrAsiSTAm? antagrahaNAd daridrAtarAlopo na syaat| katham adaridrIt, adaridriSTAm? AgamasyAnityatvAd vibhaassaiv||792| [du0 TI0] ymi0| ayNsiidityaadi| ekavacanamapyudAhRtam, seTtvAd asya ca dI? mA bhUditi / na ca vaktavyama, iTo'bhAve sirAgamo na bhavati, "yantakSaNa" (a0 7 / 2 / 5) iti pratiSedhAdiha na dIrgha iti| atrApi yasmAdaniTAm iti sambandho yathA 'adhAkSIt' iti| adaridrAsIdityekavacanamapi prayojayati, matAntareNApi "aniDekasvarAdAtaH" (37 / 13) iti prtissedhdiddsti| parasmA iti kim? ayaMsta, araMsta / / 792 / [vi0 0pa0] ymirmi0| vyrNsiiditi| "vyAparibhyo ramaH' (a0 1 / 3 / 83) iti vacanAt parasmaipadam eSu seTakatvAdasya ca dIpoM na bhvti| antagrahaNamAgamArthamityAha- antetyaadi| nanu tadgrahaNena gRhItasya sakArasyaivAntasya kathaM lopo na bhvti| nahi "daridrAterasArvadhAtuke" (3 / 6 / 34) ityatra vizeSo'sti, yenaakaarsyaiveti| na ca sakArakaraNasya vyarthatvAditi parihAro yujyate, anyatra caritArthatvAt / tadayuktam, varNAntasya vidhitvAd anyatrAkArasyaiva lopdrshnaat| tato dRSTaparikalpanAvazAt sarvatra sa eva sthAnI samUhanIyaH, sa ceha nAnta iti na dossH||792| [samIkSA 'ayaMsIt, vyaraMsIt, ayAsIt' ityAdi zabdarUpoM ke siddhayartha donoM vyAkaraNoM meM iDAgama tathA sakArAgama kA vidhAna kiyA gayA hai| pANini kA sUtra hai- "yamaramanamAtAM sakna ca' (a0 7 / 2 / 73) / pANinIya 'sak' Agama kit hai aura kit Agama "Adyanto Takitau' (a0 111 / 46) paribhASA ke niyamAnusAra dhAtuoM ke anta meM pravRtta hotA hai / kAtantrakAra ne prakRta sUtra meM hI usakA spaSTa nirdeza kara diyA hai| [vizeSa vacana] 1. antagrahaNAd daridrAterAlopo na syAt (du0 vR0)| 2. AgamasyAnityatvAd vibhASaiva (du0 vR0)| 3. matAntareNApi aniDekasvarAdAta: iti pratiSedhAdiDasti (du0 ttii0)| 4. antagrahaNamAgamArtha (vi0 p0)| [rUpasiddhi] 1. ayNsiit| att+ym+s+itt+di| 'yama uparame' (1 / 158) dhAtu se adyatanIsaMjJaka parasmaipada pra0 pu0-e0 va0 'di' pratyaya, aDAgama, sic pratyaya,-prakRta sUtra se
Page #429
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIye AkhyAtAdhyAye saptamaH iDAgamAdipAdaH 391 iDAgama, dhAtu ke anta meM sakArAgama, IDAgama, sic kA lopa, m ko anusvAra tathA dakAra ko tkaaraadesh| 2. ayNsissttaam| aT+yam+s+iT+sic+tAm / 'yama uparame' (1 / 158) dhAtu se adyatanIsaMjJaka 'tAm' pratyaya, aDAgama, sic pratyaya, iDAgama, dhAtu ke anta meM sakArAgama, sakAra ko SakAra, takAra ko TakAra tathA makAra ko anusvArAdeza / 3. vyaraMsIt / vi + aT + ram + iT + sic + IT + di / 'vi' upasargapUrvaka 'ramu krIDAyAm' (1561) dhAtu se adyatanIsaMjJaka 'di' pratyaya tathA anya prakriyA pUrvavat / 4. vyaraMsiSTAm / vi + aT + ram + sic + tAm / 'vi' upasargapUrvaka 'ramu krIDAyAm' (1561) dhAtu se adyatanIsaMjJaka 'tAm' pratyaya tathA zeSa prakriyA pUrvavat / 5. anNsiit| aT + nam + sic + di| 'Nama prahRtve zabde ca' (1 / 159) dhAtu se adyatanIsaMjJaka 'di' pratyaya tathA anya prakriyA pUrvavat / 6. anNsissttaam| aT + nam + iT + sic + tAm / 'Nam prahRtve zabde ca' (1 / 159) dhAtu se adyatanIsaMjJaka 'tAm' pratyaya tathA zeSa prakriyA pUrvavat / _____7. ayaasiit| aT + yA + s + iT + sic + IT + di| 'yA prApaNe' (2 / 16) dhAtu se adyatanIvibhaktisaMjJaka 'di' pratyaya, aDAgama, sic, prakRta sUtra se iDAgama-dhAtu ke anta meM sakArAgama, IDAgama, 'sic' pratyaya kA lopa, samAna dIrgha tathA dakAra ko tkaaraadesh| 8. ayaasissttaam| aT + yA + sic + tAm / "yA prApaNe' (2 / 16) se adyatanIsaMjJaka 'tAm' pratyaya tathA zeSa prakriyA pUrvavat / / 9. amlaasiit| aT + mlA + sic + di| 'mlai gAtravinAme' (1 / 252) dhAtu se adyatanIsaMjJaka 'di' pratyaya tathA zeSa prakriyA pUrvavat / 10. amlaasissttaam| aT + mlA + sic + tAm / 'mlai gAtravinAme' (1 / 252) dhAtu se adyatanIsaMjJaka 'tAm' pratyaya tathA zeSa prakriyA pUrvavat / 11. adridraasiit| aT + daridrA + sic + di| 'daridrA durgatau' (2 / 37) dhAtu se adyatanIsaMjJaka 'di' pratyaya tathA zeSa prakriyA pUrvavat / 12. adridraasissttaam| aT + daridrA + sic + tAm / 'daridrA durgato' (2 / 37) dhAtu se adyatanIsaMjJaka 'tAm' pratyaya tathA zeSa prakriyA pUrvavat // 792 / 793. smipanjazUkRgRdRdhapracchAM sani [3 / 7 / 11] [sUtrArtha 'san' pratyaya ke pare rahate 'smiG, pU, R, anja, azU, kR, gR, dR, dhR, pracch' dhAtuoM se uttara meM iDAgama hotA hai||793|
Page #430
--------------------------------------------------------------------------
________________ 392 kAtantravyAkaraNam [du0 vR0] I eSAM sani pare iDAgamo bhavatyAdiH / smiG - sismayiSate / pUG-pipaviSate / putrastu pupUSati / R-aririssti| anjU - aJjijiSati / azU -aziziSate / kR- cikariSati / gRjigariSati / dRG Adare-didariSate / dhRG avasthAne-didhariSate / praccha jnyiipsaayaam-pipRcchissti| pracchisahacaritAH kR-gR-dhR-taudAdikAH / kRJ hiMsAyAm-cikariSati, cikIrSati / gR zabde - jigariSati, jigISati / dR vidAraNe- didariSati, didIrSati / dhRJ dhAraNe-didhIrSati / kRgrorjJApakasya savikalpakatvAdanyeSAmRdantAnA vA syAdeva / kathaM prAvuvUrSate, prAvivariSate, saMvuvurSati, saMvivariSati ? vRGavRJornaJA nirdiSTasyAnityatvAt / RdvRGvRJAM sanID vA syAdAtmane ca sijAziSoH / saMyogAderRto vAcyaH suDasiddho bahirbhavaH / / tR - titariSati, titiirssti| atariSTa, atiisstt| tariSISTa, tiirssiisstt| vRG vRJ vA avariSTa, avRt| variSISTa, vRSISTa / dhvR - adhvariSTa, adhvRta / dhvariSISTa, dhvRSISTa / samaskRta, saMskRSISTa iti, asiddhaM bahiraGmantaraGge // 793| [du0 TI0] sming0| smiGo GakAraH spaSTArtha eva, kecid na paThanti / 'R prApaNe, R sR gatau' (1 / 275; 2|74), dvayorapi grahaNam / 'azU' ityUdanubandhaH kimartha:, 'aMza bhojane' (8 / 43) ityasmAd iDastyeva ? satyam / 'ranja rAge vaza kAntau' ( 3 | 121; 2 / 3) ityapi pratipadyeta / smi - pUG - RNAM pratiSedhe vacanam / anjerazozcodanubandhatvAd vikalpe prApte nityaarthmiti| pracchItyAdi / kRgroH krayAdikayoH dhRJazca bhauvAdikasya na bhvtiityrthH| dRdhAturna vyabhicaratyeva / RkArAntatvAt pratiSedhe kRgrorgrahaNaM yuktam / kRgrorgrahaNaM kimarthamityAha-kRgrorgrahaNaM jJApayati sani RkArAntAnAmiD nAstIti / anyathAnayoriT siddha eva, savikalpAnyapi jJApakAni bhavanti iti vibhASA sAdhitetyarthaH / kRgroreva sani, sanyeva vA kRgroriti niyamo na bhavati, AgamAt / jihIrSatIti / sani dIrghatve na bhavati pratipadoktasya vyAvRttibalAt / kthmityaadi| naJA nirdiSTamanityam / tacca lakSyAnurodhAditi vibhASA siddhA / RkArAntasya vRJavRGozcAtmanepade sijAziSorvibhASA saMyogAderRkArAntasyAtmanepade sijAziSorvibhASA vAcyA, vyAkhyeyA ityarthaH / etacca AgamazAsanamanityamiti pratipadoktagrahaNAd vA surAgame kRte saMyogAdinoMcyate iti samuccayena zlokamAha'RdvRJvRGAmit' ityAdi / / 793 / [vi0 pa0] 11 smiG / pipaviSate iti / "uvarNasya jAntasthA 0' (3 / 3 / 27) ityAdinAbhyAse ukArasyettvam, pUJastvityAdi / " uvarNAntAcca" ( 3 / 7 / 32) itITaH pratiSedha evetyarthaH / pracchItyAdi / tena kRgrorvakSyamANanyAyena vikalpa evetyarthaH / dhRJastu bhauvAdikasya "Rto'vRGvRJaH" (3 / 7/16) itITpratiSedha eveti / atha kRgrorupAdAnaM kimartham, pratiSedhAbhAvAd anayoriT siddha evetyAha- kRprorityAdi / kthmityaadi| atha kimihaM iT
Page #431
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIye AkhyAtAdhyAye saptamaH iDAgamAdipAdaH 393 pratiSedhena, 'avRbRJaH' iti pratiSiddhatvAnityamiTA bhavitavyamityAha-najityAdi / tathA AgamazAsanamanityam iti nyAyAdeSAM sijAziSozcAtmanepade vibhaassaa| saMyogAdekArAntasya cetyrthH| zlokena sakalaM sNgRhyaah-RvRvRnyaamityaadi| vAcyo vaktavyaH, vyAkhyeya iDAgama ityrthH| vyAkhyAnaM ca darzitam AgamazAsanamanityamiti "suD bhUSaNe samparyupAt" (3 / 7 / 38) iti / yadA karote: suDa vidhIyate tadA nAyaM saMyogA-dirupasargasambandhasya bahiraGgatvAt tadAzrita: suDapi bahiraGgo'ntaraGge iTi kartavye'siddha ityAha-suDasiddho bahirbhava: iti||793| [samIkSA 'pipaviSate, aririSati, cikariSati' Adi zabdarUpoM ke siddhyartha donoM vyAkaraNoM meM iDAgama kA vidhAna kiyA gayA hai / pANini ke do sUtra haiM- "smiyUradhvazAM sani, kirazca paJcabhyaH" (a0 7 / 2 / 74, 75) / kAtantrakAra ne yahA~ eka hI sUtra meM 10 dhAtuoM kA pATha kiyA hai, jabaki pANini ne do sUtroM meM 5-5 dhAtue~ par3hI haiN| vyAkhyAkAroM ne vyAkhyAnabala se vaikalpika iDAgama nirdhArita kiyA hai| [vizeSa vacana] 1. kRpoApakasya savikalpakatvAdanyeSAmRdantAnAM vA syAdeva (du0 vR0)| 2. vRJornA nirdiSTasyAnityatvAt (du0 vR0)| 3. smiGo GakAraH spaSTArtha eva, kecina paThanti (du0 ttii0)| 4. anjerazozcodanubandhatvAd vikalpe prApte nityArthamiti (du0 ttii0)| 5. kRyorgrahaNaM jJApayati-sani RkArAntAnAmiD nAstIti (du0 ttii0)| 6. nA nirdiSTamanityam, tacca lakSyAnurodhAditi vibhASA siddhA (du0 ttii0)| 7. vyAkhyAnaM ca darzitam AgamazAsananityamiti (vi0 p0)| [rUpasiddhi] 1. sismyisste| smi + san + te| smetumicchti| smiG ISaddhasane' (1 / 457) dhAtu se icchArthaka 'san' pratyaya, iDAgama, dvirvacanAdi, "nAmyantayordhAtuvikaraNayorguNaH" (3 / 5 / 1) se dhAtughaTita ikAra ko guNa-ekAra, "e ay' (1 / 2 / 12) se ekAra ko ayAdeza, "nimittAt pratyayavikArAgamastha: sa: Satvam" (3 / 8 / 26) se sakAra ko SakAra, "te dhAtavaH" (3 / 2 / 16) se 'sismayiSa' kI dhAtusaMjJA, vartamAnAsaMjJaka Atmanepada 'te' pratyaya, an -vikaraNa tathA akaarlop| 2. pipvisste| pU + san + te| pvitumicchti| 'pUG pavane' (1 / 465) dhAtu se 'san' pratyaya, iDAgama, dvirvacanAdi, guNa, avAdeza, sakAra ko SakAra, 'pipaviSa' kI dhAtusaMjJA, 'te' pratyaya, an-vikaraNa tathA akAra kA lopa / 3. aririssti| R + san + ti| artumicchti| 'R prApaNe ca' (11275) se san, iDAgama, guNa, dvirvacanAdi, sakAra ko SakAra, 'aririSa' kI dhAtusaMjJA, 'ti' pratyaya, anavikaraNa tathA akAralopa /
Page #432
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAtantravyAkaraNam 4. ajijiSati / anj + san + ti / 'anj vyaktimrakSaNagatiSu' (6 / 17) dhAtu se san pratyaya, iDAgama, dvirvacanAdi, sakAra ko SakAra, nakAra ko anusvAra "varge vargAntaH" (2 / 4 / 45) se anusvAra ko JakAra, dhAtusaMjJA, 'ti' pratyaya' an- vikaraNa tathA akaarlop| 394 5. ashishisste| az+san + te| 'azU vyAptau ' ( 4 / 22) dhAtu se san pratyaya, iDAgama, dvirvacanAdi tathA vibhaktikArya / 6. cikrissti| kR + san + ti / karitumicchati / 'kR vikSepe' (5 / 21) dhAtu se san pratyaya, iDAgama, dvirvacanAdi tathA vibhktikaary| 7. jigariSati / gR + san + ti| 'gR nigaraNe' (5 / 22) se san pratyaya, iDAgama, dvirvacanAdi tathA vibhaktikArya / 8. didariSate / dR + iT + san + te| 'dRG Adare' (5 / 112) dhAtu se san pratyaya, iDAgama, dvirvacanAdi tathA vibhaktikArya / 9. dighariSate / dhR + iT + san + te| 'dhRG avasthAne' (5 / 113) dhAtu se san pratyaya, iDAgama, dvirvacanAdi tathA vibhktikaary| 10. pipRcchiSati / pracch + iT + san + ti| pracch jJIpsAyAm' (5 / 49) dhAtu se san pratyaya, iDAgama, dvirvacanAdi tathA vibhakti kArya / / 793 / 794. iTo dIrgho graheraparokSAyAm [3 / 7 / 12] [sUtrArtha] 'graha' dhAtu se paravartI iT ko dIrgha hotA hai, yadi parokSAvibhakti para meM na ho to||794 / [du0 vR0] graheH parasyeTo dIrgho bhavati, na tu parokSAyAm / grahItA, grahISyati / agrahIt / iTtvAt sico lopaH syAt / asya ca dIrgho na syAt / kathaM grAhitA, grAhiSyate ? ijvad iTo'zrutatvAt / aparokSAyAmiti kim ? jagRhiva, jagRhima / RdvRGvRJo'pi vA dIrgho na parokSAziSoriTaH / na parasmai sici prokta iti yogavibhaJjanAt / / tR-taritA, tarItA / vRG, vRJ vA varitA, vriitaa| varjane tu vizazariva, vizazarima / vavaritha, tariSISTa, varivISTa, atAriSTAm, avAriSTAm ||794| [du0 TI0] ittH| nanvAgamAntarameva dIrgha ID AstAm, kiM dIrghagrahaNena / atadbhAvAdiTaH kAryamITo na syAdityAha- iTtvAdityAdi / "iTazceTi" ( 3 / 6 / 53 ) iti lakSaNaM pravartate ityarthaH / seTtvAdasya ca dIrgho na bhavatItyarthaH / tathA agrahIdhvam, agrahIDhvam / vibhASayeTo dhasya Dhatvam / tarhi iTa: IrityAstAm, sthAnivadabhAvAdiTaH kAryaM bhavatyeva ? satyam / dIrghagrahaNaM
Page #433
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIye AkhyAtAdhyAye saptamaH iDAgamAdipAdaH yogavibhAgArthamityAha -RdRvRJo'pItvAdi / iDgrahaNaM na kartavyam, tatraiva prathamAntaM nirdiSTaM SaSThInirdezena cehArtha:? satyam / grahereva dIrgha ityapi viprtipdyet| 'zrutAnumitayoH zrautasambanyo vidhirbalavAn' (kA0 pari0 92) iti vyavahitasya ijvad iTo na grahaNam iti bhaavH| kathaM jriigrhiteti| "yasyAnani" (3 / 6 / 48) iti yalope kRte graha: para iD bhavatyeva, naivam / inirdezasya svruupgraahktvaat| apara Aha- aparokSAyAmiti yuktaM tAvad dviprayoge (dvivacane) sa evAyaM grahiriti gRhyazabdasya dvivaMcane kathaM grahigrahaNena grahaNaM syaat| "yasyAnani" (3 / 6 / 48) iti bhedake'pi nivRtte tathAbuddheH samunnayAcca, tadasat, grahaH para iti syAt / athAparokSAyAmiti pratiSedho jagrahithetyatra prayojayati, graharUpasya sambhavAt / kathaM tarhi gRhItaM grahItiriti nityatvAt samprasAraNe kRte dIrgho na syAt? satyam , athalIti siddhe aparokSAyAm iti vacanAd dIrgha eva prAk pravartate na smprsaarnnmiti| anya AhavihitavizeSaNamiheti graheyoM vihita iT tasya dIrgha iti cekrIyitAntAna bhvti| nanu cAtra ekasvarAditi kriyatAm aparokSAyAmiti na vidheyaM syAt? stym| pratipattiriyaM griiysiiti| vvritheti| "vRvye'dAm" nityamiTa thalIti, vRja iDAgamo nityaM thaliA adAriSTAm iti| 'dR vidAraNe' (8 / 19) // 794 / [vi0 pa0] itto| nnvidditi| AgamAntaramevAstAma, kimiTo dIrgha ityanena ityAha- itttvaaditi| iha iTa: sthAne dIrghasyApi tadbhAvAd iTtvam, tataH "iTazceTi" (36 / 53) iti lakSaNaM pravartate, tathA seTtvAd asya ca dIpoM na syaadityrthH| kthmityaadi| "kRto'muTaH" (3 / 7 / 37) ityatra prakaraNAntaravihitasya ijvad iTa: ihAzrutatvAna dIrgha ityrthH| yogavibhaJjanAditi / iDIDiti kRte sidhyati yadiha dIrghagrahaNaM tadyogavibhAgArtha tatazceyamiSTasiddhiriti bhaavH||794| [samIkSA 'grahItA, grahItama, grahItavyam' ityAdi zabdarUpoM ke siddhyartha donoM vyAkaraNoM meM iDAgama kA vidhAna kiyA gayA hai| pANini kA sUtra hai - "graho'liTi dIrghaH" (a0 7 / 2 / 37) / jJAtavya hai ki pANini ne 'laTa, liT, luTa, laT, leTa, loTa, laG, liG, luG, laG' ina dasa lakAroM dvArA kAlavibhAga kiyA hai, parantu kAtantrakAra ne tadartha 'vartamAnA-parokSA-zvastanI-adyatanI-bhaviSyantI' Adi lokaprasiddha saMjJAoM kA prayoga kiyA hai| pANinITa 'liT' ke lie kAtantra meM parokSA vibhakti kA prayoga pracalita hai, tadanusAra hI sUtroM meM una zabdoM kA prayoga kiyA gayA hai| [vizeSa vacana 1. dIrghagrahaNaM yogavibhAgArtham (du0 TI0; vi0 p0)| 2. inirdezasya svarUpagrAhakatvAt (du0 ttii0)| 3. pratipattiriyaM garIyasIti (du0 ttii0)| 4. tatazcayamiSTasiddhiriti bhAvaH (vi0 p0)|
Page #434
--------------------------------------------------------------------------
________________ 396 kAtantravyAkaraNam [rUpasiddhi 1. grhiitaa| grah + iT + taa| 'graha upAdane' (8 / 14) dhAtu se zvastanIvibhaktisaMjJaka parasmaipada-pra0 pu0-e0 va0 'tA' pratyaya, "iDAgamo'sArvadhAtukasyAdiLaJjanAderayakArAde:" (3 / 7 / 1) se iDAgama tathA prakRta sUtra se iT ko diirgh| 2. grhiissyti| grah + iT + syti| 'graha upAdAne' (8 / 14) dhAtu se bhaviSyantI saMjJaka 'syati' pratyaya, iDAgama, prakRta sUtra se dIrgha tathA sakAra ko sskaar| 3. agrhiit| aT + grah + adytnii-di| 'graha upAdAne' (8 / 14) dhAtu se adyatanIsaMjJaka 'di' pratyaya, aDAgama, iDAgama, sic pratyaya, IDAgama, sic lopa tathA dakAra ko tkaaraadesh||794|| 795. aniDekasvarAdAtaH [3 / 7 / 13] [sUtrArtha ekasvaraviziSTa AkArAnta dhAtu se uttara meM asArvadhAtuka pratyaya ko nimitta mAnakara hone vAlA iDAgama nahIM hotA hai||795| [du0 vR0] ekasvarAd AkArAntAd dhAtoH paramasArvadhAtukamaniD bhvti| dAtA, dAsyati, dAtavyam / ekasvarAditi kim? dridritaa| anAtmanepadasthAttu vRtAderiD na sye sni| zvastanyAM ca kRpe va kRtAdevApi se'sici|| vRtU-vaya'ti, vivRtsti| vRdhU-vaya'ti, vivRtsti| zRdhU-zaya'ti, zizRtsati / syandU-syantsyati, sisyntsti| kRpU-kalpsyati, ciklapsati, kalptA, kalptAsi kRpeH zvastanyAM vA rucaaditvm| kRtI-kartyati, krtissyti| evaM ghRtI hiMsAyAm- caya'ti, cartiSyati / u chudir-chaya'ti, chrdissyti| u tRdir-taya'ti, tardiSyati / nRtI- naya'ti, natiSyati / asicIti kim? akartIt / / 795 / [du0 TI0] anitt| na vidyate iT yasyeti bahuvrIhiNA SaSThyantasyoktatvAdAha- asArvadhAtukamiha prathamAntamabhisambadhyate ityAha- prmsaarvdhaatukmiti| anaatmnepdsthaaditi| vRtAdeH syasanorviSaye ubhayapadama, yjaaderaakRtignntvaat| vRtAdayaH paJcaivAnte vRtkrnnaat| vRtAdibhyastribhyo nityam iTi prApte syandU kRpvostUdanubandhatvAd vikalpe prApte prtissedhH| vivRtsitA, vivRtsitum, vivRtyusitavyam ityudAharaNam / aatmnepdsyaabhaavo'naatmnepdmiti| anAtmanepadasthAditi kim? vrtissyte| zvastanyAM ca kRpenaiveti sakArAdau zvastanyAM cetyrthH| sakArAderbAdhaka: sambhAvyate iti cakAraH kriyte| anAtmanepadasthAdityeva / kalpiSyate, cikalpiSate, kalpitAse, klpissiisstt| kRtAdervApi se'sicIti sicaM vrjyitvetyrthH| 'kRtI chedane, kRtI veSTane' (5 / 12; 6 / 10) dvayorapi grahaNam, kRtAdayaH paJca vyvsthitaaH| apizabdo'tra paadpuurnne||795|
Page #435
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIye AkhyAtAdhyAye saptamaH iDAgamAdipAdaH 397 [vi0 pa0] anitt0| anAtmane ityAdiH vRtAderAtmanepadino'pi yajAderAkRtigaNatvAt syasanorviSaye ubhayapadaM jJeyam / AtmanepadasyAbhAvo'nAtmanepadam, tatsthAd iti / tena vivRtsitum, vivRtsitavyam ityAdAvapi / 'vRtu, vRdhu, zRdhu, syandU kRpU' iti vRtaadiH| kRperadhikArthamAhazvastanyAM ca kRperiti| cakArAt sye sani cetyrthH| anAtmanepadasthAdityeva ca-vartiSyate, vivartiSyate ityaadi| syandU-kRpvozca UdanubandhatvAdAtmanepade vikalpa ev| syantsyate, syandiSyate, sisyantsate, sisyandiSate, kalpsyate, kalpiSyate, ciklapsate, cikalpiSate, kalptAse, klpitaase||795| [samIkSA 'dAtA, dAsyati' Adi zabdarUpoM ke siddhyartha donoM vyAkaraNoM meM iDAgama kA pratiSedha kiyA gayA hai| pANini kA sUtra hai-"ekAca upadeze'nudAttAt' (a0 7 / 2 / 10) / upadeza meM kauna sI dhAtue~ anudAtta haiM - isake parijJAnArtha pANinIya sampradAya meM 11-12 aniTkArikAe~ par3hI jAtI haiN| kAtantrakAra ne sUtroM meM hI aniT dhAtuoM ko dikhAyA hai| do prakAra kI dhAtue~ batAI gaI haiM - svarAnta tathA vyaJjanAnta dhAtuoM meM hrasva akArAnta dhAtue~ udAtta hotI haiN| phalata: AkArAnta, ivAnta, uvarNAnta, tathA RvarNAnta dhAtue~ anudAtta mAnI jAtI haiM, unameM yahA~ iDAgama kA pratiSedha kiyA gayA hai| pANini ke anusAra ina dhAtuoM kA samAveza 'anudAtta' zabda meM ho jAtA hai, parantu kAtantrakAra ne AkArAnta, ivarNAnta, ukArAnta tathA RkArAnta dhAtuoM meM iDAgama ke pratiSedhArtha pRthak sUtra banAe haiN| [vizeSa vacana 1. vRtAdeH syasanorviSaye ubhayapadam, yajAderAkRtigaNatvAt (du0 TI0; vi0 p0)| 2. vRtAdayaH paJcaiva, ante vRtkaraNAt (du0 ttii0)| 3. apizabdo'tra pAdapUraNe (du0 ttii0)| [rUpasiddhi 1. daataa| daa+taa| 'Du dAJ dAne' (2 / 84) dhAtu se zvastanIvibhaktisaMjJaka parasmaipada-pra0 pu0- e0 va0 'tA' pratyaya tathA prakRta sUtra se anitt| 2. daasyti| daa+syti| 'Du dAJ dAne' (2 / 84) dhAtu se bhaviSyantIsaMjJaka 'syati' pratyaya tathA prakRta sUtra se iDAgama kA prtissedhaa| 3. daatvym| daa+tvy+si| 'Du dAJ dAne' (2 / 84) dhAtu se "tavyAnIyau" (4 / 2 / 9) sUtra se 'tavya' pratyaya, prakRta sUtra se aniT, "dhAtuvibhaktivarjamarthavalliGgam" (2 / 1 / 1) se 'dAtavya' kI liGgasaMjJA, prathamAvibhakti-ekavacana meM 'si' pratyaya tathA "akArAdasambuddhau muzca'' (2 / 2 / 7) se mu-aagm-silop||795|
Page #436
--------------------------------------------------------------------------
________________ 398 kAtantravyAkaraNam 796. ivarNAdazcizriDIzIGaH [3 / 7 / 14] [sUtrArtha) 'zvi-zri-DI-zI' dhAtuoM ko chor3akara ekasvaraviziSTa ivarNAnta dhAtu ko iDAgama nahIM hotA hai, asArvadhAtuka pratyaya ke pare rahate // 796 / [du0 vR0] iv0| "na DIzvIdanubandhaveTAm, na ,yavarNavRtAm" (4 / 6 / 90, 89) iti / pratiSedhAdanyatreDiti na sukhAvaham, bhinnkrtRktvaacc| 'azvizriDIzIGaH' iti paryudAsAd vaa| ciri-aciraayiit| jiri-ajirAyIt / evmuttrtraapi||796| [vi0 pa0] ivarNA 0 / eksvraadityaadi| "dIdhIvevyorivarNayakArayoH" (3 / 6 / 41) ityntlopH||796| [samIkSA draSTavya samIkSA-sUtra saM0 795 / [rUpasiddhi 1.cetaa| ci+taa| 'citra cayane' (45) dhAta se zvastanIvibhaktisaMjJaka pra0 pra0e0 va0' 'tA' pratyaya, prakRta sUtra se aniT tathA "nAmyantayordhAtuvikaraNayorgaNaH" (3 / 5 / 1) se ikAra ko gunn-ekaar| 2. cessyti| ci+syti| 'citr+syti| 'ciJ cayane (45) dhAtu se bhaviSyantIsaMjJaka 'syati' pratyaya, iDAgama kA pratiSedha, guNa tathA "nimittAt pratyayavikArAgamastha: sa: Satvam" (328 / 26) se sakAra ko sskaaraadesh| 3. netaa| nI+ taa| 'NIJ prApaNe' (1 / 600) dhAtu se zvastanIsaMjJaka 'tA' pratyaya, "No naH" (3 / 8 / 25) se dhAtugata NakAra ko nakAra, prakRta sUtra se aniT tathA gunn| 4. nessyti| nii+syti| 'NI prApaNe' (18600) dhAtu se bhaviSyantIsaMjJaka 'syati' pratyaya, aniTa, guNa tathA sakAra ko sskaaraadesh||796| 797. uto'yurunustukSukSNuvaH [3 / 7 / 15] [sUtrArtha) 'yu-ru-nu-snu-kSu-kSNu' dhAtuoM ko chor3akara ekasvaraviziSTa uvarNAnta dhAtu se asArvadhAtukapratyayanimittaka iDAgama nahIM hotA hai||797| [du0 vR0] ukArAntAdekasvarAd yurunusnukSukSNuvarjitAt paramasArvadhAtukamaniD bhavati / hotA, stotA : ayurunusnukSukSNuva iti kim? yavitA, ravitA, navitA, snavitA, kSavitA, kssnnvitaa| uta iti kim? lvitaa| ekasvarAditi kim? prornnvitaa||797|
Page #437
--------------------------------------------------------------------------
________________ 399 tRtIye AkhyAtAdhyAye saptamaH iDAgamAdipAdaH 399 [samIkSA draSTavya sUtra-saM0 795 / [rUpasiddhi 1. hotaa| hu + tA / 'hu dAne' (2 / 67) dhAtu se zvastanIsaMjJaka 'tA' pratyaya, iDAgama kA pratiSedha tathA dhAtughaTita ukAra ko guNAdeza / 2. stotaa| stu+tA / "STuJ stutau' (2 / 65) se zvastanIsaMjJaka 'tA' pratyaya, iDAgama kA pratiSedha tathA gunnaadesh||797| 798. Rto'vRtraH [3 / 7 / 16] [sUtrArtha 'vRG-vRJ' dhAtuoM ko chor3akara ekasvaraviziSTa RkArAnta dhAtu se uttara asArvadhAtukapratyayanimittaka iDAgama nahIM hotA hai||798| [du0 vR0] RdantAdekasvarAd vRbRJvarjitAt paramasArvadhAtukamaniD bhavati / kartA, hrtaa| avRbRja iti kim? vR-vritaa| Rta iti kim? kR-kritaa| ekasvarAditi kim? jaagritaa||798| [du0 TI0] Rto0| vRbRz2oranubandhaH sukhapratipattyartha eva / DIzIGoriva guNe kRte punariD na bhavati, prakaraNe'smina vihitavizeSaNavyAkhyAnAt / / 798 / [samIkSA] draSTavya sUtra-saM0 798 / [vizeSa vacana] 1. vRbRz2oranubandhaH sukhapratipattyartha eva (du0 ttii0)| [rUpasiddhi , 1. krtaa| kR+taa| 'Du kRJ karaNe' (77) dhAtu se ztastanIvibhaktisaMjJaka parasmaipada - pra. pu0 - e0 va0 'tA' pratyaya, prakRta sUtra se iDAgama kA pratiSedha tathA "nAmyantayordhAtuvikaraNayorguNaH" (3 / 5 / 1) se dhAtughaTita RkAra ko gunnaadesh-ar| 2. hrtaa| ha + taa| 'haJ haraNe' (11596) dhAtu se zvastanIsaMjJaka parasmaipada - pra0 pu0 - e0 va0 'tA' pratyaya, iDAgama kA pratiSedha tathA gunnaadesh||798| 799. zake: kAt [3 / 7 / 17] [sUtrArtha kakArAnta 'zak' dhAtu se uttara meM asArvadhAtukanimittaka iDAgama nahIM hotA hai||799|
Page #438
--------------------------------------------------------------------------
________________ 400 kAtantravyAkaraNam [du0 vR0] zake: kAntAt paramasArvadhAtukamaniD bhavati / zaklR, zaka - zaktA, shkssyti||799 / [du0 TI0] zake: / 'zaka vibhASito marSaNe' ityasya daivAdikasya na grahaNamiti manyate, tadasammatam ihAvizeSAt / tathA ca 'zakistu kAnteSvaniDeka iSyate iti nahi zakiH kAntatvaM vyabhicarati, kAntAcchakereveti mandamatibodhArthaM kAdgrahaNam / evaM sarvatra / ekasvarAd vihitamiti kim ? zAzakitA ||799 / [vi0 pa0 ] zake: / 'zaklR, zaka' (4/15; 3 / 118) iti / anyastu 'zaka mRSa kSamAyAm' (3 / 118) iti daivAdikasya grahaNaM na manyate / atastasya zakiteti matam / tadayuktam, iha dvayorapi grahaNam avizeSAdaparo'pyavizeSamAha- zakistu kAnto'niDeveSyate iti / zake: kAntatvavyabhicAro nAsti, yat kAditi vizeSaNaM tat sukhArtham / evamanyatrApi // 799 / [samIkSA] jaise svarAnta dhAtuoM meM iDAgama ke pratiSedhArtha pANini kA eka hI sUtra hai "ekAca upadeze'nudAttAt " (a0 7 / 2 / 10), usI prakAra vyaJjanAnta dhAtuoM meM bhI iDAgama kA niSedha sAmAnyata: isI sUtra se hotA hai| isake spaSTIkaraNa ke lie aniTkArikAe~ par3hI gaI haiN| kAtantrakAra ne aniTkArikokta dhAtuoM ke lie prAyaH pRthak sUtra banAe haiN| prakRta sUtra ke bhI viSaya meM yahI jAnanA caahie| [vizeSa vacana ] - 1. daivAdikasya na grahaNamiti manyate, tadasammatamihAvizeSAt (du0 TI0; vi0 pa0 ) / 2. nahi zakiH kAntatvaM vyabhicarati, kAntAcchakereveti mandamatibodhArthaM kAdagrahaNam (du0 TI0 ) / [rUpasiddhi] 1. shktaa| shk+taa| 'zaka kSamAyAm, zakla zaktau' ( 3 / 118; 4 / 15) dhAtu se zvastanIsaMjJaka parasmaipada-pra0 pu0 e0 va0 'tA' pratyaya tathA prakRta sUtra dvArA iDAgama kA prtissedh| 2. shkssyti| zak + syati / 'zaka kSamAyAm, zakla zaktau (3 / 118; 4/15) dhAtu se bhaviSyantIsaMjJaka 'syati' pratyaya, iDAgama kA pratiSedha, "nimittAt pratyayavikArAgamasthaH" (3 / 8 / 26) se sakAra ko SakArAdeza tathA 'k - b' saMyoga se 'kSa' / / 799 / pacivacisiciricimucezcAt [ 3 / 7 / 18 ] [ sUtrArtha] cakArAnta 'pac, vac, sic, ric muc' ina pA~ca dhAtuoM se uttara meM asArvadhAtukanimittaka iDAgama nahIM hotA hai / / 800 |
Page #439
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIye AkhyAtAdhyAye saptamaH iDAgamAdipAdaH 401 [du0 vR0] ebhyaH paJcabhyo'niD bhvti| 'Du pacap pAke, paca vyaktIkaraNe' (1 / 603; 343) vA-paktA / vaca, vacizca-vaktA / sicir -sektaa| ricir-rektaa| mucl-moktaa||800| [du0 TI0] pci0| vacizceti bruvo vacirgRhyate, avizeSAd dvayorapi grahaNamityarthaH ebhyaH ekasvarebhyo vihitavizeSaNatvAt pipakSatI kRte'pi dvivacane prtissedhH| pavasirimubhyazcAditi codye'rthavivaraNavistaraH pratipattigauravaM ca syAt / pakArAdyavayavebhyo yshckaarstdntaadeksvraaditi||800| [vi0 pa0] pci0| vacizceti bruvo vacirityasyApi grahaNam avishessaadityrthH||800| [samIkSA draSTavya samIkSA sUtra-saM0 799 / [vizeSa vacana] 1. vacizceti bruvo vacirgRhAte, avizeSAd dvayorapi grahaNamityarthaH (du0 TI0; vi0 p0)| 2. pavasirimubhyazcAditi codye'rthavivaraNavistara: pratipattigauravaM ca syAt (du0 ttii0)| [rUpasiddhi] 1. pktaa| pac + taa| 'Du pacaS pAke, paca vyaktIkaraNe' (1 / 603, 343) dhAtu se zvastanIsaMjJaka parasmaipada - pra0 pu0 - e0 va0 'tA' pratyaya, "cavargasya kirasavaNe" (3 / 6 / 55) se cakAra ko kakArAdeza tathA prakRta sUtra se iDAgama kA nissedh| 2. vktaa| vac + taa| 'vaca bhASaNe' (2 / 30) dhAtu se zvastanIsaMjJaka 'tA' pratyaya, kakArAdeza tathA iDAgama kA prtissedh| 3. sektaa| sic + taa| 'Sicir kSaraNe' (5 / 11) dhAtu se zvastanIsaMjJaka 'tA' pratyaya, iDAgama kA pratiSedha, "nAminazcopadhAyA lagho:' (3 / 5 / 2) se ikAra ko guNa tathA cakAra ko kkaar| __4. rektaa| ric + taa| 'ricir virecane' (6 / 4) dhAtu se 'tA' pratyaya, aniTa, guNa tathA kkaaraadesh| 5. moktaa| muc+ taa| 'mucla mokSaNe' (5 / 7) dhAtu se zvastanIsaMjJaka 'tA' pratyaya, aniTa, guNa tathA kkaaraadesh||800| 801. pracchezcAt [3 / 7 / 19] [sUtrArtha chakArAnta 'pracch' dhAtu se uttara meM asArvadhAtukanimittaka iDAgama kA pratiSedha hotA hai||801
Page #440
--------------------------------------------------------------------------
________________ 402 kAtantravyAkaraNam [du0 vR0] pracchezchAntAdaniD bhavati / praSTA, prakSyati / / 801 / [samIkSA] draSTavya samIkSA sUtra - saM0 799 / [rUpasiddhi] "1 1. praSTA / pracch + tA / 'pracch jJIpsAyAm' (5 / 49) dhAtu se zvastanIsaMjJaka 'tA' pratyaya, aniT "chazozca " ( 3 / 6 / 60) se chakAra ko SakAra tathA " tavargasya SaTavargATTavarga:' (3 / 8 / 5) se takAra ko TakArAdeza / 2. prakSyati / pracch + syti| 'pracch jJIpsAyAm' (5 / 49) dhAtu se bhaviSyantIsaMjJaka 'syati' pratyaya, prakRta sUtra se aniTa, chakAra ko SakAra, "SaDhoH kaH se" (31824) se SakAra ko kakAra, "nimittAt pratyayavikArAgamasthaH saH Satvam" (3 / 8 / 26 ) se sakAra ko SakAra tathA 'ka-S' saMyoga se kSakAra || 801 | 802. yujirujiranjibhujibhajibhanjisanjityajibhrasjiyajimasjisRjinijivijisvanjerjAt [3 / 7 / 20] [sUtrArtha] jakArAnta 'yuj, ruj, ranj, bhuj, bhaj, bhanja, sanj, tyaj, bhrasj, yaj, masj, sRj, nij, vij tathA svanj' ina 15 dhAtuoM se uttara meM asArvadhAtukapratyayanimittaka iDAgama nahIM hotA hai|| 802 | [du0 vR0] ebhyaH paJcadazabhyo'niD bhavati / yujir, yuj - yoktA / ruj - roktA / ranj - raGktA / bhuj, bhujo-bhoktaa| bhj-bhktaa| bhnj-bhngktaa| snj-sngktaa| tyj-tyktaa| bhrasj- bhrssttaa| yj-yssttaa| Tu msjo-mngktaa| sRj - sraSTA / nijir-nektA / vijirvektA / na tu 'o vijI' ( 5 / 115; 6 / 19), iidnubndhblaat| svanj- svaGktA / / 802 / [du0 TI0] yuji0| vijir ityaadi| 'vijir pRthagbhAve' ityasyaiva grahaNam, na tu 'o vijI bhayacalanayoH' (5 / 115; 6 / 19 ) ityasyaiva / yadyanena siddhaH "na DIzvIdanubandhaveTAm" (4 / 6 / 90) ityanena pratiSedho'narthakaH syAt / bhinnakartRkatvAnna jJApakazcet tathApi nijinA sAhacaryAd vijeryauhotyAdikasya grahaNam, 'o vijI bhayacalanayo:' ( 5/115; 6 / 19) ityasya taudAdikasya-'udvijitA, udvijitum' bhavatyeva / / 802 / [vi0 pa0 ] yuji0 | maGkteti / "vrazcimasjorthuTi" (3/6/35 ) ityatra sAdhitam sraSTeti / " sRjidRzo : " ( 3 / 4 / 25) ityAdinA akArAgamaH / na tu 'o vijI' iti / Idanubandho hi "na
Page #441
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIye AkhyAtAdhyAye saptamaH iDAgamAdipAdaH 403 DIzvIdanubandha0" (4 / 6 / 90) ityAdinA nisstthaayaamittprtissedhaarthH| yadi cAsyApIha grahaNaM syAt tadA idanubandho vyartha: syAt / sAdhyasya sAmAnyadvAreNaiva siddhtvaaditi||802| [samIkSA draSTavya samIkSA, sUtra-saM0 795, 799 / [vizeSa vacana] 1. bhinnakartRkatvAnna jJApakazcet tathApi nijinA sAhacaryAd vijejauhotyAdikasya grahaNam (du0 ttii0)| 2. yadi cAsyApIha grahaNaM syAt tadA idanubandho vyartha: syAt, sAdhyasya sAmAnyadvAreNaiva siddhatvAt (vi0 p0)| [rUpasiddhi 1. yoktaa| yuj+ taa| 'yuja samAdhau, yujir yoge' (3 / 115; 6 / 7) dhAtu se zvastanIsaMjJaka parasmaipada-pra0 pu0- e0 va0 'tA' pratyaya, prakRta sUtra se iDAgama kA pratiSedha, "nAminazcopadhAyA lagho:' (3 / 5 / 2) dvArA 'yuj' dhAtu se upadhAsaMjJaka ukAra ko gaNa-okAra tathA "cavargasya kirasavaNe" (3 / 6 / 55) se jakAra ko kkaar| 2. roktaa| ruj+taa| 'ruj hiMsAyAm' (91172) dhAtu se zvastanIsaMjJaka 'tA' pratyaya tathA zeSa prakriyA pUrvavat / / 3. raktA / rnj+taa| 'ranja rAge' (1 / 605) dhAtu se zvastanIsaMjJaka 'tA' pratyaya, prakRta sUtra se aniTa, "cavargasya kirasavaNe" (3 / 6 / 55) se jakAra ko kakAra, "manoranusvAro ghuTi" (2 / 4 / 44) se nakAra ko anusvAra tathA "varge vargAntaH" (2 / 4 / 45) se anusAra ko ngkaaraadesh| 4. bhoktaa| bhj+taa| 'bhujo kauTilye, bhuja pAlanAbhyavahArayoH' (5 / 53; 6 / 14) dhAtu se zvastanIsaMjJaka 'tA' pratyaya tathA anya prakriyA pUrvavat / 5. bhktaa| bhaj + taa| 'bhaja sevAyAm' (1 / 604) se 'tA' pratyaya, aniT tathA anya prakriyA pUrvavat / 6. bhaktA / bhnj+taa| 'bhanjo Amardane' (6 / 13) dhAtu se zvastanIsaMjJaka 'tA' pratyaya, aniTa, jakAra ko kakAra, nakAra ko anusvAra tathA anusvAra ko ngkaaraadesh| 7. saGktA / sanj + taa| 'ghanja saGge' (1 / 288) dhAtu se 'tA' pratyaya, aniTa, j ko k, n ko anusvAra tathA usako ngkaaraadesh| 8. tyktaa| tyaj + taa| 'tyaja hAnau' (1 / 287) dhAtu se 'tA' pratyaya tathA zeSa prakriyA pUrvavat / 9. bhrssttaa| bhrsj+taa| 'bhrasj pAke' (5 / 4) dhAt se zvastanIsaMjJaka 'tA' pratyaya, prakRta sUtra se aniT, "skoH saMyogAdyorante ca" (3 / 6 / 54) se sakAra kA lopa, "bhRjAdInAM SaH' (3 / 6 / 59) se jakAra ko SakAra tathA "tavargasya SaTavargAdRvarga:" (3 / 8 / 5) se takAra ko TakAra aadesh|
Page #442
--------------------------------------------------------------------------
________________ 404 kAtantravyAkaraNam 10. yssttaa| yj+taa| 'yaja devapUjAsaGgatikaraNadAneSu' (1 / 608) dhAtu se zvastanIsaMjJaka 'tA' pratyaya tathA zeSa prakriyA pUrvavat / 11. mngktaa| masj + taa| 'Tu masjo zuddhau' (5/51) dhAtu se zvastanIsaMjJaka 'tA' pratyaya tathA zeSa prakriyA pUrvavat / 12. strssttaa| sRj + taa| 'sRja visarge' (3 / 116) dhAtu se zvastanIsaMjJaka 'tA' pratyaya, aniT, "sRjidRzorAgamo'kAraH svarAt paro dhuTi guNavRddhisthAne" ( 3 / 4 / 25) se 'sRj' dhAtugata RkAra ke bAda akArAgama, "ram RvarNa: " (1 / 2 / 10) se RkAra ko rakAra, jakAra ko SakAra tathA takAra ko TakAra / 13. nektaa| nij + taa| 'nijir zaucapoSaNayo:' (2 / 81) se 'tA' pratyaya, aniT tathA zeSa prakriyA pUrvavat / 14. vektA / vijir + taa| 'vijir pRthagbhAve' (2 / 82) dhAtu se 'tA' pratyaya, aniT tathA zeSa prakriyA pUrvavat / 15. svngktaa| svanj + tA / 'svanj pariSvaGge' (1 / 349) dhAtu se zvastanIsaMjJaka 'tA' pratyaya tathA zeSa prakriyA pUrvavat // 802 / 803. aditudinudikSudisvidyatividyativindativinattichidibhidihadizadisadipadiskandikhiderdAt [3 / 7 / 2] [sUtrArtha] 'ad, tud, nud, kSud, svid, vid, vind, vid, chid, bhid, had, zad, sad, pad, skand tathA khid' ina 16 dhAtuoM se uttara meM asArvadhAtukapratyayanimittaka iDAgama nahIM hotA hai / / 803 / [du0 vR0] ebhyaH SoDazabhyo'niD bhvti| ad-attA / tud-tottA / nud-nottA / kssudir-kssottaa| svid-svettaa| vida sattAyAm, viTTalAbhe, vid vicAre vA vettA / chidir-chettA / bhidirbhettaa| hd-httaa| zalRR zAtane-zattA / saTTa - sattA / pada-pattA / skandir - skantA / khid dainye, khida parighAte vA khettA / / 803 / [du0 TI0] adi0| savikaraNanirdezAllugvikaraNAd videriDeva veditA zAstrasya / lAbhArthAdapITamicchantItyeke veditA dhanasya / tathA ca 'tudiM nudiM vidyativindatI api pratIhi dAntAn daza paJca cAniTaH ' / inirdezo dhAtusvarUpaparigrahArthaH / bhinattIti bhit / bhidivAcaritA bheditA / dAditi vizeSaNabalAlluptapratyayAntAdapi na bhavati / / 803 / - [samIkSA] draSTavya samIkSA sUtra - saM0 795, 799 /
Page #443
--------------------------------------------------------------------------
________________ 405 tRtIye AkhyAtAdhyAye saptamaH iDAgamAdipAdaH 405 [vizeSa vacana] 1. lAbhArthAdapITamicchantItyeke (du0 ttii0)| 2. inirdezo dhAtusvarUpaparigrahArthaH (du0 ttii0)| 3. dAditi vizeSaNabalAlluptapratyayAntAdapi na bhavati (du0 ttii0)| [rUpasiddhi] 1. attaa| ad + taa| 'ada bhakSaNe' (2 / 1) dhAtu se zvastanIvibhaktisaMjJaka 'tA' pratyaya, aniT tathA "aghoSe prathamaH' (2 / 3.61) se dakAra ko tkaar| 2. tottaa| tud + taa| 'tuda vyathane' (5 / 1) dhAtu se zvastanIsaMjJaka 'tA' pratyaya, aniTa, guNa tathA dakAra ko tkaaraadesh| 3-14. nottaa| nud + taa| kssottaa| kSud + taa| svettaa| svid + taa| vettaa| vid, vidala + tA / chettA / chidira + tA / bhettaa| bhidi+ taa| httaa| had + taa| shttaa| zadla + tA / sattA / sadla + tA / pattA / pad + tA / skantA / skandira+ tA / khettA / khid + taa|| 803 / 804. rAdhirudhidhikSudhibandhizudhisidhyatibudhyatiyudhivyadhi sAdherdhAt [3 / 7 / 22] [sUtrArtha 'rAdh, rudh, krudh, kSudh, bandh, zudh, sidh, budha, yudha, vyadh' tathA 'sAdh' dhakArAnta 11 dhAtuoM se uttara meM asArvadhAtukapratyayanimittaka iDAgama kA pratiSedha hotA hai|| 804 / [du0 vR0] ebhya ekAdazabhyo'niD bhvti| raadh-raaddhaa| rudhir-roddhaa| krudh-kroddhaa| kssudhkssoddhaa| bndh-bndhaa| shudh-shoddhaa| sidhu-seddhaa| budh avagamane- boddhaa| yudh-yoddhaa| vydh-vyddhaa| saadh-saadhaa|| 804 / [du0 TI0] raadhi0| sidhyatibudhyatoryanA nirdezAd bhauvAdikayoriD na bhvtiiti| 'pidhu gatyAm, Sidhu zAstre mAGgalye ca, budha bodhane'-sedhitA. bodhitaa|| 804 / [samIkSA] draSTavya samIkSA sUtra-saM0 795, 799 / [rUpasiddhi 1. raaddhaa| rAdh + taa| 'rAdha saMsiddhau' (3 / 23;4 / 16) dhAtu se zvastanIsaMjJaka 'tA' pratyaya, aniTa, "ghaDhadhabhebhyastatho|'dhaH" (3 / 8 / 3) se takAra ko dhakAra tathA "dhuTAM tRtIyazcaturtheSu" (3 / 8 / 8) se pUrvavartI dhakAra ko dakArAdeza !
Page #444
--------------------------------------------------------------------------
________________ 406 kAtantravyAkaraNam 2. roddhaa| rudh + tA / 'rudhir AvaraNe' (6 / 1) dhAtu se zvasatanIsaMjJaka 'tA' pratyaya, aniTa, "nAminazcopadhAyA laghoH" (3 / 5 / 2) se 'rudh' dhAtu kI upadhA ukAra ko guNa, takAra ko dhakAra tathA dhakAra ko dkaar| 3-11. kroddhaa| krudha + taa| kssoddhaa| kSudh + taa| bndaa| bandh + taa| shoddhaa| zudh + taa| seyaa| sidh + taa| boddhaa| budh + taa| yoddhaa| yudh + taa| vydhaa| vyadh + taa| saadhaa| sAdh + taa|| 804 / 805. hanimanyate t [3 / 7 / 23] [sUtrArtha 'han-man' ina do nakArAnta dhAtuoM se uttara meM asArvadhAtukapratyayanimittaka iDAgama kA pratiSedha hotA hai|| 805 / [du0 vR0] AbhyAmaniD bhvti| han - hntaa| mana jJAne - mntaa| katham avadhIt ? nAyaM nAnta iti|| 805 / [du0 TI0] hni0| manyateriti yanA nirdezAnmanu bodhane itiitt-mnitaa|| 805 / [vi0 pa0] hni0| kthmityaadi| "adyatanyAM ca" (3 / 4 / 83) iti vdhiraadeshH|| 805 / [bi0 TI0] hni0| samAhAratvAnapuMsakamiti nurna bhavati, suutrtvaaditi| evaM puurvyoge'pi| manyateriti yanA nirdezAnna 'manu bodhane' iti| tasmAd iD bhavatyeva mnitaa| katham avadhIt, nAyaM nAnta iti| nanu yathA nAntatvAbhAvAdiT syAt tathA 'attA, boddhA, yoktA' ityatrApi "aghoSe prathamaH" (2 / 3 / 61), "cavargasya kirasavaNe" (3 / 6 / 55) ityAdinA prathamAdau kRte dAntatvAbhAvAdiT syAd 'AgamAdezayorAgamavidhirbalavAn' (kA0 pari0 40) iti nyAyAd Adau iTi prApte pratiSedhaH, tata: prathame sati dAntatvAbhAvAd iT na syAt, pratiSedhabalAt, tarhi tatrApi 'AgamAdezayorAgamavidhirbalavAn' (kA0 pari0 40) iti pratiSedhaH kathaM na syAditi cet, na deshym| 'AgamAt sarvAdezavidhirbalavAn' (kA0 pari0 41) iti nyAyAt pUrvavad vdhiraadeshH| na ca vaktavyam - vadhyAdeze kRte niSedha: syAt, pratiSedhasAmarthyAd hantetyatra kRtArthatvAt / na ca vaktavyam - 'yasya sthAne ya AdezAste tadgrahaNena gRhyante' (kA0 pari0 91) iti nyAyAd hanirevAyaM sthAnivadbhAvo hyavarNavidhAviti nyAyAnAntatvaM nAvasIyate iti tarhi 'Ahata' ityatra kathamiT na syAt / AGpUrvAd handhAtoradyatanyAmAtmanepadasya prathamaikavacanam, tataH sic, AgamAdezayorityAdinA pratiSedhaH kathana syAd iti cet, na dezyam 'AgamAt sarvAdezavidhirbalavAn' iti nyAyAt pUrvaM vadhyAdeze kRte pazcAtralope kRte nAntatvAbhAvAt kathanna iT / na ca vaktavyam -
Page #445
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIye AkhyAtAdhyAye saptamaH iDAgamAdipAdaH 407 pratiSedhasAmArthyAd hantetyatra kRtaarthtvaat| kiJca pipakSatItyatra vA kathaM neT, pac dhAtoH sani dvirvacane'nekasvaratvAdiT syAditi cet, tadayuktam / etadvihitavizeSaNatvAdiT na bhvissyti| atrApi vihitavizeSaNamiti cet, na kAcit ksstiriti| ____handhAtorvihite dIti tato vadhyAdezaH, tataH sic, tasmAdiT syAdeva vadhabhAgAd vihitatvAt / na ca vaktavyam-handhAtoradyatanI tataH sic ,tato vdhiraadeshH| "adyatanyAM ca" (3 / 4 / 43) iti vadhirAdezo na syAt, sicA vyavahitatvAt / tarhi kathana bhaviSyati handhAtorvihitAziSi "hantervadhirAziSi" (3 / 4 / 82) ityanena vadhyAdeze kRte iT na syAt? satyam, viSayasaptamItvAd vadhyAdeze kRte pazcAdAzIvibhaktiH syaat| yattu AziSi parata: ityuktaM vRttau tadubhayasaptamIpakSamAzrityoktaM viSayatvamapi boddhavyam / yad vA vihitavizeSaNaM sarvAdezaM prati nAstyeva "vasatighaseH sAt" (3 / 7 / 29) ityatra ghsigrhnnsaamrthyaat| anyathA ghasdhAtormaraviSaya eva pryogH| arthAd ada: sthAnikasya ghasdhAtorgrahaNaM jighatsatItyatra handhAtorvihite sani ghasirAdeza: vihitavizeSaNatvAnnAniD bhaviSyati, kiM ghsigrhnnen| tasmAd ghasigrahaNena jJApayati - sarvAdezaM prati vihitavizeSaNaM naastyev| tadA 'jagdhavAn' ityatra kathamiTa na syAt? stym| atra kecidAhuHghasigrahaNenAkhyAtaprakaraNaM niyamyate, na kRtprakaraNam, bhinnkrtRktvaat| guravastvAhuHtatra viSayasaptamItvAdAdau jagdhyAdezaH pazcAt ktH| yathA 'AgamazAsanamanityam' (kA0 pari0 21) iti nyAyAd iT na bhaviSyatIti sarvaM samaJjasam / / 805 / [samIkSA] draSTavya samIkSA sUtra-saM0 795, 799 / [vizeSa vacana] 1. yasya sthAne ya AdezAste tadgrahaNena gRhyante (bi0 ttii0)| 2. vihitavizeSaNaM sarvAdezaM prati nAstyeva (bi0 ttii0)| 3. kecidAhuH- ghasigrahaNenAkhyAtaprakaraNaM niyamyate, na kRtprakaraNam / bhinnakartRkatvAt (bi0 ttii0)| 4. guravastvAhuH- tatra viSaya ---------- sarvaM samaJjasam (bi0 ttii0)| [rUpasiddhi] 1. hantA / han+ tA / 'hana hiMsAgatyoH' (2 / 4) dhAtu se zvastanIsaMjJaka parasmaipadapra0 pu0-e0 va0 'tA' pratyaya tathA prakRta sUtra se iDAgama kA prtissedh| 2. mantA / man+ tA / 'mana jJAne' (3 / 113) dhAtu se zvastanIsaMjJaka pra0 pu0 - e0 va0 'tA' pratyaya tathA iDAgama kA prtissedh|| 805 /
Page #446
--------------------------------------------------------------------------
________________ 408 kAtantravyAkaraNam 806. ApitapitipisvapivapizapichupikSipilipi lupispeH pAt [3 / 7 / 24] [sUtrArtha 'Apa, tap , tip , svap , vap , zap , chup , kSip, lip , lup' tathA 'sRp' ina 11 dhAtuoM se asArvadhAtukanimittaka iDAgama nahIM hotA hai|| 806 / [du0 vR0] ebhya ekAdazabhyo'niD bhvti| ApTa - aaptaa| tapa dhUpa santApe, tapa aizvarya vaatptaa| tipa - teptaa| ji Svap shye-svptaa| Du vapa - vptaa| zapa Akroze - shptaa| chupchoptaa| kssip-ksseptaa| lip-leptaa| lupl-loptaa| sRpl-sprtaa| kathaM tartA, dartA ? radhAditvAd vibhaassaiv|| 806 / [du0 TI0] aapi0| kthmityaadi| 'tapa prINane, dapa harSaNamocanayoH' (3 / 35,36) iha pAThaH kartavya; iti bhaavH| tathA ca lipi lupiM tRpyatidRpyatI sRpim' iti paThanti / tadayuktamityAharadhAditvAd vibhaasseti| anyathA radhAdiSvanayoH pATho'narthakaH syAt / / 806 / [vi0 pa0] aapi0| 'tRpa prINane, dapa harSaNamocanayoH' (3 / 35, 36) ityanayorapIha pAThaH krtvyH| tathAhi- 'lipiM lupiM tupyatidRpyatI sRpim' ityAha - kthmityaadi| radhAditvAd vikalpena bhavitavyamanayoH, anyathA radhAdiSu pATho'narthakaH syAditi bhaavH|| 806 / [samIkSA draSTavya samIkSA, sUtra saM0 795, 799 / [vizeSa vacana] 1. radhAditvAd vikalpena bhavitavyamanayoH, anyathA radhAdiSu pAThoDanarthaka: syAditi bhAvaH (vi0 p0)| [rUpasiddhi] 1. aaptaa| Ap + taa| 'Apla vyAptau' (4 / 14) dhAtu se zvastanIsaMjJaka parasmaipada- pra0 pu0- e0 va0 'tA' pratyaya tathA prakRta sUtra se iDAgama kA prtissedh| 2. tptaa| tap + taa| 'tapa dhUpa santApe, tapa aizvarye' (1 / 133; 9 / 291) se 'tA' pratyaya tathA aniT / 3-11. teptaa| tip + taa| svptaa| svap + taa| vptaa| vap + taa| shptaa| zap + taa| choptaa| dhup + taa| ksseptaa| kSip + taa| leptaa| lip + taa| loptaa| lup + taa| saa| sRp + taa||806|
Page #447
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIye AkhyAtAdhyAye saptamaH iDAgamAdipAdaH 409 807. yabhirabhilabherbhAt [3 / 7 / 25] [sUtrArtha] asArvadhAtuka pratyaya ke pare rahate 'yam - rabh - labha' ina tIna bhakArAnta dhAtuoM se uttara meM iT kA pratiSedha hotA hai||807| [du0 vR0] ebhyastribhyo'niD bhvti| yabdhA, rabdhA, lbdhaa||807| [samIkSA draSTavya samIkSA-sUtra saM0 795 / [rUpasiddhi] 1. yabdhA / yabh + tA / 'yabha maithune' (1 / 282) dhAtu se zvastanIvibhaktisaMjJaka pra0 pu0 - e0 va0 'tA' pratyaya, prakRta sUtra se aniT, "ghaDhadhabhebhyastathoo'dha:' (3 / 8 / 3) se takAra ko dhakAra tathA "dhuTAM tRtIyazcaturtheSu' (3 / 8 / 8) se bhakAra ko bakArAdeza / 2. rbdhaa| rabh + taa| 'rabha rAbhasye' (1 / 471) dhAtu se zvastanIsaMjJaka 'tA' pratyaya tathA anya prakriyA pUrvavat / 3. lbyaa| labh + taa| 'Du labhaS prAptau' (1 / 472) dhAtu se zvastanIsaMjJaka 'tA' pratyaya tathA anya prakriyA pUrvavat / / 807 / 808. yamiraminamigamermAt [3 / 7 / 26] [sUtrArtha asArvadhAtuka pratyaya ke pare rahate 'yam - ram - nam - gam' ina cAra makArAnta dhAtuoM se uttara meM iDAgama nahIM hotA hai||808| [du0 vR0] ebhyazcatabhyo'nir3a bhvti| yantA, rantA, nantA, gntaa||808| [samIkSA] draSTavya samIkSA-sUtra saM0 795 / [rUpasiddhi 1. yntaa| yam + taa| 'yama uparame' (1 / 158) dhAtu se zvastIvibhaktisaMjJaka 'tA' pratyaya, prakRta sUtra se iDAgama kA niSedha, "manoranusvAro dhuTi'' (2 / 4 / 44) se makAra ko anusvAra tathA "varge vargAntaH'' (2 / 4 / 45) se anusvAra ko nkaaraadesh| ___2. rntaa| ram + taa| 'ramu krIDAyAm' (1 / 561) dhAtu se zvastanIsaMjJaka 'tA' pratyaya tathA zeSa prakriyA pUrvavat / 3. nntaa| nam + taa| 'Namu prahvatve zabde ca' (1 / 159) dhAtu se 'tA' pratyaya, "No naH'' (3 / 8 / 25) se NakAra ko nakArAdeza tathA anya prakriyA pUrvavat /
Page #448
--------------------------------------------------------------------------
________________ 410 kAtantravyAkaraNam 4. gntaa| gam + taa| 'gamla gatau' (1 / 279) dhAtu se zvastanIsaMjJaka 'tA' pratyaya tathA anya prakriyA pUrvavat / / 808 / 809. riziruzikruzilizivizidizidRzispRzimRzidanzeH zAt [3 / 7 / 27] [sUtrArtha asArvadhAtukasaMjJaka pratyaya ke pare rahate "riz, ruz, kruz, liza, viz, diz, dRz, spRz, mRz, danz' ina daza zakArAnta dhAtuoM se uttara meM iDAgama nahIM hotA hai / / 809 / [du0 vR0] ebhyo dazabhyo'niD bhvti| riza ruza hiMsAyAm - reSTA, roSTA / kruz - krossttaa| liz - lessttaa| viz - vessttaa| diz - dessttaa| dRz - drssttaa| spRz - sprssttaa| mRz - mraSTA / daza- dNssttaa||809| [vi0 pa0] rishi0| drsstteti| akArAgamaH sRjeriva / tathA spRzimRzoH 'spRzAdInAM vA' iti vacanAt / / 809 / [samIkSA draSTavya samIkSA-sUtra saM0 795 / [rUpasiddhi 1. ressttaa| riz + taa| 'ruz riz hiMsAyAm' (5 / 55) dhAtu se zvastanIvibhaktisaMjJaka 'tA' pratyaya, prakRta sUtra se aniT, "nAminazcopadhAyA lagho:' (3 / 5 / 2) se dhAtu kI upadhA ikAra ko guNa, "chazozca'' (3 / 6 / 60) se zakAra ko SakAra tathA "tavargasya SaTavargATTavarga:' (3 / 8 / 5) se takAra ko ttkaaraadesh| 2-10. rossttaa| ruz + taa| krossttaa| kruz + taa| lessttaa| liz + taa| vessttaa| viz + taa| dessttaa| diz + taa| drssttaa| dRz + tA / "sRjidRzorAgamo'kAra:" (3 / 4 / 25) se RkArottara meM akArAgama tathA "ram RvarNaH" (1 / 2 / 10) se RkAra ko rkaaraadesh| spssttaa| spRz + taa| RkAra ko rkaar| bhrssttaa| mRz + taa| daMSTA / danz + tA / / 809 / 810. dviSipuSyatikRSizliSyatitviSipiSiviSiziSi zuSituSiduSeH SAt [3 / 7 / 28] [sUtrArtha asArvadhAtukasaMjJaka pratyaya ke pare rahate 'dviS, puS, kRS, zliS, tviS, piS, viS, ziS, zuS, tuSa, duS' ina 11 dhAtuoM se uttara meM iDAgama nahIM hotA hai||810|
Page #449
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIye AkhyAtAdhyAye saptamaH iDAgamAdipAdaH 411 [du0 vR0] ebhya ekAdazabhyo'niD bhavati / dviS - dveSTA / puS-poSTA / kRS-kraSTA / zliS - zleSTA / tviS - tveSTA / piSla - peSTA / viSla - veSTA / ziSla - zeSTA / zuS - zoSTA / tuS- tossttaa| duS - dossttaa||810| [du0 TI0] dvissi0| puSyatIti yanA nirdezAd bhauvAdikatraiyAdikAbhyAm iD bhavati- possitaa| kRSiriha bhauvaadikstaudaadikshcetyrthH| zliSyatIti yanA nirdezAt "zriSu zliSu praSu pluSu uSa dAhe' (1 / 229) iti bhauvAdikAd iD bhavati- 'zreSitA, zleSitA' ityaadi| vizirityavizeSAt sAmAnyasya grahaNam / / 810 / [samIkSA draSTavya samIkSA- sUtra saM0 795 / [rUpasiddhi] 1. dveSTA / dviS + tA / 'dviSa aprItau' (2 / 60) dhAtu se zvastanIvibhaktisaMjJaka pra0 pu0-e0 va0 'tA' pratyaya, prakRta sUtra dvArA aniT, "nAminazcopadhAyA lagho:" (3 / 5 / 2) se upadhAsaMjJaka ikAra ko guNa-ekAra tathA "tavargasya SaTavargATTavargaH" (3 / 8 / 2) se takAra ko ttkaaraadesh| 2-11. poSTA / puS + tA / kraSTA / kRS + tA / RkAra ko rakAra / zleSTA / zliS + taa| tveSTA / tviS + taa| peSTA / piSla + taa| vessttaa| viSla + taa| zeSTA / ziSla + taa| zoSTA / zuS + tA / toSTA / tuS + taa| doSTA / duS + tA // 810 / 811. vasatighaseH sAt [3 / 7 / 29] [sUtrArtha) asArvadhAtuka pratyaya ke pare rahate 'vas, ghas' ina sakArAnta do dhAtuoM ke uttara meM iDAgama nahIM hotA hai||811| [du0 ta0] AbhyAmaniD bhvti| vas - vstaa| jightsti| nAyaM dAnta iti||811| [du0 TI0] vas0 / avikaraNanirdezAd 'vasa AcchAdane' (2 / 47) ityAdAdikAd iD bhvti| vasitA vastrANAm / "aderghasla sanadyatanyoH" (3 / 4 / 79) iti kRte sthAnivadbhAvAna sidhyatItyAha- nAyaM dAnta iti| 'ghasla adane' iti prakRtyantaramasti, sa ca maragaviSaye eva, bhASAyAM tatra "ghoSavatyozca kRti" (4 / 6 / 80) itiittprtissedhH||811| [vi0 pa0] __vsti| "arghasla sanadyatanyoH" (3 / 4 / 79) iti kRte adeH sthAnivadbhAvAd "aditudinudi0" (3 / 7 / 21) ityAdinA iTpratiSedhaH siddhaH, kiM ghaserupAdAnenetyAha
Page #450
--------------------------------------------------------------------------
________________ 412 kAtantravyAkaraNam nAyaM dAnta iti| yazca "sradighasAM marak' (4 / 4 / 40) iti vacanAd 'ghasla adane' iti sautro dhAtuH, bhASAyAM maraviSaya eveti| tatra "ghoSavatyozca kRti" (4 / 6 / 80) ityanenaiveTapratiSedhaH siddha:, yathA 'ghasmaraH' iti||811| [samIkSA] draSTavya samIkSA-sUtra saM0 795 / [rUpasiddhi] 1. vstaa| vas + taa| 'vasa nivAse' (1 / 614) dhAtu se zvastanIvibhaktisaMjJaka pra0 pu0 - e0 va0 'tA' pratyaya tathA prakRta sUtra dvArA aniT / 2. jightsti| ad - ghasla + sn+an+ti| attumicchti| 'ada bhakSaNe' (2 / 1) dhAtu se icchArtha meM "dhAtorvA tumantAdicchatinaikakartRkAt' (3 / 2 / 4) se 'san' pratyaya, "adarghasla sanadyatanyoH' (3 / 4 / 79) se ad ko 'ghasla' Adeza, caNparokSAcekrIyitasananteSu' (3 / 3 / 7) se 'ghas' ko dvitva, "pUrvo'bhyAsaH'' (3 / 3 / 4) se pUrvavartI 'ghas' kI abhyAsasaMjJA, "abhyAsasyAdirvyaJjanamavazeSyam' (3 / 3 / 9) se sakAra kA lopa, "dvitIyacaturthayo: prathamatRtIyo" (3 / 3 / 11) se ghakAra ko gakAra, "kavargasya cavarga:" (3 / 3 / 13) se gakAra ko jakAra, "sanyavarNasya' (3 / 3 / 26) se akAra ko ikAra, "sasya se'sArvadhAtuke ta:' (3 / 6 / 93) se sakAra ko takAra, "te dhAtavaH' (3 / 2 / 16) se 'jighatsa' kI dhAtusaMjJA, vartamAnAvibhaktisaMjJaka parasmaipada pra0 pu0 - e0 va0 'ti' pratyaya, "an vikaraNa: sArvadhAtuke" (3 / 2 / 32) se 'an' vikaraNa tathA "akAre lopam' (2 / 1 / 17) se pUrvavartI akAra kA lop||811| 812. dahidihiduhimihirihiruhilihiluhinahivaherhAt [3 / 7 / 30] [sUtrArtha asArvadhAtuka pratyaya ke pare rahate 'dah, diha, duha, mih, ri, ru, li, luha, naha, vaha ina daza hakArAnta dhAtuoM se uttara meM iDAgama nahIM hotA hai||812|| [du0 vR0] ebhyo dazabhyo'niD bhvti| dh-dgdhaa| dih-degdhaa| dh-dogdhaa| mih-meddhaa| rihreddhaa| ruh-roddhaa| lih-leddhaa| luh-loddhaa| nh-nddhaa| vh-voddhaa| rihiluhI sautrau ghaatuu| kecinna paThantyeva / kathaM moDhA, soDhA ? muhe radhAditvAt sahe: "veSusaha0" (4 / 6 / 81) ityAdinA vikalpa ev||812| [du0 TI0] dhi0| rihiluhI gaNe na paThitau sautrau tvetau vacanAd hiMsAgAya'yorvatete, kecinna paThantyeva -
Page #451
--------------------------------------------------------------------------
________________ 413 tRtIye AkhyAtAdhyAye saptamaH iDAgamAdipAdaH dihirduhirmehati-rohatirvahi histu SaSTho dahatistathA lihiH| ime'niTo'STAviha yuktasaMzayA gaNeSu hAntAH paribhajya kiirtitaaH|| iti| takArAderanyatra sahernityamiDAgama:- sahiSyate, ashisstt||812| [vi0 pa0] dhi0| rihiluhI yathAkramaM hiMsAgatyarthayorvatete iti||812| [samIkSA draSTavya samIkSA - sUtra saM0 795 / [rUpasiddhi] 1. dgdhaa| dah + taa| 'daha bhasmIkaraNe' (1 / 243) dhAtu se zvastanIvibhaktisaMjJaka pra0 pu0 - e0 va0 'tA' pratyaya, prakRta sUtra se iDAgama kA niSedha, "dAderghaH" (3 / 6 / 57) se dhAtughaTita hakAra ko ghakAra, "ghaDhadhabhebhyastatho|'dha:' (3 / 8 / 3) se takAra ko dhakAra tathA "dhuTAM tRtIyazcaturtheSu' (3 / 8 / 8) se ghakAra ko gkaaraadesh| 2-3. degdhaa| dih + taa| "nAminazcopadhAyA laghoH" (3 / 5 / 2) se upadhAsaMjJaka ikAra ko gunn-ekaar| dogdhaa| duh + taa| 4. meddhaa| miha + taa| "ho DhaH' (3 / 6 / 56) se hakAra ko DhakAra, takAra ko dhakAra, "tavargasya SaTavargATTavargaH" (3 / 8 / 5) se dhakAra ko DhakAra tathA "Dhe Dhalopo dIrghazcopadhAyAH" (3 / 8 / 6) se pUrvavartI DhakAra kA lop| ___ 5-10. reddhaa| rih + taa| roddhaa| ruh + taa| leddhaa| liha + taa| loddhaa| luha + taa| nddhaa| nah + taa| voddhaa| vah + taa||812| 813. grahaguhoH sani [3 / 7 / 31] [sUtrArtha 'san' pratyaya ke pare rahate 'graha - guh' dhAtuoM se uttara meM iDAgama nahIM hotA hai||813| [du0 vR0] grahaguhoH sani neD bhvti| grh-jighRkssti| guhuu-jughukssti||813| [du0 TI0] grh0| grahernityamiTi prApte guherUdanubandhatvAd vikalpe prApte vacanam // 813 / [vi0 pa0] graha 0 / "ahisvapipracchAM sani'' (3 / 4 / 9) iti graheH saMprasAraNam "tRtIyAderghaDhadhabhAntasya" (3 / 6 / 100) ityAdinA Adicaturthatvam / / 813 / [samIkSA] 'jighRkSati, jughukSati' ityAdi zabdarUpoM ke siddhyartha iDAgama kA niSedha donoM vyAkaraNoM meM kiyA gayA hai| pANini kA sUtra hai - "sani grahaguhozca' (a0 7 / 2 / 12) /
Page #452
--------------------------------------------------------------------------
________________ 414 kAtantravyAkaraNam cakArapATha se yahA~ uvarNAnta dhAtuoM kA grahaNa hotA hai, parantu kAtantrakAra ne tadartha atirikta sUtra banAyA hai| [rUpasiddhi 1. jighRkssti| grah + san + an + ti| 'graha upAdAne' (8 / 14) dhAtu se "dhAtorvA tamantAdicchatinaikakartRkAt' (3 / 2 / 4) sUtra dvArA 'san' pratyaya, prakRta sUtra se iDAgama kA niSedha, "grahisvapipracchAM sani' (3 / 4 / 9) se 'ra' ko samprasAraNa, "caNparokSAcekrIyitasananteSu" (3 / 3 / 7) se dhAtu ko dvitva, abhyAsasaMjJA, "RvarNasyAkAraH" (3 / 3 / 16) se RkAra ko akAra, "abhyAsasyAdiLaJjanamavazeSyam" (3 / 3 / 9) se hakAra kA lopa, "sanyavarNasya' (3 / 3 / 26) se akAra ko ikAra, "kavargasya cavarga:' (3 / 3 / 13) se gakAra ko jakAra, "ho DhaH" (3 / 6 / 56) se hakAra ko DhakAra, "tRtIyAderghaDhadhabhAntasya dhAtorAdicaturthatvaM sadhvoH ' (3 / 6 / 100) se gakArako ghakAra, "ghaDhoH kaH se' (3 / 8 / 4) se DhakAra ko kakAra, "nimittAt pratyayavikArAgamastha: saH Satvam" (3 / 8 / 26) se sakAra ko SakAra, 'k-S' saMyoga se 'kSa', "te dhAtavaH'' (3 / 2 / 16) se 'jighRkSa' kI dhAtusaMjJA, vartamAnAvibhaktisaMjJaka parasmaipada - pra0 pu0-e0 va0 'ti' pratyaya, 'an' vikaraNa tathA akAra kA lop| 2. jughukssti| guhsan + an + ti| 'guhU saMvaraNe' (1595) se san, iDAgama kA niSedha, dvitvAdi tathA zeSa kArya pUrvavat / / 813 / 814. uvarNAntAcca [3 / 7 / 32] [sUtrArtha 'san' pratyaya ke pare rahate uvarNAnta dhAtuoM se iDAgama kA niSedha hotA hai||814/ [du0 vR0] uvarNAntAcca dhAtoH sani neD bhvti| varNagrahaNaM runusnubhukSNvartham / rurUSati, nunUSati, susnUSati, cukSUSati, cukSNUSati, pupUSati, luluussti||814| [du0 TI0] uv0| vrnngrhnnmityaadi| ruzca nuzca snuzca kSuzca kSNuzca te ityarthaH prayojanamasyeti vigrhH| anyasmAdkArAntAdipratiSedhaH siddha eveti bhaavH| yoterapi kSyamANena vibhASeti yautiriha nocyte| antagrahaNaM spaSTArtham tathA yogavibhAgazca, cakAra uktsmuccymaatre||814| [vi0 pa0] uvrnnaaH| atha varNagrahaNaM kimartham, udantAdityAstAm ityAha - vrnnetyaadi| udantAdiTa: pratiSedhe yeSAmatipratiSedhastadartha vrnngrhnnmityrthH| yautistu vakSyamANena vikalpa ev||814| [bi0 TI0] uvrnnaa0| atra 'yu' iti pATho nAstyeva, "ivantarddha" (3 / 7 / 33) ityAdinA vikalpavidhAnAt / yattu bhrasjabhRyUNAmaprApte vibhASetyuktaM tadapi sthitergatiriti kecit /
Page #453
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIye AkhyAtAdhyAye saptamaH iDAgamAdipAdaH 415 vastutastu sani parasUtreNeD vibhaassyte| atra varNagrahaNasAmarthyAd yathA ruprabhRtInAM saMgrahastathA yudhAtorapi grahaNaM bhvitumutshte| atra grahaNe tu phalavirahaH, ato'tra na gRhyte| yattu guravaH bhrasjbhRyUNAmityuktavantastatsAmarthyaprAptyartho darzita iti| etadeva paJjIkRtoktam arthAduktamiti, arthastu saamrthylbdhH||814| [samIkSA 'rurUSati, lulUSati, pupUSati' ityAdi zabdoM ke siddhyartha iDAgama kA niSedha donoM vyAkaraNoM meM kiyA gayA hai| pANini kA sUtra hai - "sani grahaguhozca" (a0 7 / 2 / 12) / isa sUtra meM cakAra se 'uganta' kI anuvRtti hotI hai| vyAkhyAkAroM ne kahA hai ki sUtra meM antagrahaNa tathA pUrvavartI sUtra se prakRta sUtra kA yogavibhAga ye donoM hI sUtrakAra ne spaSTAvabodhArtha kie haiN| 'ru-nu' Adi dhAtuoM ke bhI grahaNArtha sUtra meM 'varNa' zabda par3hA gayA [vizeSa vacana 1. varNagrahaNaM runusnukSukSNva rtham (du0 vR0)| 2. antagrahaNaM spaSTArtham, yogavibhAgazca, cakAra uktsmuccymaatre| (du0 ttii0)| 3. udantAdiTa: pratiSedhe yeSAmatipratiSedhastadarthaM varNagrahaNamityarthaH (vi0 p0)| 4. vastutastu sani parasUtreNeD vibhASyate (bi0 ttii0)| 5. arthastu sAmarthyalabdha: (bi0 ttii0)| [rUpasiddhi] 1. ruruussti| ru + san + an + ti| 'ru zabde' (2 / 10) dhAtu se 'san' pratyaya, aniTa, dhAtu ko dvitva, "svarAntAnAM sani" (3 / 8 / 12) se dhAtugata ukAra ko dIrgha, "nimittAt pratyayavikArAgamastha: sa: Satvam" (3 / 8 / 26) se sakAra ko SakAra, "te dhAtava;" (3 / 2 / 16) se 'rurUSa' kI dhAtusaMjJA, vartamAnAsaMjJaka 'ti' pratyaya, 'an' vikaraNa tathA akaarlop| 2-7. nunuussti| nu + san + an + ti| 'susnuussti| snu + san + an + ti| cukssuussti| kSu + san + an + ti| cukssnnuussti| kSNu + san + an + ti| pupUSati / pU + san + an + ti| lulUSati / lU + san + an + ti||814| 815. ivantarddhabhrasjdanbhuzriyUrNabharajJapisanitanipatidaridrAM vA [3 / 7 / 33] [sUtrArtha 'san' pratyaya ke pare rahate 'ivanta, Rdh, bhrasja, danbha, zri, yu, Urgu, bhar, jJapa, san, tan, pat, daridrA' dhAtuoM se uttara meM iDAgama vikalpa se hotA hai||815| [du0 vR0] eSAM sani pare iD bhavati vaa| ivanta-dideviSati, duyuussti| Rdhu-adidhiSati, iirtyti| bhrasj - bibhrajjiSati, bibhrkssti| danbhu-didambhiSati, dhipsati, dhiipsti| zriJ -
Page #454
--------------------------------------------------------------------------
________________ 416 kAtantravyAkaraNam zizrayiSati, shishriissti| yu-yiyaviSati, yuyUSati / UrguJ - proNunaviSati, pronnunuussti| bhar-bibhariSati, bubhuussti| jJapa-jijJapayiSati, jiipsti| sanu-sisaniSati, sissaasti| tanutitaniSati, titaaNsti| patla-pipatiSati, pitsti| daridrA-didaridriSati, didridraasti| bhrasjabhRyUNAmaprApte vibhaassaa||815| [du0 TI0] iv0| sniitynuvrtte| bharetyanA nirdezAd 'bhRJ bharaNe' (1 / 597) iti bhauvAdikasya grahaNam / sisvariSati, susvuupti| "svaratisUti0" (4 / 6 / 83) ityAdinA svrtervibhaassaa'styev| bhrasjabhRyUNAmiti yauteruvarNAntAt pratiSedhe sati aprApte vibhaassaa||815| [vi0 pa0] ivnt0| duvuusstiiti| "cchvoH zUTau paJcame ca" (4 / 1 / 56) iti vkaarsyott| iitiiiti| 'RdhijJapyorIritau vaktavyau' iti vacanAd Ir abhyAsalopazcA bibhRksstiiti| bhrasje jAdezo darzita ev| dhiipstiiti| "danbhericca" (3 / 3 / 41) iti Itvam / "sani cAniTi" (3 / 5 / 9) ityatra cakArAdanAmino'pi kvaciditi vcnaadnussngglopH| yiyvisstiiti| "uvarNasya jAntastha0" (3 / 3 / 27) ityAdinA abhyaas-ukaarsyekaar:| bibhrisstiiti| sUtre 'bhara' ityanA nirdezAt 'bhR bharaNe' (1 / 597) iti bhauvAdikasya grahaNam / Du bhRJastu nityam - bubhuussetiiti| jiipstiiti| RdhinA tulyaM lakSaNam / sissaastiiti| "dhuTi khanisanijanAm" (4 / 1 / 71) ityatra "sani ca" (3 / 5 / 9) iti vacanAdAttvam / titaaNstiiti| "haniGgamorupadhAyAH" (3 / 8 / 13) ityatra 'titAMsati, titaniSati iti vA vaktavyam' iti pakSe dIrghatvam / pitstiiti| "sani mimI0" (3 / 3 / 39) ityAdinA svarasyes abhyaaslopshc| "skoH saMyogAdyorante ca" (3 / 6 / 54) iti skaarlopH| bhrsjerityaadi| anyeSAM prApta ityarthAduktam / / 815 / [bi0 TI0] ivntH| nanvatra vAgrahaNaM kimartham, bhrasbhRyUNAM grahaNenaiva vikalpopalabdhiH, "siddhe satyArambhaH' (kA0 pari0 59) iti nyAyAt / na ca vaktavyaM niyamArtham / ukArAntAnAM madhye yudhAtoreva, uvarNAntAccetyatra doSAd vyAvRttirnAstItyato vikalpa: syAt / jJApakaM tu na bhavatyeva? satyam / parayogeNAtra vA gamyate iti| "uvarNAntAcca" (3 / 7 / 32) ityAdau vikalpaM bodhayiSyati, tannirAsArtha vAgrahaNam / athavA uttarArthaM kriyamANaM vAgrahaNam, iha tvetadartham / / 815 / [samIkSA 'dideviSati-duyUSati, didambhiSati-dhipsati' Adi zabdarUpoM ke siddhyartha donoM vyAkaraNoM meM vaikalpika iDAgama kiyA gayA hai| pANini kA sUtra hai - "sanIvantardhabhrasjadambhuzrisvRyUrNabharajJapisanAm' (a0 7 / 2 / 49) / pAThAntara meM 'tan, pat, daridrA' dhAtuoM kA bhI pATha dekhA jAtA hai| 'svR' dhAtu se vaikalpika iDAgama ke sambandha
Page #455
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIye AkhyAtAdhyAye saptamaH iDAgamAdipAdaH 417 meM TIkAkAra ne kahA hai ki vaha to "svaratisUti 0" (4 / 6 / 83) sUtra dvArA hI siddha hai, ataH prakRta sUtra meM 'svR' dhAtu nahIM par3hI gaI hai| [vizeSa vacana ] 1. yauteruvarNAntatvAt pratiSedhe satyaprApte vibhASA (du0 ttii0)| 2. RdhijJapyorIritau vaktavyAviti vacanAdIr abhyAsalopazca (vi0 pa0 ) / 3. dhiipstiiti| ityatra cakArAdanAmino'pi kvaciditi vacanAdanuSaGgalopaH ( vi0 pa0 ) / 4. 'siddhe satyArambhaH' iti nyAyAt ( bi0 TI0 )| 5. athavA uttarArthaM kriyamANaM vAgrahaNam, iha tvetadartham (bi0 TI0) / [rUpasiddhi] 1. dideviSati, dudyUSati / div + iT + san + an + ti| devitumicchti| 'divu krIDAvijigISAvyatrahAradyutistutikAntigatiSu' (3 / 1) dhAtu se icchArtha meM "dhAtorvA tumantAdicchatinaikakartRkAt ' ( 3 / 2 / 4) se 'san' pratyaya, prakRta sUtra se iDAgama, dvitva, abhyAsasaMjJA, vakAralopa, dhAtu kI upadhA ikAra ko guNa, sakAra ko SakAra, 'dideviSa' kI dhAtusaMjJA, 'ti' pratyaya, an vikaraNa tathA akAra kA lopa / - iDabhAvapakSa meM 'div' dhAtu se 'san' pratyaya, dvirvacanAdi, 'ti' pratyaya, "chvoH zUTau paJcame ca' (4|1|56 ) se 'va' ko 'U', ikAra ko yakAra, dhAtusaMjJA, ti-pratyaya, an vikaraNa tathA akAra - lopa / 2. ardidhiSati, iirtsti| Rdh + iT + san + an + ti| 'Rdhu vRddhau' (3 / 79; 4 / 20) dhAtu se 'san' pratyaya, dhAtugata RkAra ko guNa, prakRta sUtra se iDAgama, "svarAderdvitIyasya" (3 / 3 / 2) se 'dhi' ko dvitva, abhyAsasaMjJA, abhyAsagata dhakAra ko DhakAra, sakAra ko SakAra, 'ardidhiSa' kI dhAtusaMjJA, ti-pratyaya, an -vikaraNa tathA akAra kA lopa / iDAgama ke abhAva meM 'RdhijJapyorIritau vaktavyau' isa vacana se R ko Ir tathA abhyAsalopa hone para 'Irtsati' prayoga / 3. bibhrajjiSati, bibhrakSati / bhrasj + iT + san + an + ti| 'bhrasja pAke' (5/4) dhAtu se san pratyaya, iDAgama, dvirvacanAdi tathA sakAra ko jkaar| iDAgama ke abhAva meM sakAra kA lopa, jakAra ko SakAra tathA SakAra ko kakAra, bhRjAdeza hone para 'bibhRkSati' / + + 4. didambhiSati, dhipsati, dhIpsati / danbh + iT san an ti| 'danbhu dambhe' (4 / 19) se san, dvirvacanAdi / iDabhAvapakSa meM "danbhericca " ( 3 | 3 | 41 ) se ittvaIttva tathA abhyaaslop| + 5. zizrayiSati, zizrISati / zri 1 iT + san + an ti| 'zriJ sevAyAm' (1/604) se san, dvirvacanAdi / iDabhAvapakSa meM "svarAntAnAM sani" (3 / 8 / 12) se dhAtugata ikAra ko dIrgha /
Page #456
--------------------------------------------------------------------------
________________ 418 kAtantravyAkaraNam 6. yiyaviSati, yuyuussti| yu + iT + san + an + ti| 'yu mizraNe' (2 / 6) se san, dvirvcnaadi| iDabhAvapakSa meM ukAra ko diirgh| 7. proNunaviSati, pronnunuussti| pra + UrNa + iT + san + an + ti| 'pra' upasargapUrvaka 'UrguJ AcchAdane' (2 / 64) se san, iT, dvirvcnaadi| iDabhAvapakSa meM ukAra ko diirgh| 8. bibhariSati, bubhuussti| bhR + iT + san + an + ti| 'bhRJ bharaNe' (11597) se san, iTa, dvirvcnaadi| iDabhAvapakSa meM "uroSThyopadhasya ca" (3 / 5 / 43) se RkAra ko 'ur' aadesh| 9. jijJapayiSati, jiipsti| jJap + iT + san + an + ti| 'jJapa mAnubandhazca' (9 / 54) se san, iTa, dvirvcnaadi| iDabhAvapakSa meM "RdhijJapyorIritau'' isa vacana ke anusAra jJapdhAtugata akAra ko ikAra tathA usako diirgh| 10. sisaniSati, sissaasti| san + iT + san + an + ti| 'SaNu dAne' (7 / 2) dhAtu se san, iTa, dvivcnaadi| iDabhAvapakSa meM "sani ca" (3 / 5 / 9) se nakAra ko aattv| 11. titaniSati, titaaNsti| tan + iT + san + an + ti| 'tanu vistAre' (71) dhAtu se san, iTa, dvirvcnaadi| iDabhAvapakSa meM dhAtugata akAra ko dIrgha tathA nakAra ko anusvaar| 12. pipatiSati, pitsti| pat + iT + san + an + ti| 'pala patane' (1 / 554) dhAtu se san, iTa, dvicnaadi| iDabhAvapakSa meM "sani mimImAdArabhalabhazakapatapadAmis svarasya' (3 / 3 / 39) se akAra ko is tathA abhyaaslop| 13. didaridriSati, didridraasti| daridrA + iT + san + an + ti / 'daridrA durgatau' (2 / 37) dhAtu se san, iTa, dvirvcnaadi| iDabhAvapakSa meM AkAralopa kA abhAva / / 815 / 816. bhuvaH sijluki [3 / 7 / 34] [sUtrArtha sic pratyaya kA lopa hone para 'bhU' dhAtu se uttara meM iDAgama nahIM hotA hai / / 816 / [du0 vR0] bhuvo dhAtoH sijluki sati neD bhavati / abhUt , abhUtAm / sijlukIti kim ? vyatyabhaviSTa / / 816 / [du0 TI0] bhuvaH / nanu bhuvo lukIti kRte arthAdiha sica evAvasIyate / bobhaviteti / cekrIyitaluki iD bhavatyeva, ekasvarAd bhuvo vihitamasArvadhAtukamiti vihitavizeSaNAt? satyam / pratipattigauravaM syAt / / 816 /
Page #457
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIye AkhyAtAdhyAye saptamaH iDAgamAdipAdaH 419 [fao to] bhuvaH / nanvatra vAgrahaNaM kathaM na vartate ? satyam, pRthagyogAt / anyathA bhuvaH sijlukIti uktaM syAt / nanvanena kiM pramANam, 'luglope na pratyayakRtam' (kalApa0 222 / 69) iti bhaviSyati ? satyam / parasya na luglopa iti / nanu prAgiT kathaM na syAt 'AgamAdezayorAgamavidhirbalavAn' (kA0 pari0 40 ) iti nyAyAllopasyAdezatvAt paratvAcca ? satyam / luglopayorvizeSaNatvAt / yattu paryAyatvAdityuktam, tadapi lukzrutaM kAryaM lope syAt, lopakRtaM tu kAryaM luki na syAt / yadapi luglopa iti lope prasajyeta tadapi tatra lopa iti cihnitatvAnna lope, anyathA lukIti kRtaM syAt kiM lopa ityanena / ata eva luglopayorvizeSapratipattyarthamityuktam / ato'syAdezatvAbhAvAnna prAgiT / yadi ca paratvamityuktaM tathApi nityatvena lopasya balavattvam anavakAzatvAcca / / 816 / [samIkSA] 'abhUt, abhUtAm' Adi prayogoM meM iDAgama donoM hI vyAkaraNoM meM nahIM kiyA jAtA hai / pANini dvArA iDAgama ke niSedha kA spaSTa nirdeza prApta nahIM hai / parantu "ekAca upadeze'nudAttAt" (a0 7 / 2 / 10) sUtra kI vyAkhyA meM sarvaprathama jo yaha nirdhAraNa kiyA gayA hai- 'aniT svarAnto bhavatIti dRzyatAm' isake bala se vizeSa sthiti meM 'bhU' dhAtu ko bhI aniT kahA jA sakatA hai / [vizeSa vacana ] 1. pratipattigauravaM syAt (du0 TI0) / 2. luglopayorvizeSaNatvAt ( bi0 TI0 ) / 3. luglopayorvizeSapratipattyartham (bi0 TI0) / 4. yadi ca paratvamityuktam, tathApi nityatvena lopasya balavattvam anavakAzatvAcca (bi0 TI0 ) / [rUpasiddhi] - 1. abhUt / aT + bhU + sic + di / 'bhU sattAyAm ' (1 / 1) dhAtu se adyatanIvibhaktisaMjJaka parasmaipada pra0 pu0 e0 va0 'di' pratyaya, "aD dhAtvAdirhyastanyadyatanIkriyAtipattiSu" ( 3 / 8 / 16 ) se dhAtupUrva aDAgama, "sijadyatanyAm" (3 / 2 / 24) se 'sic' pratyaya, "hrasvAccAniTaH" (3 / 6 / 52 ) se usakA lopa, prakRta sUtra se iDAgama kA pratiSedha tathA "padAnte dhuTAM prathamaH" (3 / 8 / 1) se dakAra ko takArAdeza / sic + + 2. abhUtAm / aT + bhU tAm / 'bhU sattAyAm ' (1/1) se adyatanIsaMjJaka pra0 pu0-dviva0 'tAm' pratyaya tathA zeSa prakriyA pUrvavat // 816 / 817. sRvRbhRstudruzruzruva eva parokSAyAm [3 / 7 / 35] [sUtrArtha] parokSAsaMjJaka pratyaya ke pare rahate 'sR, vR, bhR, stu, dru, zru, sru' ina sabhI dhAtuoM ke uttara meM iDAgama nahIM hotA hai || 817 |
Page #458
--------------------------------------------------------------------------
________________ 420 kAtantravyAkaraNam [du0 vR0] ebhya eva parokSAyAmaniD bhvti| sR-sasRva, ssRm| vRG , vRJ vA-vavRvahe, vvRmhe| Du bhRJ ,bhRJ vA-babhRva, babhRma / STuJ - tuSTuva, tussttum| dru-dudruva, dudrum| zru-zuzruva, shushrum| sru-susruva, susrum| ebhya eveti kim ? peciva, zekiva, dadiva, randhiva, nezivA radhAditvAd vibhASApi baadhyte| paratvAd vikalpa ityeke - rarandhiva, redhveti / / 817 / [du0 TI0] sRvR0| vizeSAbhAvAt sAmAnyagrahaNam ityAdi / vRbRnyiti| vRvRoH parokSAyAM prApte iT prtissidhyte| satyekavAkye khalvevazabdena sambandho vRgrahaNantu na pRthgucyte| lAghavAyeti / srAdInAM tu siddhe pratiSedhe yukto niyama iti pacAdibhyaH punariTa; prasaGgo bhvti| evagrahaNaM prakRtiniyamanirAsArthama, anyathA srAdInAM parokSAyAmeva neD bhavati 'sartA, bhartA' itIT syAt / 'peciva, zekiva' ityatra na syAt / atha 'Tuba stutau' (2065) iti neTo gaNakAro nirdezaM vidhatte, ato viparItaniyamo na bhavati ityyuktmev| yasmAdevagrahaNenAtra vyAptiravadhAryate, tena kRtprakaraNalakSaNApi radhAdilakSaNavibhASA vyAvRtyate ityAha- rrndhiveti| paratvAd iti eke'nye / redhveti| "asyaikavyaJjana0" (3 / 4 / 51) ityAdinA etvamabhyAsalopazca, naitad bhASyasammatam / / 817 / [vi0 pa0] svH| evagrahaNAnna viparItaniyamaH - ebhya evetyaadi| tena "pacivaci0" (3 / 7 / 18) ityAdinA pratiSiddho'pITa puna: parokSAyAM prtiprsuuyte| "asyaikavyaJjana0" (3 / 4 / 51) ityAdinA etvam abhyaaslopshc| rrndhiveti| "raghiyabhoH svare" (3 / 5 / 32) iti nakArAgamaH // 817 / [bi0 TI0] sRvR0 / nanvatra evagrahaNena kiM prayojanam, yAvatA siddhAdeva niyamo gamyate, yadi parayogeNetyucyate tat tenaiva nirastam, tatraiva vAgrahaNAbhAvAt ? satyam / evagrahaNaM jJApayati kvacidatrApyaniT syAt, tena 'na jagAma game_tovRkSAditi na paJcamI' iti siddham / / 817 / ||iti zrIbilvezvaraTIkAyAmAkhyAte tRtIyAdhyAye saptamaH iDAgamAdipAdaH smaaptH|| [samIkSA 'sasRma, zuzruma, tuSTuva' ityAdi zabdarUpoM ke siddhyartha donoM hI vyAkaraNoM meM iDAgama kA niSedha kiyA gayA hai| pANinIya sUtra meM 8 dhAtuoM kA pATha hai - "kRsRbhRvRstudrusuzruvo liTi" (a0 7 / 2 / 13). / kAtantrakAra ne 'kR' dhAtu se iDAgamaniSedhArtha pRthak sUtra banAyA hai, ata: prakRta sUtra meM 7 hI dhAtue~ paThita haiN| [vizeSa vacana] 1. radhAditvAd vibhASA'pi bAdhyate, paratvAd vikalpa ityeke (du0 vR0) /
Page #459
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIye AkhyAtAdhyAye saptamaH iDAgamAdipAdaH 2. evagrahaNaM prakRtiniyamanirAsArtham (du0 TI0 ) / 3. atha STuJ stutAviti neTo gaNakAro nirdezaM vidhatte, ato viparItaniyamo na bhavati (du0 TI0 ) / 4. evagrahaNenAtra vyAptiravadhAryate 421 naitad bhASyasammatam (du0 TI0 ) / 5. evagrahaNAnna viparItaniyama: ( vi0 pa0 ) / 6. evagrahaNaM jJApayati - kvacidatrApyaniT syAt (bi0 TI0 ) / [rUpasiddhi] 1-2. sasRva, sasRma / sR + parokSA va ma / 'sR gatau' (1 / 274) dhAtu se parokSAvibhaktisaMjJaka uttamapuruSa dviva0 'va' evaM ba0 va0 'ma' pratyaya, dvirvacanAdi tathA prakRta sUtra se aniT / 3 - 4. vavRvahe, vavRmahe / vR + parokSA- vahe, mahe / 'vRJ varaNe, vRG sambhaktau' (4 / 8; 8 / 51) dhAtu se parokSAsaMjJaka uttamapuruSa dviva0 'vahe' tathA ba0 va0 - 'mahe' pratyaya, dvirvacanAdi tathA prakRta sUtra se iDAgama kA niSedha / - 5-6. babhRva, babhRma / bhR + parokSA va ma / 'bhRJ bharaNe, Du bhRJ dhAraNapoSaNayoH' (1 / 597; 2 / 85 ) dhAtu se parokSAsaMjJaka uttamapuruSa dviva0 'va' pratyaya evaM ba0 va0 'ma' pratyaya, dvirvacanAdi tathA iDAgama kA pratiSedha / 7- 8. tuSTuva tuSTuma / stu + parokSA va, ma / 'STuJ stutau' (2 / 65) dhAtu se parokSAsaMjJaka uttamapuruSa- dviva0 'va' evaM ba0 va0 'ma' pratyaya, dvirvacanAdi tathA iDAgama niSedha / + 9-10. dudruva, duguma / dru parokSA va ma / 'dru gatau, drujighAMsAyAm' (1 / 279; 4 / 17) dhAtu se parokSAsaMjJaka uttamapuruSa dviva0 'va' evaM ba0 va0 'ma' pratyaya, dvirvacanAdi tathA aniT / 11-12. zuzruva, zuzruma / zru + parokSA va ma / 'zru zravaNe' (1 / 278) dhAtu se parokSAsaMjJaka uttamapuruSa - dviva0 'va' evaM ba0 va0 'ma' pratyaya, dvirvacanAdi tathA prakRta sUtra se iDAgama kA pratiSedha / - 13-14. susruva, susruma / sru + parokSA va ma / 'sru gatau ' (1 / 279) dhAtu se parokSAsaMjJaka uttamapuruSa - dviva0 'va' evaM ba0 va0 'ma' pratyaya, dvirvacanAdi evaM prakRta sUtra se iDAgama kA niSedha // 817 | 818. thalyRkArAt [3 / 7 / 36 ] [ sUtrArtha ] parokSAsaMjJaka 'thal' pratyaya ke pare rahate RkArAnta dhAtu se iDAgama nahIM hotA hai ||818| [du0 vR0] RkArAntAd dhAtosthali neD bhavati / dadhartha, jahartha / thalIti kim ? dadriva, dadrima / RkArAntAditi kim ? stRJ - tastaritha /
Page #460
--------------------------------------------------------------------------
________________ 422 kAtantravyAkaraNam nityAtvatAM svarAntAnAM sRjidRzozca veTa thali / tRci nityAniTaH syuzced vRvye'dAM nityamiTa thli|| papaktha, pecitha / papAtha, papitha / cicetha, cicayitha / sasraSTha, sasarjitha / dadraSTha, dadarzitha / taci yo'kAravAn nityAniT iti vizeSaNAt / adeghasla - jaghasitha / vejo vayi: - uvayitha / anjervikalpeTtvAt - AnaJjitha, Aritha, vavaritha, vivyayitha, Aditha / / 818 / [du0 TI0] thali0 / nityAtvatAmityAdi / nityazcAsAvacceti karmadhArayaH / sa vidyate yeSAmiti vantuH / upadezakAle ye'kAravantaH ityarthaH / te ca nityAtvantaH svarAntAzca sRjidRzau ca tRci viSaye nityAniTo yadi bhaveyurityartha: / vRvye'dAmiti / vRJo'teriyartezca vyejo'dshcetyrthH| vRjatyoMnitye prApte pratiSedhe prApte'divyeorvibhASAyAM prAptAyAM nitymucyte| zloke punasthalagrahaNaM spaSTArtham / naitad vaktavyam, vAgrahaNamanantaraM pUrvasUtrAd vyavasthivibhASAtvenAnuvartayitavyam, evaM sati thalyUkArAditi vacanaM nityArtham / tathA 'tuSTotha, dudrotha, shushroth'| vibhASA na bhavati / ekasvarAdhikArAcca - jajAgaritha / / 818 / [vi0 pa0] thalya0 / nityAtvatAmityAdi / nityazcAsAvacceti nityAt, sa vidyate yeSAM te nityAtvantaH / upadezAvasthAyAmakArAntA ye dhAtava ityarthaH / kIdRzAnAmeSAM thali veDityAha - 'taci nityAniTa: syazca' ityAdi / tuci viSaye nityAtvanta: svarAntAzca sajidRzo ca yadi sarve nityamaniTo bhaveyurityartha: / vRvye'dAmiti / 'vRJ varaNe, R prApaNe, R gatau, vye saMvaraNe, ada psA bhakSaNe' (4 / 8; 1 / 275; 2 / 74; 1 / 612; 2 / 1) ityeteSAmityarthaH / tadetanna vaktavyam "ivantarddha0" (3 / 7 / 33) ityato maNDUkaplutyA vA'dhikArAt siddhamiti / papitheti / "iTi ca'' (3 / 4 / 28) ityAkAralopaH, 'tRci' ityAdau "vA parokSAyAma, veJazca vayiH" (3 / 4 / 80, 81) iti vacanAbhyAM parokSAyAmAdezavidhAnamiti kuto ghaservayezca tRci nityamakArayogo'niTatvaM ceti vayerabhyAse "parokSAyAmabhyAsasyobhayeSAma" (3 / 4 / 4) ityanena samprasAraNam , "tasmAnAgamaH" (3 / 3 / 19) ityAdinA'JjernakArAgamaH, "na tryayateH parokSAyAm" (3 / 4 / 21) iti pratiSedhavacanAd vyaJaH sandhyakSarAntalakSaNamAtvaM na bhavati / / 818 / [samIkSA) 'dadhartha, jahartha, sasmartha, dadhvartha' ityAdi zabdarUpoM meM iDAgama kA niSedha donoM vyAkaraNoM meM kiyA gayA hai| pANini kA sUtra hai - "Rto bhAradvAjasya' (a0 7 / 2 / 63) / yahA~ AcArya bhAradvAja ke nizcayAnusAra niSedha sUcita kiyA gayA hai| arthAt RkArAnta dhAtuoM se hI iDAgama kA niSedha bhAradvAja ke anusAra jAnanA cAhie, ata: 'yayitha, pecitha' Adi meM iDAgama kA niSedha nahIM hogaa| [vizeSa vacana] 1. nityaatvtaamityaadi| ......... upadezakAle ye'kAravanta ityartha: (du0 ttii0)|
Page #461
--------------------------------------------------------------------------
________________ 423 tRtIye AkhyAtAdhyAye saptamaH iDAgamAdipAdaH 2. zloke punasthalgrahaNaM spaSTArtham (du0 TI0) / 3. evaM sati thalyUkArAditi vacanaM nityArtham (du0 ttii0)| 4. nityAtvantaH / upadezAvasthAyAmakArAntA ye dhAtava ityarthaH (vi0 p0)| 5. "ivantarddha' ityato maNDUkaplutyA vA'dhikArAt siddhamiti (vi0 pa0) / [rUpasiddhi] 1. dadhartha / dhR + parokSA - thal / 'dhRJ dhAraNe' (1 / 599) dhAtu se parokSAvibhaktisaMjJaka ma0 pu0- e0 va0 'thal' pratyaya, "caNparokSAcekrIyitasananteSu' (3 / 3 / 7) se 'dhR' ko dvirvacana, pUrvavartI 'dhR' kI "pUrvo'bhyAsaH" (3 / 3 / 4) se abhyAsasaMjJA, "RvarNasyAkAraH' (3 / 3 / 16) se abhyAsasaMjJaka 'dhR' dhAtugata RkAra ko akAra, "dvitIyacaturthayoH prathamatRtIyauM' (3 / 3 / 11) se dh ko d, "nAmyantayordhAtuvikaraNayorguNaH'' (3 / 3 / 1) se 'dhR' dhAtugata RkAra ko guNa-ar tathA prakRta sUtra se iDAgama kA pratiSedha / 2. jahartha / ha + parokSA - thala / 'haJ haraNe' (1596) dhAtu se parokSAvibhaktisaMjJaka ma0 pu0 - e0 va0 'thal' pratyaya, dvirvacanAdi, "ho jaH' (3 / 3 / 12) se hakAra ko jakAra tathA iDAgama kA pratiSedha / / 818 / 819. kRJo'suTaH [3 / 7 / 37] [sUtrArtha parokSA-vibhakti ke pare rahate suDAgamarahita 'kR' dhAtu ko iDAgama nahIM hotA hai||819| [du0 vR0] asuTaH kRJaH parokSAyAM thali ca neD bhvti| cakRva, cakRma, cakartha / asuTa iti kim ? saJcaskariva, saJcaskarima, saJcaskaritha / syasijAzIHzvastanISu bhAvakarmArthikAsu c| svarahanagrahadazAmiD vejvacca / / iti vaktavyam / ceSyate, cAyiSyate / dAsyate, dAyiSyate / aceSyata, acAyiSyata / adAsyata, adAyiSyata / haniSyate, ghAniSyate / ahaniSyata, aghAniSyata / grahISyate, grAhiSyate / agrahISyata, agraahissyt| drakSyate, darziSyate / adrakSyata, adarziSyata / sici ca - aceSAtAma, acAyiSAtAm / adiSAtAma, adAyiSAtAm / avadhiSAtAm, aghAniSAtAm / agrahISAtAma, agrAhiSAtAm / adRkSAtAm, adarziSAtAm / AziSi ca - ceSISTa, cAyiSISTa / dAsISTa, dAyisISTa / vadhisISTa, ghAnisISTa / grahISISTa, grAhiSISTa / drakSISTa, darziSISTa / zvastanyAM ca - cetA, cAyitA / dAtA, dAyitA / hantA, ghAnitA / grahItA, grAhitA / draSTA, darzitA / ijvadbhAvAdiTastu kAritalopaH syAt - kArayiSyate, kAriSyate / corayiSyate, coriSyate / mAnubandhAnAM hrasvo nityaM gamiSyate // 819 /
Page #462
--------------------------------------------------------------------------
________________ 424 kAtantravyAkaraNam [du0 TI0] kRJo0 / srAdiniyamAditi prApte pratiSedhArtham, iha tu parokSAnuvartate vishessaatidisstttvaat| nanvanantarasthaliti "thali ca" (3 / 4 / 52) iti yad vRttAvuktam, tanmandadhiyAM sukhaarthmev| sasuTaH pUrveNa pratiSedhe prApte'suD ityucyate 'kRJo'saH' iti siddhe na vidyate sakAro yasyeti yad asuTo grahaNaM tat spaSTArtham / sysijaashiirityaadi| iD vibhASayA bhavati sa ca ic pratyaya ivetyarthaH / 'aghAniSAtAm, ghAniSISTa' iti ijvadbhAvavidhAnasAmarthyAd vadhirAdezo na bhavati / vaktavyaM vyAkhyeyam / kecidicchanti kecinecchantItyubhayaM pramANIkRtya pareNa sUtraM kRtamidamityarthaH / / 819 / [vi0 pa0] kRJaH / srAdiniyamAdiTi prApte pratiSedha ucyate / thali tu thlyRkaaraaditi| iha thalo vizeSAtidiSTatvAt parokSAnuvartate, na tvnntrsthliiti| yacca tadgrahaNena gRhItasya thalo vRttau vivaraNaM tattu sukhArthameva / syasijAzIrityAdi / icpratyayavadiDAgamo vibhaassetyrthH| vaktavyaM vyAkhyeyam / ihApi vAzabdAnuvRttyA siddhamityarthaH / ickAryaM punarvRddhirAyirAdezo hnterghH| upadhAyA dIrgha ityAdikamiha veditavyam / hantestu pakSe "hantervadhirAziSi, adyatanyAM ca" (3 / 4 / 82,83), iti vadhirAdezaH / mAnabandhAnAmityAdi / etadapi vAzabdAdeva, anyathA "ici vA" (3 / 4 / 66) iti vikalpa eva syAt / anye tu 'gAmiSyate' ityapi manyante / pakSe gamiSyate iti||819| [samIkSA] 'cakRva, cakRma, cakartha' ityAdi zabdarUpoM ke siddhyartha donoM vyAkaraNoM meM aniT kA vidhAna kiyA gayA hai / pANini kA sUtra hai - "kRsRbhRvRstudrusruzruvo liTi" (a0 7 / 2 / 13) / 'kR' dhAtu ke viSaya meM vArttikakAra ne kahA hai ki suDAgamarahita hI 'kR' dhAtu ko iT - niSedha hogA, 'saMcaskariva-saMcaskarima' meM suDAgama ke kAraNa iDAgama pravRtta ho jAegA- "kRJo'suTa iti vaktavyam (vA0), sasuTakasyeDAgamo yathA syAt - saMcaskariva, saMcaskarima" (kAzikA 7 / 2 / 13) / yahI kAraNa hai ki isa vizeSatA ke kAraNa kAtantrakAra ne 'kR' dhAtu se iDAgamaniSedhArtha sUtra 3 / 7 / 36 se bhinna prakRta sUtra banAyA hai| [vizeSa vacana 1. mAnubandhAnAM hrasvo nityam (du0 vR0)| 2. thali ceti yad vRttAvuktaM tanmandadhiyAM sukhArthameva (du0 TI0) / 3. yad asuTo grahaNaM tat spaSTArtham (du0 TI0) / 4. kecidicchanti, kecinnecchantItyubhayaM pramANIkRtya pareNa sUtraM kRtam idamityarthaH __ (du0 ttii0)| 5. yad vRttau vivaraNaM tattu sukhArthameva (vi0 pa0) / 6. vaktavyaM vyAkhyeyam / ihApi vAzabdAnuvRttyA siddhamityarthaH (vi0 p0)| 7. anye ta 'gAmiSyate' ityapi manyante (vi0 p0)| .
Page #463
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIye AkhyAtAdhyAye saptamaH iDAgamAdipAdaH 425 [rUpasiddhi 1. cakRva / kR + parokSA - va / 'Du kRJ karaNe' (77) dhAtu se parokSAvibhaktisaMjJaka u0 pu0 - dviva0 'va' pratyaya, dvirvacanAdi tathA prakRta sUtra se iDAgama kA pratiSedha / 2. cakRma / kR + parokSA-ma / 'Du kRJ karaNe' (7 / 7) dhAtu se parokSAvibhaktisaMjJaka u0 pu0 - ba0 va0 'ma' pratyaya tathA anya prakriyA pUrvavat / / 3. cakartha / kR + parokSA - thala / 'Du kRJ karaNe' (7 / 7) dhAtu se parokSAsaMjJaka ma0 pu0 - e0 va0 'thal' pratyaya tathA anya prakriyA prAya: pUrvavat / / 819 / 820. suD bhUSaNe samparyupAt [3 / 7 / 38] [sUtrArtha] bhUSaNa artha kI vivakSA meM 'sam - pari - upa' upasargoM ke bAda Ane vAlI 'kR' dhAtu se pUrva meM suTa kA Agama hotA hai / / 820 / [du0 vR0] bhUSaNe'rthe samparyupAt parasya kRJaH suddaadirbhvti| saMskartA, saJcaskAra, smskaarssiit| pariSkartA, paricaskAra, paryaskArSIt / aDabhyAsavyavadhAne'pi sstvmissyte| upaskartA, upacaskAra, upaaskaarssiit| evaM samavAye'pi vaktavyam / bhUSaNasamavAyAbhyAmanyatrApi dRzyate / sNskRtmidmnitymiti| upAt pratiyatnavikRtavAkyAdhyAhAreSu vaktavya: / asipatrasyopaskurute,upaskRtaM bhuGkte / vikRtaM bhuGkte ityrthH| upaskRtaM jlpti| vAkyAdhyAhAraM jalpatItyarthaH / / 820 / ||iti daurgasiMhyAM vRttAvAkhyAte tRtIyAdhyAye saptamaH iDAgamapAdaH smaaptH|| [du0 TI0] suTa0 / kathaM puna: kRJaH kAt pUrvo'vasIyate ? satyam, iDAgamo'sArvadhAtukasyAdirityata: AdigrahaNAnuvRtterityAha - kRJaH suddaadirbhvtiiti| ukAra uccAraNArthaH / DhakAro'pi sukhAvabodhArtha ev| DhakAreNa vinA repheNa bhavitavyamiti nAsti lAghavam / evaM saMskaroti, pariSkaroti, upaskaroti kanyAm , bhUSayatItyarthaH / samavAye'pi vaktavyamiti / vaktavyaM vyAkhyeyam / "ivantarddha" (3 / 7 / 33) ityato vibhASA bahulatvena pratipattavyeti bhaavH| tatra naH saMskRtam, tatra naH pariSkRtam, tatra na upaskRtam, smuditmityrthH| saMskRtaM vacanamiti bhAkto nirdeza:, bhUSaNe prvishti| idaM tu na sidhyatItyAha - saMskRtamityAdi / saMskRtatvenAnityameva sAdhyate, nityasya saMskArAbhAvAt / upAdityAdi / puna: puna: prayatna: pratiyatnaH / prakRteranyathAbhAvo vikRtiH| sato'rthasya sambandhopapattaye tAdavasthyAya vA gamyamAnArthasya vAkyekadezasya svarUpeNopAdAnaM vAkyAdhyAhAraH / evaM sopaskArANi sUtrANi savAkyAdhyAhArANItyarthaH / kiraterlavane upAt kiraterlavanaviSayazcedoM bhavatItyarthaH / upaskIrya madrakArA: lunntiiti| vikSipya lunntiityrthH|
Page #464
--------------------------------------------------------------------------
________________ 426 kAtantravyAkaraNam lavana iti kim ? upakirati dhAnyam / pratezca hiMsAyAm - pratiskIrNa te vRSala ! bhUyAta. upaskIrNaM te vRSala ! bhUyAt, upaskIrNaM te vRSala ! bhUyAt / hiMsAnubandhI vikSepasne bhUyAdityarthaH / apAccatuSpAdasya harSeNApaskirate vRSabhaH / harSeNa vilikhya kSipatItyarthaH / catuSpAdasyeti kim ? apakirati bAlastuSTaH / pakSiNi bhakSAya-apaskirate kukkuTo bhakSArthI / vilikhya kSipatItyarthaH / zuni cAzrayAya - apaskirate kukkura: AzrayArthI, vilikhya kSipatItyarthaH / prAt tumpatergavi-tunpa ityasya gavi kartari suDityarthaH / prastumpati gauH, prastumpati vatso mAtaram / etacca vAzabdanyAdhikRtasya bahulArthatvAt lokato vA siddham / / 820 / / / ityAcAryadurgasiMhaviracitAyAM kAtantravRttiTIkAyAmAkhyAte __ tRtIyAdhyAye saptamaH iDAgamapAdaH samAptaH / / [vi0 pa0] sutt0| adhikArasyeSTaviSayArthatvAt "iDAgamo'sArvadhAtukasyAdiH" (3 / 7 / 1) ityata AdigrahaNamanuvartate ityAha- kRJaH suDAdiriti / evamiti samavAyaH samudAya ucyate / vaktavyaM vyAkhyeyam / atrApi vAzabdo'nuvartate iti bhaavH| tatra naH saMskRtam, tatra na: pariSkRtam, tatra na upaskRtam / samuditamityarthaH / bhuussnnetyaadi| saMskRtatvenAnityatvameva sAdhyate, nityasya saMskArAyogAt / vAkyAdhyAhAraM jalpatIti sato'rthasya sambandhopabuddhyarthaM tAdavasthyakathanArthaM vA gamyamAnArthasya vAkyaikadezasya svarUpeNopAdAnaM vaakyaadhyaahaarH| evaM sopaskArANi sUtrANi bhavanti / savAkyAdhyAhArANItyarthaH / / 820 / / / iti zrImatrilocanadAsakRtAyAM kAtantravRttipaJjikAyAmAkhyAte tRtIyAdhyAye saptamaH iDAgamapAdaH samAptaH / / [samIkSA 'saMskartA, pariSkartA, upaskartA' Adi zabdarUpoM ke siddhyartha suDAgama kA vidhAna pANini tathA zarvavarmA donoM hI AcAryoM ne kiyA hai| pANini kA sUtra hai - "samparyupebhya: karotI bhUSaNe" (a0 6 / 1 / 137) / samavAya-hiMsA-pratiyatna-lavana Adi arthoM meM bhI suDAgama ke lie pANini ne sUtra banAe haiM- dra0 sUtra - 6 / 1 / 135, 136, 138, 139 Adi, inakI pUrti kAtantradurgavRtti Adi meM kI gaI hai| 'saMskRta' zabda bhI bhUSaNArthaka sUDAgama hokara niSpanna hotA hai / yahI kAraNa hai ki usakI zabdAvalI anya bhASAoM kI bhUSaNa hotI hai / phalata: vaidika-laukika saMskRta meM kie gae anuSThAna-yajJayAgAdi sArthaka mAne jAte haiM / [vizeSa vacana] 1. aDabhyAsavyavadhAne'pi satvamiSyate (du0 vR0) / 2. evaM samavAye'pi vaktavyam (du0 vR0) /
Page #465
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIye AkhyAtAdhyAye saptamaH iDAgamAdipAdaH 427 3. bhUSaNasamavAyAbhyAmanyatrApi dRzyate (du0 vR0)| 4. upAt pratiyatnavikRtavAkyAdhyAhAreSu vaktavya: (du0 vR0)| 5. ukAra uccAraNArtha:, TakAro'pi sukhAvabodhArtha eva (du0 TI ) 6. sopaskArANi sUtrANi savAkyAdhyAhArANItyarthaH (du0 ttii0)| 7. etacca tAzabdasyAdhikRtasya bahulArthatvAllokato vA siddham (du0 ttii0)| 8. adhikArasyeSTaviSayArthatvAt (vi0 p0)| 9. sato'rthasya sambandhopabuddhyarthaM tAdavasthyakathanArthaM vA gamyamAnArthasya vAkyaikadezasya svarUpeNopAdAnaM vAkyAdhyAhAraH, evaM sopaskArANi sUtrANi bhavanti savAkyAdhyAhArANItyarthaH (vi0 p0)| [rUpasiddhi 1. sNskrtaa| sam + kR + taa| 'sam ' upasargapUrvaka 'Du kRJ karaNe' (7 / 7) dhAtu se zvastanIvibhaktisaMjJaka pra0 pu0 - e0 va0 'tA' pratyaya, prakRta sUtra dvArA 'kR' se Adi meM suTa kA Agama, 'u - T ' anubandhoM kA prayogAbhAva, makAra ko anusvAra tathA dhAtugata RkAra ko guNa-ar / / 2. snycskaar| sam + kR + parokSA - aT / 'sam ' upasargapUrvaka 'Du kRJ karaNe' (7 / 7) dhAtu se parokSAvibhaktisaMjJaka pra0 pu0 - e0 va0 'aT' pratyaya, dvirvacanAdi, prakRta sUtra se suDAgama, m ko anusvAra, parasavarNa tathA dhAtugata RkAra ko vRddhi - Ar / 3. samaskArSIt / sam + aT + kR + adyatanI - di / 'sam' upasargapUrvaka 'Du kRJ karaNe' (77) dhAtu se adyatanIvibhaktisaMjJaka pra0 pu0 - e0 va0 "di' pratyaya, aDAgama, sic pratyaya, ITa kA Agama, prakRta sUtra se suDAgama, dhAtugata RkAra ko vRddhi - Ar, sakAra ko SakAra tathA dakAra ko tkaaraadesh| 4. prisskrtaa| pari + kR + taa| 'pari' upasargapUrvaka 'Du kRJ karaNe' (77) dhAtu se zvastanIsaMjJaka 'tA' pratyaya, suDAgama tathA gunnaadesh| 5. pricskaar| pari - kR + parokSA - aT / 'pari' upasargapUrvaka 'kR' dhAtu se parokSAsaMjJaka pra0 pu0 - e0 va0 'aT' pratyaya, dvivacanAdi, suDAgama tathA dhAtugata RkAra ko vRddhi - aar| 6. paryaskArSIt / pari + aT + ka + adyatanI - di / 'pari' upasargapUrvaka 'kR' dhAtu se adyatanIvibhaktisaMjJaka pra0 pu0 - e0 va0 'di' pratyaya, aDAgama, sic pratyaya, IT Agama, suDAgama, dhAtugata RkAra ko vRddhi - Ar, sakAra ko SakAra, ikAra ko yakAra tathA dakAra ko tkaaraadesh|| 820|| / / ityAkhyAte tRtIyAdhyAye samIkSAtmakaH saptamaH iDAgamAdipAdaH smaaptH||
Page #466
--------------------------------------------------------------------------
________________ 428 kAtantravyAkaraNam athAkhyAtAdhyAye tRtIye'STamo dhuDAdipAdaH 821. padAnte dhuTAM prathamaH [3 / 8 / 1] [sUtrArtha padAnta meM vartamAna dhuTsaMjJaka vargoM ke sthAna meM vargIya prathamavarNAdeza hotA hai|| 821 / [du0 vR0] padasyAnte vartamAnAnAM dhuTAM varNAnAmantaratamaH prathamo bhvti| tvannAthaH, SaNmukhAni, jJAnabhuTTIkanam,tvacchrutam , kkubbhaasH| vargaprathamalakSaNaM syAt / aleTa , aleD / AsIt, AsId / "vA virAme" (2 / 3 / 62) ityasya bAdhakatvAt prthmtRtiiyau| padagrahaNamaprakRtasyApi liGgasya parigrahArtham, tena ca dhAtorante na syAt / vadati, edhte| dhaTAmiti kim ? ahan, apacam / / 821 / [du0 TI0] pdaante0| 'tava nAthaH tvannAthaH, SaNNAM mukhAni SaNmukhAni' iti prathamatve "paJcame paJcamAMstRtIyAna vA" (1 / 4 / 2) aapdyte| jJAnabudhaSTIkanaM jJAnabhuTTIkana miti| "pararUpaM takAro lacaTavargeSu" (1 / 4 / 5) / tava zrutaM tvacchtam iti "vargaprathamebhyaH zakAraH svarayavaraparazchakAraM na vA" (1 / 4 / 3) / kakubhAM hAsaH kakubbhAsa iti| "tebhya eva hakAraH pUrvacaturthaM na vA" (1 / 4 / 4) ityAha- vrgetyaadi| liherastezca zastanyAM diH| 'yena nAprAptau yo vidhirArabhyate sa tasya bAdhakaH' (vyA0 pari042) iti virAmamAtre pakSe tRtiiyo'piityaah-aleddityaadi| AsIjjJAnamaleDadugdhamityAdau vacanAt tRtIya evaavtisstthte| pdetyaadi| nanvantagrahaNAdeva dhAtorante na bhaviSyati, anyathA dhuTA dhAturviziSyate, vizeSaNena ca tadantavidhi: syAt , tarhi prakaraNAdAkhyAtikapadasyaiva prApnotIti bhaavH| dhuTA ca yadi padaM viziSyate antagrahaNena vinA tadeva dUSaNam / dhuTAmiti vyaktirihAzeSaparigrAhiNI nyAyyA nirdishyte|| 821 / [vi0 pa0] pdaante0| prathame sati "paJcame paJcamAMstRtIyAnnavA' (1 / 4 / 2) ityAdikamapi pravartate ityAha - vargaprathametyAdi / prathame prApte "vA virAme' (2 / 3 / 62) iti vacanamucyamAnasya prathamasya bAdhakamityAha-aleDityAdi / ubhayatrApi * hastanyAM diH| ata evAnena sarvatra samAse prathamatvaM darzitam / atha "ante dhuTAM prathamaH" ityAstAm , evamapi padasyAnte bhvissyti| na ca dhAtorantagrahaNAt , anyathA yena vidhistadantasyeti siddhamityAha - padetyAdi / anyathA prakaraNatvAd AkhyAtikapadasyaiva syaadityrthH| cakAra evArthe, tenaivaantgrhnnenetyrthH||821| [bi0 TI0] pdaante0| "vA virAme' (2 / 3 / 62) iti bAdhakatvAditi vRttiH| nanu paratvAdanena padAnte bhavatu liGgAnte virAme punarvAk, vAgityAdau vA virAme syAt., naivam / padasaMjJAviSaye
Page #467
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIye AkhyAtAdhyAye'STamo ghuDAdipAdaH 429 upalabdhigrahaNena yenobhayArthI labhyate tasyaiva padatvaM saadhitmiti| ato'tra padagrahaNAd "vA virAme" (2 / 3 / 62) ityasya kva vissyH| ato nirviSayatvAd bAdhaka ityAhavA virAma ityaadi| asya punarantarvartinIM vibhaktimAzritya vissysiddhiH| ato vRttau tvanAtha iti darzitam / tad vA niravakAzatvAd vA virAme bhUte pazcAd vAgatra ityAdeviSayApattistarhi niravakAzatvAd ityeva vaktuM yujyate ? satyam / niravakAzatayA baadhktvmityrthH| yena nAprAptinyAyena bAdhakaM vyAptipakSe boddhavyam / / 821 / [samIkSA 'tvannAthaH, SaNmukhAni, kakubbhAsaH' Adi zabdoM kI siddhi-hetu kAtantrakAra tathA pANini ne samAna prakriyA hI apanAI hai| tadanusAra pANini vaikalpika anunAsikAdeza tathA jaztva Adeza karake 'agnicinnayati, agnicid nayati, vAG nayati - vAgnayati' do do rUpa siddha karate haiM / unake sUtra haiM - "yaro'nunAsike'nunAsiko vA, jhalAM jazo'nte, (a0 8 / 4 / 45,2 / 39) / jaba ki kAtantrakAra ne dakAra-DakAra Adi ke sthAna meM takAra-TakAra Adi karake "paJcame paJcamAMstRtIyAna vA" (1 / 4 / 2) se paJcama - tRtIya varNoM kA vaikalpika vidhAna kiyA hai| 'aleTa - aleD, AsIt-AsId' Adi zabdarUpoM ke anta meM prathama-tRtIya varNa kI upasthiti isalie rahatI hai, kyoMki vahA~ "vA virAme" (2 / 3 / 62) sUtra bAdhaka hone ke kAraNa eka bAra to prathama varNa kI upasthiti anivAryarUpa meM hogii| [vizeSa vacana] 1. padagrahaNamaprakRtasyApi liGgasya parigrahArtham (du0 vR0)| 2. dhuTAmiti vyaktirihAzeSaparigrAhiNI nyAyyA (du0 ttii0)| 3. athAnte dhuTAM prathama ityAstAm , evamapi padasyAnte bhaviSyanti (vi0 p0)| 4. cakAra evArthe tenaivAntagrahaNenetyarthaH (vi0 p0)| 5. niravakAzatayA baadhktvmityrthH| yena nAprAptinyAyena bAdhakaM vyaktipakSe boddhavyam (bi0 ttii0)| [rUpasiddhi 1. tvnnaathH| tvad + naathH| prakRta sUtra dvArA dakAra ko takAra tathA "paJcame paJcamAMstRtIyAn navA' (1 / 4 / 2) se takAra ko nkaaraadesh| 2. ssnnmukhaani| SaD + mukhaani| prakRta sUtra se DakAra ko TakAra tathA 1 / 4 / 2 sUtra se TakAra ko nnkaaraadesh| 3.jJAnabhuTTIkanam / jJAnabudh + TIkanam / "tRtIyAderghaDhadhabhAntasya dhAtorAdicaturthatvaM sadhvoH " (3 / 6 / 100) se bakAra ko bhakAra, prakRta sUtra se dhakAra ko takAra tathA "tavargasya SaTavargATTavarga:' (3 / 8 / 5) se takAra ko ttkaaraadesh| 4. tvacchutam / tvad + zrutam / prakRta sUtra se dakAra ko takAra, "caM ze" (1 / 4 / 6) se takAra ko cakAra tathA "vargaprathamebhya: zakAra: svarayavaraparazchakAraM na vA" (1 / 4 / 3) se zakAra ko chkaaraadesh|
Page #468
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAtantravyAkaraNam 5. kakubbhAsaH / kakub haas:| prakRta sUtra se bakAra ko pakAra, "tebhya eva hakAra : pUrvacaturthaM na vA" (1 / 4 / 4) se hakAra ko bhakAra tathA "vargaprathamAH padAntAH svaraghoSavatsu tRtIyAn " (1 / 4 / 1 ) se pakAra ko bakArAdeza / " 430 6. aleT - aleD / prakRta sUtra kA bAdhaka sUtra mAnA jAtA hai - " vA virAme " (2 / 3 / 62), ata: prathamavarNAdeza ke vaikalpika rUpa meM pravRtta hone se TakArAnta tathA DakArAnta rUpa niSpanna hote haiN| 7. AsIt, AsId / krama saM0 6 ke anusAra do rUpa sAdhu mAne jAte haiM ||821 / 822. rasakArayorvisRSTaH [3 | 8 | 2] (sUtrArtha) padAntavartI repha aura sakAra ke sthAna meM visargAdeza hotA hai / / 822 / [du0 vR0] padAnte vartamAnayo rephasakArayorvisRSTo bhavati / abibhaH, pacAvaH / padAnta iti kim ? bibhartti, Asmahe / ata evArambha iti / katham abhinastvam, abhinattvam, aruNastvam, aruNattvam ? sau padAnte'rephaprakRtyorapi vA dadhoratvaM syAt // 822 / [du0 TI0] ityAha rs0| iha padAntagrahaNaM prakaraNamapekSate, vacanAdAkhyAtikaprakaraNe padAnta evetyartha padAnta ityaadi| ata evArambha iti niyamArthaM sUtrayati / anyathA "rephasorvisarjanIyaH " (2 / 3 / 63) ityenenaiva siddhamiti bhAvaH / prakRtiniyamazcAyamanyasya niyamasyAbhAvAt / kthmityaadi| sau viSaye padAnte dakAradhakArayorvisarjanIyo na vaktavya eva "raprakRtiranAmiparo'pi " (1 / 5 / 14) iti bahulavacanena siddhamiti bhAvaH / / 822 / [vi0 pa0 ] rs0| abibhaH iti| 'Du bhRJ' (2 / 85) hyastanyA diH sirvA, juhotyAditvAd dvirvacanam / 'bhRJhAGmAGAmit" ( 3 / 3 / 24 ) ityabhyAse ikAraH, guNe kRte "vyaJjanAd disyo:' (3 / 6 / 47) lopa:, padamadhye "rephasorvisarjanIyaH " ( 2 / 3 / 63 ) ityanena kathanna bhavatItyAha--ata evArambha iti / anyathA tenaiva sarvatra siddhiriti bhAvaH / tasmAd AkhyAtaprakaraNe padAnte eveti niyamaH sAdhyate iti niyamaH / kathamityAdi / radhAditvAnnazabdaH / iha "vyaJjanAd disyoH " ( 3 / 6 / 47) iti serlope sati abhinat tvam, aruNat tvameva syAditi / parihAramAha - sAvityAdi / sau viSaye padAnte vartamAnayordakAradhakArayoH "raprakRtiranAmiparo'pi" (1 / 5 / 14) ityapizabdasya bahulArthatvavacanAd rephe sati siddhiriti bhAvaH // 822 / [samIkSA] 'abibhaH, pacAvaH' ityAdi zabdarUpoM meM repha-sakAra ko visargAdeza donoM hI vyAkaraNoM meM kiyA gayA hai| pANini kA sUtra hai "kharavasAnayorvisarjanIyaH" (a0 8 / 3 / 15) / -
Page #469
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIye AkhyAtAdhyAye'STamo ghuDAdipAdaH 431 tadanusAra kevala repha ko visargAdeza hotA hai, ataH sakAra ke sthAna meM "sasajuSo ru : " (a0 8 / 2 / 66) se 'ru' Adeza karanA Avazyaka hotA hai| kAtantrakAra ne liGgaprakaraNa meM "rephasorvisarjanIyaH ' (2 / 3 / 63) se visargAdeza kiyA hai, yahA~ punaH tadartha sUtraracanA "" - meM batAyA gayA hai * ' dhAtuprakaraNa meM padAnta meM hI visargAdeza ho, 'bibhartti, Asmahe' ityAdi apadAnta-sthaloM meM na ho / anyathA isa sUtra ke banAne kI koI AvazyakatA nahIM raha jAtI hai| [vizeSa vacana ] 1. padAnta iti kim ? bibhartti Asmahe / ata evArambha iti (du0 vR0 ) / 2. iha padAntagrahaNaM prakaraNamapekSate, vacanAdAkhyAtikaprakaraNe padAnte evetyarthaH (du0 TI0 ) / 3. ata evArambha iti niyamArthaM sUtrayati, anyathA "rephasorvisarjanIyaH" ityanenaiva siddham (du0 ttii0)| 4. prakRtiniyamazcAyam anyasya niyamasyAbhAvAt (du0 ttii0)| , " [rUpasiddhi] + 1. abibhaH / aT + bhR hyastanI di, si / 'Du bhRJ dhAraNapoSaNayoH' (2 / 85) dhAtu se hyastanIvibhaktisaMjJaka pra0 pu0 e0 va0 'di' pratyaya evaM ma0 pu0 - e0 va0 'si' pratyaya, aDAgama, an vikaraNa, dvirvacanAdi, vikaraNa kA luk "vyaJjanAd disyoH" (3 / 6 / 47) se 'di si' kA lopa, dhAtughaTita RkAra ko guNaar tathA prakRta sUtra se rakAra ko visrgaadesh| , - 2. pcaavH| pac + vartamAnA-vas / 'Du pacaS pAke' (7 / 7) dhAtu se vartamAnAvibhaktisaMjJaka uttamapuruSa-dviva0 'vas' pratyaya, anvikaraNa, "asya vamordIrghaH" (3 / 8 / 11) se anvikaraNaghaTita akAra ko dIrgha tathA prakRta sUtra se sakAra ko visargAdeza / / 822 / 823. ghaDhadhabhebhyastathortho'dhaH [3 / 8 / 3] [sUtrArtha] - - 'Du dhAJ dhAraNapoSaNayoH' (2 / 85) dhAtu ko chor3akara 'gh- Dh dh bhU' se paravartI 't - th' ke sthAna meM 'dhU' Adeza hotA hai || 823 / [du0 vR0 ] ghaDhadhabhebhyaH parayostathordho bhavati, na tu dhAJaH / adugdha, adugdhaH / alIDha, alIDhAH / abuddha, abuddhAH | alabdha, alabdhAH / adha iti kim ? dhattaH, dhatthaH / / 823 / TI0] [du0 ghddh0| anyasya kAryiNo'zrutatvAt tathoriti saptamI nAzaGkyate / caturthebhya iti kRte pratipattigauravaM syAt // 823 /
Page #470
--------------------------------------------------------------------------
________________ 432 kAtantravyAkaraNam [vi0 pa0] ___ghddhdh0| "duhadiha0' ityAdinA duhalihoH saNa vinirmuktapakSe sijapi nAstIti darzitam / budherlabhezca "dhuTazca dhuTi'' (3 / 6 / 51) iti sico lopH| dhattaH, dhatthaH iti| juhotyAditvAd dvivacanam / "abhyastAnAmAkArasya" (3 / 4 / 42) ityAkAralope "tathozca dadhAte:" (3 / 6 / 102) ityabhyAse dhatvam / / 823 / [samIkSA 'labdhum, dogdhA, alIDha, abuddha' Adi zabdarUpoM ke siddhyartha donoM vyAkaraNoM meM 't -th' ko 'dh' Adeza kiyA hai| pANini kA sUtra hai - "jhaSastatho?'dhaH" (a0 8 / 2 / 40) / pANinIya 'jhaS' pratyAhAra meM 'jh - bhU - gh - da - dh' vargIya caturtha varNa sammilita haiM, inameM se 'jh' se paravartI 't-th' ko dh Adeza kA koI udAharaNa upalabdha nahIM hotA, phalata: usakA parigaNana anAvazyaka siddha hotA hai| ata: kAtantrakAra dvArA cAra varNoM kA ullekha adhika samIcIna mAnA jaaegaa| [vizeSa vacana 1. caturthebhya iti kRte pratipattigauravaM syAt (du0 TI0) / [rUpasiddhi 1. adugdh| aT + duh + adyatanI - t| 'duha prapUraNe' (2 / 61) dhAtu se adyatanIvibhaktisaMjJaka pra0 pu0 - e0 va0 'ta' pratyaya, aDAgama, "sijadyatanyAm' (3 / 2 / 24) se 'sica' pratyaya, "dAderghaH'' (3 / 6 / 57) se dhAtughaTita hakAra ko ghakAra, prakRta sUtra se takAra ko dhakAra, "sico dhakAre'' (3 / 6 / 50) se sic kA lopa tathA gh ko 'g' aadesh| 2. adugdhAH / aT + duh + adyatanI-thAs / 'duha prapUraNe' (2061) dhAtu se adyatanIsaMjJaka ma0 pu0 - e0 va0 'thAs' pratyaya, aDAgama, sic pratyaya, hakAra ko ghakAra, thakAra ko dhakAra, sic kA lopa, ghakAra ko gakAra tathA sakAra ko visrgaadesh| 3. aliiddh| aT + lih + adytnii-t| 'liha AsvAdane' (2 / 63) dhAtu se adyatanIvibhaktisaMjJaka pra0 pu0 - e0 va0 'ta' pratyaya tathA anya prakriyA prAya: puurvvt| 4. aliiddhaaH| aT + liha - adyatanI-thAs / pUrvavat prkriyaa| 5. abuddh| aT + budh + adyatanI-ta / 'budha avagamane' (1566) dhAtu se adyatanIvibhaktisaMjJaka pra0 pu0 - e0 va0 'ta' pratyaya tathA anya prakriyA pUrvavat / 6. abuddhaaH| aT + budh + adyatanI- thAs / pUrvavat prakriyA / / 7. albdh| aT + labh - adyatanI-ta / 'Du labhaS prAptau' (1 / 472) dhAtu se adyatanIsaMjJaka 'ta' pratyaya tathA zeSa prakriyA pUrvavat / 8. albyaaH| aTa - labh - adyatanI-thAs / zeSa prakriyA pUrvavat / / 823 /
Page #471
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIye AkhyAtAdhyAye'STamo ghuDAdipAdaH 824. SaDhoH kaH se [3 / 8 / 4] 433 [ sUtrArtha ] sakAra ke pare rahate SakAra tathA DhakAra ke sthAna meM kakAra Adeza hotA hai ||824 | [du0 vR0] SaDhoH ko bhavati se pre| pekSyati, pipikSati / lekSyati, lilikssiti| se iti kim ? pinaSTi, leDhi // 824| [du0 TI0] ssddhoH| kaSayorakAra uccAraNArthaH / SakArasya sthitireva prAptA, DhakArasya "aghoSeSvaziTAM prathama:" (3 / 8 / 9) iti vacanam / pekSyatIti / 'piSTa saMcUrNane ' ( 6 / 12) / lekssytiiti| 'liha AsvAda' (2 / 63) ||824| [samIkSA] 'vivakSati, lekSyati, pekSyati' ityAdi zabdarUpoM ke siddhyartha SakAra - DhakAra ko kakArAdeza kA vidhAna donoM hI zAbdika AcAryoM ne kiyA hai| pANini kA sUtra " SaDhoH kaH si" (a0 8 / 2 / 41) / yahA~ ubhayatra samAnatA hI hai| hai [vizeSa vacana ] 1. kaSayorakAra uccAraNArtha : (du0 TI0 ) / [rUpasiddhi] 1. pekssyti| piS + syti| 'piSTa saMcUrNane ' ( 6 / 12) dhAtu se bhaviSyantIvibhaktisaMjJaka pra0 pu0 - e0 va0 'syati' pratyaya, "nAminazcopadhAyA laghoH " ( 3 / 5 / 2) se upadhAsaMjJaka ikAra ko guNa - ekAra, prakRta sUtra se SakAra ko kakAra, "nimittAt pratyayavikArAgamasthaH saH Satvam" (3 / 8 / 26 ) se sakAra ko SakAra tathA 'k S' saMyoga se kSakAra kI niSpatti / 2. pipikSati / piS + san + an + ti| 'piSTa saMcUrNane' (6 / 12) dhAtu se 'peSTumicchati' artha meM "dhAtorvA tumantAdicchatinaikakartRkAt' ( 3 / 2 / 4) se 'san' pratyaya, nakAra anubandha kA prayogAbhAva " caNparokSAcekrIyitasananteSu' (3 / 3 / 7 ) se 'piS' dhAtu ko dvirvacana, "pUrvo'bhyAsaH' ( 3 / 3 / 4 ) se pUrvavartI 'piS' kI abhyAsasaMjJA, "abhyAsasyAdirvyaJjanamavazeSyam" ( 3 / 3 / 9) se SakAra kA lopa, prakRta sUtra SakAra ko "} kakAra, sakAra ko SakAra, 'k S' saMyoga se kS, "te dhAtavaH " ( 3 / 2 / 16 ) se 'pipikSa' kI dhAtusaMjJA, vartamAnAsaMjJaka pra0 pu0 e0 va0 'ti' pratyaya, "an vikaraNa: kartari " (3 / 2 / 32) se an vikaraNa tathA "akAre lopam" (2 / 1 / 17) se pUrvavartI akAra kA lopa 3. lekSyati / lih + syti| 'liha AsvAdane' (2/63 ) se bhaviSyantIsaMjJaka 'syati' pratyaya tathA zeSa prakriyA pUrvavat / + 4. lilikSati / lih + san an ti| 'liha AsvAdane' (2 / 63) dhAtu se san pratyaya tathA anya prakriyA pUrvavat // 824 / - -
Page #472
--------------------------------------------------------------------------
________________ 434 kAtantravyAkaraNam 825. tavargasya SaTavargATTavargaH [3 / 8 / 5] [sUtrArtha ghakAra-Tavarga se paravartI tavarga ke sthAna meM sadRzatama TavargAdeza hotA hai / / 825 / [du0 vR0] SATTavargAcca parasya tavargasya TavargoM bhavati AntaratamyAt / vapaSTavam. vapaSTA, dveSTi, dissttH| piNDDha, kuSNAti, ITTe, lIDhaH, alIdvam / TavargATTavarga iti kim ? vaktA, papaktheti siddhyartham / kathaM madhuliT tarati madhuliTtaraH ? antyatvAt / / 825 / [du0 TI0] tavargasya0 / nAtra prakaraNamAzrIyate iti manasikRtyAha- vpussttrmiti| TavargATa Tavarga iti kimiti "tavargacaTavargayoge caTavargoM' (2 / 4 / 46) ityanenaiva sidhyatIti bhAva:? satyam / siddhe punarvacanaM prakaraNadvAreNa niyamArtham AkhyAte'smin TavargATa TavoM bhavati, cavargAccavargo na bhavatItyAha- vktetyaadi| madhuliTa taratItyAdiSu tatrAnantyavyAkhyAnabalAdeva vyAvRttiriti codyaM pariharanAha-kathamityAdi / / 825 / / [vi0 pa0] tavarga0 / iha prakaraNaM nAdriyate iti liGgasyApi darzayatrAha- vapuSTaram, vpusstteti| prakRSTaM vapuH, vapuSo bhAva iti vigRhya taddhitaH "hrasvAt tAdau taddhite nAmnaH' (kAta0 pari0Sa022) iti Satvam / pinnddhiiti| "piSla saMcUrNane (6 / 12) iti rudhAditvAnnazabdaH, "hudhuDbhyAM herghiH' (3 / 5 / 35) iti dhatvam, "dhuTAM tRtIyazcaturtheSu' (3 / 8 / 8) iti Sasya Datvam / ITTe iti| 'IDa stutau' (2 / 43) / lIDha iti| niSThA tas vaa| "tavargazcaTavargayoge caTavau~' (2 / 4 / 46) ityanenaiva siddhe niyamArthamityAha- ttvrgaadityaadi| ihAkhyAte TavargATTavargo bhavati cavargAccavargoM na bhavatIti prakaraNadvAreNa niyamArthamityAha- vktetyaadi| anyathA cavargAdapi tena cavargaH syAditi bhaavH| antytvaaditi| tatrAnantyavyAkhyAnavyAvRttibalAdihAnena TavargoM na bhavatItyarthaH / / 825 / [bi0 TI0] tvrg0| madhuliT taratIti vRttiH| "tavargazcaTavargayoge (2 / 4 / 46) ityasya vyaavRttiblaadityrthH| yattu TIkAkRtA'ntasamIpo'ntyam ityuktaM tasyAtraiva vissyH| anyathA takArasyAnantyatvAt kathaM vyAvRttiH / / 825 / [samIkSA 'dveSTi, peSTavyam, ITTe, lIDhaH' ityAdi zabdarUpoM ke siddhyartha donoM hI vyAkaraNoM meM tavarga ko TavargAdeza kiyA gayA hai / pANini kA sUtra hai - "STunA TuH" (a0 8 / 4 / 41) / tadanusAra tavarga ko Tavarga tathA sakAra ko SakArAdeza hotA hai| kAtantrakAra ne yahA~ sakAra ko SakArAdeza kA vidhAna nahIM kiyA hai, usakI pUrti kAtantrapariziSTakAra ne "hrasvAt tAdau taddhite nAmnaH' (kAta0 pari0-10 22) sUtra dvArA kI hai|
Page #473
--------------------------------------------------------------------------
________________ [vizeSa vacana ] 1. siddhe punarvacanaM prakaraNadvAreNa niyamArtham (du0 TI0 ) / 2. tavargazcaTavargayoge caTavargAvityanenaiva siddhe niyamArtham (vi0 pa0 ) / tRtIye AkhyAtAdhyAye'STamo ghuDAdipAdaH [rUpasiddhi] 1. vapuSTaram / vapus + tara + si| prakRSTaM vapuH / ' vapus' zabda se prakRSTArtha meM 'tara' pratyaya, "hrasvAt tAdau taddhite nAmnaH" (kAta0 pari0 Sa0 22) se sakAra ko SakAra, prakRta sUtra se takAra ko TakAra, liGgasaMjJA, prathamAvibhakti - e0 va0 meM 'si' pratyaya tathA "akArAdasambuddhau muzca" (2 / 2 / 7) se 'mu' kA Agama- sipratyaya kA lopa 2. vpussttaa| vapus + tA + si / vapuSo bhAvaH / ' vapus' zabda se "tatvau bhAve" (2 / 6 / 13) sUtra dvArA 'ta' pratyaya, strIliGga meM 'A' pratyaya, samAnadIrgha- AkAralopa, sakAra ko SakAra, sipratyaya tathA usakA lopa / 3. dveSTi / dviS + ti| 'dviSa aprItau' (2 / 60) se vartamAnAvibhaktisaMjJaka pra0 pu0 - e0 va0 'ti' pratyaya, an vikaraNa kA luk, "nAminazcopadhAyA laghoH " ( 3 / 5 / 2) se upadhAsaMjJaka ikAra ko guNa - ekAra tathA prakRta sUtra se takAra ko TakArAdeza / 435 4. dvissttH| dviS + tas / 'dviS' dhAtu se vartamAnAsaMjJaka 'tas' pratyaya, anvikaraNa kA luk tathA takAra ko TakArAdeza / 5. piNDDhi / piS + hi / 'piSTa saMcUrNane' (6 / 12) dhAtu se paJcamIvibhaktisaMjJaka ma0 pu0 e0 va0 'hi' pratyaya, "svarAd rudhAdeH paro nazabdaH " ( 3 / 2 / 36 ) se 'na' vikaraNa, (pinaS + hi), nakAra ko NakAra, hi ko dhiS ko Dh, "dhuTAM tRtIyazcaturtheSu" (3|8|8) se Dh ko D tathA dh ko Dh aadesh| - - 6. kuSNAti / kuS + nA + ti| 'kuSa niSkarSe' (8 / 40) dhAtu se vartamAnAsaMjJaka 'ti' pratyaya, "nA kryAdeH " ( 3 / 2 / 38) se 'nA' vikaraNa tathA prakRta sUtra se nakAra ko NakArAdeza / " 7. ITTe / ID + te / 'IDa stutA' (2 / 43) dhAtu se vartamAnAsaMjJaka Atmanepadapra0 pu0 e0 va0 'te' pratyaya, prakRta sUtra se takAra ko TakAra tathA " aghoSeSvaziTAM prathama:" (3 / 8 / 9) se DakAra ko TakArAdeza / 8. lIDhaH / lih + tas / 'liha AsvAdane' (2 / 63) dhAtu se vartamAnAvibhaktisaMjJaka pra0 pu0 dviva0 'tas' pratyaya, h ko Dh t ko dh, dh ko Dh, "Dhe Dhalopo dIrghazcopadhAyAH " (3 / 8 / 6) se pUrvavartI DhakAra kA lopa tathA ikAra ko dIrgha Adeza / + 9. alIDhvam / aT lih adyatanI-dhvam / 'liha AsvAdane' dhAtu se adyatanIvibhaktisaMjJaka ma0 pu0 va0 va0 'dhvam' pratyaya, aDAgama, hakAra ko DhakAra, sic pratyaya, dhakAra ko DhakAra, sic kA lopa, Dhalopa tathA ikAra ko dIrgha Adeza ||825| +
Page #474
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAtantravyAkaraNam 826. Dhe Dhalopo dIrghazcopAdhAyAH [3 / 8 / 6] [sUtrArtha DhakAra ke pare rahate pUrvavartI DhakAra kA lopa tathA upadhAsaMjJaka svara ko dIrgha Adeza hotA hai / / 826 / [du0 vR0] Dhe pare Dhalopo bhavati upadhAyAzca diirghH| lIDhaH, muuddhH| kathaM leDhA, droDhA ? antaraGgatvAd guNe kRte Dhalopa eva syAt / upadhAgrahaNasya saMjJApUrvakatvAd Rto na syaat| tena bRhU - vRDhaH, dRhU-dRDhaH / / 826 / [du0 TI0] nanu ca Dhalope'nantarasyaiva Dhe dIrgho nyAyAdavyavahitatvAccAnyatra na bhavati upadhAgrahaNaM kimarthamityAha - updhetyaadi| 'saMjJApUrvako vidhiranityaH' (kA0 pari0 30) iti RkArasya na bhvti| anya Aha - vRDhastRDha iti kRdantaprayogo'bhidhAnAt pravartate, upadhAgrahaNaM tu spaSTArthamiti / zarvavarmamataM nanu taDDhokate ityatra pararUpe kRte Dhalopa: prApnoti, paratvAt ? satyam / prakaraNamatrAzrayaNIyam, tadasat / padAnte dhuTAM prathamo'ntaraGgo Dhe Dhalopo'tra bahiraGgastatra 'antaraGgabahiraGgayorantaraGgavidhibalavAn' (kA0 pari0 50) ityAha - bhASyakAro Dhe Dhalope'padAntagrahaNamiti / / 826 / [vi0 pa0] Dhe ddh0| nanu paratvAnityatvAcca Dhe Dhalope dIrghatve upadhAlakSaNasya guNasyAbhAvAt kathaM leDhA, droddheti| na ca nAmyantalakSaNo guNa ihAstIti nAmyantasya lAkSaNikatvAt / 'sakRdgato vipratiSedho yad bAdhitaM tad bAdhitameva' (kA0 pari0 36) iti nyAyAd vetyAha-antaraGgatvAd guNe kRte Dhalopa eveti| cakArasyAnvAcayaziSTatvAd dIrghamantareNApi pradhAnavAkyanirdiSTo'yameva Dhalopo bhavatItyarthaH / nanu DhalopAnantaraM dI? bhavannarthAdupadhAyA eva bhaviSyati, kimanenetyAha - upadhetyAdi gatArtham / / 826 / [samIkSA] __'lIDhaH, mUDhaH, upagUDham' ityAdi zabdarUpoM kI siddhi ke lie donoM hI vyAkaraNoM meM Dhalopa-upadhAdIrgha kiyA gayA hai| pANini kA sUtra hai - "ThUlope pUrvasya dIrgho'Na:' (a0 6 / 3 / 111) / [vizeSa vacana] 1. upadhAgrahaNasya saMjJApUrvakatvAd Rto na syAt (du0 vR0)| 2. saMjJApUrvako vidhiranitya iti RkArasya na bhavati (du0 ttii0)| 3. anya Aha- vRDhastRDha iti kRdantaprayogo'bhidhAnAt pravartate, upadhAgrahaNaM tu spaSTArthamiti zarvavarmamatam (du0 TI0) / 4. bhASyakAro Dhe Dhalope'padAntagrahaNamiti (du0 TI0) /
Page #475
--------------------------------------------------------------------------
________________ 437 tRtIye AkhyAtAdhyAye'STamo ghuDAdipAdaH 5. cakArasyAnvAcayaziSTatvAt (vi0 pa0) / [rUpasiddhi] 1. liiddhH| lih + vartamAnA-tas / "liha AsvAdane' (2 / 63) dhAtu se vartamAnAvibhaktisaMjJaka pra0 pu0-dviva0 'tas' pratyaya, "an vikaraNa: kartari" (3 / 2 / 32) se an - vikaraNa, "adAderlaMga vikaraNasya" (3 / 4 / 92) se usakA luk, "dahidihiduhimihirihiruhilihiluhinahivaherhAt'' (3 / 7 / 30) se aguNa, "ho ddh:(3|6|56) se hakAra ko DhakAra, "ghaDhadhabhebhyastathoo'dha:' (3 / 8 / 3) se takAra ko dhakAra, "tavargasya SaTavargATa Tavarga:' (3 / 8 / 5) se dhakAra ko DhakAra, prakRta sUtra se pUrvavartI DhakAra kA lopa, upadhAsaMjJaka ikAra ko dIrgha tathA "rasakArayorvisRSTaH" (3 / 8 / 2) se sakAra ko visrgaadesh| 2. muuddhH| muh + ta + si| 'muha vaicitye' (3 / 37) dhAtu se "niSThA'' (4 / 3 / 93) sUtra dvArA 'kta' pratyaya, k-anubandha kA prayogAbhAva, hakAra ko DhakAra, takAra ko dhakAra, dhakAra ko DhakAra, prakRta sUtra se Dhalopa, upadhAsaMjJaka ukAra ko dIrgha, 'mUDha' zabda kI "dhAtuvibhaktivarjamarthavalliGgam" (2 / 1 / 1) se liGgasaMjJA, sipratyaya tathA sakAra ko visargAdeza / / 826 / 827. sahivahorodavarNasya [3 / 8 / 7] [sUtrArtha DhakAra ke pare rahate 'saha' tathA 'vah' dhAtu se saMbaddha DhakAra kA lopa evaM pUrvavartI avarNa ke sthAna meM okArAdeza hotA hai||827| [du0 vR0] sahivaho pare Dhalopo bhavati, avarNasyaud bhvti| soDhA, voddhaa| katham UDhaH, UDhavAn? antaraGgatvAnityatvAd vA samprasAraNam / varNagrahaNaM kim? udavoDhAm / sici asya ca dIrghatve'pi syAt / / 827 // [du0 TI0] sahi0 / nanu kimarthamatra Dhalopo vidhIyamAnatvenocyate aupazleSikasaptamIsAmarthyAt pUrveNa Dhalope dIrghasyApavAdatvAd bhavati ? satyam, okArasya pradhAnavAkyArthatvAd yena nAprAptinyAyena ca lopasya vacanAd bAdhApi smbhaavyte| upadhAdhikAre'varNagrahaNam UDhavAniti siddhyartham / oditi takAraH sukhoccAraNArthaH / / 827 / [samIkSA 'soDhA, voDhA' Adi zabdarUpoM ke siddhyartha donoM hI vyAkaraNoM meM akAra ko okArAdeza kI vyavasthA kI gaI hai| pANini kA sUtra hai - "sahivahorodavarNasya" (a06|3|112)| [vizeSa vacana 1. antaraGgatvAnityatvAd vA samprasAraNam (du0 vR0)|
Page #476
--------------------------------------------------------------------------
________________ 438 kAtantraHyAkaraNam 2. upadhAdhikAre'varNagrahaNam UDhavAniti siddhyartham (du0 TI0) / 3. Aditi takAraH sukhoccAraNArtha: (du0 TI0) / [rUpasiddhi] 1. soDhA / saha + tA / 'Saha marSaNe' (11560) dhAtu se paJcamIvibhaktisaMjJaka pra0 pu0-e0 va0 'tA' pratyaya, "veSusaha0' (4 / 6 / 81) se aniT, "ho DhaH" (3 / 6 / 56) se hakAra ko DhakAra, takAra ko dhakAra, "tavargasya SaTavargATTavarga:" (3 / 8 / 5) se dhakAra ko DhakAra tathA prakRta sUtra se Dhalopa-akAra ko okAra aadesh| 2. voddhaa| vaha + tA / 'vaha prApaNe' (1 / 610) dhAtu se paJcamIsaMjJaka 'tA' pratyaya tathA anya prakriyA pUrvavat / / 827 / 828. dhuTAM tRtIyazcaturtheSu [3 / 8 / 8] [sUtrArtha vargIya caturtha vargoM ke pare rahate dhAtughaTita dhusaMjJaka varNa ke sthAna meM tRtIya varNa Adeza hotA hai / / 828 / [du0 vR0] dhAtUnAM dhuTAM varNAnAM tRtIyo bhavati caturtheSveva parata: / dogdhA, dviDDhi, ckaaddhi,lbdhaa| caturtheSveveti niyamAt zakyate, dviSTaH / / 828 / [du0 TI0] dhuttaam| dhuTAmityarthAyAtA iha dhaatvH| sambandhe tviyaM sssstthii| tadantavizeSaNaM nAstIti jakSaturityaghoSeSvaziTAM prathamo bhvtyev| caturtheSvevetyAdi dhuTAM tRtIyo ghoSavati siddho niyamArtho'yaM yoga ityarthaH / / 828 / [vi0 pa0] dhuTAm 0 / dviDhi iti| 'dviSa aprItau' (2 / 60) / he: pUrvavad dhibhAvaH / tathA ckaaddhiiti| 'dhuTAM tRtIyaH' ityanenaiva ghoSavati sAmAnya siddhe niymaarthmityaahcturthessveveti||828| [bi0 TI0] dhuTAm 0 / caturtheSveveti vRttiH| caturtheSveveti niyamAt zakyate dviSTaH iti| nanu kathamidaM pratyudAhRtam, yAvatA dviSTa iti catuSTayavihitatRtIyasyAghoSe'tiSayatvAt kathaM niyamasya vyAvRttiH prApterabhAvAt ? atra kecid dviSTa iti pAThamapanIya 'dviSva' iti pratyudAharaNaM vadanti, tannAtipezalam, ghoSavati pratyudAharaNadvayasya vaiphalyAt / vastutastu caturthagrahaNAbhAve dhuTAM tRtIya iti ghoSavatyaghoSe cAkhyAtasUtrasyaiva vissyH| na ca vaktavyam aghoSe prathamo bhaviSyati uttaratra niyamena ziTastadaviSayatvAt / ataH zakyate ityatra catuSTayaprakaraNasUtreNa prAptau dviSTa ityatrAkhyAtasUtreNa prAptau niyamaH / ato dviSTa iti pratyudAhRtam /
Page #477
--------------------------------------------------------------------------
________________ 439 tRtIye AkhyAtAdhyAye'STamo dhuDAdipAdaH nanu kathaM catuSTayasUtre majjatIti pratyudAhRtam / yatazcaturtheSveveti niyamAt kathaM tRtIyaH syAt ? atra kazcid - viratau niyamasya vyAvRttiH, aviratau dhuTAM tRtIyaH kena nivaaryte| yad vA caturtheSveveti niyamo bhavan pratyayameva vyAvartayatIti bhAvaH / nanvatra caturthagrahaNAbhAve catuSTayaprakaraNIyaghaTAM tRtIya ityasyAnena ko bheda iti ceda ghoSavati tena syAt / anena tvaghoSe syAt tarhi zakyate iti na syAt ? satyam, caturthagrahaNAbhAvAt catuSTayaprakaraNIyasya sAmAnyato na prAptiryadapi tatra sAmAnyatA grahaNaM liGgaprakaraNaghoSavadgrahaNena jJApitam, tadapi majjatItyatra prakRtisthaghoSavati dhAto sArthakaM pratyaye tu vizeSatvAdanena sAmAnye pratyaye syAditi vyAptimAha - zakyate iti| nanu tathApi tenAsya viSayatvAt pratyaye pare bhavana ghoSavati syAnAghoSe ? satyam, pratyayena vizeSo bhavan caturthagrahaNAbhAve sAmAnyato bhaviSyatIti hemkrH| vyAptinyAyAd vetyAha - dviSTa iti // 828 / [samIkSA 'dogdhA, labdhA, bodhavyam' ityAdi zabdoM ke siddhyartha vargIya catartha Adi vargoM ke sthAna meM tRtIya varNAdeza donoM hI vyAkaraNoM meM kiyA gayA hai| pANini kA sUtra hai - "jhalAM jaz jhazi" (a0 8 / 4 / 53) / yaha jJAtavya hai ki pANinIya jhala pratyAhAra meM 24 varNa samAviSTa haiN| 'jha, bha, gha, Dha, dha, ja, ba, ga, Da, da, kha, pha, cha, Tha, tha, ca, Ta, ta, ka, pa, za, Sa, sa, h'| kAtantrakAra ne ina vargoM kI 'dhuTa' saMjJA kI hai - "dhuD vyaJjanamanantasthAnunAsikam' (2 / 1 / 13) / 'jaz' pratyAhAra meM vargIya tRtIya varNa Ate haiM, 'jhaz' pratyAhAra meM vargIya caturtha tathA tRtIya vargoM kA samAveza hai, parantu tRtIya varNoM ke para meM rahate prakRta kArya nahIM hotA hai, ata: kAtantrIya 'caturtha' zabda kA ullekha sArthaka hai, pANinIya 'jhaz' pratyAhAra kI apekSA / zeSa zabdoM kA ullekha apanI-apanI vyAkaraNaprakriyA ke anusAra samajhanA cAhie / [vizeSa vacana] 1. catarthaSveveti niyamAt zakyate, dviSTaH (du0 vR0)| 2. dhuTAmityarthAyAtA iha dhaatvH| sambandhe tviyaM SaSThI (du0 ttii0)| 3. niyamArtho'yaM yogaH (du0 TI0) / 4. atra kazcid 'dviSTaH' iti pAThamapanIya 'dviSva' iti pratyudAharaNaM vadanti, tannAtipezalam (bi0 ttii0)| 5. yad vA caturtheSveveti niyamo bhavan pratyayameva vyAvartayatIti bhAvaH (bi. ttii0)| [rUpasiddhi] 1. dogdhA / duh + zvastanI-tA / 'duha prapUraNe' (2061) dhAtu se zvastanIsaMjJaka 10 pu0-e0 va0 'tA' pratyaya, "nAminazcopadhAyA lagho:" (3 / 5 / 2) se upadhAsaMjJaka ukAra ko guNa-okAra, "dAderghaH" (3 / 6 / 57) se hakAra ko dhakAra, "ghaDhadhabhebhyastatho|'dha:" (3 / 8 / 3) se takAra ko dhakAra tathA prakRta sUtra se ghakAra ko gakArAdeza /
Page #478
--------------------------------------------------------------------------
________________ 440 kAtantravyAkaraNam 2. dviDDi / dviS + anluk + paJcamI-hi / 'dviSa aprIto' (2 / 60) dhAtu se paJcamIvibhaktisaMjJaka ma0 pu0-e0 va0 'hi' pratyaya, "an vikaraNaH kartari' (3 / 2 / 32), "adAderlaga vikaraNasya" (3 / 4 / 92) se usakA lak, "hazaSachAntejAdInAM DaH' (2 / 3 / 46) se SakAra ko DakAra, "hudhuDbhyAM herdhi:' (3 / 5 / 35) se 'hi' ko 'dhi' Adeza tathA "tavargasya SaTavargATTavarga:' (3 / 8 / 5) se dhakAra ko DhakAra / / 3. cakAddhi / cakAs + anlaka - pnycmii-hi| 'cakAsa dIptau' (2 / 38) dhAt se paJcamIsaMjJaka 'hi' pratyaya, an vikaraNa, usakA luk, sakAra ko dakAra tathA hi ko 'dhi' Adeza / 4. lbdhaa| labh + shvstnii-taa| 'Du labhaSa prAptau' (1 / 472) dhAta se zvastanIsaMjJaka 'tA' pratyaya, takAra ko dhakAra tathA prakRta sUtra se bhakAra ko bakAra Adeza / / 828 / 829. aghoSeSvaziTAM prathamaH [3 / 8 / 9] [sUtrArtha aghoSasaMjJaka varNa ke pare rahate dhAtughaTita zibhinna dhuTasaMjJaka varNa ke sthAna meM prathama varNa Adeza hotA hai / / 829 / [du0 vR0] aghoSeSu parato dhAtUnAmaziTAmeva dhuTAM prathamo bhavati / dhokSi, bhettA, bubhutsate, yuyutsate, aaripste| aziTAmeveti kim ? asti / / 829 / [du0 TI0] agho0 / aghoSe prathama. siddho'yamapi niyamArtha ityAha - aziTAmeveti / / 829 / [vi0 pa0 aghosse0| ihApyaghoSe prathamaH iti siddha niymaarthmityaah-ashittaameveti| dhokssiiti| duhe: siH| Aripsate iti| rabheH sani "sani mimI0" (3 / 3 / 39) ityAdinA pUrvavad isAdezaH / / 829 / [samIkSA 'bhettA, dhokSi, Aripsate' ityAdi zabdarUpoM kI siddhi vargIya prathama varNa ke vidhAna se ubhayatra kI gaI hai| pANini kA sUtra hai - "khari ca' (a0 8 / 4 / 55). / pANinIya khar pratyAhAra meM jina vargoM kA samAveza hotA hai, unake avabodhArtha kAtantra meM 'aghoSa' saMjJA kI gaI hai - "vargANAM prathamadvitIyAH zaSasAzcAghoSA:' (1 / 1 / 11) / pANini ne 'jhal' pratyAhAra meM jina varNoM ko sammilita kiyA hai, una vargoM kI kAtantrakAra ne 'dhuTa' saMjJA kI hai - "dhuD vyaJjanamananta:sthAnunAsikam'' (2 / 1 / 13) / kAtantrakAra ne ina dhuTsaMjJaka vargoM meM Ane vAle 'ziT' saMjJaka varNa = za, Sa, s' ko chor3a diyA hai - 'aziTAm' isa pada ke pATha se, kyoMki prakRta Adeza ina vargoM ke sthAna meM pravRtta nahIM hotA, parantu pANinIya 'jhala' pratyAhAra yahA~ paryApta vyAkhyeya banA rahatA hai / isI prakAra Adeza bhI zakArAdi ke rUpa meM abhISTa nahIM hai, isalie kAtantrakAra kA 'prathama' zabdanirdeza spaSTArthAvabodhaka
Page #479
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIye AkhyAtAdhyAye'STamo ghuDAdipAdaH 441 hai, jaba ki pANinIya 'khar' pratyAhAra kA nirdeza bhrAmaka hI kahA jAegA, kyoMki 'khar' pratyAhAra meM 'z' p, s' ina vargoM kA bhI grahaNa hotA hai| [vizeSa vacana] 1. ihApyaghoSe prathamaH iti siddhe niyamArtham (vi0 pa0; dra0-TIkA) / [rUpasiddhi] 1. dhokSi / duh + si / 'duha prapUraNe' (2061) dhAtu se vartamAnAvibhaktisaMjJaka ma0 e0 - e0 va0 'si' pratyaya, an vikaraNa, usakA lopa, "nAminazcopadhAyA lagho:" (3 / 5 / 2) se ukAra ko gaNa-okAra, "dAderghaH' (3 / 6 / 57) se hakAra ko ghakAra, "tRtIyAderghaDhadhabhAntasya dhAtorAdicaturthatvaM sadhvoH' (3 / 6 / 100) se dakAra ko dhakAra, prakRta sUtra se ghakAra ko kakAra, "nAmikaraparaH pratyayavikArAgamastha: siH SaM nuvisarjanIyaSAntaro'pi" (2 / 4 / 47) se sakAra ko SakAra tathA 'k-S' saMyoga se kSakAra varNa kI nissptti| 2. bhettaa| bhid + taa| 'bhidir vidAraNe' (6 / 2) dhAtu se zvastanIsaMjJaka pra0 pu0e0 va0 'tA' pratyaya, upadhAguNa tathA prakRta sUtra se dakAra ko takAra aadesh| 3. bubhutste| budh + san + an + te| 'budha avagamane' (1 / 566) dhAtu se icchArthaka 'san' pratyaya, dvirvacanAdi, 'bubhudh + sa' isa sthiti meM prakRta sUtra se dhakAra ko takAra 'bubhutsa' kI dhAtusaMjJA, vartamAnAsaMjJaka Atmanepada pra0 pu0-e0 va0 'te' pratyaya, an -vikaraNa tathA akaarlop| 4. yuyutste| yudh + san + te| 'yudha saMprahAre' (3 / 110) dhAtu se san pratyaya, dvirvacanAdi, prakRta sUtra se dhakAra ko takAra, 'yuyutsa' kI dhAtusaMjJA, 'te' pratyaya, an vikaraNa tathA akAra kA lop| 5. aaripste| A + rabh + san + an + te| 'rabha rAbhasye' (1 / 471) dhAtu se icchArthaka san pratyaya, dvirvacanAdi, prakRta sUtra se bhakAra ko pakAra, "sani mimImAdArabhalabhazakapatapadAmis svarasya' (3 / 3 / 39) se isa Adeza-abhyAsalopa, dhAtusaMjJA, 'te' pratyaya, an - vikaraNa tathA akAra kA lop||829| 830. bhRjaH svarAt svare dviH [3 / 8 / 10] [sUtrArtha svarasaMjJaka varNa ke pare rahate 'bhRj' dhAtughaTita svara se pAvartI jakAra ko dvitva hotA hai / / 830 / [du0 vR0] bhRjaH svarAt parasya svare dvirbhvti| bhRjI-babhRjje, babhRjjAte, bbhRjjire| aadyvyaakrnnmtmett||830| [du0 TI0] bhRjH| 'bhRjI bharjane' (1 / 346) iti bhvaadaavaatmnepdii| aayetyaadi| AdhunikavyAkaraNeSu naitallakSaNamastIti bhaavH| Rta iti siddhe svarAditi spaSTArtham / / 830 /
Page #480
--------------------------------------------------------------------------
________________ 442 kAtantravyAkaraNam [vi0 pa0] bhRjaH / AyetyAdi / arvAcIneSu vyAkaraNeSu naitallakSaNamastIti bhAvaH / / 830 / [samIkSA) 'bhRjI bhajane' (1 / 346) dhAtu ko pANini ne bhI bhvAdigaNa meM par3hA hai (bhvA0 110) aura usase 'babhRje' Adi zabdarUpa banAe haiM, kyoMki vahA~ jakAra ke dvitva kA vidhAna nahIM hai| isIlie vRttikAra durgasiMha Adi ne zarvavarmA ke isa dvitvavidhAna ko AdyavyAkaraNa= pUrvAcAryavyAkaraNa se sammata kahA hai - 'AdyavyAkaraNamatametat / jisa kAzakRtsnavyAkaraNa se prabhAvita yaha vyAkaraNa mAnA jAtA hai, usake dhAtavyAkhyAna meM (bhRja bharjane 11426) isa dhAtu kA pATha to upalabdha hai, parantu ukta rUpa nahIM die gae haiM / ata: kisI anya prAcIna vyAkaraNa kA yaha mata ho sakatA hai| [vizeSa vacana] 1. AdyavyAkaraNamatametat (da0 vR0)| 2. AdhunikavyAkaraNeSu naitallakSaNamastIti bhAvaH (du0 TI0; vi0 p0)| [rUpasiddhi] 1. babhRjje / bhRjI + parokSA-e / 'bhRjI bharjane' (1 / 346) dhAtu se parokSAvibhaktisaMjJaka pra0 pu0-e0 va0 'e' pratyaya, "caNparokSAcekrIyitasananteSu' (3 / 3 / 7) se dhAtu ko dvirvacana, abhyAsakArya tathA prakRta sUtra se jakAra ko dvitv| 2. babhRjjAte / bhRjI + parokSA-Ate / 'bhRjI' dhAtu se parokSAsaMjJaka 'Ate' pratyaya, dvirvacanAdi tathA prakRta sUtra se jakAra ko dvitva / 3. babhRjjire / bhRjI + prokssaa-ire| 'bhRjI' dhAtu se parokSAsaMjJaka 'ire' pratyaya, dhAtu ko dvirvacanAdi tathA prakRta sUtra se jakAra ko dvitva / / 830 / 831. asya vamordIrghaH [3 / 8 / 11] [sUtrArtha vakAra-makAra ke para rahate akAra ko dIrgha Adeza hotA hai / / 831 / [du0 ta0] akArasya dIrgho bhavati vamoH prtH| pacAmi, pacAva:, pcaam:| dIvyAmi, dIvyAva:, diivyaamH| asyeti kim ? dadhvaH, ddhmH| yadi dIrgha: syAt tadA Alopo na syAt / kathaM pacamAnaH, apacam ? vamorvarNayorAdyayoH sAhacaryAt / / 831 / [du0 TI0] asya0 / nanu pratyudAharaNamidaM yuktam 'cinamaH, juhamaH' iti? satyam / kazcidAhataparastatkAlasya grAhakaH, atatparazca sAmAnyasya grAhaka iti| 'dadhvaH, dadhma.' iti dIrghasya dIrghatvabalAdabhyastAnAmAkArasya lopo na syAdityarthaH, tatpratyudAharaNenaiva nirasyati, AkArAdAkArasya jAtyantaratvAt / kathamityAdi / Anapratyaye makArAMgame kRte hastanyA
Page #481
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIye AkhyAtAdhyAye'STamo ghuDAdipAdaH 443 ampratyaye ca "asandhyakSarayorasya tau tallopazca" (3 / 6 / 40) iti kRte dIrghaH prApnotIti bhaavH| parihAramAha - vmorityaadi| vakArastAvadayaM pratyayAdireva sambhavati, tatsAhacaryAnmakAro'pi pratyayAdirityarthaH / akArAt pare Ano'kArAntasyaiva mo'nto bhavatIti / athavA vakArastAvat sasvara eva pratyayasya sambhavati, tatsAhacaryAnmakAro'pItyarthaH / 'A' iti siddhe dIrghagrahaNamuttarArtham / / 831 / [vi0 pa0] asya0 / nanu taparastatkAlasya taviparItazca sAmAnyagrAhako varNa: / tato'syeti taparatvAbhAvAd dIrghasyApi grahaNaM bhvissyti| tadayuktam / AkArAdAkArasyekArAdInAmiva jAtyantaratvAt kathaM tadgrahaNena grahaNam / ata eva taparastatkAlasyetyatra nAdRtameveti / etadeva pratyudAharaNenAha - asyetyaadi| anyathA 'cinuvaH, cinumaH' iti pratyudAhartumucitamiti bhaavH| sAhacaryAditi / vakArastAvadayaM pratyayasyAdireva sambhavati, tatsAhacaryAnmakAro'pi pratyayasyAdireva gRhyate iti| nan tathApi 'pacamAnaH' ityatra "Anmo'nta Ane" (4 / 4 / 7) ityanena makArAgamasyAnagrahaNena gRhyamANatvAdayaM pratyayAdireva makAra iti cet , na / tatsUtrArthAparijJAnAt / tatra hyakArAt paro ya Anastasmin akArAntasyaiva mo'nta iti| akArAntagrahaNena makAro gRhyate, na tu aangrhnneneti| apacam ityatrApi asandhyakSaralope kRte kuta: prasaGgaH, makArasyAnAditvAt / / 831 / / _[bi0 TI0] asya0 / nanu akArasya vamordI? bhavan kathaM syAd dIrgha iti cet, vamoH parato dI? bhavana yAvAna akAro vidyate tAvatyeva syAt, tena 'syAva, syAma, syAvas, syAmas' ityAdau saMhite'pi dIrghaH / vamorvarNayoriti vRttiH| nanu kathamidamucyate yAvatA madhyazcAnto'pi vidyate tasmAd vakArasya sAhacaryAdityeva vaktuM yujyate ? satyam, vamoriti naitat sAhacaryam, kintarhi vamorAdibhRtayoreva dIrghaH / tatra hetumAha - saahcryaaditi| sAhacaryaM punarvakArasya veditavyam / / 831 / [samIkSA] 'pacAmi, pacAvaH, pacAmaH' ityAdi zabdarUpoM ke siddhyartha ubhayatra dIrghavidhAna nirdiSTa hai| pANini kA sUtra hai - "ato dI? yatri'' (a0 7 / 3 / 101) / pANinIya yaJ pratyAhAra meM 'ya, va, ra, la, J, m, Ga, Na, n, jh, bh' ye 11 varNa par3he jAte haiM, jaba ki udAharaNoM ke anusAra kevala makAra-vakAra ke hI pare yaha dIrgha Adeza pravRtta hotA hai| ata: kAtantrIya 'vamo:' pATha spaSTatayA tAtparyabodhaka hai, jabaki 'yaJ' pATha atyanta bhrAmaka hai| [vizeSa vacana 1. taparastatkAlasya grAhakaH, atatparazca sAmAnyasya grAhakaH (du0 ttii0)| 2. vakArastAvadayaM pratyayAdireva sambhavati, tatsAhacaryAnmakAro'pi pratyayAdirityarthaH (du0 TI0; vi0 pa0) /
Page #482
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAtantravyAkaraNam 3. 'A' iti siddhe dIrghagrahaNamuttarArtham (du0 ttii0)| 4. vamoH parato dIrgho bhavan yAvAn akAro vidyate tAvatyeva syAt (bi0 TI0) / 5. sAhacaryaM punarvakArasya veditavyam (bi0 TI0 ) / [rUpasiddhi] + 1. pacAmi / pac vartamAnA-mi / 'Du pacaS pAke' (1 / 603) dhAtu se vartamAnAvibhaktisaMjJaka uttamapuruSa - e0 va0 'mi' pratyaya, "an vikaraNa: kartari " (3 / 2 / 32) se 'an' vikaraNa, 'n' anubandha kA prayogAbhAva, tathA prakRta sUtra se akAra ko dIrgha Adeza / 2. pcaavH| pac + vartamAnA- vas / 'pac' dhAtu se vartamAnAsaMjJaka u0 pu0-dviva0 'vas' pratyaya tathA zeSa prakriyA pUrvavat / 444 3. pacAmaH / pac + vartamAnA mas / 'pac' dhAtu se vartamAnAvibhaktisaMjJaka u0 pu0-ba0 va0 'mas' pratyaya evaM zeSa prakriyA pUrvavat / 4. dIvyAmi / div + vartamAnA-mi / 'divu krIDAvijigISAvyavahAradyutistutikAntigatiSu' (3 / 1) dhAtu se vartamAnAsaMjJaka 'mi' pratyaya "divAderyan" (3 / 2 / 33) se 'yan' vikaraNa, "nAmino varakurchurorvyaJjane" (3 / 8 / 14 ) ikAra ko tathA prakRta sUtra se akAra ko dIrgha Adeza / - 5. diivyaavH| div + vartamAnA- vas / 'div' dhAtu se vartamAnAsaMjJaka 'vas' pratyaya tathA zeSa pUrvavat / 6. diivyaamH| div + vartamAnA- mas / 'div' dhAtu se vartamAnAsaMjJaka 'mas' pratyaya tathA zeSa pUrvavat // 831 / 832. svarAntAnAM sani [3 / 8 / 12] [sUtrArtha] san pratyaya ke pare rahate svarAnta dhAtu ke antima svara varNa ko dIrgha Adeza hotA hai ||832| [du0 vR0] svarAntAnAM dhAtUnAM sani pare dIrgho bhavati / cicISAMta, juhUSati, cikIrSati, tuSTRSati / kathaM zizrayiSati, bibhariSati ? guNenAghrAtatvAt / svarAntAnAmiti sukhArthameva ||832| [du0 TI0] svarAntA0 / atha kimarthaM svarAntagrahaNam, dIrghAdayaH svarasyaiva sthAne nizcitA eva ? satyam, asyetyanuvartanAd 'antyAbhAve'ntyasadezasya' (kA0 pari0 39) akArasya dIrghaH prasajyeta, tadantavizeSaNaM ca garIyaH syAditi ||832 | [vi0 pa0] svarAntA0 / guNenAghrAtatvAditi / " ivantarddha 0" ( 3 / 7 / 33) ityAdinA pakSe iTi
Page #483
--------------------------------------------------------------------------
________________ 445 tRtIye AkhyAtAdhyAye'STamo dhuDAdipAdaH kRte "nAmyantAnAmaniTAm'' (3 / 5 / 17) ityasya guNaniSedhasyAviSayatvAdityarthaH / nanu dIrghAdayo hi svaradharmA iti sAmarthyaprAptena svareNa tadantavidhirbhaviSyatItyAhasvaretyAdi / / 832 / [bi0 TI0] svarAntA0 / kathaM zizrayiSati, bibhariSati' guNenAghrAtatvAditi vRttiH| nanu "nAmyantAnAmaniTAm" (3 / 5 / 17) ityatrAnena dIrghatve guNo na syAdityuktam / yadi ca dI| gaNena bAdhyate, tatkathaM 'dIrghANAM ca kRto dI| gaNaM bAdheta' ityAdi grantha: sNgcchte| tasmAdetadgranthasyAnyathAnupapattau gaNaM bAdheteti dIrghakaraNamiti cet ? satyama, "nAmyantAnAmaniTAm" (3 / 5 / 17) ityanenAniTAmaguNatvaM sana: syAt / seTastu guNo bhavatyeva, vidhivyAvRttibalAt / anyathA vidhAnena kim ? tarhi seTi sani guNabAdhanArthaM vidhirbhavatu, kathamuktam 'ino lopastu durlabhaH' iti durgavRttau iti cet ? satyam, tatraivAyamapi dossH| tuzabdena sUcitam - 'nAmyantAnAmaniTAm' ityasya vyAvRttibalAd dIrghA guNena bAdhyate ityAha-guNenAghrAtatvAditi / / 832 / [samIkSA 'cikIrSati, tuSTuSati, jihIrSati' ityAdi zabdarUpoM ke siddhyartha ubhayatra svara vargoM ke dIrghAdeza kA vidhAna kiyA gayA hai| pANini kA sUtra hai - "ajjhanagamAM sani" (a0 6 / 4 / 16) / 'jighAMsati, adhijigAMsate' zabdoM ke siddhyartha pANini ne 'han-gam' dhAtuoM kA bhI isameM pATha kiyA hai, parantu kAtantrakAra ne sukhArtha pRthak sUtra banAyA hai| [vizeSa vacana] 1. svarAntAnAmiti sukhArthameva (du0 vR0)| 2. tadantavizeSaNaM ca garIya: syAt (du0 ttii0)| 3. dIrghAdayo hi svaradharmA iti sAmarthyaprAptena svareNa tadantavidhirbhaviSyati ___ (vi0 p0)| 4. tuzabdena sUcitam - nAmyantAnAmaniTAmityasya vyAvRttibalAd dIpoM guNena bAdhyate (bi0 ttii0)| rUpasiddhi 1. cicISati / ci + san + an + ti| 'ciJ cayane' (45) dhAtu se icchArthaka san pratyaya, dvirvacanAdi, prakRta sUtra se ikAra ko dIrgha, sakAra ko SakAra, dhAtusaMjJA, 'ti' pratyaya, an vikaraNa tathA akaarlop| 2. juhuussti| hu + san + an + ti| 'hu dAne' (2 / 67) dhAtu se icchArthaka san pratyaya, dvirvacanAdi, prakRta sUtra se ukAra ko dIrgha tathA vibhaktikArya / ___3. cikiirssti| kR + san + an + ti| 'Du kRJ karaNe' (77) dhAtu se 'kartumicchati' isa artha meM san pratyaya, dvivacanAdi tathA vibhaktikArya /
Page #484
--------------------------------------------------------------------------
________________ 446 kAtantravyAkaraNam 4. tussttussti| stu + san + an + ti| 'STuJ stutau' (2 / 65) dhAtu se 'stotumicchati' isa artha meM san pratyaya, dvirvacanAdi tathA vibhaktikArya / / 832 / 833. haniGgamorupadhAyAH [3 / 8 / 13] [sUtrArtha san pratyaya ke pare rahate 'han' dhAtu tathA iGsthAnika 'gam' kI upadhA ko dIrgha Adeza hotA hai / / 833 / [du0 vR0] iGo gama: inggmH| haniGgamorupadhAyA dIghoM bhavati sani pre| jighAMsati, adhijigaaNste| iGo gama iti kim ? saMjigAMsate, titAMsati, titaniSatIti vA vaktavyam / / 833 / [du0 TI0] sni0| iGo gamaH iti iNo gamergamla ityasya ca nivRttirityrthH| 'aupadezikaprAyogikayoraupadezikasyaiva prApnoti' (kA0 pari042) iti vaa| yadA sampUrvasyeNa: AdezastatrApyAtmanepadamastIti abhedena ekaM pratyudAharaNaM 'saMjigAMsate vatso mAtrA' ityrthH| jigamiSatItyapi pratyudAharaNaM yujyte| nAtra vyaJjanAdAviti vishessnnmsti| kecit padakAramatamAzritya 'hanigamorupadhAyAH' iti ptthnti| teSAM 'jigAMsyate, adhijigAMsyate' iti iNikorapi gardI? bhvtyev| ergama: igamaH iti vyAkhyAnAd gacchatena bhvti| bhASye tu na cintitametat / 'haniDorupadhAyAH' iti siddhe gamigrahaNaM spssttaarthm| 'yena nAvyavadhAnaM tena vyavahite'pi syAt' (vyA0 pari0 39) ityupadhAyA eva bhaviSyatItyupadhAgrahaNamuttarArtham / nan tadantavidhirvyaJjanAdizca pratyaya eva nAmino voriti saptamI vrnnyissyaamH| vyaJjane pare yo rephavakArau tayoH parayordhAtornAmina iti naivaM rephavakArAbhyAM dhAturviziSyate, 'vizeSaNena ca tadantavidhiH' vyaJjanAdizca pratyaya eva smbhaavyet| tatazca 'mUcrzyate, dhULate' iti na sidhyati, dIrghapATho'pi gaNe gauravAya syAt / "rAllopyau' (4 / 1 / 58) iti 'murau, muraH, dhurI, dhuraH' iti ca hrasva issyte| tatropadhAdhikArabalAdapekSayA'ntatvamiti antyAt pUrva upadhA ityapi na virudhyte| uttarArthaM kriyamANamihApi sukhprtipttyrthmucyte| tanoterveti vaktavyam, tatrApi sani vynyjnaadaaviti| tena titaniSatItyatra dIrgho na bhvti| vaktavyaM vyaakhyeymityrthH| kecid dIrghamicchanti kecinecchanti, teSAM matamiSTamityarthaH // 833 / [vi0 pa0] hni0| iGgamaH iti 'sAniGorgamiH' ityanena ya iGa: sthAne gama: sa iGgamaH ityarthaH / saMjigAMsate iti sampUrvo gamla iN vA, pUrvavad gmiraadeshH| "samo gamRchi 0" (3 / 2 / 42-20) ityAdinA rucAditvAdAtmanepadam / vktvymiti| atrApi sani vyaJjanAdAviti vAnyatra na bhvti| titaniSati iti| "ivantardha0'' (3 / 7 / 33) ityAdinA pakSe iT / vaktavyaM vyAkhyeyam iti| kecidicchanti kecinecchanti, ye necchanti tanmatamiha pramANamityarthaH / / 833 /
Page #485
--------------------------------------------------------------------------
________________ 447 tRtIye AkhyAtAdhyAye'STamo ghuDAdipAdaH [bi0 TI0] hani0 / nanu tatropadhAgrahaNaM kimartham, pUrvato dIrghAnuvRttau dIrghasya svaradharmatvAt svarasyaiva syAt, na cehopadhAmantareNAnya: svara: sambhavati? satyam, upadhAgrahaNa muttraarthm| anyathA "nAmino vaoN0" (3 / 8 / 14) ityatra rephavakArasambandhino nAmino dIrghaH syAd ityarthe sati vivRtsatItyatra vRdhadhAtusambandhina RkArasya dIrgha: syaaditi||833| [samIkSA 'jighAMsati, adhijigAMsate' ityAdi zabdarUpoM ke siddhyartha ubhayatra dIrghavidhAna nirdiSTa hai| pANini ne ac ke sAtha 'han-gam' ina donoM dhAtuoM ko bhI par3ha diyA hai"ajjhanagamAM sani" (a06|4|16)| kAtantrakAra ne etadartha do satra banAe haiN| 'adhi' upasargapUrvaka 'iG' dhAtu ke sthAna meM hone vAlA hI gam Adeza abhISTa hai, ata: sUtra meM 'iGgama:' pATha hai- iGo gama: iGgamaH / padakAra ke anusAra 'hanigamoH' bhI pATha mAnA jAtA hai| vyAkhyAkAroM ke anusAra bhASyakAra ne isa viSaya para cintA nahIM kI hai| [vizeSa vacana] 1. titAMsati, titaniSatIti vA vaktavyam (du0 vR0)| 2. kecit padakAramatamAzritya hanigamorupadhAyA iti paThanti (du0 TI0) / 3. bhASye tu na cintitametat (du0 ttii0)| 4. haniGorupadhAyA iti siddhe gamigrahaNaM spaSTArtham (du0 TI0) / 5. upadhAgrahaNamuttarArtham (du0 TI0; bi0 ttii0)| 6. uttarArthaM kriyamANamihApi sukhapratipattyarthamucyate (du0 TI0) / 7. vaktavyaM vyAkhyeyamityarthaH / kecid dIrghamicchanti kecinecchanti, teSAM matamiSTamityarthaH (du0 TI0; vi0 pa0) / [rUpasiddhi] 1. jighaaNsti| han + san + an + ti| 'hana hiMsAgatyoH' (2 / 4) dhAtu se icchArthaka 'san' pratyaya, dvirvacanAdi, prakRta sUtra se upadhA ko dIrgha, dhAtusaMjJA, vartamAnAsaMjJaka 'ti' pratyaya, an vikaraNa tathA akAra kA lopa / 2. adhijigaaNste| adhi + iG - gam + san + an + te| 'adhi' upasargapUrvaka 'iG adhyayane' (2 / 56) dhAt se icchArthaka san pratyaya, "sanINiGorgamiH" (3 / 4 / 86) se 'gam' Adeza, dvivacanAdi, prakRta sUtra se upadhA ko dIrgha, anusvAra, dhAtusaMjJA, 'te' pratyaya, an vikaraNa tathA akAra kA lopa / / 833 / / 834. nAmino vorakurcharorvyaJjane [3 / 8 / 14] [sUtrArtha vyaJjanavarNa ke pare rahate dhAtugata 'ra-v' kI upadhA meM vidyamAna nAmisaMjJaka varNa ke sthAna meM dIrgha Adeza hotA hai 'kur-chur' ko chor3akara // 834 / /
Page #486
--------------------------------------------------------------------------
________________ 448 kAtantravyAkaraNam [du0 vR0] nAtra tadantavizeSaNam / ruipadhAyA dhAtornAmino dIghoM bhavati vyaJjane pare na tu kurchroH| cikIrSati, bubhUSati, dIvyati, sIvyati, kurdate, khuurdte| dhAtoriti kim ? kurkurH| kathaM kurkurIyati? nAmadhAtutvAt / nAmina iti kim ? kartA, bhavyam / voriti kim ? nRtyti| akurcharoriti kim ? kuryAt / dIrghavidhiM prati na sthAnivaditi churyte| kathaM rI reSaNe- riryatuH / vI prajane-vivyatuH? abhyAse pratiSedha iti| vyaJjana iti kim ? kirati, girati, nuvati / / 834 / [du0 TI0] nAmi0 / iha dhAtvadhikAraH smartavyaH, sa ca nAmino vizeSaNaM vidheyasya prdhaanaanggtvaat| na ca dhAtvadhikArasya zrutatvAd dhAtoreva vyaJjane syAditi codyam akurcharoriti prtissdhaat| kecid akurchroriti| paryudAsAd dhAtorityAcakSate rephasAhacaryAd vakAro'pyanta eva gRhyate iti kecit / evam ubjerapi - nyujati / kthmityaadi| 'gauNamukhyayormukhya kAryasampratyayaH' (kA0 pari0 2) iti| yathA divamicchati divyati, cturyyti| pratidInaH' iti vyaJjane pare dhAtorayamikAro vyutpattipakSasyehAzrayaNAd dive: knaunnaadikH| dIrgha ityaadi| na padAntadvirvacanavargAntAnusvAraprathamatRtIyadIrghaluvidhiSu svarAdeSo na sthAnivadevetyarthaH / kecit kurucchuroriti vikaraNAntameva ptthnti| kurazabda iti dhAtunivRttyartham, tena kuryate, kuryaat| bhASye tu naiSa pATho dhAturevAstIti lakSyate / anyathA'lAkSaNikatvAt sAhacaryAcca kurazabda ityasyaiva grahaNaM syAt, na kRtavikaraNalopasyeti / rirytrityaadi| dIrghavidhau yatvalakSaNa: svarAdezo na sthAnivadeva, na padAnta ityAdiparibhASAyA anityatvaM sAdhitam / tenAbhyAse pratiSedha iti na vaktavyam / / 834 / [vi0 pa0] naami0| nanu rephavakArAbhyAM dhAturviziSyate, vizeSaNena ca tadantavidhiriti nyAyAd rephavakArAntasyaiva dhAtordIrghaH praapnoti| kathaM 'mUrchati, dhUrvati' ityatra dIrghatvaM syAt / 7 ca vaktavyam - dIrghavAnayaM pATha iti| "rAllopyau" (4 / 1 / 58) iti kRte 'murau, muraH, dhuro, dhuraH' iti na syAt / tadayuktamityAha- naatreti| kathaM punaratra tadantavizeSaNaM nAstIti? satyam / yena nAvyavadhAnaM tena vyavahite'pi syAditi svarasyaiva dIghoM bhavanAda ekavarNavyavadhAne'pi tasyaiva bhvissyti| yat pUrvatropadhAgrahaNaM tadihArtham / yadi ceha tadantavizeSaNaM syAd ihApi tatroktena nyAyenopadhAyA eva bhaviSyatIti kimpadhAgrahaNena? tasmAdupadhAgrahaNam anantyayorapi rephavakArayo myapadhApekSayA anantyatve sati upadhAtvapratipattyartham / ___ evaM ca sati na tadantavizeSaNamiti sthitam / ata eva vyaJjanamiha sAmAnyam prakRteH pratyayasya ca bhvissytiiti| kuryAditi / nanu ye ceti vikaraNokAralopasya svarAdezatvAt sthAnivadbhAvena vyaJjanavyavahitatvAd dIpoM na bhaviSyati kiM pratiSedhenetyAha - dIghetyAdi / na padAntadvirvacanetyAdinA sthAnivadbhAvasya pratiSedho'stItyarthaH / kathamiti / "ya ivarNasya0''
Page #487
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIye AkhyAtAdhyAye'STamo dhuDAdipAdaH 449 (3 / 4 / 58) ityAdinA yatve kRte vyaJjanamastIti dIrghaH syAt / naivam, dIrghavidhAvapi yatvalakSaNasvarAdezasya sthAnivadbhAvAnna padAnta ityAdiparibhASAyA anitytvaabhyupgmaat| ato'bhyAse pratiSedhaH iti na vaktavyaM bhavati / nuvatIti / 'nu stavane' (2 / 7) iti taudAdikaH ||834| [samIkSA] 'gI:, dhUH, AzI:, cikIrSati, dIvyati' ityAdi zabdarUpoM ke siddhyartha donoM vyAkaraNoM meM dIrghavidhAna kiyA gayA hai - "rvorupadhAyA dIrgha ikaH " (a0 8|2|76) / pANinIya 'ik' pratyAhAra meM 'i, u, R lR' varNa par3he jAte haiM tathA kAtantrIya 'nAmI' saMjJA 'i I, u, U, R R, lR lR, e ai o au' ina bAraha varNoM kI hotI hai| vastutaH dIrgha Adeza ikAra-ukAra ko hI yahA~ pravRtta hotA hai / ata: 'nAmI' nirdeza kI apekSA pANinIya 'ik' nirdeza hI lAghavabodhaka kahA jAegA / [vizeSa vacana ] 1. iha dhAtvadhikAraH smartavyaH, sa ca nAmino vizeSaNam (du0 TI0 ) / 2. kecit kurucchuroriti vikaraNAntameva paThanti (du0 TI0 ) / 3. bhASye tu naiSa pAThaH, dhAturevAstIti lakSyate (du0 TI0 ) / 4. yat pUrvatropadhAgrahaNaM tadihArtham (vi0 pa0 ) / + + 5. tasmAdupadhAgrahaNamanantyayorapi rephavakArayornAmyupadhApekSayA'nantyatve sati upadhAtvapratipattyartham (vi0 pa0 ) / [rUpasiddhi] 1. cikIrSati / kR ti / 'Du kRJ karaNe' (7 / 7) dhAtu se " dhAtorvA tumantAdicchatinaikakartRkAt" (3 / 2 / 4) se icchArthaka 'san' pratyaya, "caNparokSAcekrIyitasananteSu' (3 / 3 / 7) se 'kR' ko dvitva, "pUrvo'bhyAsaH" (3 / 3 / 4) se pUrvavartI 'kR' kI abhyAsasaMjJA, "sanyavarNasya" ( 3 / 3 / 26 ) se abhyAsaghaTita RkAra ko ikAra, "kavargasya cavarga: " ( 3 / 3 / 13) se kakAra ko cakAra, "RdantasyeraguNe" (3 / 5 / 42) se RkAra ko ir Adeza, prakRta sUtra se ikAra ko dIrgha, "nimittAt pratyayavikArAgamasthaH saH Satvam" (3 / 8 / 26) se sakAra ko SakAra, 'cikIrSa' kI "te dhAtavaH " ( 3 / 2 / 16) se dhAtusaMjJA, vartamAnAvibhaktisaMjJaka pra0 pu0 e0 va0 'ti' pratyaya, "an vikaraNa: kartari " (3 / 2 / 32) se an vikaraNa tathA "akAre lopam' (2 / 1 / 17) se akAra kA lopa / 2. bubhUSati / bhR + san + an + ti| 'bhRJ bharaNe' (1 / 597) dhAtu se san pratyaya, dvirvacanAdi, "uroSThyopadhasya ca' (3 / 5 / 43) se urAdeza, prakRta sUtra se ukAra ko dIrgha tathA vibhaktikArya / san an + 3. diivyti| div + yan + ti / 'divu krIDAvijigISAvyavahAradyutistutikAntigatiSu' (3|1) dhAtu se vartamAnAsaMjJaka 'ti' pratyaya, "divAderyan" (3 / 2 / 33) se yan vikaraNa tathA prakRta sUtra se upadhAsaMjJaka ikAra ko dIrgha / 4. siivyti| siv + yan + ti| 'Sivu tantusantAne' (3 / 2) dhAtu se vartamAnAsaMjJaka 'ti' pratyaya, yan vikaraNa tathA upadhAdIrgha /
Page #488
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAtantravyAkaraNam 5. kUrdate / kurda + an + te / 'kurda krIDAyAmeva ' (1 / 309) dhAtu se vartamAnAsaMjJaka 'te' pratyaya, an vikaraNa tathA prakRta sUtra se repha kI upadhA - ukAra ko dIrgha Adeza / 6. khUrdate / khurda + an + te / 'khurda krIDAyAmeva ' (1 / 309) dhAtu se vartamAnAsaMjJaka 'te' pratyaya, an vikaraNa tathA ukAra ko dIrgha Adeza ||834 | 835. sasya hyastanyAM dau taH [ 3 / 8 / 15 ] 450 [sUtrArtha] hyastanIvibhaktisaMjJaka 'di' pratyaya ke pare rahate dhAtughaTita sakAra ke sthAna meM takArAdeza hotA hai / / 835| [du0 vR0] sasya hyastanyAM dau pare to bhavati / acakAt, anvazAt / hyastanyAmiti kim ? abhaitsIt / ITastadgrahaNena grahaNAt / hyastanyAM sau vA vaktavyam acakAttvam ||835 / [du0 TI0] ssy0| abhaitsiiditi| 'AgamA yadguNIbhUtAste tadgrahaNena gRhyante' (kA0 pari014) ityrthH| tena sico na bhavatIti adhikAramAzritya sakAreNa dhAturviziSyate, tadA hyastanIgrahaNaM spaSTArtham / hyastanyAM sau vA vaktavyam iti matAntaracoditaM na vaktavyamityarthaH / / 835 / [vi0 pa0 ] ssy0| 'cakAsR dIptI, zAsu anuziSTau ' (2 / 38, 39) / adAditvAdano luk / "vyaJjanAd disyoH" (3 / 6 / 47) iti dilopaH / abhaitsIditi / "vyaJjanAntAnAmaniTAm" (3 / 6 / 7) iti vRddhi: / yadIha hyastanIgrahaNaM na syAt, adyatanyAmapi dau sicaH sakArasya takAraH syAt / na ca vaktavyam - iTA vyavahito diriti 'AgamA yadguNIbhUtAste tadgrahaNena gRhyante' (kA0 pari0 14 ) iti / yadi punaH sakAreNAdhikRto dhAturviziSyate, vizeSaNena ca tadantavidhiriti / ataH sAntasya dhAtorvidhirucyate, na tadA sicaH prasaGga iti spaSTArthameva hyastanIgrahaNaM bhavati / vaktavyamiti vyAkhyeyam, matAntarametat / asya tu na sammatamityarthaH ||835 / [samIkSA] 'acakAt, anvazAt' prayogoM ke siddhyartha ubhayatra sakAra ko takArAdeza kiyA gayA hai / pANini kA sUtra hai - "tipyanaste: " ( a0 8 / 2 / 73) / pANinIya tip pratyaya (laG lakAra) ke lie kAtantra maiM hyastanIvibhaktisaMjJaka 'di' pratyaya par3hA gayA hai / pANinIya sUtra meM laG kA pATha nahIM kiyA gayA hai aura na hI pUrva sUtra se usakI anuvRtti hI AtI hai| isake viparIta kAtantrIya sUtra meM sAkSAt 'hyastanI' zabda kA pATha hai, jo spaSTArthAvabodhaka hai / [vizeSa vacana ] 1. hyastanyAM sau vA vaktavyam - acakAttvam (du0 vR0) /
Page #489
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIye AkhyAtAdhyAye'STamo ghuDAdipAdaH 451 2. hyastanIgrahaNaM spaSTArtham (du0 TI0; vi0 p0)| 3. hyastanyAM sau vA vaktavyam iti matAntaracoditaM na vaktavyamityarthaH (du0 ttii0)| 4. yadIha zastanIgrahaNaM na syAt, adyatanyAmapi sau sica: sakArasya takAra: syAt (vi0 p0)| 5. vaktavyamiti vyAkhyeyam, matAntarametat / asya tu na sammatamityarthaH (vi0 p0)| [rUpasiddhi] 1. ackaat| aT + cakAs + anlopa + hyastanI-di / 'cakAsR dIptau' (2 / 38) dhAtu se hastanIvibhaktisaMjJaka pra0 pu0 - e0 va0 'di' pratyaya, "aD dhAtvAdistinyadyatanIkriyAtipattiSu" (3 / 8 / 16) se dhAtupUrva aDAgama, an vikaraNa kA luk, prakRta sUtra se sakAra ko takAra tathA "vyaJjanAd disyoH ' (3 / 6 / 47) se 'di' pratyaya kA lop| 2. anvshaat| anu + zAs + an-lopa + hastanI-di / 'anu' upasargapUrvaka 'zAsu anuziSTau' (2 / 39) dhAtu se hyastanIsaMjJaka 'di' pratyaya, aDAgama, "vamuvarNaH" (1 / 2 / 9) se ukAra ko vakAra, an vikaraNa kA luk, prakRta sUtra se sakAra ko takAra tathA 'di' pratyaya kA lopa / / 835 / / 836. aD dhAtvAdistinyadyatanIkriyAtipattiSu [3 / 8 / 16] [sUtrArtha 'hyastanI-adyatanI-kriyAtipatti' vibhaktiyoM ke pare rahate dhAtu se pUrva aDAgama hotA hai // 836 / [du0 vR0] hyastanyAdiSu parato dhAtorAdiraDAgamo bhvti| akarot, akArSIt, akariSyat / dhAtoriti kim ? nyavizata / / 836 / [du0 TI0] aD dhAtvAdi0 / TakAro'yaM nirdezasukhArthaH, vRttAvaDvyavadhAne'pi vizeSaNArtha: / / 836 / [vi0 pa0] aD dhAtvAdi0 / akariSyaditi / "hanRdantAt sye" (3 / 7 / 7) itIT / nyvishteti| "nerviz" (3 / 2 / 42-1) iti rucAditvAd Atmanepadam // 836 / [bi0 TI0] aD dhAtvAdi0 / nanvatra AdigrahaNAdaTo dhAtugrahaNena grahaNam / tatazca 'apIpacat' ityAdau caNi "svarAdedvitIyasya" (3 / 3 / 2) iti dvirvacanaprasaGgaH / naivam, dhAtusaMjJAprAptikAle yaH svarAdistasya grahaNaM bhaviSyati / anyathA sarveSAM caNi svarAditvAd bAdhakatvaM noppdyte| "dvivacanamanabhyAsasya" (3 / 3 / 1) ityatra dvivacanavidhau guNagrahaNAt / kivAdigrahaNasya sAmIpyArthe na dossH| ath dhAtugrahaNaM kimartham aDAdirityAstAm, adhikRtadhAtugrahaNAd
Page #490
--------------------------------------------------------------------------
________________ 452 kAtantravyAkaraNam dhAtoriti labhyate ? satyam, uttarArtham / anyathA svarAdInAM vRddhiriti nirdezo na yujyate, adhikRtadhAtusambandhenaikavacanaprasaGgAt / kiJca dhAtusaMjJAprAptikAle svarAdigrahaNe audyata' ityAdInAmasiddheH / dhAtugrahaNaM dhAtukArye'pi uttaratra parigrahArtham / / 836 / [samIkSA 'akarot, akArSIt, akariSyat' Adi zabdarUpoM ko dhAtupUrva aDAgama kA vidhAna karake hI ubhayatra siddha kiyA gayA hai / pANini kA sUtra hai - "luGlaGluGvaDudAttaH" (a0 6 / 471) / pANinIya luG ke lie kAtantrakAra ne adyatanI, laG ke lie hyastanI tathA laG ke lie kriyAtipatti kA prayoga kiyA hai / isa prakAra pANini kI ye kRtrima saMjJAe~ hastaceSTAdivat sAGketika saMjJAe~ haiM, jaba ki kAtantra kI saMjJAe~ anvarthaka haiM / [vizeSa vacana] 1. TakAro'yaM nirdezasukhArtha: (du0 TI0) / 2. dhAtugrahaNaM ............. uttarArtham / ............... dhAtugrahaNaM dhAtukArye'pi uttaratra ___ parigrahArtham (bi0 TI0) / [rUpasiddhi 1. akrot| aT + kR + hyastanI-di / 'Du kRJ karaNe' (7 / 7) dhAt se hyastanIvibhaktisaMjJaka pra0 pu0 - e0 va0 'di' pratyaya, prakRta sUtra se dhAtupUrva aDAgama, "tanAderuH" (3 / 2 / 37) se 'u' vikaraNa, R-ra ko guNa tathA dakAra ko tkaar| 2. akaarssiit| aT + kR + adyatanI-di / 'kR' dhAtu se adyatanIsaMjJaka 'di' pratyaya, prakRta sUtra se aDAgama, sic pratyaya, IT Agama, vRddhi tathA d ko t / 3. akrissyt| aT + kR + kriyAtipatti-syat / 'kR' dhAtu se kriyAtipattivibhaktisaMjJaka pra0 pu0-e0 va0 'syat' pratyaya, prakRta sUtra se dhAtupUrva aDAgama, iDAgama, guNa tathA sakAra ko SakArAdeza / / 836 / 837. svarAdInAM vRddhirAdeH [3 / 8 / 17] [sUtrArtha 'hyastanI - adyatanI - kriyAtipatti' vibhaktiyoM ke pare rahate svarAdi dhAt ke Adi varNa ko vRddhi Adeza hotA hai / / 837 / [du0 vR0] svarAdInAM dhAtUnAM hyastanyAdiSvAdeH svarasya vRddhirbhavati AntaratamyAt / aidhata, aidhiSTa, aidhiSyata / katham aijyata, aupyata, audyata ? antaraGgatvAdaDAgame yaNi samprasAraNe sandhau ca vRddhiH / padAntaraGgA vA yaNAdayaH / / 837 / du0 TI0] __svraadiinaam|| padAntaraGgA vA yaNAdaya: ityasmin pakSe prAgaDAgamo na bhavati, padApekSayA'ntaraGgatvaM yaNAdInAm / teSu satsu samprasAraNe vRddhiriti / tatreha ca viSayasaptamImAzrityAha
Page #491
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIye AkhyAtAdhyAye'STamo dhuDAdipAdaH hyastanyAdiSu dhAtoriti / hyastanyAdiviSaye dhAtorityarthaH / dhAtumAtre viSayavijJAne'sterityatra doSaM darzayiSyAmaH iti / evaM sati na codyam ahannityAdAvevAT syAt / yena nAprAptinyAyena bhinnaviSaye'pi bAdhA vyaJjanAdInAmevAT syAt // 837| [vi0 pa0 ] 453 svarAdInAm 0 / kathamityAdi / kena prakAreNetyarthaH / yajivapivahInAM vyaJjanAditvAdityabhiprAya: / 'prakRteH pUrvaM pUrvaM syAdantaraGgam' (kA0 pari0 71 ) ityaTo bAhyapratyayApekSasyAntaraGgatvam / pakSAntaramAha - padetyAdi / padApekSayA'ntaraGgA yaNAdayaH iti eke / etaduktaM bhavati prakRtipratyayayoH samudAyo hi padaM pradhAnamucyate / atastatkAryatayA yaNAdInAmantaraGgatvAt ta eva bhavantIti na tvaDAgamaH ||837| [samIkSA] 'aidhata, aihiSTa, aidhiSyata' Adi svarAdi dhAtuoM se siddha hone vAle zabdarUpoM meM vRddhividhAna ubhayatra kiyA gayA hai / pANini ke sUtra haiM- "ADajAdInAm, ATazca" (a0 6 / 4 / 72; 1 / 90 ) / tadanusAra ajAdi dhAtuoM meM AT Agama aura isake bAda vRddhyAdeza hotA hai| isa prakAra pANini ke do kAryoM kI apekSA kAtantrakAra kA kevala vRddhividhAna lAghavabodhaka kahA jAegA / [vizeSa vacana ] 1. padAntaraGgA vA yaNAdayaH (du0 vR0 ) / 2. prakRtipratyayayoH samudAyo hi padaM pradhAnamucyate (vi0 pa0 ) | [rUpasiddhi] 1. aidht| edh+an+hyastanI - t| 'edha vRddhauM ' (1 / 292) dhAtu se hyastanIvibhaktisaMjJaka pra0 pu0 e0 va0 'ta' pratyaya, prakRta sUtra se Adi vRddhi tathA anvikaraNa / 2. aidhiSTa / edh + iT + sic + adyatanI ta / 'edha vRddhau' (1 / 292) dhAtu se adyatanIsaMjJaka 'ta' pratyaya, prakRta sUtra se AdivRddhi, "sijadyatanyAm" ( 3 / 2 / 24) se sic pratyaya, "iDAgamo'sArvadhAtukasyAdirvyaJjanAderayakArAdeH" (3 / 7 / 1) se iT Agama, "nimittAt pratyayavikArAgamasthaH saH Satvam" ( 3 / 8 / 26 ) se sakAra ko SakAra tathA " tavargasya SaTavargAT Tavarga:" (3 / 8 / 5 ) se takAra ko TakArAdeza / 3. aidhiSyata / edh + iT + kriyAtipatti-syata / 'edh' dhAtu se kriyAtipattisaMjJaka pra0 pu0 e0 va0 'syata' pratyaya, prakRta sUtra se AdivRddhi, iT Agama tathA sakAra ko SakArAdeza / / 837 / 838. avarNasyAkAraH [3 / 8 / 18 ] [ sUtrArtha] 'hyastanI-adyatanI-kriyAtipatti' vibhaktiyoM ke pare rahate avarNAdi dhAtuoM ke Adi avarNa ko AkArAdeza hotA hai / / 838 /
Page #492
--------------------------------------------------------------------------
________________ 454 kAtantravyAkaraNam [du0 vR0] svarAdInAM dhAtUnAmAderavarNasyAkAro bhavati hastanyAdiSu parata: / ATat, ATIt, aattissyt| Apnot, Apat, aapsyt| 'avarNaH sarvamukhasthAnam' iti eke / ekadezenAntaratamyAt sarvA vRddhayo mA bhUvan iti varNagrahaNam // 838 / [du0 TI0] av0| nanu "Arutare ca vRddhiH" (3 / 8 / 35) ityAkAraprazleSAdAkArasya vRddhisaMjJAyAmidaM sUtraM na vaktavyam / tathA "asyopadhAyAH" (3 / 6 / 5) ityatra dIrghagrahaNam, tathA "vRddhirAdau saNe" (2 / 6 / 49) ityatrAdAviti prshlessH| 'sthAne'ntaratamaH' (kA0 pari0 16) iti yathA'kArasya kaNThyasyAkAraH kaNThyo bhavati, evaM sarvamukhasthAnIyasya akArasya sarvamukhasthAnIya AkAro bhvissyti| atha matAntare'pi prazleSanirdezo garIyAniti cet, "vRddhirAdau saNe" (2 / 6 / 49) ityatra dussyti| tatra taddhitAnAmAkRtipradhAnatvAt tarhi visandhireva kriyatAm 'A + Ar' iti dvivacanaM vA ? satyam, sukhapAThapratipattirevAbhimataM na zabdalAghavam iti| ekdeshenetyaadi| 'gauNamukhyayormukhya kAryasampratyayaH' (kA0 pari02) ityanityatvAbhyupagame varNagrihaNamityarthaH / / 838 / [vi0 pa0] avrnn0| Apaditi ladanubandhatvAdaN / atha varNagrahaNaM kimartham 'asyAkAra:' ityAstAm / 'Apla vyAptau' (4 / 14) ityAdAvAkArasyAkArakaraNena prayojanAbhAvAdityAhaavarNa ityaadi| na ca vaktavyam ekadezenAntaratamasya gauNatvAnnAyaM prasaGga iti / gauNamukhyaparibhASAyAH anityatvAbhyupagamAnnedamucyate / yathA RvarNasya vRddhiguNau aararaaviti| siddhAnte'pi kaNThyasyAkArasya vRddhirAr syAditi varNagrahaNam / / 838 / bi0 TI0] avrnn0| ekadezenetyAdi / nanu yadyekadezenAntaratamyaM tadA ekAraikArayoH pUrvabhAgo'kAra: parazca bhAga ikAraH ityuktatvAd 'ena kampane' (1 / 70, 347) iti ejudhAtorapi akAraprasaGga iti varNagrahaNaM svarUpA) kathaM nirarthakam ? satyam, tadAtra AkAra iti brUyAt / / 838 / [samIkSA 'ATIt, Apnot, Apsyat' ityAdi zabdarUpoM ke siddhyartha dhAtvAdistha akAraAkAra ko AkArAdeza ubhayatra kiyA gayA hai| pANini ke sUtra haiM - "ADajAdInAm, ATazca" (a0 6 / 4 / 72; 190) / tadanusAra dhAtu ke Adi meM pahale 'AT' Agama aura taba vRddhi kI jAtI hai| ina do kAryoM ke sthAna meM kAtantrIya AkAravidhAna lAghavabodhaka hai / [vizeSa vacana] 1. avarNaH sarvamukhasthAnam ityeke (du0 vR0) / 2. siddhAnte'pi kaNThyasyAkArasya vRddhirAr syAditi varNagrahaNam (vi0 pa0) /
Page #493
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIye AkhyAtAdhyAye'STamo ghuDAdipAdaH 455 [rUpasiddhi] 1. aattt| aT + an + hyastanI - di / 'aTa gatau' (1 / 102) dhAtu se hyastanIvibhaktisaMjJaka pra0 pu0 e0 va0 'di' pratyaya, prakRta sUtra se dhAtvAdistha akAra ko AkAra, an vikaraNa tathA dakAra ko takArAdeza 1 2. ATIt / aT + iT + sic + IT + adyatanI - di / 'aTa gatau ' (1 / 102 ) dhAtu se adyatanIsaMjJaka 'di' pratyaya, prakRta sUtra se dhAtvAdistha akAra ko AkAra, sic pratyaya, iT-IT Agama, sic- lopa tathA dakAra ko takArAdeza / 3. ATiSyat / aT + iT + kriyAtipatti-syat / 'aTa gatau' (1 / 102) dhAtu se kriyAtipattisaMjJaka pra0 pu0 e0 va0 'syat' pratyaya, iDAgama, dhAtvAdi akAra ko dIrgha tathA sakAra ko SakArAdeza / 4. Apnot / Ap + nu + hyastanI - di / 'AplR vyAptau' (4 / 14 ) dhAtu hyastanIvibhaktisaMjJaka pra0 pu0 e0 va0 'di' pratyaya, "nuH SvAdeH " ( 3 / 2 / 34) se 'nu' vikaraNa "nAmyantayordhAtuvikaraNayorguNaH " ( 3 / 5 / 1) se nu vikaraNaghaTita ukAra ko guNa-okAra tathA "padAnte dhuTAM prathamaH " ( 3 / 8 / 1) se dakAra ko takArAdeza / 5. Apat / Ap + aN + adyatanI di / 'Apla vyAptau' (4/14) dhAtu se adyatanIvibhaktisaMjJaka pra0 pu0 e0 va0 'di' pratyaya, "puSAdidyutAdykArAnubandhArtizAstibhyazca parasmai" (3 / 2 / 28) se 'aN' pratyaya tathA " padAnte dhuTAM prathamaH " ( 3 / 8 / 1) se dakAra ko takArAdeza / se 6. Apsyat / Ap + kriyAtipatti- syAt / 'Apla vyAptau' (4 / 14) dhAtu I kriyAtipattisaMjJaka pra0 pu0 e0 va0 'syat' pratyaya tathA " ApitapitipisvapivapisvapivapizapichupikSipilipilupisRpeH pAt' (3 / 7 / 24) se iDAgama kA niSedha ||838 / 839. asteH [3 / 8 / 19] [sUtrArtha] aguNa hyastanIsaMjJaka pratyayoM ke pare rahate 'as' dhAtu ke akAra ko dIrgha Adeza hotA hai / / 839 / [du0 vR0 ] asterhyastanyAmaguNe'varNasyAkAro bhavati / AstAm, Asan, vyatyAsta / paro'pyavarNasyAkAro lopena bAdhyate, astimAtrAzrayatvAt // 839 / [du0 TI0] I asteH / paro'pItyAdi / paraparibhASAmantaraGgaparibhASA bAdhate / antaraGgatvaM punarasterAderityasyAlpAzrayatvAditi vacanam, athavA idameva jJApakam - hyastanyAdiviSayavijJAne'pi niSpanne'smin dhAtupratyayakArye pazcAd vadhyAkArAditi, tenAbhUditi bhUrAdezaH pravartate / evam 'agAt' iti iNo gAdezaH pravartate / 'aiyaruH' ityAdiSu ca kRte dvirvacanAdike pazcAd vRddhiH / tinirdezo 'tra svarUpagrAhako'bhUdityasyATo'varNasyAkAro na bhaviSyati, pratipadoktasyAsteH sambhavAcca sukhapratipattyartha iti // 839 /
Page #494
--------------------------------------------------------------------------
________________ 456 kAtantravyAkaraNam [vi0 pa0] asteH / adyatana kriyAtipanyobhUrAdeza evAstIti pariziSTA hyastanIha labhyate / tatra guNini pUrveNaiva siddhe ityarthAdaguNa ityAha asteIstanyAmaguNa iti / vyatyasteti / "aniyame cAgatihiMsAzabdArthahasaH'' (3 / 2 / 42-66) iti rucAditvAd vyatIhAre Atmanepadam / atha guNini cAguNe'pi "asterAdeH' (3 / 4 / 41) iti lopaM bAdhitvA paratvAdavarNasyAkAra eva bhaviSyati, kimanenetyAha - paro'pItyAdi / lope hyastanImAtramAzritya bhavannalpAzrayatvAdantaraGgo balIyAn iti bhAvaH / / 839 / [bi0 TI0] asteH| asteIstanyAmaguNe iti vRttiH / nanvanantaratvAd hyastanyAdayo vartante / tatra paJjIkRtoktam "astebhUrasArvadhAtuke" (3 / 4 / 87) iti bhUrAdezaH pArizeSyAd hastanIti kathaM saGgacchate, yAvatA bhUrAdezo'sArvadhAtuke bhavan zvastanyAdau 'bhavitA, bhUta:' ityAdau sArthakaH, anena tu hyastanyAdau adhikAraprAptatvAdAkAraH syAdeva / kathamuktaM hyastanyAmaguNe iti, AkAraparatvAt / na ca vAcyam AkAre kRte ekadezavikRtatvAd bhUrbhaviSyati tinirdezasya svarUpagrAhakatvAditi brUmaH / satyam, vyaktipakSe' sArvadhAtukaviSayapyAkRtArthatvAt lopavat paramapyAkAraM niravakAzatvAd bAdhate / vyaktipakSasya jJApakastu 'abhUnRpo vibudhasakhaH parantapaH' ityAdi prayoga iti sarvaM samaJjasam / / 839 / [samIkSA 'AstAm, Asan' ityAdi zabdarUpoM ke siddhayartha 'as' dhAtghaTita akAra ke sthAna meM AkArAdeza kI AvazyakatA hotI hai / isakI pUrti donoM vyAkaraNoM meM kI gaI hai / antara yaha hai ki pANini ATa Agama tathA vRddhi karake "ADajAdInAm, ATazca" (a0 6 / 4 / 72; 1 / 90) ukta rUpa siddha karate haiM, jabaki kAtantrakAra ne 'as' dhAtugata akAra ko AkArAdeza karake siddhi batAI hai, jo lAghava kI dyotaka kahIM jA sakatI hai| yaha dhyAtavya hai ki pUrvavartI sUtra se hI yahA~ AkArAdeza prApta thA, phira isa sUtra ko banAne kI kyA AvazyakatA hai ? isa para kahA gayA hai ki "asterAdeH' (3 / 4 / 41) sUtra se yahA~ asdhAt ke Adi akAra kA paravidhi ke kAraNa lopa ho jAtA, ata: abhISTa rUpa kI siddhi kathamapi sambhava nahIM thI / ataH isa vizeSa sUtra ko svatantrarUpa meM banAyA gayA hai| [vizeSa vacana 1. paro'pyavarNasyAkAro lopena bAdhyate, astimAtrAzrayatvAt (du0 vR0)| 2. tinirdezA'tra svarUpagrAhaka: ------- sukhapratipattyartha iti (du0 TI0; bilTI0 ) / 3. alpAzrayatvAdantaraGgo balIyAn (vi0 p0)|
Page #495
--------------------------------------------------------------------------
________________ 457 tRtIye AkhyAtAdhyAye'STamo ghuDAdipAdaH [rUpasiddhi] 1. AstAm / as + anluk + hyastanI-tAm / 'as bhuvi' (2 / 28) dhAtu se hyastanIvibhaktisaMjJaka pra0 pu0-dviva0 'tAm' pratyaya, "an vikaraNaH kartari" (3 / 2 / 32) se an vikaraNa, "adAdeluMga vikaraNasya" (3 / 4 / 92) se usakA luk tathA prakRta sUtra se akAra ko aakaaraadesh| 2. Asan / as + anluk + hyastanI-an / 'as bhuvi' (2 / 28) dhAtu se hyastanIvibhaktisaMjJaka pra0 pu0-ba0 va0 'an' pratyaya, anluk tathA prakRta sUtra se akAra ko AkArAdeza / ___ 3. vyatyAsta / vi + ati + as + hyastanI-ta / 'vi-ati' upasargapUrvaka 'as bhuvi' (2 / 28) dhAtu se hyastanIvibhaktisaMjJaka pra0 pu0-e0 va0 'ta' pratyaya, anluk, ikAra ko yakAra tathA prakRta sUtra se akAra ko AkAra / / 839 / 840. eterye [3 / 8 / 20] [sUtrArtha hyastanIvibhaktisaMjJaka pratyaya ke pare rahate iN dhAtu ke sthAna meM yakArAdeza hone para aT Agama meM akAra ko AkAra Adeza hotA hai / / 840 / [du0 vR0] hyastanyani eterye pare'To'varNasyAkAro bhavati / Ayan, adhyAyan / parApi vRddhiriNamAtrAzritena yatvena bAdhyate / ya iti kim ? agAt / / 840 / / [du0 TI0] ete0 / hastanyA anyasmina vacane'dyatanIkriyAtipatyozca yakArasyAsambhavAdityAhahyastanyanIti / iNa ikazca grahaNamityAha- eteriti / tarhi "erye' ityAstAm, kiM tipA nirdezena ? satyam / etIti yasya rUpamasti tasya parigrahArthaM tibgrahaNam, tena yatvavidhau iNA iko'pi gRhyate ityarthaH / atha parasmaipadinA iNA iti ika upalakSyate / upalakSaNaM ca lokataH siddham, tathA pAThasukhArtham iti / ye pare'nyasyAkArasyAsambhavAdityAha - aTo'varNasyeti / / 840 / [vi0 pa0] eterye / atrApINa: sthAne'nyasmin pratyaye yakArasyAsambhavAt pariziSTamAhahyastanyanIti / yakAre cAsmin anyasyAkArasyAsambhavAdAha- aTo'varNasyeti / iNazceti yakAra: / iNvad iko'pIti darzayati - adhyAyanniti / atrApi "svarAdInAM vRddhirAdeH" (3 / 8 / 17) iti sidhyatIti na ca vaktavyamityAha- parApItyAdi / pUrvavad iNazceti yatvamantaraGgamityarthaH / agAditi / "iNo gA" (3 / 4 / 84), "iNasthA0" (3 / 4 / 93) ityAdinA sico luk / / 840 /
Page #496
--------------------------------------------------------------------------
________________ 458 kAtantravyAkaraNam [samIkSA] 'Ayan, adhyAyan' ityAdi prayogoM ke siddhyartha Adi meM AkAra kI upasthiti Avazyaka hotI hai, jisakI vyavasthA donoM hI AcAryoM ne kI hai / antara yaha hai ki pANini AT Agama, vRddhi tathA Ay "ADajAdInAm, ATazca, eco'yavAyAvaH " (a0 6 / 4 / 72; 1 / 90, 78) Adeza karake ukta rUpa siddha karate haiM, jabaki kAtantrakAra ne ikAra ko yakAra, aT Agama tathA akAra ko AkAra vidhAna kiyA hai / isa sUtra kI pRthak racanA meM bhI pUrvavat hetu prastuta kiyA jAtA hai, kyoMki "svarAdInAM vRddhirAdeH" (3 / 8 / 17) se ikAra ko vRddhi hone para abhISTa rUpa kI siddhi kI jA sakatI hai, parantu vRddhikArya kA bAdhaka sUtra hai - "iNazca" ( 3 / 4 / 59) / isase vRddhi ko bAdhakara yakArAdeza ho jAne para 'Ayan' Adi zabdarUpa siddha nahIM kie jA sakate the / ataH prakRta sUtra kI svatantra racanA kI gaI hai / [vizeSa vacana ] 1. parApi vRddhiriNmAtrAzritena yatvena bAdhyate (du0 vR0) / 2. etIti yasya rUpamasti tasya parigrahArthaM tibgrahaNam, tena yatvavidhau iNA iko'pi gRhyate ityarthaH (du0 TI0 ) / 3. upalakSaNaM ca lokataH siddham, tathA pAThasukhArthamiti (du0 TI0) / 4. iNvadiko'pi (vi0 pa0 ) / [rUpasiddhi] 1. Ayan / aT + iN + hrAstanI - an / 'iN gatau' (2 / 13) dhAtu se hyastanI vibhaktisaMjJaka pra0 pu0-ba0va0 'an' pratyaya, "aD dhAtvAdirhyastanyadyatanIkriyAtipattiSu" ( 3 / 8 / 16 ) se aDAgama, "an vikaraNa: kartari " ( 3 / 2 / 32) se an vikaraNa, "adAderlug vikaraNasya" (3 / 4 / 92) se usakA luk, "iNazca" (3 / 4 / 59) se iNdhAtugata ikAra ko yakAra tathA prakRta sUtra se aDAgama ke akAra ko AkArAdeza / 2. adhyAyan / adhi + aT + iG + anluk + hyastanI-an / 'adhi' upasargapUrvaka 'ik smaraNe' (2 / 12) dhAtu se hyastanIvibhaktisaMjJaka pra0 pu0 ba0va0 'an' pratyaya tathA zeSa prakriyA pUrvavat ||840 | 841. na mAmAsmayoge [3 / 8 / 21] [sUtrArtha] 'mA-mAsma' nipAtoM ke yoga meM hyastanI - adyatanI - kriyAtipattinimittaka dhAtu se pUrva aDAgama Adi nahIM hotA hai || 841 | [du0 vR0] mAyoge mAsmayoge ca dhAtorhyastanyAdiSvaDAgamAdayo na bhavanti / mA bhavAn karot, mAsma karot / 'jugupsatasmainamaduSTabhAvaM maivaM bhavAnakSatasAdhuvRttaH' iti matam / mA bhavAn
Page #497
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIye AkhyAtAdhyAye'STamo ghuDAdipAdaH 459 kArSIt, mAsma kArSIt / saMyukte na syAditi mAsmagrahaNam / sAhacaryAnmado na syAt - mA bhavAnapazyat / / 841 [du0 TI0] na mA0 / mAzca smazca mAsmam, samAhAradvandvaH / mAzca mAsmaM ca mAmAsme, tAbhyAM yoga ityarthaH / itaretayogadvandve coghaM mAgrahaNamanarthakaM syAditi / jugupsatetyAdi / "itIva vAco nigRhItakaNThaiH prANairarudhyanta maharSisUnoH" ityaparArddham / vyavahitenApi smena yuktena mAzabdena pratiSedho dRzyata ityarthaH / mAyuktaH smaH mAsmaH / saMzliSTanirdezo'yaM bhASyasammataH pakSaH / mAzabde smayukte sambandhasya gauNatvAdityAha - saMyukta ityAdi / tRtIyAnirdezenApi nirvoDhuM zakyate / yogagrahaNaM spaSTArtham / evaM mA bhavAnaTat, mAsma bhavAn aTIt, mA bhavAn Rcchat, mAsma bhavAn RcchIt, mA bhavantaH san, mAsma bhavanto yan / sAhacaryAditi / yadyapi tvAmA tu dvitIyAyAm ityanenAsmadzabdasya dvitIyaikavacanAntasya mAdezo'sti, tathApi tasya na grahaNaM mAsmasahacaritasyAvyayasyaiva grahaNamityarthaH // 841 / [vi0 pa0 ] na mAmAsma0 / jugupsatetyAdi / vyaste'pIcchantIti yanmatamuktaM tanmatamityarthaH / jugupsatasmainamaduSTabhAvaM maivaM bhavAnakSatasAdhuvRttaH / itIva vAco nigRhItakaNThaiH prANairarudhyanta maharSisUnoH / / iti / atrAyamarthaH purA kila dazarathena rAjJA mRgayAM gatena munikumArastamasAbhidhAnAyAM nadyAM piturudakapradAnArthaM kumbhaM pUrayan pUryamANakumbhasambhavaninAdamAkarNya dviradabRMhitamidamiti manyamAnena dhanurdharaNa zabdabhedinA zareNa viddhaH / tato'sau hA tAteti kranditamAkarNya kimidaM mayA vyApAditamiti viSaNNamanAstatpradezamupasRtya munikumAraM zaratADitoraskaM sakumbhamevAdrAkSIt / tato munikumArako'pi tamadhijyadhanvAnamupAlabhya AH pApa ! durAtman / kiM tvayA kRtam, na kevalamahaM tvayA vyApAditaH kintu maccakSuSAvandhau pitarAvapItyAdi bahuzo ninditavAniti / atrAntare tasya zaraprahArajarjaritamarmaNo gacchataH prANAnutprekSamANaH kaviridamAhajugupsatetyAdi / enaM dazarathamevamuktakrameNa mA jugupsatasma mA nindat / kIdRzamaduSTabhAvamaduSTAbhiprAyaM vetasavanapihitapradezavartI hi bhavAn dUrAdavijAnatA'nena zabdabhedinA zareNa viddhaH ityaduSTAbhiprAya evAyam / na cAduSTabhAvo nindanIya:, akSatasAdhuvRtto hi bhavAn itIva manyamAnaiH prANairatipUtasya bhUpAlasya nindAmAcarato maharSisUno roSAdiva nigRhItakaNThairavaruddhagalapradezairvAco'rudhyanta niruddhA vAca ityarthaH / atra punarapaprayogo'yaM yasmAd mAsmazabdo'yamakRtadvandvaH samudAyo'GgIkRtaH ityuktameva / - mAsmazabdaikadezena mAzabdena yogasya gauNatvAnna mAyoga iti kRte mAsmayogapratiSedho na sidhyatItyAha - saMyukta ityAdi / mAsmazabdenAvyayena sahacarito mAzabdo'pyavyaya evetyAha- sAhacaryAditi / tena " tvanmadorekatve' (2 / 3 / 3) ityAdinA mAdeze mAzabdayoge na bhavatItyarthaH / / 841 /
Page #498
--------------------------------------------------------------------------
________________ 460 kAtantravyAkaraNam [samIkSA] 'mA bhavAn karot, mAsma bhavAn karot, mA bhavAn kArSIt, mAsma bhavAn IkSata' ityAdi zabdarUpoM ke siddhyartha dhAtupUrva aDAgama-ADAgama (dhAtvAdi svara ko dIrgha-vRddhi) ke abhAva kI AvazyakatA hotI hai / isakI pUrti ubhayatra kI gaI hai / antara yaha hai ki pANini ne kevala 'mA' zabda kA hI sUtra meM pATha kiyA aura 'mA-sma' meM bhI 'mA' kI upasthiti mAnakara abhISTasiddhi dikhAI hai, jabaki kAtantrakAra ne 'mA-sma' meM do nipAta mAnakara unake yoga meM kevala mAzabda ke abhAva se abhISTasiddhi me bAdhA samajhakara 'mAmAsma' donoM ko sUtra meM par3hA hai / pANini kA sUtra hai - "na mAGyoge" (a0 6 / 4 / 74) / [vizeSa vacana] 1. saMyukte na syAditi mAsmagrahaNam (du0 vR0)| 2. sAhacaryAnmado na syAt - mA bhavAn apazyat (du0 vR0)| 3. mAzca smazca mAsmam, smaahaardvndvH| mAzca mAsmaM ca mAmAsme, tAbhyAM yoge ityarthaH ___ (du0 ttii0)| 4. mAyuktaH sma: mAsmaH / saMzliSTanirdezo'yaM bhASyasammata: pakSa: (du0 ttii0)| 5. tRtIyAnirdezenApi nivauMDhuM zakyate, yogagrahaNaM spaSTArtham (du0 ttii0)| 6. na cAduSTabhAvo nindanIyaH (vi0 p0)| 7. mAsmazabdenAvyayena sahacarito mAzabdo'pyavyaya evetyAha- sAhacaryAditi / tena tvanmadorakatve ityAdinA mAdeze mAzabdayoge na bhavatItyarthaH (vi0 p0)| [rUpasiddhi] 1. mA bhavAn karot / mA + kR + u + hyastanI-di / 'Du kRJ karaNe' (7 / 7) dhAtu se hyastanIvibhaktisaMjJaka pra0 pu0-e0 va0 'di' pratyaya, "aD dhAtvAdi0" (3 / 8 / 16) se prApta aDAgama kA prakRta sUtra dvArA niSedha, "tanAderuH' (3 / 2 / 37) se 'u' vikaraNa, "nAmyantayordhAtuvikaraNayorgaNaH' (3 / 5 / 1) se kRdhAtugata R tathA u-vikaraNa ko guNa tathA "padAnte dhuTAM prathama:'' (3 / 8 / 1) se dakAra ko takArAdeza / 2. mAsma karot / mAsma + kR + u + hyastanI-di / 'mAsma' pUrvaka 'kR' dhAtu se hyastanIvibhaktisaMjJaka pra0 pu0 - e0 va0 "di' pratyaya tathA zeSa prakriyA pUrvavat / 3. mA bhavAn kArSIt / mA + kR + sic + adyatanI-di / 'mA' nipAtapUrvaka 'Du kRJ karaNe' (7 / 7) dhAtu se adyatanIvibhaktisaMjJaka pra0 pu0-e0 va0 'di' pratyaya, aDAgama kA prakRta sUtra dvArA niSedha, "sijadyatanyAm' (3 / 2 / 24) se sic pratyaya, "sicaH" (3 / 6 / 90) se IT Agama, "sici parasmai svarAntAnAm" (3 / 6 / 6) se kRdhAtugata RkAra ko vRddhi Ar, "nimittAt pratyayavikArAgamastha: sa: Satvam" (3 / 8 / 26) se sakAra ko SakAra tathA "padAnte dhuTAM prathamaH'' (3 / 8 / 1) se dakAra ko takArAdeza / 4. mAsma kArSIt / mAsma + kR + sic + adyatanI di / 'mAsma' pUrvaka 'kR' dhAtu se adyatanIvibhaktisaMjJaka pra0 pu0-e0 va0 'di' pratyaya tathA zeSa prakriyA pUrvavat / / 841 /
Page #499
--------------------------------------------------------------------------
________________ 461 tRtIye AkhyAtAdhyAye'STamo ghuDAdipAdaH 842. nAmyantAd dhAtorAzIradyatanIparokSAsu dho DhaH [3 / 8 / 22] [sUtrArtha nAmyanta dhAtu se paravartI AzI:-adyatanI-parokSAsaMjJaka pratyayaghaTita dhakAra ko DhakArAdeza hotA hai / / 842 / [du0 vR0] nAmyantAd dhAtorAzIradyatanIparokSAsu yo dhakArastasya DhakAro bhavati / ceSIDhvam, kRSIDhvam, adhyagIDhvam, samasthiDhvam, tuSTuDhve, cakRDhve / antagrahaNaM bhUtapUrvanAmyantArtham, tena prAvariSIdavam, alavivam, luluviDhve / dhAtoriti saMjJApUrvakatvAdanityArtham / tenAsu seTsu vibhASA siddhA-prAvariSIDhvam, prAvariSIdhvam / alaviDhvam, alavidhvam / didIyiTve, didIyidhve ityapi syAt / / 842 / [du0 TI0] nAmya0 / paJcamyA nirdeze'pyAzIghrahaNasAmarthyAd vyavahitasyApi pratiSedha iti anye| antagrahaNamityAdi / nAminA dhAturviziSyate, vizeSaNena ca tadantavidhiriti bhaavH| na ca vaktavyaM vihitavizeSaNatvena ca sidhyatIti dhAtornAmyantAda yA AzIradyatanIparokSA vihitAstadviSaye dhakArasyeti, tadA samasthiDhvamiti duSyati " sthAdoriradyatanyAmAtmane" (3 / 5 / 29) iti kRte nAmyantatvAd nAmI ante yasya dRSTaH so'pi nAmyanta iti kRte'pi guNo bhvti| dhAtorityAdi / arthavazAdadhikArasmaraNAcca dhAturevAvasIyate / yadatra dhAtugrahaNam, tadAzIradyatanIparokSAvizeSaNArthama, na dhakArasya pradhAnasyApi sthAnina iti / nAmyantAda dhAtordhakArasyetyucyamAne kuta iDvyavadhAne syAt, sArthakatve'pi hi sajJApUrvako vidhirityuptisstthte| anya Aha-vizeSaNavizeSyabhAvasya prayokturAyattatvAd AsAmapradhAnAnAmapi vizeSaNam / sico dhakAra iti vacanabalAd ihAdyatanI grahaNasAmarthyAcca sico lopH| pakSe DhatvaM ced anyathA sicaH Satve dhasya SATTavargatve siddhamityuktameva / AzI:parokSayozca nityaM Dhatvamityasya mataM varNayiSyAmaH / ata: evAdyatanyAM vibhASA na coditeti / Asviti yada bahavacanaM vRttau tadadhikAravazAditi dIGo'ntatve yakArasya bhUtapUrvagatyA bhavatItyAhadidIyiTve ityapIti / / 842 / [vi0 pa0] nAmyantAt / adhyagIDhvamiti / adhipUrvaH 'iG adhyayane'' (2056) adyatanIkriyAtipattyorvA gIrAdezaH, 'sico dhakAre" (3 / 6 / 50) iti sico lopaH / samasthivamiti / "samavapravibhyaH" (3 / 2 / 42-14) iti rucAdivacanAdAtmanepadam / "sthAdoriradyatanyAmAtmane" (3 / 5 / 29) itIttvam / 'yena vidhistadantasya' (kA0 pari0 3) iti siddhamityAha- antetyAdi / atha dhAtugrahaNaM kimartham ? na hyamUSAM vibhaktInAmadhAtorvidhirastIti ? satyam, dhAtugrahaNamAsAmapradhAnAnAmapi vizeSaNArtham, na tu yakArasya sthAnitvena pradhAnasyApi, ata eva sUtrArthe nAmyantAd dhAtordhakArasyeti noktm|
Page #500
--------------------------------------------------------------------------
________________ 462 kAtantravyAkaraNam evaM sati prAvariSIDhvam, alaviDhvamityAdau vyavahitasyApi dhasya DhatvaM na duSyatIti sArthakatve'pIti 'sajJApUrvako vidhiranityaH' (kA0 pari0 30) ityupatiSThata evetyAhadhAtorityAdi / didIyiTve, didIyidhve ityapi "dIGo'nto yakAra" (3 / 4 / 26) iti kRte'pi bhUtapUrvagatyA nAmyantatvAd idamapi bhavatItyarthaH / antagrahaNAd bhUtapUrvagatyA nityaM prAptamiti saMjJApUrvakatvAdanityatvamucyate / yadyevaM kathaM pragrahISIdavam, pragrahISIdhvam / saMvaliSIDhvam, saMvaliSIdhvam ityAdayaH / na caite na bhavatIti sarvairiSTatvAt / / durgasiMho'pi TIkAyAm iTo dIrghavidhau agrahIDhvam, agrahIdhvam ityadAharaNadvayaM manyate iti lakSyate ? satyam / hayavaralakArebhyo'pyAsu seTsu vibhASaivAnityatvasya lakSyAnarodhAt / anyatra na bhavati AsiSIdhvam, vartiSIdhvamiti / tarhi kimantagrahaNena bhUtapUrvanAmyantArthena prAvariSIdavamityAderasya viSayatvAd vikalpena hi bhavitavyamiti? satyam / tIrSIdavam, atIvam ityAdAvAtmanepade ca sijAziSoriti vacanAdaniTapakSe etadarthaM kriyamANamantagrahaNametadapi viSayIkaroti / ata evoktaM nityaM prAptaM pakSe 'sajJApUrvako vidhiranityaH' (kA0 pari0 30) ityucyate / / 842 / / [samIkSA] 'kRSIDhvam, cakRDhave, adhyagIDhvam' ityAdi zabdarUpoM ke siddhyartha dhakAra ko DhakArAdeza kI apekSA hotI hai, jisakA vidhAna donoM vyAkaraNoM meM kiyA gayA hai / pANini kA sUtra hai- "iNa: pIdhvaMluGliTAM dho'GgAt" (a0 8 / 3 / 78) / 'laviSIdavam, laviSIdhvam' ityAdi meM vaikalpika DhakArAdeza meM kAraNa kA spaSTIkaraNa karate hue vRttikAra ne kahA hai ki saMjJApUrvaka kI gaI vidhi anitya hotI hai, yahA~ para bhI 'dhAtu' isa saMjJAzabda kA jo ullekha kiyA gayA hai, usI kAraNa iDAgama hone para ukta vidhi kI pravRtti vekalpika mAnI jAtI hai| [vizeSa vacana] 1. dhAtoriti saMjJApUrvakatvAdanityArtham, tenAsu seTsu vibhASA siddhA (du0 vR0) / 2. vizeSaNena ca tadantavidhiriti bhAvaH (du0 ttii0)| 3. vizeSaNavizeSyabhAvasya prayokturAyattatvAt (du0 TI0) / / 4. antagrahaNAd bhUtapUrvagatyA nityaM prAptamiti saMjJApUrvakatvAd anityatvamucyate (vi0 p0)| [rUpasiddhi] 1. cepIDhvam / ci + AzI:-pIdhvam / 'ciJ cayane' (4/5) dhAtu se AzIvibhaktisaMjJaka u0 pu0-e0 va0 'sIdhvam' pratyaya, "nAmyantayordhAtuvikaraNayorguNaH'' (3 / 5 / 1) se dhAtugata ikAra ko guNa-ekAra, "nimittAt pratyayavikArAgamastha: sa: Satvam' (3 / 8 / 26) se sakArako SakAra tathA prakRta sUtra se dhakAra ko DhakArAdeza / 2. kRSIdavam / kR + AzI:-sIdhvam / 'Du kRJ karaNe' (7 / 7) dhAtu se AzIvibhaktisaMjJaka u0 pu0-e0 va0 sIdhvam' pratyaya tathA zeSa prakriyA pUrvavat /
Page #501
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIye AkhyAtAdhyAye'STamo dhuDAdipAdaH 463 __3. adhyagIDhvam / adhi + aT + iG + adyatanI-dhvam / 'adhi' upasargapUrvaka 'iG adhyayane' (2 / 56) dhAtu se adyatanIvibhaktisaMjJaka u0 pu0-e0 va0 'dhvam' pratyaya, 'adyatanIkriyAtipattyorvA gIrAdeza iSyate' isa vacana ke AdhAra para 'iG' ko 'gI' Adeza, aDAgama, prakRta sUtra se dhakAra ko DhakAra tathA "iva) yamasavaNe na ca paro lopyaH' (1 / 2 / 8) se ikAra ko yakArAdeza / 4. samasthivam / sam + aTa + sthA + adyatanI-dhvam / 'sam' upasargapUrvaka 'SThA gatinivRttau' (1 / 267) dhAtu se adyatanIvibhaktisaMjJaka u0 pu0-e0 va0 'dhvam' pratyaya, aDAgama, "tiSThaterit' (3 / 5 / 47) se dhAtugata AkAra ko ikArAdeza tathA prakRta sUtra dvArA dhakAra ko DhakArAdeza / 5. tuSTuve / stu + parokSA-dhve / 'TuJ stutau' (2 / 65) dhAtu se parokSAvibhaktisaMjJaka u0 pu0-e0 va0 'dhve' pratyaya, dvirvacanAdi tathA prakRta sUtra dvArA dhakAra ko ddhkaaraadesh| 6. cakRDhve / kR + parokSA-dhve / 'Du kRJ karaNe' (7 / 7) dhAtu se parokSAvibhaktisaMjJaka u0 pu0-e0 va0 'dhve' pratyaya, dvivacanAdi tathA prakRta sUtra dvArA dhakAra ko DhakArAdeza ||842 / 843. moM mArjiH [3 / 8 / 23] [sUtrArtha 'mRj' dhAtu kA jo guNaniSpanna 'marja' zabdarUpa, usake sthAna meM 'mArji' Adeza hotA hai / / 843 / [du0 vR0] 'marja' ityetasya mArjirAdezo bhavati, mArTA, mAyati, amAz / mAjoM vartate / marja iti kim ? mRSTaH, mRSTavAn / aguNe svare vA vaktavyam - parimArjanti, parimRjanti / / 843 / / [du0 TI0] ___ mo0 / nanu 'amArTa' ityatrATA saha kathaM mArjina bhavati, aTastadgrahaNena grahaNAt? satyam, yadyapi prakRteH pUrvo'Ta, tathApi sAkSAd bAhyapratyayApekSitvAd bahiraGgo guNastvantaraGgo bhAvanAnimittatvAt, tato mArjirapyantaraGga iti, tadasat / guNarUpopalakSitasya marko grahaNe'Ta: kutaH prasaGgaH / tathA mAmArjIta cekrIyitalugantamate kuta: samudAyAdeza iti| mRSTaH iti / tas pratyayo niSThA vA / aguNa ityAdi / aprApte vibhASA, mRjeriti sambandho'rthavazAt kecidicchanti kecinecchanti, tanmataM sUtrakArasyeti bhAvaH / sraSTA, mraSTumityapi prtyudaahrntyeke| yeSAM mRjerapi akArAgamo'stIti matam, naitad bhASyacintitam / / 843 / [vi0 pa0] moM0 / mAjoM vartate iti ghaJpratyaye'pi na gatvam, abhidhAnAt / mRSTaH iti niSThA tas vA, aguNatvAdiha mRjerupadhAlakSaNaguNasyAbhAvAna marjarUpamastIti bhAvaH / vaktavyam iti / kecidicchanti kecinecchanti, ye necchanti tanmatamiha pramANamityarthaH / / 843 /
Page #502
--------------------------------------------------------------------------
________________ 464 kAtantravyAkaraNam [bi0 TI0] marjo 0 0 / mArjo vartate iti vRttiH / nanu kRti apamRjatyanenAsminniti vA apAmArgaH iti kathaM gatvam, tat kathaM payAmuktam abhidhAnAditi cedanyatra syAt // 843 / [samIkSA] 'mA, mArkSyati, amArT' Adi zabdarUpoM ke siddhyartha 'mRj' dhAtugata RkAra ke sthAna meM 'Ar' Adeza kI apekSA hotI hai / isakI pUrti pANini ne vRddhi - rapara ke vidhAna se kI hai tathA kAtantrakAra ne 'mArj' Adeza karake / pANini kA sUtra hai - " mRjervRddhiH" (a0 7 / 2 / 114) / [vizeSa vacana ] 1. mRjeriti sambandho'rthavazAt kecidicchanti kecinnecchanti, tanmataM sUtrakArasyeti bhAva: (du0 TI0) / 2. mraSTA, mraSTum ityapi pratyudAharantyeke (du TI0 ) / 3. naitad bhASyacintitam (du0 TI0) / 4. kecidicchanti kecinnecchati / ye necchanti tanmatamiha pramANamityarthaH (vi0 pa0 ) / [rUpasiddhi] 1. mArSTA / mRj + tA / 'mRjU zuddhau' (2 / 29) dhAtu se zvastanIvibhaktisaMjJaka pra0 pu0 e0 va0 'tA' pratyaya, "nAminazcopadhAyA laghoH " (3 / 5 / 2) se mRjdhAtu kI upadhA RkAra ko guNa, prakRta sUtra se 'mArja' Adeza, "bhRjAdInAM Sa: " (3 / 6 / 59) se jakAra ko SakAra tathA "tavargasya SaTavargATTavarga:" (3 / 8 / 5 ) se takAra ko TakArAdeza / 2. mArkSyati / mRj bhaviSyantI-syati / 'mRjU zuddhau ' (2 / 29) dhAtu se bhaviSyantIsaMjJaka pra0 pu0 e0 va0 'syati' pratyaya, guNa, mArj Adeza, jakAra ko SakAra, "SaDhoH kaH se" (3 / 8 / 4) se SakAra ko kakAra tathA sakAra ko SakAra, 'k-S' saMyoga 'kSa' varNa niSpanna / + 3. amArT / aT + mRj + hyastanI-di / 'mRj zuddhau' (2 / 29) dhAtu se hyastanIvibhaktisaMjJaka pra0 pu0 e0 va0 'di' pratyaya, aDAgama, an vikaraNa, usakA luk, upadhAguNa, mArj Adeza, "vyaJjanAd disyo:' ( 3 | 47) se 'di' pratyaya kA lopa, jakAra ko SakAra tathA SakAra ko TakAra ||843 | 844. dhAtvAdeH SaH saH [ 3 / 8 / 24 ] [ sUtrArtha] dhAtugaNapaThita dhAtu ke Adi meM vidyamAna SakAra ko sakAra Adeza hotA hai // 844| [du0 vR0] dhAtorAdyAvayavasya SakArasya sakAro bhavati / Saha-sahate / Sicir-siJcati / dhAtoriti kim ? SaT, SaNDaH / Aderiti kim ? laSitA laSitum / kathaM SaNDIyati ?
Page #503
--------------------------------------------------------------------------
________________ 465 tRtIye AkhyAtAdhyAye'STamo dhuDAdipAdaH nAmadhAtutvAt / dhAtozcArambhako yin na SakAra iti / "SThivuklamvAcamAmani" (3 / 6 / 67) iti nirdezAt SThIvati / SThIverapi SakAraSThakAraparasthakAraparo veti matam / tena- 'TeSThIvyate, teSThIvyate' iti siddham / Svakkena syAt iti vaktavyam- Svakkate / iha nimittAda vikArasthasya sasya SatvArthaH Sopadezo dhAtUnAmiti / tatra ca svaradantyaparA: sAdayaH SopadezA iti / SmiSvidiSvadiSvapayazca, sRpisRjistRstyAsIkRsekRvarjam / / 844 / [du0 TI0] dhA0 / nanu kathaM dhAtugrahaNasya pratyudAharaNam 'SaT-SaNDa: ityupadezabalAdeva liGgAnAmAdeH SaH so na bhaviSyati, tarhi dhAtUnAm iti katham ? satyam, vakSyati nimittAd vikArasthasya SatvArthaH Sopadezo dhAtUnAmiti, tathApi mandamatibodhanArthaM pratyudAharaNaM yujyate laSitA,laSitumiti Sopadezastarhi kimarthamiti "laSapatapadAmukaJ" (4 / 4 / 34) ityatra laSergrahaNaM mA bhUta, na kakhAdAvaSAnta upadeza iti nerupasargAt parasya NatvaM na syAt praNininISatIti / naamdhaattvaaditi| dravyasamaveta kriyAbhidhAne gauNatvAdityarthaH / dhAtozcetyAdi / kiJcAdizabdo'trAvayavavacanaH, avayavazcArambhako bhavati / na ca dhAtorArambhakaH SaH, kintarhi yinniti / apara Aha- nAmyantAd dhAtorityato dhAtorityanuvartate, avayavalakSaNA ceyaM sssstthii| tenopadeze bhavatIti lakSyate, nAmadhAtavo nopadiSTAH, kintarhi lakSaNena pratipAditAH / teSvanumAnAt prakRtipratyayopadezAt sampratyayaH / SThivestarhi "dhAtvAdeH SaH saH" (3 / 8 / 24) iti sthIvatItyapi prApnoti / SakAralakSaNAnurodhAd dhAtuH kRtaTavarga: uccAryate 'SThA gatinivRttau' (1 / 267) iti, yathA 'nimittAbhAve naimittikasyApyabhAvaH' (kA0 pari0 27) iti punasthakAra ityAha - SThivurityAdi / dhAtvAdeH SaH so na bhavati, ata eva nirdezAdityarthaH / teSThIvyate iti| thakAra eva dvirucyate smRtiviSayAnusandhipratyayabalAd anyathA anarthaka eva thakAropadeza: syAt / ThakAraparatve dhAtvAdeH SaH saH iti kRte punaSThakAreNa sannipAtena SThIvatIti siddham / paramatametat / matamiti matadvayamapi pramANamityarthaH / dhvakkerityAdi / vaktavyaM vyAkhyeyam / Svakkatestu SakAropadezasAmarthyAt so na bhaviSyati caNparokSAcekrIyiteSu abhyAsasthanimittAbhAvAt sani ca stautInantayoreva sanIti niyamAt / gaNapAThazuddhyarthamidamAhasvaradantyetyAdi / 'miG ISaddhasane, vidA gAtraprakSaraNe, vada svAda svarda AsvAdane, ji Svapa zaye' (1 / 457, 476, 307; 2 / 32) / ete ca SopadezA ityarthaH / eSAM 'vakAra oSThyo na dantyoSThya iti bhedenocyate / 'gamla sRpla gatau, sRja visarge, stRJ AcchAdane, svR zabdopatApayoH, STayai styai zabda ghAtayoH, sIkR seka secane' (1 / 279; 3 / 116, 8 / 10; 1 / 271, 257, 331) ityetAn varjayitvetyarthaH / / 844 / 1. SvidAdInAM pRthagvacane hetumAha- eSAmityAdi / natra bhitrakrame yojyaH, vakAro nAyamoSTha: kintu dantyoSThyastena SvidAdiH pRthagucyate iti ramAnAthakRtaTippaNI / 2. svR zabdopatApayoH - atra stRdhAtumapaThitvA svR zabdopatApayoritipaThitam, tallekhaka
Page #504
--------------------------------------------------------------------------
________________ 466 kAtantravyAkaraNam [vi0 pa0] dhAtvAde: / nAmadhAtutvAditi nAmArthasammilitecchAdikriyAbhidhAyitvAd gauNatvamityarthaH / kiJca dhAtvAderityAdizabdo'vayavArthaH, avayavazcArambhako bhavati, yathA ghaTAdeH kapAlAdiH / ihApyArambhako yinneva, tasmin sati "te dhAtavaH" (3 / 2 / 16) iti pravartanAt / ata: SakArasya dhAtoranavayavatvAdeva na bhaviSyatItyAha- dhAtorityAdi / SThivvityAdi / yadi punarasya dhAtvAdeH Sa: so bhavati tadA sthivviti nirdizediti bhAva: / matamiti matadvayamapi sammatamityarthaH / tena "ziTparo'ghoSaH" (3 / 3 / 10) iti SakAralope ThakArathakArayordvitIyacaturthayorityAdinA prathamatve rUpadvayaM siddhamiti bhAvaH / SvakkerityAdi / vaktavyaM vyaakhyeym| dviSakAranirdezo'yam / saMyuktAnAM sajAtIyAnAM varNAnAmekasyAnekasya coccAraNaM prati bhedasyAbhAvAdatra prathamaSakAro dvitIyasyAditvanirAsArthaM prayuktaH, na dhAtugrahaNena gRhyate ityAderanavayavatvAdeva na bhavati dvitIyasyAnAditvAditi / / nanu gaNe sakAra evopadizyatAm ityAha - nimittAditi / gaNapAThazaddhyarthamAhatatra ceti / miG ityAdi / 'SmiG ISaddhasane, vidA gAtraprakSaraNe, Svada svAda svarda AsvAdane, ji Svap zaye' (1 / 457, 476, 307; 2 / 32) / eSAmoSThyaparatve'pi SopadezatvamityarthaH / 'gamla sapla gatau, sRja visarge, stRJ AcchAdane, STyai styai zabdasaMghAtayoH, sIkR seka secane' (1 / 279; 3 / 116; 8 / 10; 1 / 271, 257, 331) etAn svaradantyaparAn varjayitvetyarthaH / / 844 / [bi0 TI0] dhAtvAdeH / nanvanena kima, gaNe dantyasakAraH paThyatAma, vikArasthatvAt SatvArtha cet, kutra vikArastha: sa ityAha- tatreti / svaradantyaparA: SopadezA: / nanvatra SvidiSvadipAThena kim, tathAhi TIkAkAraH - eSAM vakAra oSThyo na dantyoSTha: / atra ramAnAtha:- eSAM vakAro na oSThyaH, api tu dantyoSTha: / tenaiva siddhamiti cet, n| svapivacItyAdau pAThAt samprasAraNaM 'supta:' ityAdi na syAt / manoramAmataM katham upapadyate cet, 'ubhayoH sthAne yo niSpadyate' ityAdinyAyAd ekataravyapadezAdadoSaH / yathA "uroSThyopadhasya ca" (3 / 5 / 43) ityatra dantyoSThyAdapi saMvuvUrSate itivat / svamate tu vyapadezAzrayaNaM yatra yAthArthikavyAkhyAnAna sidhyati tatraiva / kuta evaM vyAkhyAtavyaM samprasAraNavidhau atra tu AdRtameva, anyathA tadupAdAnaM vyarthaM syAditi sampradAyaH / vastutastu svaradantyaparA ityatra svatantreNa svareNa pramAdajameva svanatisvadatyorasyApyadantyaparatvAdeva nirAsAt / anyathA svaperupAdAnamanarthakaM syAt / ata eva paJjikAyAM naitAdRzaH pAThaH / yad vA yadyapi svRdhAtorna SopadezatvaM sambhavati, tathApyatra taniSedhAdanyasyApi dantyoSThavakAraparasya kasyacit Sopadezatvamiti jJApitam, tena dhvakke: SopadezatvaM siddham, na tu siddhasyaiva dantyoSThasvapAdipAThabalAditi paThanti / tena jJApakatvaM paryavasyati / anye tu varNadezanAmate dhvapAdInAmoSThyavakAratvAt svRdhAtordantyoSThavakArasyApi dantyatvAniSedhaH kRtaH ityAhuH / etattu duSTamiva lakSyate iti ramAnAthakRtA TippaNI /
Page #505
--------------------------------------------------------------------------
________________ 467 tRtIye AkhyAtAdhyAye'STamo ghuDAdipAdaH 467 sannidhAnAd dantyasyApi svAtantryam, Atidezike tu gauNatvamiti hadi kRtvA paJjIkRdAhaeSAmoSThyopadhatve'pi sarvaM sustham / / 844 / [samIkSA 'sahate, siJcati' ityAdi zabdarUpoM ke siddhyartha dhAtugaNapaThita 'Saha, Sicir' Adi dhAtuoM meM Adi SakAra ko sakArAdeza karane kI AvazyakatA hotI hai, isake nirvAhArtha donoM vyAkaraNoM meM sUtra banAe gae haiM / pANini kA sUtra hai - "dhAtvAdeH SaH saH" (6 / 1 / 64) / vyAkhyAkAroM ke anusAra gaNapATha meM jo dhAtue~ mUrdhanya SakArAdi par3hI gaI haiM tathA jo dantya sakArAdi hone para bhI jinake bAda svara varNa yA dantya varNa haiM una sabhI ko Sopadeza mAnA jAtA hai / inameM 'sRj' Adi kucha dhAtuoM ko chor3a diyA gayA hai / [vizeSa vacana] 1. iha nimittAd vikArasthasya sasya SatvArtha: Sopadezo dhAtUnAmiti (du0 vR0)| 2. svaradantyaparA: sAdaya: SopadezA: (du0 vR0; bi0 TI0) / 3. mandamatibodhanArthaM pratyudAharaNaM yujyate (du0 ttii0)| 4. matamiti / matadvayamapi pramANamityarthaH (du0 TI0; vi0 p0)| 5. miG ISaddhasane ------ eSAmoSThyaparatve'pi SopadezatvamityarthaH (vi0p0)| 6. gamla gatau -------- etAn svaradantyaparAn varjayitvA (vi0 pa0) / 7. atra ramAnAtha:- eSAM vakAro na oSThya: api tu dantyoSThaya: (bi0 ttii0)| 8. 'ubhayoH sthAne yo niSpadyate' ityAdinyAyAdekataravyapadezAdadoSa: (bi0 ttii0)| 9. anyathA tadupAdAnaM vyarthaM syAditi sampradAya: (bi0 ttii0)| 10. vastutastu svaradantyaparA ityatra svatantreNa svareNa sanidhAnAd dantyasyApi svAtantryam, Atidezike tu gauNatvam (bi0 TI0) / [rUpasiddhi] 1. sahate / Sah + an + te / 'Saha marSaNe' (1 / 560) dhAtu se vartamAnAsaMjJaka pra0 pu0-e0 va0 'te' pratyaya, prakRta sUtra dvArA SakAra ko sakAra tathA "an vikaraNaH kartari" (3 / 2 / 32) se an vikaraNa-n anubandha kA prayogAbhAva / 2. sinycti| Sicir + an + ti / 'Sicir kSaraNe' (5 / 11) dhAtu se vartamAnAsaMjJaka parasmaipada-pra0 pu0-e0 va0 'ti' pratyaya, prakRta sUtra se SakAra ko sakAra, an vikaraNa, "mucAderAgamo nakAraH svarAdani vikaraNe'' (3 / 5 / 30) se nakAra kA Agama, "manoranusvAro dhuTi' (2 / 4 / 44) se nakAra ko anusvAra tathA "varge vargAnta:' (2 / 4 / 45) se anusvAra ko cavargAntya akArAdeza / / 844 / 845. No naH [3 / 8 / 25] [sUtrArtha dhAtu ke Adi meM sthita NakAra ko nakArAdeza hotA hai / / 845 /
Page #506
--------------------------------------------------------------------------
________________ 468 kAtantravyAkaraNam [du0 vR0 ] dhAtvAderNakArasya nakAro bhavati / NIJ - nayati / Nama-namati / dhAtvAderiti kim ? kvaNati / kathaM NakArIyati ? nAmadhAtutvAt / ihApi " upasargAdasamAse Nopadezasya" (kAta0 pari0-Natva0 16) nasya NatvArtho NakArapATha iti / sarve nAdayo NopadezAH, nRti-nandi-nardi-nakki-nATinaTi-nR- nAthU-nAdhRvarjam // 845 | [du0 TI0 ] No0 / pUrvavadihApi vyAkhyeyam / yathAsaGkhyagauravAcca pRthagArambha iti / nRtiityaadi| 'nRtI gAtravikSepe, Tu nadi samRddhau, narda garda zabde, nakka dhakka pazi nAzane, naTa avasyandane, naTa nRtau, nR naye, nAtha nAdhR upatApaizvaryAzI: Su ca ' ( 3 7 1 25, 17, 9 / 32, 13; 1 / 94, 505, 8 / 21, 1/317), navaite varjanIyAH || 845 | [vi0 pa0 ] No nH| ihApItyAdi / yathA 'praNayati, praNamati, pariNamati' ityasamAsa ityeva / pragato nAyako yasmAt sa pranAyako dezaH iti tadetat katham, tatrApigrahaNAt / nRtI gAtravikSepe, Tu nadi samRddhau, narda garda zabde, nakka dhakka pazi nAzane, naTa avasyandane, naTa nRtau, nR naye, nAtha nAdhR upatApaizvaryAzIHSu ca' (3 / 7, 1/25, 17, 9 / 32, 13, 1 / 94, 505; 8 / 21; 1 / 317) iti navaite varjanIyAH || 845 | [samIkSA] 'nayati, namati, nahyati' ityAdi zabdarUpoM ke siddhyartha 'pIJ' Adi dhAtuoM ke Adi meM paThita NakAra ko nakArAdeza donoM vyAkaraNoM meM kiyA gayA hai / pANini kA sUtra hai - "No na " ( a0 6 |1| 65) / 'nRtI' Adi 9 dhAtuoM ko chor3akara sabhI nakArAdi dhAtue~ Nopadeza mAnI gaI haiM / vyAkhyAkAroM ne kahA hai ki ' dhAtvAdeH SaH saH No naH' yaha eka sUtra isalie nahIM kiyA gayA hai ki ' Sa sa N na' meM kramika anvaya se abhISTasiddhi kathamapi nahIM ho sakatI aura yadi abhISTasiddhi ke lie 'S-s' kA tathA 'N-n' kA anvaya kiyA jAe to gaurava upasthita hogA / [vizeSa vacana ] 1. nasya NatvArtho NakArapATha iti (du0 vR0 ) / 2. sarve nAdayo gopadezAH, nRti - nandi-nardi - nakki - nATi-naTi-nR-nAthU-nAdhRvarjam (du0 vR0 ) / 3. yathAsaGkhyagauravAcca pRthagArambha iti ( du0 TI0 ) / [rUpasiddhi] 1. nayati / nI + an + ti / ' NIJ prApaNe' (1 / 600) dhAtu se vartamAnAsaMjJaka parasmaipada- pra0 pu0 - e0 va0 'ti' pratyaya, prakRta sUtra dvArA NakAra ko nakAra, an vikaraNa, "nAmyantayordhAtuvikaraNayorguNaH " ( 3 / 5 / 1) se IkAra ko guNa- ekAra tathA "e ay' (1 / 2 / 12) se ekAra ko ayAdeza / "
Page #507
--------------------------------------------------------------------------
________________ 469 tRtIye AkhyAtAdhyAye'STamo ghuDAdipAdaH 2. nmti| Nam + an + ti / 'Nam prahvatve zabde ca' (1 / 159) dhAtu se vartamAnAsaMjJaka 'ti' pratyaya, prakRta sUtra se NakAra ko nakAra tathA an vikaraNa / / 845 / 846. nimittAt pratyayavikArAgamasthaH saH Satvam [3 / 8 / 26] [sUtrArtha nAmisaMjJaka varNa (i I, u U, R R, la lu, e ai, o au), k tathA repha se paravartI pratyayastha, vikArastha evaM Agamastha dantya sakAra ko mUrdhanya SakAra Adeza hotA hai |846 / [du0 vR0] antyArtho'yamArambhaH / nimittAnnAmikakArarephAt para: pratyayavikArAgamastha: sa: SatvamApadyate / nAminastAvat - cicISati, lulUSati, sarpiSyati, dhanuSyati / kakArAt - zakSyati, vivakSati / rephAt - cikIrSati / vikArastha:- siSeva, suSvApa / aagmsth:prisskroti| vacanAd bhinnapade'pi vyapadezivabhAvAt / pratyayavikArAgamasthaH iti kim ? sRpla- sisRpsati / sekR - sisekiSati / tasyaivApizabdanyAyaM prapaJcArtha iti / tathA upasargAt sunotisuvatisyatistautistobhatInAmaGntaro'pi - abhiSuNoti, abhyaSuNot; abhiSuvati, abhyaSuvata: abhiSyati, abhyaSyataH abhiSTauti, abhyaSTauta; abhissttobhte,abhyssttobht| tathA sthAseniSedhatisicsanjasvanjAmaDabhyAsAntarazca - abhiSThAsyati, abhyaSThAt, abhitsstthau| senayA abhiyAti abhiSeNayati, abhyaSeNayat, abhiSiSeNayiSati, pratiSedhati, pratyaSedhat, pratiSiSedhayiSati; abhiSiJcati, abhyaSiJcat, abhiSiSikSati; abhiSajati, abhyaSajata, abhiSiSakSati; pariSvajate, paryaSvajata, pariSiSvaGkSate / saderaprate: - niSIdati, nyaSIdat, niSiSatsati / aprateriti kim ? pratisIdati, pratyasIdat, pratisisatsati / praterapi stanbhe:- pratiSTabhnAti, pratyaSTabhnAt, pratitaSTambha / evam abhiSTabhnAti, abhyaSTabhnAt, abhitaSTambha / avAdorjityanikaTAzrayeSu - mallasyAvaSTambhaH, avaSTabdhA senA, daNDamavaSTabhyAste / eSviti kim ? avastabdho vRSala: / zItena saGkocita ityarthaH / vezca svano bhojane - viSvaNati, avaSvaNati, vyaSvaNat, avASvaNat, viSaSvANa, avaSaSvANa, sazabdaM bhuGkte ityarthaH / evamanye'pyanusartavyAH / / 846 / [du0 TI0] nimi0 / nimittAnAmikakArarephAditi / nAminazca kazca razca nAmikaram, samAhAradvandvaH / nanu yena vinA yanna bhavati tat tasya nimittam, tarhi pratyayavikArAgamasthasakAragrahaNairapi kiM tairvinA tasyAsiddheH / nAmikaraparaH pratyayavikArAgamastha iti vacanAnimittavat SatvamityAstAm, etattu na codyam / evaM tAni nimittAni syuryadi Satvasya sAdhakAni sUtreNApi kim ? yasmAt tasyaivApizabdasyAyaM prapaJca iti vakSyati / sarpiSyati, dhanuSyatItyatra SatvArthamiha pratyayo vyutpAdyaH sRperis dhanerusiti / kRsarAdInAntu neSyate 'kRdhUvAbhya: sarak' iti / apizabdena bahulArthena kvacit pravRttiH kvacidapravRttiveMti / vyapadezivabhAvAditi / Agame
Page #508
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAtantravyAkaraNam tiSThatItyAdhArAdheyabhAvo na yujyate sakAramAtratvAt / arthavattA vyapadezin ityuktam, bhUSaNAdyarthasya dyotakatvAdarthavattAstItyadoSaH / evaM sijAdInAmapyarthavattAstIti pratyayastha ityucyate / tarhi vikArasakArasyAnarthakyAd vikArastha iti na yujyate ? satyam, nArthavattAmapekSya vyapadezivadbhAvaH, kintarhi samudAyaikadezApekSAyAm- 'siSeva, tiSThAsati, pariSvajyate' ityAdiSu yaH sakArasamudAyo vikArastatra tiSThatIti, athavA vikaraNaM vikAraH, kriyAyA: sambandhitvena sakAra upAdIyate / upasargAdityAdi / upasargasthaM nimittamupasarga iheti / tena niso'pi syAt - niSuNoti / abhiSeNayatIti / yadA prAgabhinA saha sambandha: sunotestadA Satvam, yadA tvinantena sambandhastadA na Satvam, nAsAvupasargaH sunoteriti / kRtadvirvacanAnAM neSyate - abhisusUSati, abhyasusUSata; parisusUSati, parisusUSat, paryasusUSat, abhisisAsati, abhyasisAsat / sthAsenItyAdi / aDabhyAsAntarazceti / antarazcetyarthaH / 470 svanjestu parokSAyAmabhyAsasyApigrahaNAt - abhiSasvaje / sedhatIti tibnirdezaH sidhyatinivRttyarthaH / saderaprateriti / parokSAyAmabhyAsasyaivApigrahaNAdeva - niSasAda, viSasAda / praterapi stanbheriti / apigrahaNamupasargAnuvartanArtham / evaM vitiSTambhiSati, vitaSTambha / apigrahaNAdeva caNi na syAt vyatastambhat / pratistabdhanistabdhayorna Satvam / avAdorjityanikaTAzrayeSviti / eSvartheSu vartamAnasya stanbherityarthaH, atrApi na caNi sstvm| avAstambhat / vezca svano bhojane iti / cakAro'vAnukarSaNArthaH, sazabdaM bhojanaM svanerartha ityAhuH / aparo bhojane svano bhojanamiti / evamityAdi / parinivibhyaH sevate : pariSevate, paryaSevata, pariSiSeva / evaM niSevate, viSevate / sayasitayozca - pariSayaH, niSayaH, viSayaH, pariSitam, niSitam, viSitam / 'SiJ bandhane' (4|2; 8|5) ac pratyayaH ktapratyayazca / anye tu syaterapi grahaNamicchanti, te parinivibhya eveti niyamArthamabhyAsAntarazceti na sambadhyate - mA viSasayat, mA paryaSasayat / sIvyateracaNi - pariSIvyati, niSIvyati, viSIvyati / caNi tu mAparisIsivat / - ano'kArasya sahazca - pariSahate, niSahate, viSahate / caNi tu mAparisISahat / ano'kArasyetyeva - parisoDhaH, nisoDhaH, visoDhaH / aDantarayorvibhASA - paryaSIvyat, paryasIvyat / nyaSIvyat, nyasIvyat / vyaSIvyat, vyasIvyat / paryaSahata, paryasahata, nyaSahata, nyasahata / vyaSahata, vyasahata / stautisvanjorapi paryaSTaut, paryastaut nyaSTaut, nyastaut / vyaSTaut, vyastaut / paryaSvajata, paryasva ta / nyaSvajata, nyasvajata / vyaSvajata, vyasvajata / anvabhibhyAM ca syandateraprANikartRkasya vA - anuSyandate, anusyandate / abhiSyandate, abhisyandate / pariSyandate, parisyandate / niSyandate nisyandate / viSyandate, visyandate / aprANIti paryudAso'yam / tena mRto vatso'nuSyandate, anusyandate iti vA syAdeva / veraniSThAyAM skande : - viSkandate, viskandate / niSThAyAntu viSkannaH, viSkannavAn / parerniSThAyAmapi - pariSkandate, pariskandate, pariSkannaH, pariskannaH, pariSkannavAn, prisknnvaan| nirnivibhyazca sphurisphulyoH - niHSphurati niHsphurati / niSphurati nisphurati / viSphurati, visphurati / niHSphulati, niHsphulati / niSphalati nisphulati / viSphulati, 1 - - , -
Page #509
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIye AkhyAtAdhyAye'STamo ghuDAdipAdaH 471 visphulati / ve: skabhnAternityam - viSkabhnAti, viSkabhitA / tignirdezaH skambhaternivRttyartha:viskambhate / nirdu:suvibhyaH sUteH - ni:putiH, duHSutiH, suSutiH, viSutiH / avakArasya svapeH - niHSuptaH, duHSuptaH, suSuptaH, viSuptaH / avakArasyetyeva - ni:svApaH, duHsvApaH, susvApaH, visvApa: / prAdurupasargAbhyAmaste: svarayakArayoH - prAduHSanti, prAduHSyAt, abhiSanti, abhiSyAt / apigrahaNAdeva praterna suTaH - pratiskIrNaM te vRSala ! bhUyAt / satsvapi sUtreSu vyabhicAro dRzyate, tasmAd bAhulyAzrayaNameva zreya iti / / 846 / [vi0 pa0] nimittAt0 / sarpiSyati, dhanuSyatIti sRperis, dhanerus iti pratyayasthatvAt yini Satvam / vacanAdityAdi / "suD bhUSaNe samparyupAt' (3 / 7 / 38) iti suT, ata evAntyArtho'yamArambha ityuktam / etadarthaM ca kriyamANamanantyArthamapi bhavatIti cicISatItyAdyapyudAhRtam / vyapadezivadbhAvAditi sakAramAtratvAdasyAgame tiSThatItyAdhArAdheyabhAvo na yujyate / ato vyapadezivadbhAvenAtrAgamasthatvAt SatvamityarthaH / nanu kimarthamidaM tatrApigrahaNAdeva pariSkarotItyasminnapi SatvaM bhaviSyatItyAha- tsyaivetyaadi| tathA ityapizabdasya bahulatvAdityarthaH / upasargasthanimittamupacArAdupasarga ihocyate / vezceti cakArAdavAccetyarthaH / ziSTaprayogAnusAreNApare'pyevaM veditavyA ityAha- evamityAdi / / 846 / [bi0 TI0] nimi0 / antyArtho'yamArambha ityAdi / etacca TIkAyAM sTaM pratyevoktam / tathA ca pariSkarotItyatra prayojanaM jJAtavyam / yasyaivAnantyasyeti nyAyAnimittAbhAvAdantyasamIpasyAntyatvAcca SatvaM na syAt / ata eva jJApakAt parizabdena suTaH sambandhAt sstvmityrthH| yattu antyasamIpo'ntya ityuktam, tadapi tavargAdezaM pratyeva Satvam punarna syAt kRsaradhUsarAdiSvityanena pratiSedhasAmarthyAdeva tatsthaM na syAt / anyathA kRsaradhUsarazabdayorantayoH samIpatvAdeva SatvaM na bhaviSyati kiM pratiSedhena, kiJca 'na sAt kRsara0' (kAta0 pari0 Sa0 41) iti sUtraM jJApayati- mUrdhanyastu padAdapyAdeza: syAt taccApavAdAdeva jJApakAt padAt jJApayati - padAt padAdisasya SatvaM varNayatIti tatazcopasargAt sunotItyAdivacanaM vidhyartham / pariSkarotItyatra punarvidherabhAvAt SatvaM na syAdityAha - antyArtha iti / antyasamIpo'ntya evArthaH prayojanamasyetyarthaH / nanu yadhupasargebhya: suTaH sambandhastadA 'paricaskAra' ityatra dvirvacane yathA suTo dvirvacanaM tathA paryupasargasyApi syAt cet, na / dhAtorAdau suTo vidhAnAd dhAtugrahaNena grahaNaM syAt , parantu sambandhamAzrayate SatvArthamanyatra kuta: syAt SatvaM prati jJApakAt // 846 / [samIkSA 'cicISati, lulUSati, cikIrSati, pariSkaroti, agniSu' Adi zabdoM ke siddhyartha donoM vyAkaraNoM meM sakAra ko mUrdhanyAdeza kiyA gayA hai / pANini ke 3 sUtra haiM - "iekoH, nuvisarjanIyazarvyavAye'pi, AdezapratyayayoH'' (a0 8 / 3 / 57-59) / yaha
Page #510
--------------------------------------------------------------------------
________________ 472 kAtantravyAkaraNam jJAtavya hai ki pANinIya 'iN' pratyAhAra meM 'ha-ya-v-la' vargoM kA tathA kavarga ke antargata 'kh-ga-gh-G' vargoM kA jo samAveza kiyA jAtA hai, una vargoM kI yahA~ koI sArthakatA nahIM hai / isakI apekSA kAtantrakAra dvArA nAmisaMjJaka-kakAra-repha kA grahaNa karanA samIcIna pratIta hotA hai| [vizeSa vacana] 1. tasyaivApizabdasyAyaM prapaJcArtha iti (du0 vR0)| 2. evamanye'pyanusartavyAH (da0 vR0)| 3. arthavattA vyapadezina ityuktaM bhUSaNAdyarthasya dyotakatvAdarthakttAstItyadoSaH (du0 ttii0)| 4. nArthavattAmapekSya vyapadezivadbhAvaH, kintarhi samudAyaikadezApekSAyAm (du0 TI0 )! 5. apigrahaNamupasargAnuvartanArtham (du0 TI0) / 6. satsvapi sUtreSu vyabhicAro dRzyate, tasmAd bAhulyAzrayaNameva zreya iti ___ (du0 ttii0)| 7. upasargasthanimittamupacArAdupasarga ihocyate (vi0 pa0) / 8. ziSTaprayogAnusAreNApare'pyevaM veditavyAH (vi0 p0)| 9. antyasamIpo'ntya evArthaH prayojanamasyetyarthaH (bi0 TI0) / [rUpasiddhi] 1. cicISati / ci + san + an + ti / 'ciJ cayane' (4 / 5) dhAtu se icchArtha meM (cetamicchati) "dhAtorvA tamantAdicchatinaikakartakAta" (3 / 2 / 4) se 'san' pratyaya, "caNparokSAcekrIyitasananteSu' (3 / 3 / 7) se dhAtu ko dvirvacana, "svarAntAnAM sani" (3 / 8 / 12) se dhAtughaTita ikAra ko dIrgha, prakRta sUtra se sakAra ko SakAra, "te dhAtavaH' (3 / 2 / 16) se 'cicISa' kI dhAtusaMjJA, vartamAnAsaMjJaka parasmaipada pra0 pu0 - e0 va0 'ti' pratyaya, "an vikaraNa: kartari' (3 / 2 / 32) se 'an' vikaraNa tathA "akAre lopam" (2 / 1 / 17) se SakArottaravartI akAra kA lopa / / 2. lulUpati / lU + san + an + ti / lavitumicchati / 'lUJ chedane' (89) dhAtu se icchArthaka san pratyaya tathA zeSa prakriyA pUrvavat / 3. sarpiSyati / sarpis + yin + an + ti / AtmanaH sarpiricchati / 'sarpis' zabda se AtmecchArtha meM 'yin' pratyaya, prakRta sUtra se sakArako SakAra, dhAtusaMjJA tathA vibhaktikArya / 4. dhanuSyati / dhanus + yin + an + ti / "dhanasa' zabda se AtmecchArtha meM 'yin' pratyaya tathA zeSa prakriyA pUrvavat / 5. zakSyati / zak + syati-bhaviSyantI / 'zaka kSamAyAm, zakla zaktau' (3 / 118; 4 / 15) dhAtu se bhaviSyantIsaMjJaka parasmaipada pra0 pu0-e0 va0 'syati' pratyaya, prakRta sUtra se sakAra ko SakAra tathA 'k - S' vargoM ke saMyoga se kS varNa kI niSpatti, dhAtusaMjJA tathA vibhaktikArya /
Page #511
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIye AkhyAtAdhyAye'STamo ghuDAdipAdaH 473 + san an + ti / 'vac bhASaNe' (2 / 30) dhAtu 6. vivakSati / vac se icchArtha meM 'san' pratyaya, dvirvacanAdi, sakAra ko SakAra, cakAra ko kakAra, k-S saMyoga se kSakAra, dhAtusaMjJA tathA vibhaktikArya / + 7. cikIrSati / kR san + an + ti / 'DukRJ karaNe' (7 / 7) dhAtu se icchArthaka (kartumicchati) san pratyaya, "RdantasyeraguNe" ( 3 / 5 / 42) se RkAra ko ir Adeza, dvirvacana, abhyAsasaMjJA, kakAra ko cakAra, "svarAntAnAM sani" (3 / 8 / 12) se dIrgha, prakRta sUtra se sakAra ko SakAra, dhAtusaMjJA tathA vibhaktikArya / 8. sissev| siv + parokSA-aT / 'Sivu tantusantAne' ( 3 / 2) dhAtu se parokSAvibhaktisaMjJaka parasmaipada pra0 pu0-e0 va0 'aT' pratyaya, dvirvacanAdi tathA prakRta sUtra se sakAra ko SakArAdeza / + 9. suSvApa / svap + parokSA- aT / 'tri Svapa zaye' (2 / 32) dhAtu se parokSAsaMjJaka 'aT' pratyaya, dvirvacanAdi tathA sakAra ko SakArAdeza / + 10. pariSkaroti / pari + suT + kR 1 u + vartamAnA-ti / 'pari' upasargapUrvaka 'Du kRJ karaNe' (7 / 7) dhAtu se vartamAnAsaMjJaka 'ti' pratyaya, "suD bhUSaNe samparyupAt" (3 / 7 / 38) se suDAgama, 'u' vikaraNa, RkAra tathA ukAra ko guNa tathA prakRta sUtra se sakAra ko SakArAdeza ||846 | 847. zAsivasighasInAM ca [3 / 8 / 27] [ sUtrArtha] nAmisaMjJaka varNa, kakAra tathA repha se paravartI 'zAs-vas- ghas' dhAtughaTita sakAra ko SakArAdeza hotA hai ||847 [du0 vR0] nimittAt paraH zAsivasighasInAM ca saH SatvamApadyate / ziSyate, uSyate, jakSatuH / avikArasya ityArambhaH ||847 | [du0 TI0 ] zAsi0 / 'AGaH zAsu icchAyAm ' (2 / 46 ) ityasyApi kvipIttvaM jJApitameva / tena 'AziSau, AziSaH' iti / vase: samprasAraNe ghaserupadhAlope'ghoSe prathame sati nimittamityAhaziSyate ityAdi / kathaM 'mitra zAsti' iti mitrazIH, zAsernimittatvAt Satve kRte DatvaM prasajyeta ? satyam, 'sajuSAziSo ra: ' (2 / 3 / 51 ) ityatrAzIrgrahaNasyopalakSaNatvAd bhASyasammatametat / sUtrakAramataM tu kvibevAtra na dRzyate, vAkyakArasammatametat // 847 / [vi0 pa0 ] 11 zAsi0 / "zAseridupadhAyAH " ( 3 / 4 / 48) itIttve kRte yajAditvAt samprasAraNe " vA parokSAyAm" ( 3 / 4 / 80 ) ityaderghaslR Adeze, "gamahana 0' (3 / 6 / 43) ityAdinopadhAlope, aghoSe prathame ceti nimittAt paraH sakAra iti Satvam // 847|
Page #512
--------------------------------------------------------------------------
________________ 474 kAtantravyAkaraNam [samIkSA] 'ziSyate, uSyate, jakSatuH' ityAdi zabdarUpoM ke siddhyartha sakAra ko SakArAdeza kA vidhAna donoM vyAkaraNoM meM kiyA gayA / pANini kA sUtra hai - "zAsivasighasInAM ca " (a08|3|60) / yahA~ zabdAvalI tathA udAharaNa Adi meM samAnatA hI dRSTa hotI hai / [vizeSa vacana ] 1. avikArastha ityArambha: (du0 vR0 ) / 2. '"sajuSAziSo ra:" (2 / 3 / 51) ityatrAzIrgrahaNasyopalakSaNatvAd bhaassysmmtmett| sUtrakAramataM tu kvibevAtra na dRzyate vAkyakArasammatametat (du0 TI0) / [rUpasiddhi] 1. ziSyate / zAs + yaN + te / 'zAsu anuziSTau ' (2 / 39) dhAtu se vartamAnAvibhaktisaMjJaka Atmanepada- pra0 pu0 e0 va0 'te' pratyaya, " sArvadhAtuke yaN" (3/2/39) se yaN pratyaya, "zAseridupadhAyA aNvyaJjanayoH " ( 3 / 4 / 48) se zAsdhAtughaTita AkAra ko ikArAdeza tathA prakRta sUtra dvArA sakAra ko SakArAdeza / - 2. uSyate / vas + yaN + te / 'vasa nivAse' (1 / 614) dhAtu se bhAva artha meM vartamAnAsaMjJaka 'te' pratyaya, yaN pratyaya, "svapivaciyajAdInAM yaNaparokSAzIH Su" ( 3 / 4 / 3) se vakAra ko samprasAraNa ukAra tathA prakRta sUtra se sakAra ko SakArAdeza / " 3. jakSatuH / ad + parokSA- atus / 'ada bhakSaNe' (211) dhAtu se parokSasaMjJaka parasmaipada pra0 pu0 - dviva0 'atus' pratyaya, "vA parokSAyAm" ( 3 / 4 / 80) se 'ad' ko 'ghaslR' Adeza, "caNparokSAcekrIyitasananteSu " ( 3 / 3 / 7 ) se 'ghas' ko dvitva, pUrvavartI 'ghas' kI abhyAsasaMjJA, "abhyAsasyAdirvyaJjanamavazeSyam" ( 3 / 3 / 9) se sakAra kA lopa, "dvitIya-caturthayoH prathamatRtIyau " ( 3 / 3 / 11) se ghakAra ko gakAra, "kavargasya cavarga:" (3 / 3 / 13) se gakAra ko jakAra, "gamahanajanakhanaghasAmupadhAyA svarAdAvanaNyaguNe" (3 / 6 / 43) se 'ghas' kI upadhA akAra kA lopa, "aghoSeSvaziTAM prathama:" (3 / 8 / 9) se ghakAra ko kakAra, prakRta sUtra se sakAra ko SakAra tathA 'k S' ke saMyoga se 'kSa' varNa kI niSpatti // 847| 848. stautInantayoreva SaNi [ 3 / 8 / 28 ] [sUtrArtha] nAmisaMjJaka varNa, kakAra tathA repha ke pare 'stu' evaM inanta dhAtuoM meM vidyamAna sakAra ko SakArAdeza hotA hai yadi usase san pratyayastha sakAra ke sthAna meM pravRtta SakAra upasthita ho to // 848! [du0 vR0 ]. nimittAt paraH pratyayavikArAgamasthaH stautInantayoreva SatvabhUte sani saH SatvamApadyate / tuSTRSati, siSedhayiSati, suSvApayiSati / stautInantayoreveti kim ? sisikSati, susUSati /
Page #513
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIye AkhyAtAdhyAye'STamo ghuDAdipAdaH 475 SatvabhUta iti kim ? tiSThAsati, suSupsati / kathaM soSupiSate ? cekrIyite SatvaM pazcAt sana / arthAn pratISiSati iti sano'vayavasyAnabhyAsasthAnimittAt SatvaM syAdeva / svidisvadisahInAminantAnAM neSyate - sisvedayiSati, sisvAdayiSati, sisaahyissti| tenaivApizabdenAnyadapi vyabhicAryyate / tathA sicazcakrIyite na syAt - sesicyate / sunote: sye-abhisoSyate / sedhatergatau - abhisedhayati gAm / gamayatItyarthaH / evamanye'pyanusartavyAH / / 848 / [du0 TI0] stauti0| SatvaM bhUtamasyeta SatvabhUtaH / bhAvapratyayastatra sukhasamAsapratipattyarthaH / sani SabhUta ityukte So bhUtaH SabhUtaH iti gamakatvAnniSThAntaH karmadhArayastadA SakAra eva vyapadizyate na samudAya iti / 'STuJ stutau, sicir kSaraNe, ji Svapa zaye' (2 / 65; 5 / 11; 2 / 32), vikArasthatvAt SatvaM siddhaM zakyate niyamAntareNaivakAro dyotayitum, kintu stautInantayoH SaNyevetyapi syAt / tatazca 'tuSTAva, asUSupat' ityatra na syAt sisikSati, susUSatItyatra tu syAt, tasmAniyama- vizeSapratipattyartha evakAra iti / vikRtanirdezAdavikRte sani nAsti niyama ityAha- SatvabhUta ityAdi / suSupsatIti / "grahisvapipracchAM sani" (3 / 4 / 9) iti samprasAraNam / kathamityAdi / svapezcakrIyite kRte bahiraGgalakSaNaH san antaraGgalakSaNaM dvivacanaM tadAzrayamapi SatvamantaraGgalakSaNamityarthaH / na ca SaNIti viSayasaptamI kintarhi parasaptamI ? arzana ityAdi / pratipUrva 'iNa gatau' (2 / 13) san, "svarAderdvitIyasya" (3 / 3 / 2) iti dvivacanam, "sanyavarNasya" (3 / 3 / 26) itIttvam, tatazca nimittAt Satvam, tataH stotInantayoreva SaNIti niyamAt sano dvirvacanasya SatvaM na prApnoti tasmAdabhyAsasyeti vaktavyam / tena dhAto: parasya sakArasya SatvaM syAdeva, tanna vAcyam, stautInantau hi dhAtu, tatprakArA dhAtava eva niyamena vyAvartyante, sana eva hi dvirvacanAt sano'vayava ityAha- sano'vayavasyAnabhyAsasthAnimittAt SatvaM syAdeveti / athavA SaNItyarthavato grahaNamihAcAryasyAponaruktyAt samudAya evArthavAn nAvayavaH, tasmAt siSazabdo'rthavAn na SaNiti / athavA nimittaM kAryitvenAzrIyate kathaM tarhi sanyavarNasyetIttvam ? satyam, sani pare yo'bhyAsa iti tatroktameva / anya AhaetannimittAt sanaH kRtaSatvasyaiva dvivacanam / tadasat, prakRtyAzritatvAt dvivacanamevAntaraGgaM nityaM ca dvivacane kRte punaH SatvamanityaM zabdAntarAzrayatvAt tathAbhyAsAntarasya Satvamucyate abhiSiSikSatItyAdiSu / tibantagrahaNaM spaSTArthameva tathA sano'nubandho'pi / anya Aha - akAra uccAraNArtho'pi sambhAvyata-vyatipiSe (vyatisuSuve) / sanjerinantasya vetyekesiSaJjayiSati. sisaJjayiSati / / 848 / [vi0 pa0] stotAnanta0 / SatvabhUta iti SatvaM bhUtamasya, SatvaM bhUta: prAptaH iti vA vigrahaH / suSvApayiSatIti / "dyutisvApyorabhyAsasya" (3 / 4 / 16) samprasAraNam / aSatvabhUte sani nAyaM niyama iti SatvaM syAdevetyAha- SatvetyAdi / "pahisvapipracchAM sani'' (3 / 4 / 9)
Page #514
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAtantravyAkaraNam 476 iti svapeH samprasAraNam / kathamityAdi / "svapisyamivyeJAM cekrIyite" (3 / 4 / 7) iti samprasAraNam / asya ca lope " yasyAnani" ( 3 / 6 / 48) iti yalopaH / arthAnityAdi / pratipUrvaH 'aTa paTa kaTa kiTa iTa i gatau' (1 / 102), "svarAderdvitIyasya " ( 3 / 3 / 2) iti sano dvirvacanam, "sanyavarNasya' (3 / 3 / 26 ) itIttvam, nimittAt sanaH Satvam / niyamabalAdabhyAsasakArasyAnabhyAsasthAnnimittAdikArAnna prApnotIti kathamuktaM SatvaM syAdeveti ? satyam / stautInantau hi dhAtU, tato dhAtava eva niyamena vyAvartyante sAdRzyAt / atra tu sana eva dviruktatvAt tadavayavasya SatvaM bhavatItyadoSaH ||848 | [samIkSA] 'tuSTRSati, suSvApayiSati, siSedhayiSati' ityAdi zabdarUpoM ke siddhyartha dhAtugata sakAra ko SakArAdeza donoM vyAkaraNoM meM kiyA gayA hai / pANini kA sUtra hai "stautiNyoreva SaNyabhyAsAt " (a0 8|3|61) / pANinIya 'Nic' pratyaya ke lie kAtantrakAra ne 'in' pratyaya kiyA hai - "in kAritaM dhAtvarthe, dhAtozca hetau, curAdezca" (a0 3 / 2 / 9-11) / tadanusAra hI donoM vyAkaraNoM meM zabdoM kA prayoga huA hai / -- [vizeSa vacana ] 1. tenaivApizabdenAnyadapi vyabhicAryate (du0 vR0 ) / 2. evamanye'pyanusartavyAH (du0 vR0 ) / 3. bhAvapratyayastatra sukhasamAsapratipattyarthaH (du0 TI0 ) / 4. niyamavizeSapratipattyarthaH evakAra : ( du0 TI0 ) / 5. antaraGgalakSaNaM dvirvacanaM tadAzrayamapi SatvamantaraGgalakSaNam (du0 TI0 ) / 6. stautInantau hi dhAtU, tatprakArA dhAtava eva niyamena vyAvartyate (du0 TI0; vi0pa0) / 7. samudAya evArthavAn, nAvayavaH (du0 TI0 ) / 8. tibantagrahaNaM spaSTArthameva (du0 TI0 ) / 9. akAra uccAraNArtho'pi sambhAvyeta (du0 TI0 ) / [rUpasiddhi] + 1. tuSSati / stu san + an + ti / 'STuJ stutau' (2 / 65) dhAtu se san pratyaya, dvirvacanAdi, dIrgha, prakRta sUtra dvArA sakAra ko SakAra, dhAtusaMjJA, 'ti' pratyaya, an vikaraNa tathA akAralopa / I 2. siSedhayiSati / sidh + in + san + an + ti / 'Sidhu gatyAm, Sidhu saMrAddha' (1 / 8; 3 / 33) dhAtu se hetvartha meM in, dhAtugata upadhA ko guNa, san pratyaya, dvirvacanAdi, iDAgama, guNa, ayAdeza, prakRta sUtra se sakAra ko SakAra, dhAtusaMjJA tathA vibhaktikArya / 3. suSvApayiSati / svap + in + san + an + ti / 'JiSvapa zaye' (2 / 32 ) dhAtu se in pratyaya, upadhAdIrgha, san pratyaya, dvirvacanAdi, iDAgama, guNa, ayAdeza, dhAtusaMjJA tathA vibhaktikArya // 848
Page #515
--------------------------------------------------------------------------
________________ 477 tRtIye AkhyAtAdhyAye'STamo dhuDAdipAdaH 477 849. luglope na pratyayakRtam [3 / 8 / 29] [sUtrArtha 'laka' zabda kA nAma lekara jisakA lopa kiyA gayA ho, usa pratyaya ke pare rahate prakRti ko nirdiSTa kArya nahIM hotA hai / / 849 / [du0 vR0] lukA lope sati pratyaye pare prakRteryat kAryaM tanna bhavati / lakA lopo yasyeti vigrahaH / aGgAH, vaGgAH, kaliGgAH, paJca, kati, dugdhe, stute / vikaraNasya luki na guNaH, lukIti na kRtam, luglopayorvizeSapratipattyartham / tena pratyayalope pratyayalakSaNamavadhAryateabhitta, acchitta / pratyayakRtamiti kim ? parasyAna us-udaguH, aduH / katIha paJcAtra / sandhiH syAdeva / / 849 / [vi0 pa0] luk0 / aGgA ityAdi / "vRddhirAdau saNe, ghuTi cAsambuddhau, iredu-rojjasi, ani ca vikaraNe nAminazcopadhAyAH laghoH" (2 / 6 / 49; 2 / 17; 1155; 3 / 5 / 3, 2) ityetairaNAdiSu pratyayeSu vRddhyAdikaM yatkRtaM tadaNAdiluki 'nimittAbhAve naimittikasyApyabhAvaH' (kA0 pari0 27) ityanena nivRttam, punaH pratyayalopalakSaNanyAyena vRddhyAdika prAptamanena niSiddham / abhitta, acchitteti / "ghuTazca dhuTi" (3 / 6 / 51) iti sico lopaH / "sijAziSozcAtmane" (3 / 5 / 10) iti punarguNaniSedhaH / anyathA lukIti kRte'darzanamAtraM manyamAna: sico lopo'pi na pratyayakRtamiti manyate iti bhAvaH / pratyaya ityAdi / pratyaye kRtaM pratyayakRtam iti saptamIsamAsAt prakRteH pratyaye yat kRtaM kAryam, tanna bhavati pratyayAt parasya pratyayasya yat kRtam, tad bhavatyeva / yathA "iNsthAdA0" (3 / 4 / 93) ityAdinA sico lukyapi "ana us sijabhyasta0" (3 / 4 / 31) ityAdinA us, tathA pratyaye pare prakRteryat kAryaM kRtam, tanna bhavati, tadapi parapade bhavatIti darzayati-katIha paJcAtreti // 849 / [samIkSA] 'aGgAH, vaGgAH, paJca, dugdhe' Adi ke siddhyartha pratyaya kA luk ho jAne para pratyayalakSaNakArya kA donoM hI vyAkaraNoM meM niSedha kiyA gayA hai / pANini kA sUtra hai - "na lumatAGgasya' (a0 1 / 1 / 63) / pANini ne 'luk-zlu-lup' ina tInoM kA vidhAna kiyA hai, ata: ina tInoM ke grahaNArtha 'lumat' zabda kA nirdeza hai / isase tInoM kA grahaNa ho jAtA hai| isake viparIta kAtantra vyAkaraNa meM luk kA hI vidhAna hone se prakRta sUtra meM kevala usI kA ullekha kiyA gayA hai / [vizeSa vacana 1. vikaraNasya luki na guNaH / lukIti na kRtam, luglopayorvizeSapratipattyartham tena pratyayalope pratyayalakSaNamavadhAryate (du0 vR0)| 2. katIha, paJcAtra / sandhiH syAdeva (du0 vR0) /
Page #516
--------------------------------------------------------------------------
________________ 478 kAtantravyAkaraNam 3. anyathA lukIti kRte'darzanamAtraM manyamAnaH sico lopo'pi na pratyayakRtamiti manyate (vi0 p0)| [rUpasiddhi] 1. aGgAH / aGga + aN - luk / aGgasyApatyAni / 'aGga' zabda se "vA'Napatye' (2 / 5 / 1) sUtra dvArA 'aN' pratyaya, "rUDhAnAM bahutve'striyAmapatya-pratyayasya'' (2 / 4 / 5) se usakA luk tathA prakRta sUtra dvArA pratyayalakSaNa kA abhAva / isase "svarAdInAM vRddhirAdeH' (3 / 8 / 17) se AdivRddhi nahIM hotI hai| 2-3. vaGgAH / vaGgasyApatyAni / kaliGgAH / kaliGgasyApatyAni / 'aGga-vaGga' zabdoM se aN pratyaya kA luk tathA pratyayalakSaNa kA abhAva / 4. paJca / paJcan + jas, zas / "saMkhyAyA: SNAntAyAH' (2 / 1 / 75) se jaszas pratyayoM kA luk tathA prakRta sUtra se pratyayalakSaNa kA abhAva / 5. kati / kati + jas, zas / "katezca jaszasoluMk" (2 / 176) se jaszas pratyayoM kA luk tathA pratyayalakSaNa kA abhAva / 6. dugdhe / duh + anluk + te / 'duha prapUraNe' (2 / 61) dhAtu se vartamAnAsaMjJaka pra0 pu0-e0 va0 'te' pratyaya, akiraNa, usakA luka, pratyayalakSaNa ke niSedha se guNAbhAva, "dAderghaH" (31657) se hakAra ko ghakAra, "ghaDhadhabhebhyastatho?'dha:' (3 / 8 / 3) se takAra ko dhakAra tathA "dhuTAM tRtIyazcaturtheSu' (3 / 8 / 8) se ghakAra ko gakArAdeza / 7. stute / stu + anluk + te / 'STuJ stutau' (2 / 65) dhAtu se vartamAnAsaMjJaka Atmanepada-pra0 pu0-e0 va0 'te' pratyaya, an vikaraNa, usakA luk tathA pratyayalakSaNa ke abhAva se guNaniSedha / / 849 / 850. svaravidhiH svare dvivacananimitte kRte dvirvacane [3 / 8 / 30] [sUtrArtha) dvirvacananimittaka svarAdipratyaya ke pare rahate prakRti se pUrva athavA pazcAt dvivacana karane para paravartI svara ke sthAna meM kArya hotA hai // 850 / [du0 vR0] dvirvacananimitte svarAdau pratyaye pare prakRteH pUrvasmin parasmin vA dvirvacane kRte pazcAt svarasya sthAne vidhirbhavati / papataH, ATiTat, jagmataH, iyAya, ninAya, lulAva, ninayitha, lulavitha, ninyatuH, cakratuH / svaravidhiriti kim ? asUSupat / saparasvarAyAH samprasAraNe kRte pazcAd dvivacanam / svara iti kim ? jeghrIyate / dvivacananimitta iti kim ? dudyUSati / yena vinA yanna bhavati tat tasya nimittam / iha punariTo vidhinA sani dvivacanam, tenAririSatIti siddham / katham iyeSa, uvoSa ? na sthAnivattvam, asavarNa iti vacanAt / / 850 / [du0 TI0] svara0 / dvirvacananimittasyAvayavasvaro'pi dvirvacananimittamihocyate, mukhye'pi sati
Page #517
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIye AkhyAtAdhyAye'STamo dhuDAdipAdaH 479 caNAdAvavayavArthakatvAcca samadAyasyeti / varNagrahaNe tadAdau kAryasampratyaya iti paribhASAmAzrayatyanya ityAha - svarAdAvityAdi / pUrvasmin parasminniti prakriyAmapekSyocyate dve AvRttI bhavataH iti nAtra niyamaH, parasmin deze eveti / dvi:prayogo dviruccAraNaM parasmin prayogo'stIti atinaikaTyAt / prAyeNa tu prakriyAyAM pUrvasmin dvivacanaM kurute prasiddhivazAcca prAgupanyastamiti svarasthAne vidhiriti kimarthamuktaM syAt / vidhIyate iti vidhiH, karmasAdhano'yaM na bhAvasAdhanaH / vidhAnaM vidhiriti svaro vidhAtavya ityarthe vRddhisamprasAraNAnyeva ca syuH / papaturiti / pazcAd Alopo'sArvadhAtuke bhavati / aattittditi| pazcAt kAritalopaH, tathA jagmaturityupadhAlopa: / anyathA nityatvAdantaraGgatvAcca svaravidhireva syAt / na cAtra sthAnivadabhAvo'sti tasya dvirvacanaM prati pratiSedhAt / iyAyeti dvivaMcane kate pazcAd vRddhau kRtAyAm "abhyAsasyAsavaNe' (3 / 4 / 56) itIyAdezo bhavati / evaM ninAyeti pazcAd vRddhyAvAdezau / ninyaturiti / prAgirAdezaH prApnoti ekAkSaratvAt / duyUSatIti / "cchvoH zUTau paJcame ca" (4 / 1 / 56) ityUDAdeze sati prAk SatvaM syAdevetyarthaH / yenetyaadi| kAryamapi nimittaM bhavati, yathA bIjamaGkarasya, yadyapyanyasmAt kAraNAjjAyate, tathApi bIjamiha nimittam / iha tviTo vidhinA sani dvivacanamiti vidhinA sUtreNa sananta viSaye dvirvacanaM "svarAderdvitIyasya" (3 / 3 / 2) iti, na cAtra dvivacane 'jagmiva' itivad iTo nimittatvam / kathamiti / iSeruSezca kRte dvirvacane pazcAd guNastatazca svarAdeza ityAdinA na svrnntvaadiyaadeshH| parihAramAha - asavarNa iti vacanAt, anyathA hyabhyAsasyAsavarNa ityatrAsavarNagrahaNamanarthakaM syAt / kecid iha kRtagrahaNaM na paThanti, luglope na pratyayakRtamityato natramanuvartayanti / dvirvacananimittasvare dvivacane kartavye svaravidhirna syAt, kRte dvirvacane pazcAd bhavatItyarthaH,etacca dvivacanagrahaNasAmarthyAditi / / 850 / / [vi0 pa0] svaravidhiH / dvirvacanaM dvi:prayogo dviruccAraNamityarthaH / nAtra niyamaH parasminneva deze tad bhavatItyAha - pUrvasminniti / atrApi niyamo nAstItyAha- parasminniti / yadyapi parasmin pratyayo'stIti naikaTyAt parasminneva dvirvacanaM prApnoti, tathApi prakRtInAM prAyeNa pUrvasmin dvivacanaM kriyate, sAdhyakSati: punarubhayathApi nAstIti parvasmin parasmina vA ityuktam / vidhizabdaH karmasAdhanaH, vidhIyate iti vidhiH kAryam, na punarvidhAnaM vidhiriti bhAvasAdhanaH, tadA svarasyeti karmaNi SaSThI, svaro vidhAtavya ityartha: syAt / evaM ca sati svaravidhiriha vRddhyAdikameva syAt, na lopAdikam, tasya vinAzarUpatvAdityAha - svarasya sthAne vidhiriti / nityatvAdantaraGgatvAcca "Alopo'sArvadhAtuke" (3 / 4 / 27) ityAdinA svarasya lope vRddhyAdau kRte papaturityAdayo na syuriti prAga dvivacanArambhaH / / asUSupaditi / "svApezcaNi" (3 / 4 / 8) iti samprasAraNam, na hi svaravyaJjanayorvidhi: svaravidhiriti bhavitumarhatIti / jeghrIyate iti / "ghrAdhmorI" (3 / 4 / 77) itIttve pazcAd dvirvacanam / duyUSatIti / divaH san, "chvoH zUTau paJcame ca" (4 / 1 / 56) iti vakArasyoTa, nAsau dvirvacananimitta iti / tasmin prAk Satvam, tato dvirvacanam / yenetyaadi|
Page #518
--------------------------------------------------------------------------
________________ 480 kAtantravyAkaraNam yathA meghamantareNAbhavantyAvRSTamegho nimittam / iha punariTo vidhinA sani dvivacanamiti sanantaviSaye "svarAderdvitIyasya' (3 / 3 / 2) itITo vidhinA'dhikArasUtreNa "caNaparokSAcekrIyita0" (3 / 3 / 7) ityAdinA dvivacanam, ataH kAryitvamiTo nimittamiti pUrva svarAdezo guNaH, pazcAd rephasahitasyeTo dvivacanamiti bhAvaH / nanu yathA bIjasyAGkurotpattI kAryiNo'pi nimittatvam, tena bIjena vinA tasyAGkarasyAbhAvAt tatheTo'pi syAt / tato yathA prorNanaviSatItyatra sanbhaktatvAdiTo dvirvacane nimitte kRte dvirvacane pazcAda gaNa: svaravidhiH / evamarterapi "smiyU0" (3 / 7 / 11) ityadinA kRtasyeTa: "svarAderdvitIyasya" (3 / 3 / 2) iti dvivaMcane pazcAd guNaH / svaravidhiriti / arISatIti bhavitavyam, katham aririSatIti / tadayuktam, na ravalvatra zAstre kAryiNo nimittatvamAzrIyate, sarvatra tadbhAvasya bhedenaivAbhidhAnAt, yathA kAryinimittaM kAryamiti yadi ca kAryiNo nirdezakramaH iti nimittatvamAzrIyate, tadA kathametItyatra guNa: syAt, 'iN gatau' (2 / 13) ityasya NAnubandhatvAt? tasmAna zAstre kAryiNo nimittatvamAzrIyate / ata eva tatra NAnubandhapratyaya eveti nishcitm| kthmityaadi| 'iSu icchAyAma, uSa dAhe' (5 / 70; 1 / 229) dvivaMcane kRte pazcAda upadhAlakSaNo guNa: svaravidhistatazca 'svarAdezaH paranimittakaH pUrvavidhiM prati sthAnivat' (kA0 pari0 9) iti ikArokArayoH sthAnivattvAt savarNatvAd "abhyAsasyAsavaNe' (3 / 4 / 56) iti iyuvau na syAtAm iti pUrvapakSArthaH / parihAramAha- netyAdi / anyathA'trAsavarNagrahaNamanarthakameva syAt / kathamanarthakam "atipipayozca" (313 / 25) itIttve kRte 'ityAt, iyUyAtAm' ityAdau sArvadhAtukatvAt ? satyam, uvAdezaM pratyanarthakamevAsavarNagrahaNam ekavAkyanirdiSTatvAd iyAdezaM pratyapi sthAnivadbhAvasya jJApakaM bhavatItyadoSa: / / 850 / [bi0 TI0] svaravidhiH / svaravidhiriti kimiti vRttiH / svarasya sthAne vidhiriti kimityrthH| nanu samprasAraNamapi svarasya sthAne, tathA ca "saparasvarAyAH" (3 / 4 / 1) iti smprsaarnnm| yadyapi antasthAyA ityuktamasti, tena niyamastu na zakyate / tathAhi "nAmyantayo_tuvikaraNayoH" (3 / 5 / 1) ityatra guNaprasaGge ara: ekadezena repheNAntaratamyAd RkArasya sthAnitvaM pratipAditaM mUrdhanyatvAditi svaramAtrasthAnitve vA kiM pramANam ? satyam, svaramAtrasthAnI vidhiZAte. anyathA "dvayamabhyastam' (3 / 3 / 5) ityatra dvayaMgrahaNam "abhyastasya ca" (3 / 4 / 15) ityatrAbhyastanimittamupacArArthamiti vivRtam / tatra yadi samprasAraNa ra svaravidhitvenopAdeyatA ekadezasya syAt, tadA dvirvacane satyeva samprasAraNAt kuta upacArasya phalamAstheyam / atha svarasya sthAne vidhirityanena svarasya kAryitvaM yatra tadAdeza eva gRhyate, tatra punarantasthAyAH kAryitvaM cet, naivam / "saparasvarAyA:" (3 / 4 / 1) ityatra sahagrahaNAt svarasya kAryitvam pratipAditaM TIkAkRtA, tasmAdukta eva siddhAntaH / / 850 / [samIkSA 'papatuH, papuH, jagmatuH, ninAya, cakratuH' ityAdi zabdarUpoM ke siddhyartha AkAralopadvirvacanAdi kI AvazyakatA hotI hai / isakA nirvAha donoM vyAkaraNoM meM kiyA gayA hai|
Page #519
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIye AkhyAtAdhyAye'STamo dhuDAdipAdaH 481 antara yaha hai ki pANinIya prakriyA ke anusAra AkAralopAdi kArya pahale pravRtta ho jAte haiM, isake bAda dvitvavidhAnArtha una kAryoM kA sthAnivadbhAva kiyA jAtA hai / unakA satra hai - "dvivacane'ci" (a0 111159) / jaba ki kAtantrakAra dvivacana ke bAda AkAralopAdi kA niyama banAte haiM / vastutaH kAtantrakAra kI hI prakriyA yahA~ prazasta pratIta hotI hai; [vizeSa vacana 1. yena vinA yanna bhavati tat tasya nimittam (du0 vR0)| 2. dvivacananimittasthAvayavasvaro'pi dvivacananimittamihocyate (du0 TI0) 3. vidhIyate iti vidhiH, karmasAdhano'yaM na bhAvasAdhana: (du0 ttii0)| 4. kecidiha kRtagrahaNaM na paThanti, luglope na pratyayakRtamityato naJam anuvartavanti (du0 ttii0)| 5. dvirvacanaM dviH prayogo dviruccAraNamityarthaH (vi0 p0)| 6. vidhizabdaH karmasAdhanaH, vidhIyate iti vidhiH kAryam, na punarvidhAnaM vidhiriti bhAvasAdhana: (vi0 p0)| 7. tasmAnna zAstre kAryiNo nimittatvamAzrIyate (vi0 p0)| 8. uvAdezaM pratyanarthakamevAsavarNagrahaNam, ekavAkyanirdiSTatvAt (vi0 p0)| 9. sahagrahaNAt svarasya kAryitvaM pratipAditaM TIkAkRtA, tasmAdukta eva siddhAntaH (bi0 ttii0)| [rUpasiddhi 1. papatuH / pA + parokSA - atus / 'pA rakSaNe' (2 / 21) dhAtu se parokSAvibhaktisaMjJaka parasmaipada pra0 pu0 - dviva0 'atus' pratyaya, "caNparokSAcekrIyitasananteSu" (3 / 3 / 7) se dvivacana, abhyAsasaMjJA, prakRta sUtra ke niyamAnusAra dvivacana ke anantara "Alopo'sArvadhAtuke" (3 / 4 / 27) se dhAtugata AkAra kA lopa tathA "rasakArayorvisRSTaH" (3 / 8 / 2) se sakAra ko visargAdeza / 2. ATiTat / aT + in + caNa + adyatanI-di / inanta 'aTa gatau' (1 / 102) dhAtu se adyatanI-pra0 pu0- e0 va0 "di' pratyaya, AdisvaravRddhi, caN pratyaya, dvivacanAdi, prakRta sUtra ke niyamAnusAra dvivacana ke bAda ina-lopa, tathA dakAra ko tkaaraadesh| _____3. jagmatuH / gam + parokSA-atus / 'gamla gatau (1 / 279) dhAtu se parokSAvibhaktisaMjJaka parasmaipada-pra0 pu0 - dviva0 'atus' pratyaya, dvirvacana, abhyAsakArya, prakRta sUtra ke niyamAnusAra dvirvacana ke pazcAt "gamahanajanakhanaghasAmupadhAyA: svarAdAvanaNyaguNe" (3 / 6 / 43) se dhAtu kI upadhA akAra kA lopa tathA sakAra ko visrgaadesh| 4. iyAya / iN + parokSA-aT / 'iN gatau' (2 / 13) dhAtu se parokSAsaMjJaka 'aT' pratyaya, dvirvacanAdi, prakRta sUtra ke niyamAnusAra dvivacana ke anantara vRddhi tathA Aya Adeza /
Page #520
--------------------------------------------------------------------------
________________ 482 kAtantravyAkaraNam 5. ninAya / nI + parokSA-aTa / 'NI prApaNe' : 1 / 600) dhAtu se parokSAsaMjJaka aT pratyaya, dvirvacanAdi tathA Aya aadesh| 6. lulAva / lU + parokSA-aT / 'lUJ chedane' (8 / 9) dhAtu se parokSAsaMjJaka 'aT' pratyaya, dvirvacanAdi tathA Av Adeza / 7. ninayitha / nI + parokSA-thal / 'NIJ prANe' (1 / 600) dhAtu se parokSAsaMjJaka 'thal' pratyaya, dvirvacanAdi tathA ayAdeza / 8. lulavitha / lU + parokSA - thal / 'lUJ chedane' (8 / 9) dhAtu se parokSAsaMjJaka 'thal' pratyaya, dvirvacanAdi tathA avAdeza / 9. ninyatuH / nI + parokSA-atus / 'NIJ prAyaNe' (1 / 600) dhAtu se parokSAsaMjJaka 'atus' pratyaya, dvirvacanAdi tathA yakArAdeza / 10. cakratuH / kR + parokSA-atus / 'Du kRJ karaNe' (77) dhAtu se parokSAsaMjJaka 'atus' pratyaya, dvivacanAdi tathA RkAra ko rakArAdeza / / 850 / 851. yo'nubandho'prayogI [3 / 8 / 31] [sUtrArtha jo pratyaya Adi ke sAtha jor3A jAtA hai, use 'anubandha' kahate haiM / anubandha ko aprayogI mAnA jAtA hai| arthAta usake sthAna meM koI kArya nahIM hotA hai| use uccAraNa ke lie hI jor3A jAtA hai, jaise 'geMhU~-cane' kI surakSA ke lie unakA AvaraNa hotA hai / / 851 / [du0 vR0] anubadhyate ityanubandhaH / aprayuktiraprayogaH / anubandho yaH so'prayogI anuccAraNIyo bhavati / iG - adhIte / Du kRJ - kurute / evamanye'pi / / 851 / [du0 TI0] yo'nu0 / anubadhyate iti karmaNi ghaJ / anupUrvo bandhirvilopane vartate / yathA agnISomIyo gauranubadhyatAm iti / anvarthasaMjJAvidhAnAt sidhyati mandamatibodhanArtha paribhASyate / nanu matvarthIyena bahuvrIhiNA siddhama, kiminA ? prayujyate iti prayogaH iti karmaNi ghaJpratyayena vA? satyam, tatpuruSAdapi gamakatvAdinabhidhIyate ityadoSaH paramArthato'nubandhAH kAryArtha zabdavyavahAribhirupAdIyante iti manasi kRtvAha - GAnubandhatvAdAtmanepadam, anubandhatvAdubhayapadam iti / kecid yadgrahaNaM na paThanti / aprayogI anubandhasaMjJo bhavati / anubandhapradezAH - "kartari rucAdiGAnubanyebhyaH" (3 / 2 / 42) ityevamAdayaH // 851 / [vi0 pa0] yo'nu0 / anubadhyate ityanubandhaH, karmaNi ghaJ / anupUrvo'yaM bandhiriha vilopane vartate / yathA gauranubadhyatAmiti / etenAnvarthabalAdevAnabandhasaMjJA siddhati darzitama, tato netaretarAzrayadoSa iti / aprayogo'syAstItIn / nanu na vidyate prayogo yasyeti so'prayoga
Page #521
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIye AkhyAtAdhyAye'STamo ghuDAdipAdaH 483 iti matvarthIyena vinA bahuvrIhiNaiva sidhyati kimin pratyayena ? satyam, gamakatvAt / karmadhArayAdapIn pratyayo yathAvidhAnaM veditavyamiti darzayati / tenAsaMjJAbhUtatvAt karmadhArayAnmatvarthIyo na bhavati, tatra bahuvrIhireveti / na ca vaktavyaM bhavati - anvarthasaMjJAbalAAdevAprayogitvaM siddham, kimaneneti / mandamatibodhanArthatvAditi / / 851 / [samIkSA pratyaya, Adeza, Agama Adi meM kucha vizeSa prayojanoM se anabandha lagAne kI zAbdika AcAryoM kI paramparA rahI hai / ina anubandhoM ke pratyayAdisvarUpa kI rakSA hetu inheM lagAyA jAtA hai, ThIka vaise hI jaise 'gehU~, canA' Adi dhAnyakaNoM ke rakSArtha unake sAtha eka-eka AvaraNa bhI juTA rahatA hai / anubandhoM kI vizeSatA yaha hai ki uccAraNa ke bAda inakA grahaNa nahIM hotA, jisake phalasvarUpa inake sthAnoM meM koI bhI kArya nahIM kiyA jAtA hai, parantu ina anubandhoM ko nimitta mAnakara aneka abhISTa kArya sampanna hote haiM / pANinIya vyAkaraNa meM anubandhoM kI it saMjJA karake unakA lopa kara diyA jAtA hai / kAtantravyAkaraNa meM ise anvarthasaMjJA ke rUpa meM svIkAra kiyA gayA hai / pANini ke itasaMjJAvidhAyaka tathA lopavidhAyaka sUtra isa prakAra haiM - "upadeze'janunAsika it, halantyam, AdirbiTuDavaH, Sa: pratyayasya, .. caT, lazakvataddhite, tasya lopaH" (a0 1 / 3 / 2-3, 5-9) / [vizeSa vacana] 1. anvarthasaMjJAvidhAnAt sidhyati mandamatibodhanArya paribhASyate (du0 TI0) / 2. kecid yadgrahaNaM na paThanti / aprayogI anubandhasaMjJo bhavati (da0 ttii0)| 3. tenasaMjJAbhUtatvAt karmadhArayAnmatvarthIyo na bhavati, tatra bahuvrIhireveti (vi0 p0)| [rUpasiddhi] 1. adhIte / adhi + iG + vartamAnA-te / 'adhi' upasargapUrvaka 'iG adhyayane' (2156) dhAtu se vartamAnAsaMjJaka Atmanepada pra0 pu0 - e0 va0 'te' pratyaya, Atmanepada kA vidhAna "kartari rucAdiGAnubandhebhyaH" (3 / 2 / 42) ke niyamAnusAra pravRtta hotA hai / an vikaraNa, usakA luka, tathA samAnadIrgha - ikAralopa / / 2. kurute / kR + u + vartamAnA-te / 'Du kRJ karaNe' (77) dhAtu se vartamAnAsaMjJaka 'te' pratyaya, 'b' anubandha ke kAraNa yahA~ "in-ja-yajAderubhayam" (3 / 2 / 45) se ubhayapada kI pravRtti hotI hai / 'u' vikaraNa, guNa tathA akAra ko ukArAdeza / / 851 / 852. ziDiti zAdayaH [3 / 8 / 32] [sUtrArtha "z-S-s-ha' ina cAra varNoM kI 'ziT' saMjJA hotI hai / / 852 / [du0 vR0] zAdayo varNA haparyantAH ziDiti saMjJitAH / ziTpradezAH - "ziTparo'ghoSaH" (3 / 3 / 10) ityevamAdayaH / / 852 /
Page #522
--------------------------------------------------------------------------
________________ 484 kAtantravyAkaraNam [samIkSA 'za-pa-sa-ha' ina cAra varNoM kI kAtantrakAra ne USmasaMjJA kI hai - "zaSasahA USmANaH" (1 / 1 / 15) / unhIM varNoM kA lAghava se bodha karAne ke lie puna: isa 'ziT' saMjJA kA vidhAna kiyA gayA hai / pUrvAcArya sarvanAma ke lie isa saMjJA kA vyavahAra karate the - "svAGgaziTAmadantAnAm' (phiTsUtra 2 / 6) / ziT sarvanAma (si0 ko0)|852| 853. samprasAraNaM vRto'ntasthAnimittAH [3 / 8 / 33] [sUtrArtha antasthAnimittaka 'i-u-R' vargoM kI samprasAraNasaMjJA hotI hai / / 853 / [du0 vR0] izca uzca Rcceti dvandvaH / takAraH sukhanirdezArthaH / antasthaiva nimittam utpattiryeSAM te'ntasthAnimittA yvRtaH samprasAraNamiti saMjJitAH / samprasAraNapradezAH - "saparasvarAyAH samprasAraNamantasthAyAH" (3 / 4 / 1) ityevamAdayaH / antasthAnimittA iti kim ? sthitaH sthitavAna / "tad dIrghamantyam" (4 / 1 / 52) na syAt / / 853 / [du0 TI0] sampra0 / antasyaiva nimittamutpattiryeSAm iti / nimittaM kAraNaM tacca smvaayilkssnnmiheti| yathA 'mRtapiNDasya ghaTaH' iti / samprasAryate'neneti samprasAraNam avayavArtho nAsti / pUrvAcAryasaMjJeyam / / 853 / [bi0 TI0] samprasAraNam / dIrghastAvanna gRhyate "tad dIrghamantyam' (4 / 1 / 52) iti jJApakAdityAhaizca uzca Rcceti / antasthaiva nimittamityanena samavAyalakSaNa: sambandha: pratipAditaH / adhikArasUtre tathA darzayannAha - saparasvarAyA iti / / 583 / |ityaacaaryvilveshvrttiikaayaamaakhyaate tRtIyAdhyAye'STamo ghuddaadipaadH|| [samIkSA yakAra ke sthAna meM hone vAle ikAra, vakAra ke sthAna meM ukAra tathA rakAra ke sthAna meM RkAra kI samprasAraNasaMjJA pUrvAcAryoM ne kI thI / TIkAkAra durgasiMha ne kahA bhI hai - "pUrvAcAryasaMjJeyam" / kAzakRtsnadhAtuvyAkhyAna meM yaha saMjJA upalabdha hai - "yajAM yavarANAM vRtaH samprasAraNaM kAnubandhe" (sUtra 99) / gopathabrAhmaNa meM etadartha 'prasAraNa' zabda kA prayoga kiyA gayA hai - "ko vikArI cyavate prasAraNamApnoti" (go0 brA0 1 / 1 / 26) / arvAcIna jainendra tathA mugdhabodha vyAkaraNa meM isa artha meM 'ji' saMjJA svIkAra kI gaI hai"igyaNo ji:, yalo'cek ji:" (jai0 1 / 1 / 45; mu0-sUtra 536) / nirukta meM yadyapi sAkSAt isa zabda kA vyavahAra nahIM hai, tathApi dviprakRtika dhAtuoM ke prasaGga meM bhASyakAra
Page #523
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIye AkhyAtAdhyAye'STamo ghuDAdipAdaH 485 durgasiMha ne 'samprasAraNa' zabda kA ullekha karake niruktakAra kI mAnyatA ko sUcita kiyA ho - "ataH paraM samprasAraNacintA vartiSyate, tadarthamidamArabhyate - tad yatretyAdi" (ni0 2|2|3-du0 bhaa0)| __'samprasAryate'neneti samprasAraNam' isa vyutpatti ke bala para isa saMjJA ko anvartha mAnA jAtA hai, kyoMki ardhamAtrika "ya-va-ra' ke sthAna meM ekamAtrika 'i-u-R' vargoM ke hone se unakA vistAra siddha hai| mahAbhASyakAra ne isake vyavahAra meM bhAvipakSa ko svIkAra kiyA hai / jaise koI puruSa tantuvAya-julAhe ke pAsa jAkara kahatA hai ki ina sUtroM se zATI = sAr3I buna do / yahA~ yaha vicAraNIya ho jAtA hai ki yadi isakI sAr3I yaha saMjJA hai to bunane kI koI AvazyakatA nahIM aura yadi bunA jAnA hai to abhI use 'sAr3I' nAma se nahIM kaha sakate haiM / isakA tAtparya yaha hai ki kahane vAle ke anusAra sUtroM ko isa prakAra buna denA hai ki use sAr3I kahA jA sake - "yathA kazcit kaJcit tantuvAyamAha ----------- saMjJA bhaviSyati' (ma0 bhA0 1 / 1 / 45) / sUtra kI vyAkhyA varNa tathA vAkya ina donoM pakSoM meM kI jAtI hai / lakAra ke sthAna meM lakAra kA koI udAharaNa na hone se tIna vargoM kI hI samprasAraNa saMjJA ucita kahI jAaigI, ata: pANinIya 'ikyaNa' kA ullekha samIcIna nahIM kahA jA sktaa| [vizeSa vacana 1. takAraH sukhAnirdezArthaH (du0 vR0)| 2. samprasAryate'neneti samprasAraNamavayavArthoM nAsti / pUrvAcAryasaMjJeyam / / 853 / 854. ar pUrve dve sandhyakSare ca guNaH [3 / 8 / 34] [sUtrArtha 'ar' tathA sandhyakSarasaMjJaka 'e-o-ai-au' ina cAra varSoM meM se pUrvavartI do 'e-o' varNoM kI vRddhisaMjJA hotI hai / / 854 / [du0 vR0] ar pUrve dve sandhyakSare ca "guNaH' iti saJjite / ekaM pUrvamaikAramapekSyAparaM caukAramapekSya iti / guNapradezA: - "nAmyantayorSAtuvikaraNayorguNaH" (3 / 5 / 1) ityevamAdayaH / / 854 / [du0 TI0] a0 / ekamityAdi / dvivacanasanidhAnAt pUrvazabdadvayam / tacca parApekSayA bhavatIti bhAva: / dvigrahaNaM spaSTArtham / kimiyaM saptamI / prathamA dvivacanaM veti bAlA vipratipadyante // 854 // [vi0 pa0] ar0 / nanu pUrva dve sandhyakSare cetyucyamAne ekAraikArayoreva kathaM guNasaMjJA na syAdityAha - ekamityAdi / dvizabdasannidhAnAdiha pUrvazabdadvayaM veditavyam / ato noktadoSaprasaGga iti, ata eva dvigrahaNam, anyatheyaM saptamItyapi bAla: saMzayito bhavediti / / 854 /
Page #524
--------------------------------------------------------------------------
________________ 486 kAtantravyAkaraNam [samIkSA 'guNa' sajJA prAya: sabhI vyAkaraNoM meM kI gaI hai / antara yaha hai ki pANini Adi ne 'a-e-o' kI guNasaMjJA kI hai, phalataH unheM raparavidhAna bhI karanA par3atA hai / vyAkaraNa ke anusAra 'guNa-doSa' zabdoM kI sthiti atyanta vilakSaNa mAnI jAtI hai, kyoMki 'guNa' zabda meM guNa Adeza kabhI nahIM hotA, jaba ki 'doSa' zabda guNa Adeza hone para hI niSpanna ho pAtA hai / jaise karmoM kI gati vilakSaNa hotI hai, vaise hI isa sthiti ko bhI vilakSaNa mAnA gayA hai / 'guNa' zabda ke samAna avayava-apradhAna Adi aneka artha kie jAte haiM, parantu saMjJA ke rUpa meM paribhASita guNa kA vyavahAra vRddhisaMjJaka AkArAdi vargoM kI apekSA apradhAna artha meM kiyA gayA hai / jaise jyotiSazAstra meM saMkhyAsAmya ke AdhAra para dazamI kI diksaMjJA tathA ekAdazI kI rudrasaMjJA kI jAtI hai, usI prakAra 'sattva-rajas- tamas' ina tIna guNoM ke AdhAra para tIna varNo kI guNasajJA mAnI jAtI hai| yaha saMjJA 'taritA, cetA, stotA' Adi meM tadbhAvita vargoM kI tathA 'pacanti, jayanti, ahaM pace' ityAdi meM atadbhAvita vargoM kI svIkAra kI jAtI hai / okAra varNa kA atadbhAvitapakSa meM koI udAharaNa upalabdha nahIM hotA hai / / prAcIna AcAryoM dvArA guNa saMjJA kA vyavahAra - nirukta zeva iti sukhanAma / ziSyatervakAro nAmakaraNo'ntasthAntaropaliGgI / vibhASitaguNa: / zivamityapyasya bhavati (10 / 2 / 9) / kAzakRtsnadhAtuvyAkhyAna nAmino guNaH sArvadhAtukArdhadhAtukayoH / sthUladUrayuvahrasvakSiprakSudrANAmantyasvarAderlopo guNazca nAminAm (sU0 22, 136) / RprAtizAkhya guNAgamAdetanabhAvi cetana (11 / 10) / Apizali AcArya kA abhiprata staH, santItyAdau sakAramAtrasya darzanAt 's bhuvi' ityeva dhAtuH pAThyaH / astItyAdau piti sArvadhAtuke aDAgamo vidheyaH / 'AstAm, Asan' ityAdAvADAgama: syAd ityApizalA manyante / Agamo guNavRddhI iti (pa0 ma0 1 / 3 / 22) / Apizalistu zabvikaraNe guNa ityabhidhAya karotermidezcetyuktavAn (mA0 dhA0 vR0, pR0 356-57) / arvAcIna vyAkaraNoM meM guNasaMjJA kA vyavahArajainendra vyAkaraNa adeDep (1 / 1 / 16) / haimazabdAnuzAsana guNo'redot (3 / 3 / 2) / mugdhabodhavyAkaraNa iGo'raleGNaH (sUtra 8) / vyAkaraNazAstra meM 'dIdhI-vevI' dhAtuoM ko tathA iDAgama ko guNAdeza nahIM hotA - dIdhIvevITAm (a0 1 / 1 / 6), dIdhIvevyozca (3 / 5 / 15) / isa AdhAra para kahA jAtA hai ki kucha vyakti isI prakAra ke saMsAra meM dekhe jAte haiM jinameM guNa aura vRddhi kabhI hotI hI nahIM hai -
Page #525
--------------------------------------------------------------------------
________________ 487 tRtIye AkhyAtAdhyAye'STamo ghuDAdipAdaH 487 dIdhIvevITsamaH kazcid guNavRddhyorabhAjanam / kvippratyayanibhaH kazcid yatra sannihite na te / / [vizeSa vacana] 1. ekaM pUrvamaikAramapekSyAparaM caukAramapekSya iti (du0 vR0) / 2. dvigrahaNaM spaSTArtham / kimiyaM saptamI prathamAdvivacanaM veti bAlA: vipratipadyante (du0 ttii0)| 3. dvizabdasanidhAnAdiha pUrvazabdadvayaM veditavyam, ato noktadoSaprasaGgaH (vi0 pa0) ||854 / 855. Aruttare ca vRddhiH [3 / 8 / 35] [sUtrArtha 'Ar' tathA sandhyakSarasaMjJaka "e-ai-o-au' vargoM meM uttaravartI 'ai-au' vargoM kI vRddhisaMjJA hotI hai / / 855 / [du0 vR0] ___ Ar uttare ca dve sandhyakSare vRddhiriti sajJite / Ar, ai, au / vRddhipradezA: - "vRddhirAdau saNe" (2 / 6 / 49) ityevamAdayaH // 855 / / / iti daurgasiMhyAM vRttAvAkhyAte tRtIyAdhyAye'STamo dhuDAdipAdaH samAptaH / / [du0 TI0] A0 / ihApi pUrvavad vyAkhyAnam / / 855 / / / ityAcAryadurgasiMhaviracitAyAM kAtantravRttiTIkAyAmAkhyAte tRtIyAdhyAye'STamo ghuDAdipAdaH samAptaH / / [vi0 pa0] Ar0 / atrApi dve ityanuvartate / dvivacanasanidhAnAccottarapadadvayaM pUrvavad veditavyam 11855 / / ityAcAryazrImatrilocanadAsakRtAyAM kAtantravRttipaJjikAyAmAkhyAte'STamo dhuDAdipAdaH samAptaH / / [samIkSA] vRddhisaMjJA prAya: sabhI vyAkaraNoM meM kI gaI hai / guNasaMjJA kI taraha vRddhisaMjJA ke sajJiyoM meM pANini Adi AcArya 'Ar' kI jagaha 'A' kA hI pATha karate haiM, jisase unheM sarvatra rapara kA bhI vidhAna karanA par3atA hai - "uraNa raparaH" (a0 111 / 51) / pANini ne aSTAdhyAyI ke prArambha meM vRddhi' zabda se AdimaGgala, "bhUvAdayo dhAtavaH"
Page #526
--------------------------------------------------------------------------
________________ 488 kAtantravyAkaraNam (a0 1 / 3 / 1) meM vakArAgama se madhyamaGgala tathA "a a" (a0 8 / 4 / 68) meM akAra se antamaGgala upasthita karate haiM / kAtantrakAra AcArya zarvavarmA ne " siddho varNasamAmnAyaH" (1 / 1 / 1) meM 'siddha' zabda se AdimaGgala, "na yvoH padAdyovRddhirAgamaH" (2 / 6 / 50) meM vRddhizabda se madhyamaGgala tathA prakRta sUtra meM paThita vRddhizabda se antima maGgala kA vidhAna karake ziSTAcAra kA pAlana kiyA hai / mahAbhASyakAra pataJjali ke anusAra jina granthoM ke Adi-madhya-anta meM maGgalAcaraNa kiyA jAtA hai, una zAstra-granthoM kI pratiSThA hotI hai, inheM par3hane vAle bhI AyuSmAn aura yazasvI hI siddha hote haiM - "maGgalAdIni maGgalamadhyAni maGgalAntAni ca zAstrANi prathante, vIrapuruSANi ca bhavanti, AyuSmatpuruSANi cAdhyetArazca siddhArthA yathA syuriti" (ma0 bhA0-paspazA0. pR0 41; 1 / 1 / 1) / pUrvAcAryoM dvArA vRddhisaMjJA kA prayogamahAbhASya ihApi kRtaH pUrvairabhisambandhaH / kaiH ? AcAryaiH (1 / 1 / 1) / kAzakRtsnadhAtuvyAkhyAna vyAdInAM vRddhistisimiSu, vRddhirAdau saNe (sUtra 69, 126) / vAjasaneyiprAtizAkhya taddhite caikAkSaravRddhAvanihite (5 / 29) / arvAcIna AcAryoM dvArA isa saMjJA kA vyavahAra - jainendravyAkaraNa Adaigaipa (1 / 1 / 15) / haimazabdAnuzAsana vRddhirAraidaut (3 / 3 / 1) / mugdhabodhavyAkaraNa aca ArAlaij triH (sU0 9) / guNasaMjJaka 'a-e-o' vargoM kI apekSA vRddhisaMjJaka 'A-ai-au' ke uccAraNa meM mukha kA vikAsa adhika hotA hai, isalie unakI vRddhisaMjJA sArthaka (anvartha) mAnI jAtI 'tebhyo'pi vivRtAveDau tAbhyAmaicau tathaiva ca' (pA0 zi0, zloka 21) // 855 / / / ityAkhyAte tRtIyAdhyAye samIkSAtmako'STamo ghuDAdipAdaH samAptaH / / AcAryazarvavarmapraNItaM kAtantraM samAptam
Page #527
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTam-1-sUtrapAThaH 1. AcAryazarvavarmapraNItAni kAtantra vyAkaraNasUtrANi prathamAdhyAye sandhiprakaraNe prathamaH pAdaH siddho varNasamAmnAya: / tatra caturdazAdau svarA: 2 / daza samAnA: / teSAM drau dvAvanyo'nyasya savarNau / pUrvo hrasva:5 / paro dIrgha:6 / svaro'varNavajoM nAmI / ekArAdIni sandhyakSarANi | kAdIni vyaJjanAni / te vargAH paJca paJca paJca10 / vargANAM prathamadvitIyA: zaSasAzcAghoSA: 11 / ghoSavanto'nye12 / anunAsikA GajaNanamA: 13 / anta:sthA yaralavA: 14 // USmANaH zaSasahA: 1' / a: iti visarjanIya:16 | x ka iti jihvAmUlIya: 17 / 7 pa ityupadhmAnIya:18 / aM ityanusvAra: 19 / pUrvaparayoroMpalabdhau padam 20 / vyaJjanamasvaraM paraM varNaM nayet29 / anatikramayan vizleSayet 22 / lokopacArAd grahaNasiddhi: 23 / sUtrasaMkhyA 23 dvitIyaH pAdaH samAnaH savaNe dIrghAbhavati parazca lopam / avarNa ivaNe e2 / uvaNe o / RvaNe ara | lavaNe al5 / ekAre ai aikAre ca / okAre auM okAre ca / ivoM yamasavaNe na ca paro lopya: / vamuvarNa: / ramRvarNa:10 / lam lavarNa:19 / e ay| ai Ay / o ava14 / au Av5 / ayAdInAM yavalopa: padAnte na vA lope tu prkRti:16| edotparaH padAnte lopamakAra: 17 / na vyaJjane svarAH sandheyA: 18 / sUtrasaMkhyA 23 + 18 = 41 tRtIyaH pAdaH odantA aiuA nipAtAH svara prakRtyA' / dvivacanamanau / bahuvacanamamI / anupadiSTAzca / sUtrasaMkhyA 41 + 4 = 45
Page #528
--------------------------------------------------------------------------
________________ 490 kAtantravyAkaraNam caturthaH pAdaH vargaprathamA: padAntAH svaraghoSavatsa tRtIyAn' / paJcama paJcamAMstRtIyAn navA' ! vargaprathamebhyaH zakAra: svarayavaraparazchakAraM navA' / tebhya eva hakAraH pUrvacaturtha navA / pararUpaM takAro lacaTavargeSu / caM ze / GaNanA hrasvopadhAH svara dviH / no'ntazcachayo: zakAramanusvArapUrvam / TaThayA: SakAram / tathayA: sakAram | le lam 11 / jajhaJazakAreSa akAram12 / zi ncau vA / DaDhaNaparastu NakAram 14 / mo'nusvAraM vyaJjane 15 / varga tadvargapaJcamaM vA16 / sUtrasaMkhyA 45 + 16 = 61 paJcamaH pAdaH visarjanIyazce cha vA zam / Te The vA gham / te the vA sam / kakhayorjihvAmUlIyaM navA' / paphayorupadhmAnIyaM navA' / ze pe se vA vA pararUpam / umakArayormadhye / aghoSavatozca / aparo lApyo'nyasvare yaM vA / AbhAbhyAmevameva svare10 / ghoSavati lopam11 / nAmiparo rama12 / ghoSavatsvarapara: 13 / raprakRtiranAmiparo'pi14 / eSasaparo vyaJjane lopya:15 / na visarjanIyalope punaH sandhi: 16 / ro re lopaM svarazca pUrvo diirgh:17| dvirbhAvaM svaraparazchakAra: 18 / sUtrasaMkhyA 61 + 18 = 79 dvitIyAdhyAye nAmacatuSTayaprakaraNe prathamaH pAdaH dhAtuvibhaktivarjamarthavalliGgam / tasmAt parA vibhaktaya:2 / paJcAdau ghuTa / jaszasau napuMsake / Amantrite si: saMbuddhi: / Agama udanubandha: svarAdantyAt para: / tRtIyAdau tu parAdiH / idudagni: / IdRt stryAkhyo nI / A zraddhA10 / antyAt pUrva upadhA11| vyaJjanAnno'nuSaGgaH 12 / dhur3a vyaJjanamananta:sthAnunAsikam / akAro dIrgha ghoSavati / jasi15 / zasi sasya ca na: 16 / akAre lopam / bhisaima vA18 / dhuTi bahutve tve19 / osi ca20 / GasirAt 21 / Gasa sya:22 / ina TA23 / rya:24 / smai sarvanAmna: 25 / GasiH smAt 26 / Gi: smin27 / vibhASyate pUrvAda:28 / sugami sarvata:29 / jas sarva i:30|| alpAdervA21 / dvandvasthAcca22 / nAnyat sArvanAmikam / tRtIyAsamAse ca24 / bahuvrIhau 5 / dizAM vaa36| zraddhAyAH silopm 37 / Taumore38 / saMvRddhau ca39 / hrasvo'mbArthAnAm / aurIm 1 / Gavanti yai-yAs- yAsa-yAm / sarvanAmnamta samavo hrasvapUrvAzca 43 / dvitIyAtRtIyAbhyAM vA4 / nadyA ai-As-As-Am / saMbuddhau hRmva:46 / amazasArAdilopam / IkArAntAt
Page #529
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTam - 1 491 si:48 / vyaJjanAcca 9 / agneramo'kAra:50 / aukAra: pUrvam51 / zaso'kAra: sazca no'striyaam52| TA nA53 / ado'muzca54 / iredurAjjasi55 / saMbuddhau ca56 / De57 / GasiGasoralopazca58 | gozca59 / Dirau sapUrva:60 / sakhipatyorDi:61 / GasiGasoruma:62 / RdantAt sapUrva:63 / A sau silopazca64 / agnivacchasi65 / ar Gau66 / ghuTi ca67 / dhAtostRzabdasyA''r68 / svasrAdInAM ca69 / A ca na saMbuddhau / hrasvanadIzraddhAbhya: sirlopam 1 / Ami ca n:72| vestrayazca73 / catra:74 / saMkhyAyAH SNAntAyA: 75 / katezca jaszasoluMka 76 / niyo ddiraam|| sUtrasaMkhyA 79 + 77 = 156 dvitIyaH pAdaH na sakhiSTAdAvagni:1 / patirasamAse 2 / strI nIvat' / stryAkhyAviyuvau vAmi / hrasvazca Gavati5 / napuMsakAt syamArlopA na ca taduktam / akArAdasambuddho mazca / anyAdestu tuH / aurIm / jaszasAH zi:10 / dhuTsvarAd ghuTi nuH 11 / nAminaH svare 12 / asthidadhisakthyakSNAmannantaSTAdau 13 / bhASitaskaM vada vA14 / dIrghamAmi snau15| nAntasya copadhAyA:16 / ghuTi cAsambuddho17 / sAntamahatAnoMpadhAyA:18 | apazca99 / antvasantasya cAdhAtoH sau20 / inhanpRSAryamNAM zau ca29 / uzana: purudaMzo'nehasAM sAvananta:22 / sakhyuzca23 / ghuTi tvai24 / diva ud vyaJjane25 / au sau26 / vAmyA 27 / yajeramamAse nurghtti28| abhyastAdantiranakAra: 29 / vA nasake / tdabhAdibhya IkAre21 / hnherghirupdhaalope22| gorau ghuTi 33 / amzasorA34 / panthimanthyabhakSINAM sau 25 / ananto ghaTi26 / aghaTasvare lopam37 / vyaJjane caiSAM ni:8 / anuSaGgazcAkruJcat39 / puMso'nzabdalopa:40 / caturo vAzabdasyotvam / anaDuhazca42 / sau nu:43 / sambuddhAvubhayohrasva:44 / adasa: pade ma:45| aghuTasvarAdau seTakasyApi vanservazabdasyotvam 6 / zvayuvamaghonAM ca / vaahervaashbdsyau| anceralopa: pUrvasya ca dIrgha:49 / tiryaG tirazci:50 / udaG udIci:51 / pAt padaM samAsAnta:52 / avamasaMyogAdano'lopo'luptavacca pUrvavidhau53 / IDyorvA54 / A dhaatorghuttsvr55| IdRtoriyuvau svare56 / sudhI:57 / bhUravarSAbhRgapuna:58 / anekAkSarayostvasaMyogAd yavau59 / bhrardhAtuvat / strI ca61 / vAmazaso:62 / bhavato vAderutvaM sambuddhoM53 / avyayasarvanAmnaH svarAdantyAt pUrvo'k ka: 64 / ke pratyaye svIkRtAkArapare pUrvo'kAra ikArama65 / sUtrasaMkhyA 156+65= 221 tRtIyaH pAdaH yuSmadasmadoH padaM padAt SaSThIcaturthIdvitIyAs vasanasau / vAM nau dvitve / tvanmadorekatve te me tvA mA t dvitIyAyAm / na pAdagdo ! cAdiyoge ca / eSAM vibhaktAvantalopa: /
Page #530
--------------------------------------------------------------------------
________________ 492 kAtantravyAkaraNam yuvAvau dvivAciSu / amau cAm / An zas / tvamahaM sau savibhaktayo:10 / yUyaM vayaM jasi11 / tbhyam mahyaM Gayi12 / tava mama Gasi13 / at paJcamyadvitve 4 / bhyasabhyam15 / sAmAkam 16 / etvamasthAnini17 / AtvaM vyaJjanAdau 18 / re:19 / aSTana: sarvAs20 / au tasmAjjaszaso:21 / arvanarvantirasAvanaJ 22 / sau ca maghavAn maghavA vA23 / jarA jaras svare vA24 / tricaturoH striyAM tisR catasR vibhaktau 25 / tau raM svare 26 / na nAmi dIrgham27 na vaa28| tyadAdInAma vibhakto29 / kim ka:30 / do'dverma:31 / so sa:32 / tasya ca33 / idamiyamayampuMsi34 / ad vyaJjane'nak25 / Tosorana:36 / etasya cAnvAdeze dvitIyAyAM caina:37 / tasmAd bhis bhir 28 / adasazca39 / sAvau silopazca0 / utvaM mAt41 / ed bahutve tvI 2 / apAM bhe da:43 / virAmavyaJjanAdiSvanaDunahivansAnAM ca 4 / srasidhvasozca45 / hazaSachAntejArdAnAM Da:46 / dAdehasya ga:47 / cavargadRgAdInAM ca 8 / muhAdInAM vA41 / hacaturthAntasya dhAtostRtIyAderAdicaturthatvamakRtavat5 / sajuSAziSo ra:51 / iruroriiruurau52| ahnaH sa:53 / saMyogAntasya lopa:54 / saMyogAdedhuMTa:55 / liGgAntanakArasya56 / na saMbuddhau / na saMyogAntAvaluptavacca pUrvavidhau58 / isusdoSAM ghoSavati ra:59 / dhuTAM tRtIya:60 / aghoSe prathama:61 / vA virAme62 / rephasorvisarjanIya:63 / virAmavyaJjanAdAvuktaM napuMsakAt syamorlope'pi64 | sUtrasaMkhyA 221+64285 caturthaH pAdaH [ kArakam ] avyayIbhAvAdakArAntAd vibhaktInAmamapaJcamyA: / vA tRtIyAsaptamyo:2 / anyasmAlluk / avyayAcca / rUDhAnAM bahutve'striyAmapatyapratyayasya' / gargayaskabidAdInAM ca / bhRgvatryAGgirasakutsavasiSTagotamabhyazca / yato'peti bhayamAdatte vA tadapAdAnam / IpsitaM ca rakSArthAnAm / yasme ditsA rocate dhArayate vA tat sampradAnam 1deg | ya AdhArastadadhikaraNam 11 // yena kriyate tat karaNam 12 / yat kriyate tat karma13 / ya: karoti sa kartA14 / kArayati yaH sa hetuzca5 / teSAM paramubhayaprAptau 16 / prathamA vibhaktirliGgArthavacane 17 / AmantraNe c18|| zeSAH karmakaraNasampradAnApAdAnasvAmyAyadhikaraNeSu 19 / paryapAyoge pnycmii20| digitrrte'nyaishc29| dvitIyenena22 / krmprvcniiyeshc23| gatyarthakarmaNi dvitiiyaactyo ceSTAyAmanadhvani 24 / manyakarmaNi cAnAdare'prANini 25 / nama:svastisvAhAmvadhA'laMvaSaDyoge caturthI 26 / taadh27| tumarthAcca bhAvavAcina:28 / tRtIyA sahayoga29 / hatva] 30 / katsite'Gga31 / vizeSaNe32 | kartari ca33 / kAlabhAvayoH saptamA 24 / svAmIzvarAdhipatidAyAdasAkSipratibhaprasataiH SaSThI ca35 / nirdhAraNe ca26 / SaSThI hetuprayoga37 / smRtyarthakarmaNi 28 / karoteH pratiyatne39 / hiMsArthAnAmajvara:40 / kartRkarmaNA: kRti nityam 41 / na niSThAdiSa42 / SaDo No ne43 / manoranasvAro dhuTi44 / varga vargAnna: 4 / tavargazcaTavargayAMge caTavargau46 / nAmikarapara:
Page #531
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTam - 1 493 47 48 pratyayavikArAgamasthaH siH SaM nuvisarjanIyaSAntaro'pi / raSRvarNebhyo no NamanantyaH svarahayavakavargapavargAntaro'pi / striyAmAdA'" / nadAdyancivAvyansyantRsakhinAntebhya I50 / IkAre strIkRte'lopyaH 59 / svaro hrasvo napuMsake 52 / sUtrasaMkhyA 285+52=337 paJcamaH pAdaH [samAsaH ] nAmnAM samAso yuktArthaH / tatsthA lopyA vibhaktayaH 2 / 1 yatsubhoH 4 / / 1 / prakRtizca svarAntasyaH / vyaJjanAntasya pade tulyAdhikaraNe vijJeyaH 6 10 saMkhyApUrvI dviguriti jJeyaH / vibhaktayo dvitIyAdyA nAmnA parapadena tu / samasyante samAso hi jJeyastatpuruSaH sa ca' / / 3 / syAtAM yadi pade dve tu yadi vA syurbahUnyapi / tAnyanyasya padasyArthe bahuvrIhiH 9 / vidik tathA / / 4 / dvandvaH samuccayo nAmnorbahUnAM vApi yo bhavet 1 / alpasvarataraM tatra pUrvam 12 / yaccArcitaM dvayoH 13 pUrvaM vAcyaM bhaved yasya so'vyayIbhAva iSyate I sa napuMsakaliGgaM syAt 5 / dvandvaikatvam 16 / tathA dvigo: 17 / / 6 / puMvad bhASitapuMskAnUGapUraNyAdiSu tulyAdhikaraNe / karmadhArayasaMjJe tu / / 5 / 4 striyAm / .18 AkAro mahataH karmadhArayaH 5 / 7 tatpuruSAvubhau / / 2 / saMjJApUraNIkopadhAstu puMvadbhAvo kAryastulyAdhikaraNe pade 29 / / 8 / 1 22 nasya 1 / / 9 / lopyaH tatpuruSe 1 svare' 'kSaraviparyayaH 23 ko: kt24| kA tvISadarthe' kSe 25 / puruSe tu vibhASayA 26 yAkArau strIkRtau hrasvau kvacit / hrasvasya dIrghatA 28 / anavyayavisRSTastu sakAraM kapavargayoH 29 / / 10 / 27 SaSThaH pAdaH [ taddhitaH ] sUtrasaMkhyA 337+29=366 na / / 7 / vidhIyate 20 vA'Napatye' / Nya gargAde: 2 / kuJjAderAyanaN smRtaH / tryatryAdereyaN / iNata: 5 / bAhrAdezca vidhIyate / / 5 / 6
Page #532
--------------------------------------------------------------------------
________________ 494 kAtantravyAkaraNam rAgAnakSatrayogAcca samUhAt sA'sya devatA / tad vettyadhIte tasyedamevamAderaNiSyate / / 2 / tena dIvyati saMsRSTaM taratIkaNa caratyapi / paNyAcchilpAnniyogAcca krItAderAyudhAdaN i / / 3 / nAvastAyeM viSAd vadhye tulayA saMmite'pi ca / tatra sAdhau yaH / Iyastu hite' / yadugavAdita: 11 / / 4 / upamAne vati: 12 / tatvau bhAve / yaN ca prakIrtitaH 14 / tadasyAstIti mantvantvIn15 / saMkhyAyAH pUraNe Damau 16 / / 5 / dvestIya: / trestu c| antastho De!: 99 / katipayAt kate: 20 / viMzatyAdestamaTa 21 / nityaM zatAdeH 22 / SaSTyAdyatatparAt 23 / / 6 / vibhaktisaMjJA vijJeyA vakSyante'taH paraM tu ye / adyAdeH sarvanAmnaste bahozcaiva parAH smRtAH 24 / / 7 / tatredamiH25 / rathoretet26 / teSu tvetadakAratAm 20 / paJcamyAstas28 / tra saptamyA: 29 / idamo haH / kima: 13 / at kva ca / / 8 / tahoH ku:33 / kAle kiMsarvayadekAnyebhya eva dA4 / idamo badhunAdAnIm5 / dAdAnImau tadaH smRtau 36 / / 9 / sadyaAdyA nipAtyante / prakAravacane tu thA8 / idaMkimbhyAM thamuH kArya: 39 / AkhyAtAcca tamAdayaH 40 / / 10 / samAsAntagatAnAM vA rAjAdInAmadantatA41 / DAnubandhe'ntyasvarAderlopaH 42 / tervizaterapi / / 11 / ivarNAvarNayorlopaH svare ye ca / nastu kvacit5 / uvarNastvotvamApAdyaH 46 / eye'kavAstu lupyate / / 12 / kAryAvavAvAvAdezAvokAraukArayorapi 48 vRddhirAdau saNe.9 / na yvoH padAdyovRddhirAgamaH 50 / / 13 / sUtrasaMkhyA 366+50% 416 tRtIyAdhyAye AkhyAtaprakaraNe prathamaH pAdaH atha parasmaipadAni nava' / parANyAtmane / trINi trINi prathamamadhyamottamA: / yugapadvacane para: puruSANAm / nAmni prayujyamAne'pi prathama: / yuSmadi madhyama: / asmadyuttamaH / adAbdAdho dA / kriyAbhAvI dhAta:9 / kAle 10 / samprati vartamAnA 11 / smanAtIta 12 / parokSA13 / bhRtakaraNavatyazca14 / bhaviSyati bhaviSyannyAzIHzvastanya: 15 / tAsAM svasaMjJAbhi: kAlavizeSa: 16 / prayogatazca / paJcamyanumatau 18 / samarthanAzighozca12 / vidhyAdiSu saptamI
Page #533
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTam-1 495 ca20 / kriyAsamabhihAre sarvakAleSu madhyamaikavacanaM paJcamyA: 29 / mAyoge'dyatanI 22 / mAsmayoge hyastanI ca23 / vartamAnA24 / saptamI25 / paJcamI26 / zastanI 27 / evamevAdyatanI 28 / parokSA29 / zvastanI3deg / AzI:31 / syasaMhitAni tyAdIni bhaviSyantI22 / dyArdAni kriyAtipatti:33 / SaDAdyAH sArvadhAtukam / yA 416+34-450 dvitIyaH pAdaH pratyayaH paraH1 / guptikidabhyaH san' / mAnabadhdAnzAnbhyo dIrghazcAbhyAsasya / dhAtorvA tumantAdicchatinaikakartRkAt / nAmna AtmecchAyAM yin / kAmya ca / upamAnAdAcAre / kAyi: salopazca8 / in kAritaM dhAtvarthe / dhAtozca hetau10 / curAdezca11 / ini liGgasyAnekAkSarasyAntyasvarAderlopa: 12 / razabda Rto laghoLaJjanAde: 93 / dhAtoryazabdazcakrIyitaM kriyAsamabhihAre 14 / gupRdhUpavicchipaNipanerAya: 15 / te dhAtava:16 / cakAsakAsapratyayAntebhya Am parokSAyAm 17 / dayayAsazca18 / nAmyAdergurumato'nRcha: 19 / uSavidajAgRbhyo vA20 / bhIhrIbhRhavAM tivacca21 / AmaH kRanuprayujyate22 / asabhuvau ca parasmai 23 / sijdytnyaam24| saNaniTa: ziDantAnAmyupadhAdadRza: 25 / zridrusrukamikAritAntebhyazcaN kartari 26 / aNa asavacikhyAtilipisicihna: 27 / puSAdiDtAlakArAnubandhArtizAstibhyazca parasmai 28 / ijAtmane pade: prathamaikavacana 29 / bhAvakarmaNAzca30 / sArvadhAtuke yaNa39 / an vikaraNa: kartari32 / divAderyan33 / nu: svAde:34 / zruvaH zR ca35 / svarAd rudhAdeH paro nazabda:36 / tnaaderu:37| nA z2yAde:38 / Ana vyaJjanAntAdhau39 / AtmanepadAni bhAvakarmaNo:40 / karmavat karmakartA 9 / kartari rucAdiGAnubandhebhya:42 / cekrIyitAntAt43 / aayyntaacc| inJya jAderubhayam 5 / pUrvavat sanantAt6 / zeSAt kartari parasmaipadam / sUtrasaMkhyA 450 +47=497 tRtIyaH pAdaH dvirvacanamanabhyAsasyaikasvarasyA''dyasya' / svarAderdvitIyasya / na nabadarA: sNyogaadyo'ye| pUrvo'bhyAsa: / dvayamabhyastam / jakSAdizca / caNparokSAcekrIyitasananteSu / hotyAdInAM sArvadhAtuke / abhyAsasyA''dirvyaJjanamavazeSyam / ziTparo'ghoSa: 10 / dvitIyacaturthayo: prathamatRtIyau 19 / ho ja:12 / kavargasya cavarga:13 / na kavatezcakrIyite14 / hrasva:15 / RvarNasyAkAra: 16 / dIrgha iNaH parokSAyAmaguNe 17 / asyAdeH sarvatra 18 / tasmAnAgamaH parAdirantazcet saMyoga: 19 / RkAra ca20 / aznotezca21 / bhavatera:22 / nijivijiviSAM guNa: sArvadhAtuke 23 / bhRGhAGmADAmit24 / artipipatyozca 25 / sanyavarNasya 26 / uvarNasya
Page #534
--------------------------------------------------------------------------
________________ 496 kAtantravyAkaraNam jAnta:sthApavargaparasyAvaNe27 / guNazcakrIyite28 / dIghoM'nAgamasya29 / vancisransidhvansibhransikasipatipadiskandAmanto nI / ato'nto'nusvAro'nunAsikAntasya 1 / japAnAM ca 2 / caraphalorucca parasyAsya33 / Rmato rI:34 / alope samAnasya sanvallaghunIni caNpare 35| dIpoM lagho:36 / at tvarAdInAM ca37 / ito lopo'bhyAsasya38 / sani mimImAdArabhalabhazakapatapadAmis svarasya 29 / ApnotarI:40 / danbharicca 9 / digi dayate: parokSAyAm42 / sUtrasaMkhyA 497+42=539 caturthaH pAdaH saparasvarAyAH samprasAraNamanta:sthAyA: 1 / ahijyAvayivyadhivaSTivyacipacchivRzcibhrasjInAmagaNe / svapivaciyajAdInAM yaNaparokSAzIHSu / parokSAyAmabhyAsasyobhayeSAm / vyathezca / na vAthyoragaNe ca / svapisyamivyAM cakrIyite / svApazcaNi" / grahisvapipracchAM sani / cAya: kizcakrIyite / pyAya: pi: parokSAyAm 11 / zvayatervA12 / kArite ca saMzcaNo:13 / hvayaternityam14 / abhyastasya ca15 / dyutisvApyora'bhyAsasya 16 / na samprasAraNe 17 / vsheshckriiyite18| pracchAdInAM parokSAyAm 19 / sandhyakSarAntAnAmAkAro'vikaraNe 20 / na vyayate: parokSAyAm 21 / mInAtiminotirdAGAM gaNavRddhisthAne 22 / sani dAGa: 23 / smijikriiddaamini24| sRjidRzorAgamo'kAra: svarAt paro dhuTi gaNavRddhisthAne 25 / dIGo'nto yakAra: svarAdAvaguNe 26 / Alopo'sArvadhAtuke 27 / iTi ca" / dAmAgAyatipibatisthAsyatijahAtInAmIkAro vyaJjanAdau 21 | AziSyekAra:30 / ana us sijabhyastavidAdibhyo'bhava:31 / icastalopa:32 / herakArAdahante:33 | nozca vikaraNAdasaMyogAt24 / ukArAcca25 / ukAralopo vamorvA36 / karoternityam / ye ca38 / asyokAra: sArvadhAtuke'guNe 39 / rudhAdervikaraNAntasya lopa:40 / asterAde:41 / abhyaptAnAmAkArasya42 / tryAdInAM vikaraNasya43 / ubhayeSAmIkAro vyaJjanAdAvada:44 / ikAro daridrAta: 45 / lopa: saptamyAM jahAte:46 / dhuTi hante: sArvadhAtuke 47 / zAseridupadhAyA aNvyaJjanayo:48 / hanterja ho 49 / dAmtyore'bhyAsalopazca5deg / asyaikavyaJjanamadhye'nAdezAdeH parokSAyAm51 / thali ca seTi52 / tRphalabhajatrapanthigranthidanbhInAM ca53 / na zasadadavAdiguNinAm54 / svarAdAvivoMvarNAntasya dhAtoriyuvau 55 / abhyAsasyAsavaNe56 / norvikaraNasya57 / ya ivarNasyAsaMyogapUrvasyAnekAkSarasya58 / iNazna59 / norvakAro vikaraNasya / juhoteH sArvadhAtuke 61 / bhuvo vo'ntaH parokSA'dyatanyo: 62 / goherUdupadhAyA:63 / duSaH kArite64 / mAnubandhAnAM hrasva:65 / ici vA66 / janivadhyozca67 / oto yinnAyI svaravat68 / autazca69 / nAmyantAnAM yaNAyiyinnAzIbhivacakrIyiteSa ye dIrgha:00 / iNo'napasRSTamya / Rta IdantacivacakrIyitayinnAyiSu02 / iranyagaNe73 / yaNAziSAyeM / gaNo'rtisaMyogAdyA: 5 / cekrIyite ca 6 / ghrAdhmorI77 / yinyavarNasya / adarghasna manadyatanyo: 19 / vA parokSAyAm / veJazca vayi:81 / hantervadhirAziSi-2 / adyatanyAM ca / iNA gA / iGaH prokssaayaam|
Page #535
--------------------------------------------------------------------------
________________ 497 pariziSTam-1 sanINiGorgami:86 / asterbhUrasArvadhAtuke 7 / bruvA vaci:8 / cakSiGaH khyAJ9 / vA parokSAyAm0 / ajevIM91 / adAderlug vikaraNasya 2 / iNsthAdApibatibhUbhya: sica: parasmai93 / sUtrasaMkhyA 539+93=632 paJcamaH pAdaH nAmyantayordhAtuvikaraNayorguNa: / nAminazcopadhAyA lagho:2 / ani ca vikaraNe / karote: / mide:5 / abhyastAnAmusi / na NakArAnubandhacekrIyitayo: / abhyastasya copadhAyA nAminaH svare guNini sArvadhAtuke / sani cAniTi / sijAziSozcAtmane / RdantAnAM ca11 / sthAdozca92 / bhava: silalki 13 / sUtaH paJcamyAm14 / dIdhIvevyozca15 / rudavidamuSAM sani16 / nAmyantAnAmaniTAm / sarveSAmAtmane sArvadhAtuke'nuttame paJcamyA: 18 // dvitvabahatvayozca parasmai19 / parokSAyAM ca20 / sarvatrAtmane 21 / AziSi ca parasmai22 / saptamyAM ca23 / ho ca24 / tudAderani25 / Ami videreva26 / kuTAderaninicaTsu27 / vijeriTi 28 / sthAdoriradyatanyAmAtmane 29 / macAdarAgamA nakAra: svarAdani vikaraNe 30 / masjinazodhuTi 31 / radhijabhoH svara32 / neTi radheraparokSAyAm / rabhilabhoravikaraNaparokSayo: 34 / hadhuDbhyAM herdhi:35 / aste:36 / zA zAstezca37 / lopo'bhyastAdantina:38 / Atmane cAnakArAt29 / zeteriranterAdi: 40 / AkArAdaTa au: / RdantasyeraguNe42 / uroSThyopadhasya ca43 / inyasamAnalopopadhAyA hrasvazcaNi44 / na zAsvRdanubandhAnAm5 / lopaH pibaterIccAbhyAsasya46 / tiSThaterita / jighratervA8 / sUtrasaMkhyA 632+48680 SaSThaH pAdaH anidanubandhAnAmaguNe'nuSaGgalopa: / nazabdAcca vikaraNAt 2 / parokSAyAmindhizranthigranthidanbhInAmaguNa / danzisanjisvanjiranjInAmani / asyopadhAyA dI? vRddhirnAminAminicaTasu5 / sici parasmai svarAntAnAm / vyaJjanAntAnAmaniTAm / asya ca dIrgha: / vadavrajaralantAnAm / zvijAyorguNa:10 / artisatyoraNi19 / jAgarte: kArite12 / yaNAziSorye 13 / parokSAyAmagaNa4 / Rtazca saMyogAda: 55 / RdantAnAM ca16 / Rccha Rt:17| zIGa: sArvadhAtuke 18 / aryAyeM9 / AyiricyAdantAnAm 20 / shaachaasaahvaavyaavepaamini29| artihrIblAkniIkSmAyyAdantAnAmanta: po yalopA gaNazca nAminAma 22 / pAterlo'nta:23 / dhR NAtyorna: 24 / sphAyarvAdazaH / zaderagatau taH / hantasta: 27 / hasya hNnterghirinico:28|| laptopadhasya ca25 / abhyAsAcca / jergiH sanapakSiyoH 3: / ce: ki vA32 / so'lopa:
Page #536
--------------------------------------------------------------------------
________________ 498 kAtantravyAkaraNam svare'bahutve33 / daridrAterasArvadhAtuke 24 / vRzcimasjodhuTi5 / yanyokArasya 36 | AkArasyosi / sandhyakSare ca38 / aste: sau 29 / asandhyakSarayorasya to tallopazca40 / dIdhIvevyorivarNayakArayo:41 / nAmivyaJjanAntAdAyerAde: 42 / gamahanajanakhanaghasAmupadhAyAH svarAdAvanaNyaguNe 43 / kAritasyAnAmiDvikaraNe44 / yasyApatyapratyayasyAsvarapUrvasya yinnAyiSu 45 / nalopazca46 / vyaJjanAda disyo:47 / yasyAnani48 / asya ca lopa:49 / sico dhakAra50 / dhuTazca dhuTi59 hrasvAccAniTa:52 / iTazceTi53 / skoH saMyogAdyorante ca54 / cavargasya kirasavarNe55 / ho Dha:56 / dAdergha:57 / naherdha:58 / bhRjAdInAM Sa:59 / chazozca60 / bhASitapuMskaM puMvadAyo 61 / AdAtAmAthAmAderi:62 / Ate Athe iti ca63 / yAzabdasya ca saptamyA:64 / yAmayasoriyamiyusau65 / zamAdInAM dI| yani66 / SThivaklamvAcamAmani67 / kramaH prsmai68| gamiSyamAM cha:69 / pa: piba:70 / ghro jighra:79 / dhmo dhama:72 / sthastiSTha:73 | mno mn:74| dANo yaccha:75 / dRzeH pazya:76 / arterRccha:77 / sarterdhAva:78 / zadeH zIya:79 / sadeH sIda: / jA janervikaraNe.1 / jJazca82 / pvAdInAM hrasva:83 / uto vRddhirvyaJjanAdau guNini sArvadhAtuke-4 / UNoMterguNa:5 / hyastanyAM ca6 / tRheriD vikaraNAt / bruva ID vacanAdi:8 | asterdisyo:89 / sica:90 / rudAdibhyazca91 | ado'T12 / sasya se'sArvadhAtuke ta:93 / aNi vacerodapadhAyA:94 / asyatestho'nta:95 / pateH papti:96 / kRpe ro la:97 / giratezcekrIyite8 / vA svare19 / tRtIyAdarghaDhadhabhAntasya dhAtorAdicaturthatvaM sadhvo: 100 / lope ca disyo:101 / tathozca dadhAta: 102 / sUtrasaMkhyA 680+102782 saptamaH pAdaH iDAgamo'sArvadhAtukasyAdiLaJjanAderayakArAde: 1 / snukramibhyAM parasmai / rudAde: sArvadhAtuke / Iza: se / IDjano: sadhve ca / se gama: parasmai / hanRdantAt sye / anje: sici / stusudhUJbhyaH parasmai / yamiraminamyAdantAnAM sirantazca / smipanjvazUkagRdRdhapracchAM sani11 / iTo dI? graheraparIkSAyAma 12 / aniDekasvarAdAta: 13 / ivarNAdazvizriDIzIGa:14 / uto'yuruNusnukSukSNuva:15 / Rto'vRvRJa:16 / zake: kaat| pacivacisiciricimacezcAt 18 / pracchezchAt19 / jirujiranjibhUjibhajibhanjisanjityajibhrasjiyajimasjisRjinijivijisvanjerjAt 20 / aditudinudikSudisvidyatividyativindativinattichidibhidihadizadisadipadiskandikhiderdAt 21 / rAdhirudhikrudhikSudhibandhizudhisidhyatibudhyatiyudhivyadhisAdherdhAt 22 / hanimanyate t3 / ApitapitipisvapivapizapichupikSipilipilupisRpaH pAt 24 / yabhirabhilabherbhAt25 / yamiraminamigamermAt26 / riziruzikruzilizivizidizidRzispRzimRzidanza: zAt 27 / dviSipuSyatikRSizliSyati
Page #537
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTam-1 499 tviSipiSiviSiziSizuSituSiduSeH SAt 28 / vasatighase: sAt 29 / dahidihiduhimihirihiruhilihiluhinahivaherhAt / grahaguhoH sani29 / uvarNAntAcca22 / ivantardhabhrasjadanbhu,yUrNabharajJapisanitanipatidaridrAM vA23 / bhuvaH sijluki34 / sRvRbhRstudrusruzruva eva parokSAyAm 25 / thlyuukaaraat26| kRnyo'sutt:37| suD bhUSaNe samparyupAt 782+383820 aSTamaH pAdaH padAnte dhaTAM prathama: / rasakArayorvisRSTa: 2 / ghaDhadhabhebhyastathodho'dha: / SaDhoH kaH se / tavargasya SaTavargATTavarga:5 / Dhe Dhalopo dIrghazcopadhAyA: / sahivahorodavarNasya / dhuTAM tRtIyazcaturtheSu / aghoSeSvaziTAM prathama: / bhRjaH svarAt svare dvi:90 / asya vamordIrgha:11 / svarAntAnAM sani12 / haniGgamorupadhAyA: 13 / nAmino vorakurcharorvyaJjane 14 / sasya hastanyAM dau ta:15 / aD dhAtvAdihastanyadyatana kriyAtipattiSu 16 / svarAdInAM vRddhirAde:17 / avarNasyAkAra: 18 / aste:19 / eterye 20 / na mAmAsmayoge21 / nAmyantAd dhAtorAzIradyatanIparokSAsa dho Dha: 22 / marjI mArji:23 / dhAtvAdeH Sa: sa:24 / No na:25 / nimittAta pratyayavikArAgamastha: saH Satvam 26 / zAsivasighasInAM ca27 / stotInantayoreva sani28 | luglope na pratyayakRtam 29 / svaravidhiH svare dvirvacananimitte kRte dvirvacane / yo'nubandho'prayogI / ziDiti zAdaya:32 / samprasAraNaM yvRto'ntaHsthAnimittA: 33 / ar pUrve dve sandhyakSare ca guNa:34 / Aruttare ca vRddhi:35 / sUtrasaMkhyA 820 + 35 = 855 AcAryazarvavarmapraNIto'dhyAyatritayAtmakaH sUtrapAThaH samAptaH /
Page #538
--------------------------------------------------------------------------
________________ 500 kAtantravyAkaraNam pariziSTam - 2 kAtantrapANinIyavyAkaraNayostulanAtmakasUtrasUcI lAghavama kra.saM. vyAkaraNam sUtram sandarbha: kAryam samIkSA 1. kA0 aM ityanusvAraH 1 / 1 / 19 anusvArasaMjJA pA0 sajJAsUtrAbhAva: / mo'nusvAraH 8 / 3 / 23 vidhisUtram 2. kA0 aH iti visarjanIyaH 1 / 1 / 16 visarjanIyasaMjJA pA0 sjnyaasuutraabhaavH| kharavasAnayorvisarjanIyaH 8 / 3 / 15 vidhisUtram 3. kA0 akArAdasambuddhau muzca za27 si-am-lopaH sUtrasaMkhyA ma-Agamazca pA0 ato'm, ato guNe 7 / 1 / 24; am-AdezaH sUtrasaMkhyA 6 / 1 / 97 pararUpaM c| gauravam 4. kA0 akAre lopam 2 / 1 / 17 akAralopaH saralatA pA0 ami pUrvaH 6 / 1 / 107 pUrvarUpam durUhatA kA0 akAro dIrgha ghoSavati 2 / 1 / 14 dIrghAdeza: sAmyam pA0 nAmi, supi ca 6 / 4 / 3; dIrghAdeza: sAmyam 7 / 3 / 102 6. kA0 agnivacchasi 2 / 1 / 65 agnivadbhAvaH atideza goravam lAghavam spaSTatA durUhatA lAghavam pA0 atidezAbhAvaH / tasmAcchaso 6 / 1 / 103, nakArAdezaH, na: puMsi, prathamayoH pUrvasavarNaH 102 pUrvasavarNazca kA0 agneramo'kAraH 2 / 1 / 50 amo'kAralopa: pA0 ami pUrvaH 6 / 1 / 107 pUrvarUpam / kA0 aghuTsvarAdau seTakasyApi 2 / 1 / 46 ukArAdeza: vanservazabdasyotvam pA0 vasoH samprasAraNam 6 / 4 / 131 samprasAraNaM samprasAraNAcca 6 / 1 / 108 pUrvarUpaM ca 9. kA0 aghuTsvare lopam 2 / 2 / 37 antyavarNalopa: pA0 aco'ntyAdi Ti, 1 / 1 / 64 TisaMjJA bhasya Telopa: 7 / 1 / 88 Tilopazca. gauravam lAghavam gauravam
Page #539
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTam-2 501 sAmyam 10. kA0 aghoSavatozca 1 / 5 / 8 ukArAdezaH lAghavam pA0 sasajuSo ru:, hazi ca 8 / 2 / 66, rutvamutvaM ca gauravam 6 / 1 / 114 11. kA0 aghoSe prathamaH 2 / 3 / 61 vargIyaprathamavarNAdezaH sAmyam pA0 khari ca 8 / 4 / 55 cavam pratyAhAra gauravam 12. kA0 aghoSeSvaziTAM prathamaH 3 / 8 / 9 vargIyaprathamavarNAdezaH spaSTatA pA0 khari ca 8 / 4 / 55 durUhatA 13. kA0 ajervIH 3 / 4 / 90 vI-Adeza: sAmyam pA0 ajeya'ghaJapoH 2 / 4 / 56 vI-Adeza: 14. kA0 aD dhAtvAdihastanyadya- 38 / 16 aDAgamaH sAmyam tanIkriyAtipattiSu pA0 luGlaGlakSvaDudAtta: 6 / 4 / 71 aDAgamaH sAmyam 15. kA0 aNi vacerodupadhAyAH 3 / 6 / 94 okArAdezaH lAghavam pA0 vaca um, Ad guNa: 7 / 4 / 20 umAgamo 6 / 1 / 87 guNAdezazca 16. kA0 aNasuvacikhyAti- 3 / 2 / 27 aNpratyayaH lAghavam lipisicihnaH pA0 li luGi, asyativakti- 3 / 1 / 43, lipratyayaH, gauravam khyAtibhyo'G, lipi- 52,53 aGAdezazca sicihnazca 17. kA0 ato'nto'nusvAro'nu- 3 / 3 / 31 anusvArAgamaH lAghavam nAsikAntasya pA0 nugato'nunAsikAntasya 7 / 4 / 85 nugAgamaH 18. kA0 at kva ca 2 / 6 / 32 atpratyayaH sAmyam kvAdezazca pA0 kimo't, kvAti 5 / 3 / 12: sAmyam 72 / 105 19. kA0 at tvarAdInAM ca 3 / 3 / 37 at-Adeza: lAghavam pA0 at smRdRtvaraprathamradastR- 7 / 4 / 95 at-Adeza: gauravam spazAm, vibhASA veSTi- -97 ceSTyoH , I ca gaNaH __EEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEE gauravam gauravam
Page #540
--------------------------------------------------------------------------
________________ 502 20. kA0 at paJcamyAdvitve 2 / 3 / 14 lAghavam pA0 at - Adeza: paJcamyA at,ekavacanasya ca 7 / 1 / 31-32 at AdezaH sUtrasaMkhyA-gauravam 21. kA0 atha parasmaipadAni parasmaipadasaMjJA lAghavam laH parasmaipadam parasmaipadasaMjJA pA0 gauravam 22. kA0 adasaH pade maH pA0 adaso'serdAdu do maH 23. kA0 adasazca pA0 luGsanorghaslR 28. kA0 adosT pA0 adaH sarveSAm 29. kA 0 ado'muzca kAtantravyAkaraNam pA0 nedamadasorakoH 24. kA0 adAderlug vikaraNasya pA0 adiprabhRtibhyaH zapaH 25. kA0 adAbdAdhau dA 3 / 1 / 8 pA0 dAdhA ghvadAp 1 / 1 / 20 26. kA 0 aditudinudikSudisvidyati 0 3 / 7 / 21 7 / 2 / 10 pA0 ekAca upadeze'nudAttAt 27. kA0 aderghaslR sanadyatanyoH 3 / 4 / 78 2 / 4 / 37 3 / 6 / 92 aDAgamaH pA0 adaso'serdAdu do maH, AGo nA'striyAm 30. kA0 adyatanyAM ca pA0 luGi ca 31. kA0 ad vyaJjane' nak pA0 hali lopaH 32. kA0 ana us sijabhyasta - vidAdibhyo' bhuvaH pA0 sijabhyastavidibhyazca 33. kA0 anaDuhazca 3|1|1 1 / 4 / 99 2 / 2 / 45 makArAdezaH sUtragauravam 8 / 2180 ukAramakArAdezau sUtralAghavam 2 / 3 / 39 sAmyam sAmyam sAmyam sAmyam anvarthasaMjJA sAGketikasaMjJA bhirAdezaH aisAdezaniSedhaH ano luk zapo luk dAsaMjJA ghusaMjJA 7 / 1 / 11 3 / 4 / 91 2 / 4 / 72 iDAgamaniSedha: iDAgamaniSedha: ghaslR-AdezaH ghaslR - Adeza: 7|3|100 aDAgamaH 2 / 1 / 54 amu-nAdezau 8280 'u-ma-nA' 73 / 120 AdezA: 3 / 4 / 82 vadhAdezaH 2 / 4 / 43 vadhAdezaH at-AdezaH 2 / 3 / 35 72 / 113 ida-lopaH 3 / 4 / 30 usAdeza: 3 / 4 / 109 jusAdezaH 2 / 2 / 42 vAzabdasyotvam pA0 caturanaDuhorAmudAttaH 7 / 1 / 98 AmAgamaH 34. kA0 anatikramayan vizleSayet 1 / 1 / 22 paribhASA pA0 sUtrAbhAvaH sAmyam sAmyam sAmyam sAmyam sAmyam sAmyam lAghavam gauravam sAmyam sAmyam sAmyam sAmyam sAmyam sAmyam sAmyam sAmyam sAmyam vaiziSTyam
Page #541
--------------------------------------------------------------------------
________________ gauravam pariziSTam-2 503 35. kA0 ananto ghuTi 2 / 2 / 36 an-Adeza: lAghavam pA0 ito't sarvanAmasthAne, 7 / 1 / 86, 'a-ntha' Adezo gauravam tho nthaH 87 36. kA0 anavyayavisRSTastu sakAraM 2 / 5 / 29 sakArAdeza: lAghavam kapavargayoH pA0 visarjanIyasya saH, so'padAdo, 8 / 3 / 34, sakArAdezaH gauravam namaspurasorgatyo:- iDAyA vA 38, 40-54 37. kA0 ani ca vikaraNe 3 / 5 / 3 guNAdeza: lAghavam pA0 sArvadhAtukArdhadhAtukayoH, 7 / 3 / 84, guNAdeza: gantalaghUpadhasya ca 86 38. kA0 aniDekasvarAdAtaH 3!7 / 13 iDAgamaniSedhaH arthalAghavam pA0 ekAca upadeze'nudAttAt 7 / 2 / 10 iDAgamaniSedhaH zabdalAghavam 39. kA0 anidanubandhAnAmaguNe'nuSaGgalopa: 3 / 6 / 1 anuSaGgalopaH sAmyam pA0 aniditAM hala upadhAyAH kGiti 6 / 4 / 24 nakAralopa: sAmyam 40. kA0 anunAsikA GaJaNanamAH 1 / 1 / 13 anunAsikasaMjJA sAmyama pA0 mukhanAsikAvacano'nunAsikaH 1 / 1 / 8 anunAsikasaMjJA sAmyam 41. kA0 anupadiSTAzca 1 / 3 / 4 prakRtibhAvaH vaiziSTyam pA0 plutapragRhyA aci nityam 6 / 1 / 125 prakRtibhAvaH sAmAnyam 42. kA0 anuSaGgazcAkruJcet 2 / 2 / 39 anuSaGgalopaH vaiziSTyam pA0 nakAralopo nApekSyate 'vidvas' ityAdiprAtipadikeSu nkaaraabhaavaat| 43. kA0 anekAkSarayostvasaMyogAd yavau 2 / 2 / 59 'ya-v' Adezau spaSTatA pA0 erane'kAco'saMyogapUrvasya 6 / 4 / 82 yaNAdeza: vyAkhyApekSA 44. kA0 anceralopaH pUrvasya ca dIrghaH 2 / 2 / 48 akAralopa- sUtralAghavam dIrghAdezau pA0 acaH, cau 6 / 4 / 138 akAralopa- suutrsNkhyaa6|3|138 dIrghAdezau gauravam 45. kA0 anjeH sici 3 / 7 / 8 iDAgamaH sAmyam pA0 aje: sici 7 / 2 / 21 iDAgama: 46. kA0 antaHsthA yaralavAH 1 / 1 / 14 antasthAsaMjJA anvarthatA pA0 sajJAsUtrAbhAva: yaNapratyAhAra: kRtrimatA 47. kA0 antastho De !H 2 / 6 / 15 tha'-AgamaH sAmyam sAmyam
Page #542
--------------------------------------------------------------------------
________________ 504 kAtantravyAkaraNam sAmyam sAmyam pA0 tasya pUraNe DaTa, SaTkati- 5 / 2 / 48. DaTpratyaya sAmyam katipayacaturAM thuk 51 sthugAgamazca sAmyam 48. kA0 antyAt pUrva updhaa2|1|11 upadhAsajJA sAmyam pA0 alo'ntyAt pUrva upadhA 1 / 1 / 65 upadhAsajJA 49. kA0 antvasantasya cAdhAtoH 2 / 2 / 20 dIrghAdezaH pA0 antvasantasya cAdhAto: 6 / 4 / 14 sAmyam 50. kA0 anyasmAlluk 2 / 4 / 3 vibhaktiluk sAmyam pA0 avyayAdApsupa: 2 / 482 vibhaktiluk sAmyam 51. kA0 anyAdestu tuH 2 / 28 'si-am' lopa: lAghavam tu-Agamazca pA0 aDDatarAdibhyaH paJcabhyaH 7 / 1 / 25 adaD-AdezaH gauravam 52. kA0 an vikaraNaH kartari 3 / 2 / 32 anpratyayo sAmyam vikaraNasaMjJA ca pA0 kartari zapa 3 / 1 / 68 zappratyayaH sAmyam 53. kA0 aparo lopyo'nyasvare yaM vA 1 / 5 / 9 visargalopo lAghavama pA0 sasajuSo ruH, bhobhagoagho- 8 / 2 / 66: yakArAdezazca apUrvasya yo'zi, lopaH 3 / 17, 19 ru-ya-lopa-'AdezA: gauravam zAkalyasya 54. kA0 apazca 212 / 19 upadhAdIrghaH sAmyam pA0 apatRntRcasvasRnaptRneSTratvaSTra0 6 / 4 / 11 upadhAdIrghaH sAmyam 55. kA0 apAM bhedaH 2 / 3 / 43 dakArAdeza: sAmyam pA0 apo bhi 7 / 4 / 48 dakArAdezaH sAmyam 56. kA0 abhyastasya ca 3 / 4 / 14 samprasAraNam lAghavam pA0 abhyastasya ca 6 / 1 / 33 samprasAraNam goravam 57. kA0 abhyastasya copadhAyA 3 / 5 / 8 guNaniSedhaH sAmyam nAminaH svare0 pA0 nAbhyastasyAci piti sArvadhAtuke 7 / 3 / 87 guNaniSedha: sAmyam 58. kA0 abhyastAdantiranakAraH 2 / 2 / 29 nakAralopa: pA0 nAbhyastAcchatuH 7 / 1 / 78 numAgamaniSedhaH goravam 59. kA0 abhyastAnAmAkArasya 3 / 4 / 41 AkAralopaH sAmyam pA0 znAbhyastayorAta: 6 / 4 / 112 AkAralsapaH sAmyama lAghavam
Page #543
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTam-2 505 sAmyam 60. kA0 abhyastAnAmusi 3 / 5 / 6 pA0 jusi ca 7 / 3 / 82 61. kA0 abhyAsasyAdiLaJjanamava- 3 / 3 / 9 guNAdeza: guNAdeza: AdivyaJjanazeSaH / sAmyam sAmyama zeSyam gauravam pA0 halAdiH zeSa: 7 / 4 / 60 AdivyaJjanazeSa: sAmyama 62. kA0 abhyAsasyAsavarNe 3 / 4 / 56 iy-uvAdezau sAmyam pA0 abhyAsasyAsavarNe 6 / 4 / 78 iy-uvAdezI sAmyam 63. kA0 abhyAsAcca 3 / 6 / 30 ghakArAdezaH lAghavam pA0 abhyAsAcca 7 / 3 / 55 64. kA0 amau cAm 2 / 3 / 8 Am-AdezaH arthalAghavam pA0 Deprathamayoram 7 / 1 / 28 am-Adaza: lAghavam 65. kA0 amzasorA 2 / 2 / 34 AkArAdeza: gauravam pA0 auto'mzasoH 6 / 1 / 93 AkArAdeza: lAghavam 66. kA0 amshsoraadilopm 2 / 1 / 47 akaarlopH| lAghavam pA0 ami pUrvaH,prathamayo: pUrvasavarNa: 6 / 1 / 107, pUrvarUpam, pUrva- gauravam 102 savarNadIrghazca 67. kA. ayAdInAM yavalopaH padAnte 1 / 2 / 16 'ya'-va lopa: svara- lAghavam na vA0 sandhyabhAvazca pA0 lopaH zAkalyasya, 8 / 3 / 19: lopo'siddhabhAvazca gauravam pUrvatrAsiddham 8 / 2 / 1 68. kA0 ayorye 3 / 6 / 15 ayAdeza: sAmyam pA0 ayaG yi kGiti 7 / 4 / 22 ayaGAdeza: sAmyam 69. kA0 ar Gau 2 / 1 / 66 arAdezaH lAghavama pA0 Rto GisarvanAmasthAnayA:. 7 / 3 / 150 guNo gparatvaM ca | gauravam uraNa rapara: 1 / 1 / 51 70. kA0 artipipozca 3 / 3 / 28 ikArAdezaH sAmyam pAla artipipatyozca 7 / 4 / 77 ikArAdezaH sAmyam 71. kA0 artisoraNi 3 / 6 / 11 guNAdezaH sAmyam pA0 RdRzo'Gi guNaH 7 / 4 / 16 guNAdezaH sAmyam 72. kA0 artihIblIrIknUyIkSmAyyAda0 3 / 6 / 22 pakArAgamo lAghavam pA0 lopo vyorvali,artihrI- 61266. yalopaguNo ca blIrA0, puganta0 73 / 36.86 ." gauravam 1
Page #544
--------------------------------------------------------------------------
________________ 506 kAtantravyAkaraNam gauravam gauravam sAmyama sAmyam 73. kA0 arterRcchaH 3 / 6 / 77 RcchAdezaH arthalAghavam pA0 pAghrAdhmAsthAmnAdANadRzyatiH 7 / 3 / 78 RcchAdezaH sUtralAghavam 74. kA0 apUrve dve sandhyakSare ca guNaH 3 / 8 / 34 guNasaMjJA lAghavam pA0 adeG guNaH 1 / 1 / 2 guNasaMjJA 75. kA0 arvanarvantirasAvana 2 / 3 / 22 arvanti-Adeza: lAghavam pA0 arvaNastrasAvanaJ, ugidacAM 6 / 4 / 127, tR-Adezo sarvanAma 7 / 1 / 70 numAgamazca 76. kA0 alope samAnasya 3 / 3 / 35 sanvadbhAva: sanvallaghunIni0 pA0 sanvallaghuni caGpare'naglope 7 / 4 / 93 sanvadbhAva: sAmyam 77. kA0 alpasvarataraM tatra pUrvam 2 / 5 / 12 pUrvanipAta: sAmyam pA0 alpAntaram 2 / 2 / 34 pUrvanipAtaH sAmyam 78. kA. alpAdervA 2 / 1 / 31 ikArAdezaH pA0 jasa: zI 71 / 17 jI-Adeza: sAmyama 79. kA0 avamasaMyogAdano'lopo0 2 / 2 / 53 lopo'luptavadbhAvazca lAghavam pA0 allopo'na: 6 / 4 / 134 akAralopa: gauravam 80. kA0 avarNa ivaNe e 1 / 2 / 2 e-Adeza: lAghavam ivarNalopazca pA0 ekaH pUrvaparayoH, Ad guNaH 6|1|75,87adhikaar-gunnau 81. kA0 avarNasyAkAraH 3 / 8 / 18 AkArAdezaH lAghavam pA0 ADajAdInAm, ATazca 6 / 4 / 72, ADAgamo gauravam 1190 vRddhizca 82. kA0 avyayasarvanAmnaH svarAdantyAt 2 / 2 / 64 ak-kapratyayau lAghavam pUrvo'k kaH pA0 avyayasarvanAmnAmakac prAk 5 / 3 / 71, akac-ka-kan gauravama Te:, ajJAte 73-77 pratyayAH 83. kA0 avyayAcca 2 / 4 / 4 vibhaktiluk sAmyam pA0 avyayAdApsupaH 2 / 4 / 82 vibhaktiluk sAmyam 84. kA0 avyayIbhAvAdakArAntAd0 2 / 4 / 1 amAdezaH sAmyam pA0 nAvyayIbhAvAdato'm tvapaJcamyA: 2 / 4 / 83 amAdeza: . sAmyam goravam
Page #545
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTam-2 507 85. kA0 aznotezca 3 / 3 / 21 nakArAgamaH sAmyam pA0 aznotezca 7 / 4 / 72 nuDAgamaH sAmyam 86. kA0 aSTanaH sarvAsu 2 / 3 / 20 AkArAdeza: sAmyam pA0 aSTana A vibhakto 7 / 2 / 84 AkArAdeza. sAmyam 87. kA0 asanthyakSarayorasya tau0 3 / 6 / 40 akArasandhyakSarAdezalopo sAmyam pA0 ato guNe 6 / 1 / 97 pararUpam sAmyam 88. kA0 asteH 3 / 5 / 36 dhi-Adeza: sAmyam pA0 hujhalbhyo herdhi: 6 / 4 / 101 dhi-Adeza: sAmyama 89. kA0 asteH 3 / 8 / 19 AkArAdeza: lAghavam pA0 ADajAdInAm, ATazca 6 / 4 / 72; ADAgamo vRddhizca gauravam 1990 90. kA0 asteH sau 3 / 6 / 39 sakAralApaH sAmyam pA0 tAsastyorlopaH 7 / 4 / 50 sakAralopaH sAmyam 91. kA0 asterAdeH 3 / 4 / 41 AkAralopa: sAmyam pA0 znAbhyastayorAtaH 6 / 4 / 112 AkAralopaH sAmyama 92. kA0 asterdisyoH 3 / 689 IDAgamaH sAmyam pA0 astisico'pRkte 7 / 3 / 96 IDAgamaH sAmyama 93. kA0 astebhUrasArvadhAtuke 3 / 4 / 86 bhU-Adeza: sAmyama pA0 asterbhUH 2 / 4 / 52 bhU-Adeza: sAmyam 94. kA0 asthidadhisakthyakSNAma0 2 / 2 / 13 anAdeza: sAmyam pA0 asthidadhisakthyakSNAmanadAtta: 7 / 175 anaGAdezaH sAmyam 95. kA0 asbhuvau ca parasmai 3 / 2 / 23 anuprayoga: sAmyam pA0 kRJcAnuprayujyate liTi 3 / 1 / 40 anuprayogaH sAmyam kA0 asmadyuttamaH 3 / 17 uttamapuruSavidhAnam sAmyam pA0 asmadyuttamaH 1 / 4 / 107 uttamapuruSavidhAnam sAmyam 97. kA0 asya ca dIrghaH 3 / 6 / 8 dIrghAdezaH saralatA pA0 vadavrajahalantasyAcaH / 7 / 2 / 3 vRddhiH kAThinyam kA0 asya ca lopaH 3 / 6 / 45 akAralopaH sAmyam pA0 ato lopaH 6 / 4 / 48 akAralopa: sAmyam 99. kA0 asyatestho'ntaH 3 / 6 / thakArAgamaH lAghavam pA0 asyatasthuk 7 / 4 / 17 thugAgamaH gauravama
Page #546
--------------------------------------------------------------------------
________________ 508 kAtantravyAkaraNam sAmyam sAmyam goravam gauravam sAmyam 100. kA0 asya vamordIrghaH 3 / 8 / 11 dIrghAdezaH lAghavam pA0 ato dI? yatri 7 / 3 / 101 dIrghAdeza: bodhe bhrAntiH 101. kA0 asyAdeH sarvatra 3 / 3 / 18 dIrghAdeza: pA0 ata Ade: 7 / 4 / 70 dIrghAdeza: sAmyam 102. kA0 asyaikavyaJjanamadhye0 3 / 4 / 51 etvamabhyAsalopazca sAmyam pA0 ata ekahalmadhye'nAdezAderliTi 6 / 4 / 120 etvamabhyAsalopazca sAmyam 103. kA0 asyokAraH sArvadhAtuke0 3 / 4 / 39 ukArAdeza: pA0 ata ut sArvadhAtuke 6 / 4 / 110 ukArAdeza: sAmyam 104. kA0 asyopadhAyA dIrgho vRddhi0 3 / 6 / 5 dI? vRddhizca lAghavam pA0 aco Niti,ata upadhAyAH 7 / 2 / 115, vRddhyAdeza: 116 105. kA0 ahnaH saH 2 / 3 / 53 sakArAdeza: lAghavam pA0 ahan, ro'supi 8 / 2 / 68.69 ru-ra' Adezo 106. kA0 AkArasyosi 3 / 6 / 37 AkAralopaH pA0 Ato lopa iTi ca 6 / 4 / 34 AkAralopaH sAmyam 107. kA AkArAdaTa au 3 / 5 / 41 AkArAdeza: lAghavam pA0 Ata au Nala: 7 / 1 / 34 AkArAdeza: 108. kA0 AkAro mahataHkAryastulyA 0 2 / 5 / 21 AkArAdezaH sAmyam pA0 Anmahata: samAnAdhikaraNa0 6 / 3 / 46 AkArAdeza: 109. kA0 AkhyAtAcca tamAdayaH 2:6 / 40 tamAdipratyayA: lAghavam pA0 atizAyane tamabiSThanau---- 5 / 3 / 55- 'tamap' AdivA bahUnAM0 57.92.93 pratyayAH 110. kA0 Agama udanubanyaH svarAdantyAt 02 / 1 / 6 udanubandhAgamavyavasthA lAghavam pA0 midaco'ntyAt paraH 1 / 1 / 47 midAgamavyavasthA gauravam 111. kA0 A ca na sambuddhau 170 'Ar-A' lAghavam A-dezAbhAvaH pA0 hrasvasya guNaH, uraNa raparaH 7 / 3 / 108: guNo raparatvaM ca gauravam 1 / 1151 112. kA0 Ate Athe iti ca 3 / 6 / 63 ikArAdezaH lAghavam pA0 Ato GitaH 7 / 2 / 81 iyAdeza: 113. kA0 Atmane cAnakArAt 3 / 5 / 39 nalopAdeza: ka gauravam sAmyam gauravam gauravam gauravam
Page #547
--------------------------------------------------------------------------
________________ 509 gauravam pariziSTam-2 pA0 AtmanepadeSvanata: 7 / 1 / 5 at-Adeza: lAghavam 114. kA0 AtmanepadAni bhAvakarmaNoH 3 / 2 / 40 AtmanepadapratyayAH sAmyam pA0 bhAvakarmaNoH 1 / 3 / 13 AtmanepadapratyayA: sAmyam 115. kA0 AtvaM vyaJjanAdau 2 / 3 / 18 AkArAdeza: sAmyam pA0 yuSmadasmadoranAdeze 7 / 2 / 86 AkArAdezaH sAmyam 116. kA0 AdAtAmAthAmAderiH 3 / 6 / 62 ikArAdezaH lAghavam pA0 Ato GitaH 7 / 281 iyAdezaH 117. kA0 A dhAtoraghuTsvare 2 / 2 / 58 AkAralopa: sAmyam pA0 Ato dhAtoH 6 / 4 / 140 AkAralopa: sAmyam 118. kA0 Ana vyaJjanAntAddhau 3 / 2 / 39 AnavikaraNam lAghavam pA0 hala: zna: zAnajjho 3 / 1 / 83 zAnajAdeza: ___ gauravam 119. kA0 An zas 2 / 3 / 9 An-AdezaH lAghavam pA0 zaso naH, dvitIyAyAM ca 7 / 1 / 29: 'n-A' Adezo gauravam 2187 120. kA0 Apitapitipisvapi- 3 / 7 / 24 iDAgamaniSedhaH lAghavam vapizapichupi0 ___pA0 ekAca upadeze'nudAttAt 7 / 2 / 10 iDAgamaniSedhaH gauravam 121. kA0 ApnoterI: 3 / 3 / 40 IkArAdezo'bhyAsalopazca lAghavam pA0 ApjJapyadhAmIt 7 / 4 / 55 IkArAdezo'pyAsalopazca gauravam 122. kA AbhobhyAmevameva svare 1 / 5 / 10 yakArAdezovisargalopazca lAghavam pA0 sasajuSo ru:,bhobhagoaghoapUrva- 8 / 2 / 66: ru-ya-lopAdezAH gauravam sya yo'zi,lopaH zAkalyasya 3 / 17,19 'ka-ya-lopa'AdezA: 123. kA0 AmaH kRanuprayujyate 3 / 2 / 22 kRdhAtoranuprayogaH sAmyam pA0 kRJcAnuprayujyate liTi 3 / 1 / 40 kRdhAtoranuprayogaH sAmyam 124. kA0 AmantraNeca 2 / 4 / 18 prathamAvidhAnam sAmyam pA0 saMbodhane ca 2 / 3 / 47 prathamAvidhAnam sAmyam 125. kA0 Amantrite siH sambudbhiH 2 / 15 sambuddhisaMjJA lAghavam ___pA0 sambodhane ca, sA''mantritam. 2 / 3 / 47. Amantrita ekavacanaM sambuddhiH 48, 49 saMbuddhisaMjJe 126. kA0 Ami ca nuH 2 / 1 / 72 nu-AgamaH lAghavam pA. hrasvanadyApo nuT 7 / 1 / 54 nuDAgama: gauravam gauravam
Page #548
--------------------------------------------------------------------------
________________ 510 kAtantravyAkaraNam a . gauravam gauravam gauravam gauravam 127. kA0 Ami videreva 3 / 5 / 26 guNaniSedhaH lAghavam pA0 asaMyogAlliT kit 1 / 215 kidvadbhAva: gauravam 128. kA0 AyiricyAdantAnAm 3 / 6 / 20 Ayi-Adeza: sAmyam pA0 Ato yuk ciNkRtAH 7 / 3 / 33 sAmyam 129. kA0 AyyantAcca 3 / 2 / 44 Atmanepadam lAghavam pA0 anudAnaGita aatmnepdm| kyaG) 1 / 3 / 12 / / Atmanepadam 130. kA0 Aruttare ca vRddhiH 318 / 35 vRddhisaMjJA lAghavam pA0 vRddhirAdaic 1 / 1 / 1 vRddhisaMjJA 131. kA0 Alopo'sArvadhAtuke 3 / 4 / 27 AkAralopa: pA0 Ato lopa iTi ca 6 / 4 / 64 AkAralopaH lAghavam 132. kA0 AziSi ca parasmai 3 / 5 / 22 guNaniSedhaH lAghavam pA0 kidAziSi 3 / 4 / 104 kivadbhAvaH / / gauravam 133. kA0 AziSyekAraH 3 / 4 / 30 usAdezaH lAghavam pA0 sijabhyastavidibhyazca 3 / 4 / 109 jusAdeza: 134. kA0 AzI: 3 / 1 / 31 AzI:saMjJA anvarthakatA pA0 AziSi liGloTau 3 / 3 / 173 AzIrliGlakAraH kRtrimatA 135. kA0 A zraddhA 2 / 110 zraddhAsaMjJA vaiziSTayam pA0 saMjJAsUtrAbhAva: 2 / 1 / 10 zraddhAsaMjJA gauravam 136. kA0 A sau silopazca 2 / 1 / 64 A-Adeza: silopazca lAghavam pA0 Rduzanas0, sarvanAmasthAne 0.7 / 1 / 94. anaGAdezaH, upadhA- gauravam nalopa: prAtipadikAntamya 6 / 4 / 8; dIghoM nalopazca 8 / 27 137. kA0 ikAro daridrAteH 3 / 4 / 44 ikArAdazaH sAmyam pA0 id daridrasya 6 / 4 / 114 ikArAdeza: sAmyam 138. kA0 iGaH parokSAyAm 3 / 4 / 84 iGo gAdezaH sAmyam pA0 gAG liTi 2 / 4 / 49 iGo gAGAdezaH sAmyam 139. kA0 icastalopaH 3 / 4 / 30 tapratyayalopaH sAmyam pA0 ciNo luk 6 / 4 / 104 tapratyayalopaH 140. kA0 ici vA 3 / 4 / 65 hrasvAdeza: sAralyam pA0 ciNNamulordIgho'nyatagmyAm 6 / 4 / 52 dIrghAdeza:. vaicitryam sAmyam
Page #549
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTam-2 511 gauravam gauravam lAghavam gauravam 141. kA0 ijAtmane padeH prathamaikavacane 3 / 2 / 29 ic pratyayaH lAghavam pA0 ciNa te padaH 3 / 1 / 60 clezciNAdezaH 142. kA0 iTazceTi 3 / 6 / 53 sAmyam pA0 iTa ITi 8 / 2 / 28 sico lopa: sAmyam 143. kA0 iTi ca 3 / 4 / 27 AkAralopaH / pA0 Ato lopa iTi ca 6 / 4 / 64 AkAralopaH lAghavam 144. kA0 iTo dI? graheraparokSAyAm 3 / 7 / 12 iTo dIrghaH sAmyam pA0 graho'liTi dIrghaH 7 / 2 / 37 iTo dIrgha: sAmyam 145. kA0 iDAgamo'sArvadhAtukasyAdi0 3 / 7 / 1 iDAgamaH pA0 ArdhadhAtukasyeD valAdeH 7 / 2 / 35 iDAgamaH 146. kA0 iNataH 2 / 6 / 5 iN pratyaya: sAmyam pA0 ata iJ 4 / 1 / 95 iJ pratyaya: sAmyam 147. kA. iNaca 3 / 4 / 58 yakArAdezaH arthalAghavam pA0 iNo yaNa 6 / 4 / 81 yaNAdeza: zabdalAghavam 148. kA0 iNo'nupasRSTasya 3 / 4 / 70 dIrghAdeza: lAghavam pA0 eterliGi 7 / 4 / 24 hrasvavidhivyAkhyA gauravam 149. kA0 iNo gA 3 / 4 / 83 iNo gAdeza: sAmyam pA0 iNo gA luGi 2 / 4 / 45 iNo gAdezaH sAmyam 150. kA0 iNsthAdApibatibhUbhyaH sicaH 0 3 / 4 / 92 sico luk sAmyam pA0 gAtisthAghupAbhUbhyaH sicaH 2 / 4 / 77 sico luk sAmyam parasmaipadeSu 151. kA0 ito lopo'bhyAsasya 3 / 3 / 38 adhikArasUtram pA0 atra lopo'bhyAsasya 7 / 4 / 58 adhikArasUtram 152. kA0 idaMkimbhyAM thamuH kArya: 2 / 6 / 39 thamupratyayaH pA0 idamasthamuH, kimazca 5 / 3 / 24.25 thamupratyayaH 153. kA0 idamiyamayaM puMsi 2 / 3 / 34 iyamayamAdezau lAghavam pA0 idamo maH, ya: sau, 7 / 2 / 108; makArasya makAraH / gauravam ido'y puMsi 110.111 dakArasya yakAra: ido'yAdezazca 154. kA0 idamo hyadhunAdAnIm 2 / 6 / 35 hi-adhunA-dAnIm' sAmyam pratyayAH lAghavam gauravam sAmyam sAmyam
Page #550
--------------------------------------------------------------------------
________________ 512 kAtantravyAkaraNam pA0 idamo hil, adhunA, dAnIM ca 5 / 3 / 16- 'hil-adhunA 18 dAnIm' pratyayAH 2/6/30 hapratyayaH 5 / 3 / 11 2 / 1 / 8 1 / 4 / 7 155. kA 0 idamo haH pA0 idamo haH idudagniH pA0 zeSo ghyasakhi 156. kA 0 157. kA 0 ina TA pA0 TAGasiGasAminAtsyAH 158. kA 0 ini liGgasyAnekAkSarasya 0 pA0 bhasya TerlopaH, Ato lopa iTi ca 159. kA 0 in kAritaM dhAtvarthe pA. muNDamizrazlakSNa. satyApapAzarUpa0 160. kA0 in-J-yajAderubhayam pA0 svaritaJitaH kartrabhiprAye kriyAphale, Nicazca 161. kA 0 inyasamAnalopopadhAyAH pA0 Nau caDyupadhAyA hrasvaH 162. kA 0 inhanpUSAryamNAM zauca pA0 inhanpUSAryamNAM zau sau ca 163. kA 0 iranyaguNe 1 pA0 riG zayaglikSu 164. kA 0 irurorIrUrau pA0 vorupadhAyA dIrgha ika: 165. kA 0 iredurojjasi pA0 jasi ca 166. kA 0 ivantardha bhrasjadanbhu 0 pA. sanIvantardhabhrasjadanbhu 167. kA 0 ivarNAdavizriDIGzIGa : 2 / 1 / 23 7 / 1 / 12 3 / 2 / 12 7 / 1 / 88 6|4|64 3 / 2 / 9 hapratyayaH agnisaMjJA ghisaMjJA inAdeza: inAdeza: lopAdezaH TilopaH AkAralopaH in pratyayaH kArita- utkarSa: saMjJA ca 3 / 1 / 21.25 Nic pratyaya: 3 / 2 / 45 ubhayapadavidhAnam 1 / 3 / 72. ubhayapadavidhAnam 73 3 / 5 / 44 hrasvAdeza: 691812 hasvAdeza: 2 / 2 / 21 upadhAdIrghaH 6 / 4 / 12.13 upadhAdIrghaH 3 / 4 / 73 ikArAgamaH 7 / 4 / 28 riGAdezaH 2 / 3 / 52 IrUrAdezau 8 / 2 / 76 upadhAdIrghaH 2 / 1177 7 / 3 / 109 3 / 7 / 32 7 / 2 / 49 3 / 7 / 14 sAmyam 'e-o' Adezau guNAdezaH iDAgamaH iDAgamaH iDAgamaniSedha: sAmyam sAmyam anvarthatA kRtrimatA sAmyam sAmyam utkarSaH apakarSaH apakarSa: utkarSaH apakarSaH sAmyam sAmyam lAghavam gauravam apakarSa: utkarSa: sAmyam sAmyam utkarSaH apakarSa: sAmyam sAmyam utkarSaH
Page #551
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTam-2 513 pA0 ekAca upadeze'nudAttAt 7 / 2 / 10 iDAgamaniSedhaH apakarSaH 168. kA0 ivavarNayolopa: svare ye ca 2 / 6 / 44 ivarNAvarNayolopaH sAmyama pA0 yasyeti ca 6 / 4 / 148 ivarNAvarNayorlopaH sAmyam 169. kA0 ivoM yamasavarNe na ca 1 / 2 / 8 yakArAdezaH arthalAghavam paro lopyaH pA0 iko yaNaci 6 / 177 yaNAdeza: zabdalAghavam 170. kA. isusdoSAM ghoSavati raH 2 / 3 / 59 rakArAdezaH sAmyam pA0 sasajuSo ruH 8 / 2 / 66 'ru' Adeza: sAmyama 171. kA0 IkArAntAt siH 2 / 1 / 48 silopaH sAmyama pA0 halDyAbbhyo dIrghAt 6 / 1 / 68 sulopa: sAmyam sutisyapRktaM hal 172. kA0 IkAre svIkRte'lopyaH / 2 / 4 / 51 akAralopaH lAghavam pA0 yasyeti ca 6 / 4 / 148 akaarekaarlopH| gauravam 173. kA0 IDyo 2 / 2 / 54 ano'kAralopaH sAmyam pA0 vibhASA GizyoH 6 / 4 / 136 ano'kAralopaH sAmyam 174. kA0 IDjanoH sadhve ca 317 / 5 iDAgamaH pA0 ID janoce ca 7 / 2 / 78 iDAgamaH sAmyam 175. kA0 IdUtoriyuvau svare 2 / 2 / 56 iyuvAdezI utkarSaH pA0 aci znudhAtudhruvAM 6 / 477 iyaGavaGAdezo apakarSaH voriyaDuvaGI 176. kA0 IdUt khyAkhyau nadI 2 / 119 nadIsaMjJA sAmyam pA0 ya syAkhyo nadI 1 / 4 / 3 nIsaMjJA sAmyam 177. kA0 IpsitaM ca rakSArthAnAm 2049 apAdAnasaMjJA lAghavam ___pA0 bhItrArthAnAM bhayahetuH, 1 / 4 / 25.27 apAdAnasaMjJA vAraNArthAnArmApsitaH 178. kA0 Iyastu hite 2 / 6 / 10 IyapratyayaH lAghavam pA0 tasmai hitama, phaDhakhachaghAM 5 / 15; chapratyayaH IyAdezazca gauravam pratyayAdInAm 712 179. kA0 IzaH se 3714 iDAgamaH utkarSaH pA0 Iza: se 777 iDAgamaH apakarSaH 180. kA0 ukAralogo bamorvA 3 / 4 / 3, ukAralopa- sAmyama 11111 1111 11011011 anul luia sAmyam gauravam
Page #552
--------------------------------------------------------------------------
________________ 514 kAtantravyAkaraNam sAmyam sAmyam sAmyam pA0 lopazcAsyAnyatarasyAM mvoH 6 / 4 / 107 ukAralopa: sAmyam 181. kA0 ukArAcca 3 / 4 / 34 hipratyayalopaH spaSTAvabodha: pA0 utazca pratyayAdasaMyogapUrvAt 6 / 4 / 106 hipratyayalopa: lAghavam 182. kA0 uto'yuruNusnukSukSNuvaH 37 / 15 iDAgamaniSedha: lAghavam pA0 ekAca upadeze'nudAttAt 7 / 2 / 10 iDAgamaniSedhaH gauravam 183. kA0 uto vRddhirvyaJjanAdau guNini 3 / 6 / 84 vRddhyAdeza: sArvadhAtuke pA0 uto vRddhiluki hali 7 / 3 / 89 vRddhyAdezaH sAmyama 184. kA0 utvaM mAt 2 / 3 / 41 uvarNAdeza: pA0 adaso'serdAdu do ma: 8 / 280 uvarNAdeza: sAmyam 185. kA0 udaG udIciH 2 / 2 / 51 udIci-Adeza: sAmyam pA0 uda It 6 / 4 / 139 IkArAdeza: 186. kA0 upamAnAdAcAre 3 / 27 yinpratyayaH sAmyam pA0 upamAnAdAcAre 3 / 1 / 10 kyacpratyaya: sAmyam 187. kA0 upamAne vatiH 2 / 6 / 12 vatipratyayaH lAdhavam pA0 tena tulyaM kriyA ced vatiH, 5 / 1 / 115- vatipratyayaH gauravam tatra tasyeva, tadaham, upasargA- 118 cchandasi0 188. kA0 ubhayeSAmIkAro vyaJjanAdAvadaH 3 / 4 / 43 IkArAdeza: sAmyam pA0 I halyaghoH 6 / 4 / 113 IkArAdeza: sAmyam 189. kA0 umakArayormadhye 1 / 57 ukArAdeza: sAmyam pA0 ato roraplutAdaplute 6 / 1 / 113 ukArAdeza: sAmyam 190. kA0 uroSThyopadhasya ca, uraNa raparaH 3 / 5 / 43, urAdeza: lAghavam 7 / 1 / 102 pA0 udoSThyapUrvasya 1 / 1 / 51 utvaM raparatvaM ca gauravam 191. kA0 uvarNastvotvamApAdyaH 2 / 6 / 46 okArAdezaH spaSTAvabodha: pA0 orguNa: 6 / 4 / 146 guNAdeza: - bodhe gauravam 192. kA0 uvarNasya jAntasthApavargapara- 3 / 3 / 27 ikArAdeza: sAmyam syAvaNe pA0 o: puyaNjyapare 7 / 4 / 80 ikArAdeza: sAmyam 193. kA0 uvarNAntAcca 3 / 7 / 32 iDAgamaniSedha: sAmyam pA0 sani grahaguhozca 7 / 2 / 12 iDAgamaniSedhaH sAmyam 194. kA0 uvaNe o 1 / 2 / 3 okArAdeza uvarNa- utkarSaH lopazca /
Page #553
--------------------------------------------------------------------------
________________ gauravam sAmyam sAmyam gauravam pariziSTam-2 515 pA0 Ad guNaH 6 / 1 / 87 guNakAdezaH apakarSaH 195. kA0 uzanaHpurudaMzo'nehasAM sAvanantaH 2 / 2 / 22 anAdeza: lAghavam pA0 RduzanaspurudaMzo'nehasAM ca 7 / 1 / 94 anaGAdeza: 196. kA0 upavidajAgRbhyo vA 3 / 2 / 20 Ampratyaya: sAmyam pA0 uSavidajAgRbhyo'nyatarasyAm 3 / 1 / 38 / AmpratyayaH 197. kA0 UrNoterguNaH 3 / 685 pA0 UotervibhASA 7 / 3 / 90 vRddhyAdeza: sAmyam 198. kA0 USmANaH zaSasahAH 11.15 USmasaMjJA anvarthatA pA0 sajJAsUtrAbhAva: zalpratyAhAraH kRtrimatA 199. kA0 RkAre ca 3 / 3 / 20 nakArAgamaH bodhasaukaryam pA0 tasmAnuD dvihala: 7 / 4 / 71 nuDAgamaH bodhakAThinyama 200. kA0 Rccha RtaH 3 / 6 / 17 guNAdeza: sAmyam pA0 RcchatyatAm 7 / 4 / 11 guNAdeza: sAmyam 201. kA0 Rta IdantazvicekrIyita0 3 / 4 / 71 IkArAgamaH pA0 rIG Rta: 7 / 4 / 27 rIGAgamaH lAghavam 202. kA0 Rtaza saMyogAdeH 3 / 6 / 15 guNAdezaH sAmyam pA0 Rtazca saMyogAderguNaH 7 / 4 / 10 guNAdezaH sAmyam 203. kA0 Rto'vRtraH 3 / 7 / 16 iDAgamaniSedha: lAghavam pA0 ekAca upadeza'nudAttAt 7 / 2 / 10 iDAgamaniSedha: gauravam 204. kA0 RdantAt sapUrvaH 2 / 1 / 63 ukArAdeza: sAmyam pA0 Rta ut 6 / 1 / 111 uttvam sAmyama 205. kA0 RdantAnAM ca 3 / 5 / 11 guNaniSedhaH lAghavam pA0 uzca, kGiti ca 1 / 2 / 12; kidbhAvo guNa 115 niSedhazca 206. kA0 Rmato rI: 3 / 3 / 34 rI-AgamaH sAmpam pA0 gagRdupadhasya ca 7 / 4 / 10 gaMgAgamaH sAmyam 207. kA0 RvarNasyAkAraH 3 / 3 / 16 akArAdezaH sAmyam pA0 urat 7 / 4 / 66 akArAdeza: sAmyam 208. kA0 RvaNe ar 1 / 2 / 4 arAdezA RvarNalopazca utkarSaH pA0 Ada guNaH, uraNa gprH| 6:1187. guNo raparatvaM ca apakarSaH 111121 HERE 1111 111111111111111; gau bama
Page #554
--------------------------------------------------------------------------
________________ 516 kAtantravyAkaraNam gauravam sAmyam 209. kA0 RdantasyeraguNe 3 / 5 / 42 IrAdezaH lAghavam pA0 Rta id dhAtoH, uraNa raparaH 7 / 1 / 101 itvaM raparatvaM rvorupadhAyA dIrgha ikaH 1 / 1 / 51 dIrghazca 8 / 2 / 76 210. kA0 RdantAnAM ca 3 / 6 / 16 guNAdeza: sAmyama pA0 RcchatyRtAm 7 / 4 / 11 guNAdeza: 211. kA0 lavaNe al 2 / 2 / 5 alAdezo lavarNa- utkarSaH lopazca pA0 Ad guNaH, uraNa raparaH 6 / 1 / 87; guNo raparatvaM ca apakarSaH 111121 212. kA0 e ay 1 / 2 / 12 ayAdeza: arthalAghavam pA0 eco'yavAyAvaH 6 / 178 ayAdezaH zabdalAghavam 213. kA. ekArAdIni santhyakSarANi 1 / 1 / 8 sandhyakSarasaMjJA anvarthatA pA0 sajJAsUtrAbhAva: ecapratyAhAraH kRtrimatA 214. kA. ekAre ai aikAre ca 1 / 2 / 6 aikArAdeza: para- utkarSa: varNalopazca pA0 vRddhireci 6 / 188 vRddhyAdeza: apakarSaH 215. kA etasya cAnvAdeze dvitiiyaayaaNcain2|3|37 enAdeza: sAmyam pA0 dvitIyATausvenaH / 4 / 34 enAdeza: sAmyam 116. kA0 eterye 3 / 8 / 20 AkArAdeza: pA0 ADajAdInAm, ATazca 6 / 4 / 72, ADAgamo 6 / 1 / 90 vRddhizca 17. kA0 etvamasthAnini 213 / 17 ekArAdeza: pA0 yo'ci 7 / 2 / 89 yakArAdeza: 18. kA0 edotparaH padAnte lopamakAraH 1 / 2 / 17 akAralopa: spaSTatA pA0 eGa: padAntAdati 6 / 1 / 109 pUrvarUpam durbodha: 19. kA0 ed bahutve tvI 2 / 3 / 42 IkArAdezaH pA0 eta Id bahuvacane 8 / 2 / 81 Ittvam sAmyam 20. kA0 eye'ka vAstu lupyate 2 / 6 / 47 uvarNalopaH sAmyam pA0 Dhe lopo'kavAH 6 / 4 / 147 uvarNalopaH sAmyam 21. kA0 evamevAdyatanI 3 / 1 / 28 adyatanIsaMjJA anvarthatA pA0 luG 3 / 2 / 110 luGlakAraH kRtrimatA 22. kA0 eSasaparo vyaJjane lopyaH 1 / 5 / 15 visargalopaH utkarSaH lAghavam gauravam gauravam lAghavam 1111111111 11 sAmyam
Page #555
--------------------------------------------------------------------------
________________ gauravam pariziSTam-2 517 pA0 etattadoH sulopo'koranaJ - 6 / 1 / 132 sulopa: apakarSaH samAse hali 223. kA0 eSAM vibhaktAvantalopaH 2 / 3 / 6 antimavarNalopaH sAmyam __ pA0 zeSe lopaH 7 / 2 / 90 dakAralopaH sAmyam 224. kA0 ai Aya 1 / 2 / 13 Ay-AdezaH arthalAghavam pA0 eco'yavAyAva: 6 / 178 Ay-Adeza: zabdalAghavam 225. kA0 o av 1 / 2 / 14 avAdezaH arthalAghavam pA0 eco'yavAyAvaH 6 / 1 / 78 avAdeza: zabdalAghavam 226. kA0 okAre au aukAre ca 127 au-Adeza: para- utkarSaH varNalopazca pA0 vRddhireci 6 / 1 / 88 vRddhyAdezaH apakarSaH 227. kA0 oto yinnAyI svaravat 3 / 4 / 68 svaravadbhAva: pA0 vAnto yi pratyaye 6 / 179 avAdeza: lAghavam 228. kA0 odantA a i u A nipaataa:01|3|1 prakRtibhAvaH lAghavam pA0 nipAta ekAjanAG, ot, 1 / 1 / 14,15 pragRhyasaMjJA, prakRti- gauravam plutapragRhyA aci nityam 6 / 1 / 125 bhAvazca 229. kA0 osi ca 2 / 1 / 20 ekArAdeza: sAmyam pA0 osi ca 7 / 3 / 104 ekArAdezaH sAmyam 230. kA0 au Av 1 / 2 / 15 AvAdezaH arthalAghavam pA0 eco'yavAyAvaH 6 / 1 / 78 AvAdeza: zabdalAghavam 231. kA0 aukAraH pUrvam 2 / 1 / 51 pUrvasvarAdezaH gauravam pA0 prathamayoH pUrvasavarNaH 6 / 1 / 102 pUrvasavaNe: lAghavam 232. kA0 autazca 3 / 4 / 68 svaravadbhAva: apakarSaH pA0 vAnto yi pratyaye 6 / 179 avAdeza: utkarSaH 233. kA0 au tasmAjjaszasoH 2 / 3 / 21 aukArAdezaH pA0 aSTAbhya auz 7 / 1 / 84 aukArAdezaH sAmyam 234. kA0 aurim 2 / 1 / 41 ikArAdezaH sAmyam pA0 auGa ApaH 7 / 1 / 18 zI-Adeza: sAmyam 235. kA0 aurIm 2 / 2 / 9 I-Adeza: sAmyam pA0 napuMsakAcca 7 / 1 / 19 zI-Adeza: sAmyam 236. kA0 au sau 2 / 2 / 26 aukArAdezaH sAmyam sAmyama
Page #556
--------------------------------------------------------------------------
________________ 518 kAtantravyAkaraNam sAmyama pA0 diva aut 7184 aukArAdezaH sAmyam 237. kA0 x ka iti jihvAmUlIyaH 1 / 1 / 17 jihvAmUlIyasaMjJA yogavAha: pA0 jihvAmUlIyasaMjJAbhAva: ardhavisargasadRzo varNo jihvAmUlIyaH ayogavAha: 238. kA0 kakhayorjihvAmUlIyaM na vA 1 / 5 / 4 jihvAmUlIyAdezaH utkarSaH pA0 kupvo 5 ka 5 pau ca 8 / 3 / 37 jihvAmUlIyAdezaH apakarSaH 239. kA0 katipayAt kateH 2 / 6 / 20 thapratyayaH sAmyam pA0 tasya pUraNe DaTa, SaTkati- 5 / 2 / 48. DaTapratyayaH, sAmyam katipayacaturAM thuk thugAgamazca 240. kA0 katezca jaszasorluk 2 / 1 / 76 jazzasoluMk pA0 SaDbhyo luk 7 / 1 / 22 jazzasoluMka sAmyam 241. kA0 karoteH 3 / 5 / 4 guNAdeza: sAmyam pA0 sArvadhAtukArdhadhAtukayoH 7 / 3 / 84 sAmyam 242. kA0 karoteH pratiyatne 2 / 4 / 39 SaSThIvibhaktiH sAmyam pA0 kRJaH pratiyatne 2 / 3 / 53 SaSThIvibhaktiH sAmyam 243. kA0 karoternityam 3 / 4 / 36 ukAralopa: sAmyam pA0 nityaM karote: 6 / 4 / 100 ukAralopa: sAmyam 244. kA kartari ca 2 / 4 / 33 tRtIyAvibhaktiH sAmyam pA0 kartRkaraNayostRtIyA 2 / 3 / 18 tRtIyAvibhaktiH sAmyam 245. kA0 kartari rucAdiGAnubandhebhyaH 3 / 2 / 42 Atmanepadam sAmyam pA0 anudAttaGita Atmanepadam 1 / 3 / 12 / / Atmanepadam sAmyam 246. kA0 karturAyiH salopazca 3 / 2 / 8 Ayipratyaya-salopo sAmyam pA0 kaH kyaG salopazca 31111 kyapratyayasalopo sAmyam 247. kA0 kartRkarmaNoH kRti nityam 2 / 4 / 41 SaSThIvibhaktiH sAmyam ____pA0 kartRkarmaNoH kRti 2 / 3 / 65 SaSThIvibhaktiH sAmyam 248. kA0 karmadhArayasaMjJe tu puMvadbhAvo 2 / 5 / 20 puMvadbhAva: vidhIyate pA0 puMvat karmadhArayajAtIyadezIyeSu 6 / 3 / 42 puMvadbhAva: sAmyam 249. kA0 karmapravacanIyaizca 2 / 4 / 23 dvitIyAvibhaktiH sAmyam pA0 karmapravacanIyayukte dvitIyA 2 / 3 / 8 / / dvitIyAvibhaktiH sAmyam 250. kA0 karmavat karmakartA 3 / 2 / 45 karmavadbhAva: sAmyam pA0 karmavat karmaNA tulyakriyaH 3 / 187 karmavadbhAva: sAmyam sAmyama
Page #557
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTam-2 519 251. kAkavargasya cavargaH: pA0 kuhozcaH 252. kA0 kA tvISadarthe'kSe pA0 kA pathyakSayoH, ISadarthe 3 / 3 / 13 cavargAdeza: 7 / 4 / 62 cavargAdeza: 2 / 5 / 25 koH kAdezaH 6 / 3 / 104, ko: kAdeza: utkarSaH apakarSaH lAghavam gauravam sAmyam 253. kA0 kAdIni vyaJjanAni 1 / 1 / 9 vyaJjanasaMjJA anvarthatA pA0 vyaJjanasaJjJAsUtrAbhAva: halapratyAhAraH kRtrimatA 254. kA0 kAmya ca 3 / 2 / 6 kAvyayin pratyayau sAmyam pA0 kAmyacca 31119 kAmyac-kyacapratyayau sAmyam 255. kA0 kArayati yaH sa hetuzca 2 / 4 / 15 hetusaMjJA sAmyam pA0 tatprayojako hetuzca 1 / 4 / 55 hetusaMjJA sAmyama 256. kA0 kAritasyAnAmiD vikaraNe 3 / 6 / 44 in pratyayalopa: sAmyam pA0 NeraniTi 6 / 4 / 51 NicpratyayalopaH 257. kA0 kArite ca saMzcaNoH 3 / 4 / 12 samprasAraNam sAmyama pA0 No ca saMzcaGoH 6 / 1 / 31 samprasAraNam sAmyam 258. kA0 kAryAvavAvAvAdezAvokArau0 2 / 6 / 48 avAvAdezI sAmyam ___pA0 vAnto yi pratyaye 6 / 179 avAvAdezau sAmyam 259. kA0 kAlabhAvayoH saptamI 2 / 4 / 34 saptamIvibhaktiH sAmyama pA0 yasya ca bhAvena bhAvalakSaNam 2 / 3 / 38 saptamIvibhaktiH sAmyam 260. kAkAle 3 / 1 / 10 adhikAra: pA0 parokSe liT, vartamAne laT 3 / 2 / 115, vidhAnam apakarSaH utkarSaH 123 261. kA. kAle kiMsarvayadekAnyebhya eva daa2|6|34 dApratyayaH pA0 sarvaikAnyakiMyattada: kAle dA 5 / 3 / 15 dApratyayaH 262. kA0kimaH 2 / 6 / 31 hapratyaya: pA0 vA ha cacchandasi 5 / 3 / 13 hapratyayaH 263. kA0kim kaH 2 / 3 / 30 kima: kAdeza: pA0 kima: ka: 7 / 2 / 103 kima: kAdeza: 264. kA0 kumAderAyanaH smRtaH / 2 / 6 / 3 AyanaNapratyaya: pA0 gotre kuAdibhyazphaJ, 4 / 1 / 98, phaJpratyaya: AyaneyInI0 7 / 1 / 2 AyanAdezazca sAmyam sAmyam utkarSaH apakarSaH sAmyam sAmyam lAghavam gauravam
Page #558
--------------------------------------------------------------------------
________________ 520 kAtantravyAkaraNam lAghavam sAmyam vA0 sAmyam 265. kA kutsite'Gge 2 / 4 / 31 tRtIyAvibhaktiH spaSTAvabodha: pA0 yenAGgavikAraH 2 / 3 / 20 tRtIyAvibhakti: bodhe'saukaryam 266. kA0 kuTAderaninica 3 / 5 / 27 guNaniSedhaH pA0 gAGkuTAdibhyo'JNinDit,viGati ca 1 / 2 / 11 / 5 guNaniSedhaH gauravam 267. kA0 kRJo'suTaH 3 / 7 / 37 iDAgamaniSedhaH sAmyam pA0 kRsabhRvRstudruzuzruvo liTi- 7 / 2 / 13 iDAgamaniSedha: kRJo'suTa iti vaktavyam 268. kA0 kRpe ro la: 3 / 6 / 97 lakArAdezaH pA0 kRpo ro la: 8 / 2 / 18 lakArAdezaH sAmyam 269. kA0 ke pratyaye svIkRtAkArapare 2 / 2 / 65 ikArAdeza: sAmyam pUrvo'kAraH pA0 pratyayasthAt kAt pUrvasyAta 7 / 2 / 44 ittvam sAmyam idApyasupa: 270. kA0 koH kat 2 / 5 / 24 kat-Adeza: lAghavam pA0 koH kat tatpuruSe'ci-kA 6 / 3 / 101- kat-Adeza: pathyakSayoH 104 271. kA0 kramaH parasmai 3 / 6 / 68 dIrghAdezaH sAmyam pA0 kramaH parasmaipadeSu 7 / 3 / 76 dIrghAdezaH sAmyam 272. kA0kriyAbhAvo pAtuH 3 / 19 dhAtusaMjJA utkarSaH pA0 bhUvAdayo dhAtavaH 1 / 3 / 1 dhAtusaMjJA apakarSaH 273. kA0 kriyAsamabhihAre sarvakAleSu0 3 / 1 / 21 madhyamapuruSaikavacanam sAmyam pA0 kriyAsamabhihAre loT loTo 3 / 4 / 2 madhyamapuruSaikavacanam sAmyam gauravam hisvau0 274. kAvyAdInAM vikaraNasya 3 / 4 / 43 AkAralopa: . pA0 znAbhyastayorAtaH 6 / 4 / 112 AkAralopa: 275. kA0 gatyarthakarmaNi dvitIyAcatujhe0 2 / 4 / 24 dvitIyAcaturthyo pA0 gatyarthakarmaNi dvitIyAcatujhe0 2 / 3 / 12 dvitIyAcaturthI 276. kA0 gamahanajanakhanaghasAmupadhAyAH 0 3 / 6 / 43 upadhAlopa: pA0 gamahanajanakhanaghasAM lopaH 6 / 4 / 98 upadhAlopa: kGityanaGi 277. kA gamiSyamAM chaH 3 / 6 / 69 sAmyam sAmyam sAmyam sAmyam sAmyam sAmyam sAmyam
Page #559
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTam-2 521 sAmyam sAmyam sAmyam sAmyam sAmyama sAmyama sAmyama sAmyam sAmyam sAmyam sAmyam sAmyam sAmyam lAghavam TITITI MITTI pA0 iSagamiyamAM cha: 7 / 3 / 77 chAdeza: 278. kA. gargayaskabidAdInAM ca 2 / 4 / 6 apatyapratyayaluk pA0 yaskAdibhyo gotre, yozca 2 / 4 / 63.64 apatyapratyayalaka 279. kA0giratezcakrIyite 3 / 6 / 98 lakArAdeza: pA0 gro yaGi 8 / 2 / 20 lakArAdeza: 280. kA0 guNazcakrIyite 3 / 3 / 28 guNAdeza: pA0 guNo yaGlukoH 7 / 4 / 82 guNAdezaH 281. kA0 guNo'rtisaMyogAdyoH 3 / 4 / 75 guNAdezaH pA0 guNo'rtisaMyogAdyAH 7 / 4 / 29 guNAdezaH 282. kA0 gupadhUpavicchipaNipanerAyaH 3 / 2 / 17 AyapratyayaH pA0 gupUdhUpavicchipaNipanibhya Aya: 3 / 1 / 28 Ayapratyaya: 283. kA0 guptikidbhyaH san 3!2 / 2 sanpratyayaH pA0 gatikidabhyaH san 3 / 1 / 5 sanpratyaya: 284. kA0 gorau ghuTi 2 / 2 / 33 aukArAdeza: pA0 goto Nit, aco Niti 7 / 1 / 90: NidvadabhAvo 7 / 2 / 115 vRddhizca 285. kA goza 2 / 1 / 59 akAralopaH Na0 GasiGasozca 6 / 1 / 110 pUrvarUpam 286. kA0 goherUdupadhAyAH 3 / 4 / 62 Utvam pA0 UdupadhAyA gohaH 6 / 4 / 89 Utvam 287. kA0 grahaguhoH sani 3 / 7 / 31 iDAgamaniSedhaH pA0 sani grahaguhozca 7 / 2 / 12 iDAgamaniSedhaH 288. kA0 grahijyAvayivyadhivaSTi0 3 / 4 / 2 samprasAraNam pA0 grhijyaavyivydhivssttivicti06|1|16 samprasAraNam 289. kA0 grahisvapipracchAM sani 3 / 48 samprasAraNam pAla vacisvapiyajAdInAM kiti ca, 6 / 1 / 15 - 16 samprasAraNam grahijyA0 290. kA0 ghaDhadhabhebhyastatho?'dhaH 38 / 3 dhakArAdeza: pA0 jhaSastathodho'dha: 8 / 2 / 40 dhakArAdezaH 291. kA0 ghuTi ca 2 / 167 arAdazaH __pA0 Rto DisarvanAmasthAnayoH, 7 / 3 / 110: gaNo raparatvaM ca ugA gpara: 111 / 51 goravam lAghavam gauravam sAmyama sAmyam sAmyam sAmyam sAmyam sAmyama lAghavam gauravam utkarSaH apakarSaH lAghatam gauravam
Page #560
--------------------------------------------------------------------------
________________ 522 kAtantravyAkaraNam gauravam gauravam 292. kA0 ghuTi cAsambuddhau 2 / 2 / 17 upadhAdIrghaH sAmyam pA0 sarvanAmasthAne cAsambuddhau 6 / 48 upadhAdIrghaH sAmyam 293. kA0 ghuTi tvai 2 / 2 / 24 ai-Adeza: lAghavam pA0 sakhyurasaMbuddhau,aco Niti 7 / 1 / 12; NidvadbhAvo 7 / 2 / 115 vRddhizca 294. kA0 ghoSavati lopam 1 / 5 / 11 visargalopa: lAghavam pA0 bhobhagoaghoapUrvasya yo'zi, 8 / 3 / 17: yAdezo lopazca lopa: zAka0 19 295. kA0 ghoSavatsvaraparaH 1 / 5 / 13 rephAdezaH sAmyam pA0 sasajuSo ruH 8 / 2 / 66 rutvam sAmyam 296. kA ghoSavanto'nye 1 / 1 / 12 ghoSavatsaMjJA anvarthatA pA0 saJjJAsUtrAbhAva: hazpratyAhAraH kRtrimatA 297. kA0 ghrAdhmorI 3 / 4 / 76 IkArAdezaH sAmyam pA0 I ghrAdhmaH 7 / 4 / 31 IkArAdeza: sAmyam 298. kA0 ghro jighraH 3 / 6 / 71 jighrAdezaH spaSTAvabodha: pA0 pAghrAdhmAsthAmnAdANa 7 / 3 / 78 jighrAdeza: sUtralAghavam 299. kA0 GaNanA hrasvopadhAH svare dviH 1 / 47 dvitvam lAghavam pA0 Gamo hrasvAdaci GamuN nityam 8 / 3 / 32 GamuDAgamaH 300. kA0 Gavanti yai-yAsa-yAsa-yAm 2 / 1 / 42 ya-prabhRtaya AdezAH lAghavam pA0 yADApa:, vRddhireci, aka: 7 / 3 / 113: yADAgamAdi savaNe dIrghaH 6 / 1 / 88,101 301. kA0 GasiGasoralopazca 2 / 1 / 58 alopa-e-o- lAghavam AdezA: pA0 gherDiti, GasiGasozca 7 / 3 / 111; guNa: pUrvarUpaM ca gauravam 6 / 1 / 110 302. kA0 siGasorumaH 2 / 1 / 62 ukArAdeza: sAmyam pA0 khyatyAt parasya 6 / 1 / 112 ukArAdeza: 303. kA0 GasiH smAt 2 / 1 / 26 smAt-Adeza: sAmyam pA0 GasiDyo: smAsminau 7 / 1 / 15 smAt-Adeza: sAmyam 304. kA0 GasirAt 2 / 1 / 21 At-AdezaH zabdalAghavam pAla TAGasiGasAminAtsyAH 7 / 1 / 12 At-Adeza:sUtrasaMkhyAlAghavam gauravam gauravam gauravam sAmyam
Page #561
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTam-2 523 lAghavam 305. kA0 Gas syaH 2 / 1 / 22 syAdeza: arthalAghavam pA0 TAGasiGasAminAtsyAH 7 / 1 / 12 syAdezaH sUtralAghavam 306. kA0GiH smin 2 / 1 / 27 smin-Adeza: sAmyam pA0 GasiGyoH smAtsminau 7 / 1 / 15 smin-Adeza: sAmyama 307. kA0 Dirau sapUrvaH 2 / 1 / 60 aukArAdezaH pA0 acca ghe:, vRddhireci 7 / 3 / 119, 'au-a-vRddhi' gauravam 6 / 188 AdezA: 308. kA De 2 / 1 / 57 'e-o' Adezau / sAmyam pA0 gherDiti 7 / 3 / 111 guNAdeza: sAmyam 309. kA0 uryaH 2 / 1 / 24 ya-Adeza: sAmyama pA0 uryaH 7 / 1 / 13 ya-Adeza: sAmyam 310. kAcaM ze 1 / 4 / 6 cakArAdezaH utkarSaH pA0 stoH cunA zcuH 8 / 4 / 40 cavargAdeza: apakarSaH 311. kA0 cakAskAspratyayAntebhyaH 3 / 2 / 17 AmpratyayaH sAmyam pA0 kAspratyayAdAmamantre liTi 3 / 1 / 35 AmpratyayaH sAmyam 312. kA0 cakSiGaH khyAJ 3 / 4 / 89 khyAJAdeza: sAmyam pA0 cakSiGa: khyAJ 2 / 4 / 54 khyAJAdeza: sAmyama 313. kA0 caNparokSAcekrIyitasananteSu 3 / 3 / 7 dhAtordritvam lAghavam pA0 liTi dhAtoranabhyAsasya, 318, dhAtAtvim sanyaGoH, caGi 9.11 314. kA0 caturaH 2 / 1 / 74 nu-Agama: sAmyam pA0 SaTcaturthyazca 7 / 1155 nuDAgamaH sAmyam 315. kA0 caturo vAzabdasyotvam 2 / 2 / 41 uttvam sAmyam pA0 catutipadikam sAmyam 316. kA0 caraphalorucca parasyAsya 3 / 3 / 33 anusvArAgama: lAghavam ukArAdezazca pA0 caraphalozca, utparasyAta: 7 / 4 / 87.88 ukArAdezazca 317. kA0 cavargadRgAdInAM ca 203 / 48 gakArAdezaH lAghavam pA0 co: kuH 8 / 2 / 30 318. kA0 cavargasya kirasavaNe 3 / 6 / 55 ki-Adeza:. sAralyam pA0 cA: kuH 8 / 2 / 30 kavargAdeza: durbodhatA gauravam gauravam gauravam
Page #562
--------------------------------------------------------------------------
________________ 524 kAtantravyAkaraNam sAmyam 314/75 sAmyam gauravam 319. kA0 cAdiyoge ca 2 / 3 / vamanasAdezaniSedhaH sAmyam pA0 na ca-vA-hAhaivayukta 8 / 1 / 24 vamanasAdezaniSedhaH sAmyam 320. kA0 cAyaH kizcakrIyite 3 / 4 / 5 ki-Adeza: sAmyam pAla cAya: kI 6 / 1 / 21 kI-Adeza: sAmyama 321. kA0 curAdezca 32 / 11 in pratyayaH arthalAghavam pA0 satyApapAzarUpINAtRla- 3 / 1 / 25 Nic pratyayaH sUtralAghavam zlokasenAlomatvaca0 322. kA0 ce: ki vA 3 / 6 / 32 kakArAdaza: sAmyam pA0 vibhASA ce: 7 / 3 / 58 kakArAdezaH 323. kA0 cekrIyitAntAt 3 / 2 / 43 Atmanepadam utkarSa: pA0 anudAttaGita Atmanepadam 1 / 3 / 12 Atmanepadam apakarSaH 324. kA0 cekrIyite ca guNAdezaH sAmyama pA0 yaGi ca 7 / 4 / 30 guNAdeza: 325. kA0 chazozca 3 / 6 / 60 SakArAdeza: pA0 vrazcabhrasjasRjamRjayajarAja- 8 / 2 / 36 SakArAdezaH gauravam bhrAjacchazAM SaH / 326. kA0 jakSAdizca 3 / 3 / 6 abhyastasaMjJA sAmyam pA0 jakSityAdayaH SaTa 6 / 1 / 6 abhyastasaMjJA sAmyam 327. kA0 jajhAzakAreSu akAram / 1 / 4 / 12 akArAdezaH lAghavam pA0 stAH cunA zcuH 8:4 / 40 cavargAdazaH gauravam 328. kA0 janivadhyozca 3 / 4 / 67 hrasvAdeza: pA0 janivadhyozca 7 / 3 / 35 hrasvAdeza: 329. kA japAdInAM ca 3 / 3 / 32 anusvArAgamaH lAghavam pA0 japajabhadahadazabhaJjapazAM ca 7 / 4 / 86 numAgamaH 330. kA jarA jarasa svare vA 2 / 3 / 24 jarasAdeza: sAmyam pA0 jarAyA jarasanyatarasyAm / 7 / 2 / 101 jarasAdezaH sAmyam 331. kA0 jasi 2 / 1 / 18 dIrghAdeza: lAghavam pA0 prathamayoH pUrvasavarNaH 6 / 1 / 102 dIrghAdeza: 332. kA0 jaszasoH ziH 2 / 2 / 10 zi-Adeza: sAmyam pA0 jaszaso: zi: 7 / 1 / 29. zi-Adeza: sAmyam sAmyam sAmyam gauravam gauravam
Page #563
--------------------------------------------------------------------------
________________ 333. kA 0 jaszasau napuMsake pA0 zi sarvanAmasthAnam, suDanapuMsakasya 334. kA 0 jas sarva i: pA0 jasa: zI 335. kA 0 jAgarte: kArite pA0 RdRzoraGi guNaH 336. kA 0 jA janervikaraNe pA0 jJAjanorjA 337. kA 0 jighratervA pA0 jighratervA 338. kA 0 juhoteH sArvadhAtuke pA0 huznuvoH sArvadhAtuke 339. kA 0 juhotyAdInAM sArvadhAtuke pA0 zlo 340 . kA 0 jergi: sanparokSayoH pA0 sanliTorjeH 341. kA 0 jJazca pA0 jJAjanorjA 342. kA 0 TaThayoH SakAram 343. kA0TA nA pA0 AGo nA'striyAm 344. kA0Te The vA Sam pariziSTam - 2 2 / 1 / 4 ghuTsaMjJA 1 / 1 / 42. sarvanAmasthAnasaMjJA pA0 nazchavyaprazAn, kharavasAnayo 0, 8 / 3 / 7,15, ru-visarga-s-S 34,4 / 41 anusvArAnunAsikAni visarjanIyasya saH, nATuH prabhRtIni 345. kA 0 Tausorana: pA0 anApyakaH 346. kA 0 Tausore 43 2 1/30 7 / 1 / 17 3 / 6 / 12 7 / 4 / 16 3 / 6 / 81 7 / 3 / 79 3 / 5 / 48 7 / 4 / 6 pA0 AGi cApa: 1 / 5 / 2 pA0 visarjanIyasya saH, TunA TuH 8|3|34 8 / 4 / 41 ikArAdezaH zI- Adeza: guNAdezaH guNAdezaH jA-AdezaH jA- Adeza: nA-AdezaH 2/1/53 7 / 3 / 120 nA - Adeza: ikArAdezaH ikArAdezaH 3 / 4 / 61 vakArAdezaH 6 / 4 / 87 vakArAdezaH 3 / 318 dvitvam 6|1|10 dvitvam 3 / 6 / 31 gakArAdezaH lAghavam 7 / 3 / 57 kavargAdezaH lAghavam 3 / 6 / 82 jA- Adeza: sAmyam 7 / 3 / 79 sAmyam jA-AdezaH 1 / 4 / 9 anusvAraSakArAdezau lAghavam gauravam SakArAdezaH lakArAdezaH, STutvam 525 2 / 3 / 36 anAdezaH 7 / 2 / 112 anAdezaH 2 / 1 / 38 ekArAdeza: 7 / 3 / 105 ekArAdezaH lAghavam gauravam lAghavam gauravam sAmyam sAmyam sAmyam sAmyam sAmyam sAmyam gauravam lAghavam utkarSa: apakarSa: lAghavam gauravama lAghavam gauravam sAmyam sAmyam lAghavam gauravam
Page #564
--------------------------------------------------------------------------
________________ 526 347. kA 0 DaDhaNaparastu NakAram pA0 STunA STuH 348. kA0 DAnubandhe'ntyasvarAderlopaH pA0 Te: 349. kA0 Dhe Dhalopo dIrgha zcopadhAyAH pA0 ThUlope pUrvasya dIrgho'NaH 350. kA0 No naH pA0 No naH 351. kA 0 Nya gargAdeH pA0 gargAdibhyo yaJ kAtantravyAkaraNam 352. kA 0 tatpuruSAvubhau pA0 tatpuruSaH, dviguzca 353. kA0 tatra caturdazAdau svarAH 354. kA 0 tatredami: pA0 idama iz 355. kA 0 tatvau bhAve pA0 saJjJAsUtrAbhAva:- acpratyAhAravyavahAra: pA0 tasya bhAvastvatalo 356. kA 0 tatsthA lopyA vibhaktayaH pA0 supo dhAtuprAtipadikayoH 357. kA0 tathayoH sakAram 358. kA 0 tathA dvigoH pA0 sa napuMsakam 359. kA0 tathozca dadhAte: 1 / 4 / 14 8 4 4 1 2 / 6 / 42 6 / 4 / 143 TilopaH NakArAdezaH TavargAdeza: adAdilopaH lAghavam gauravam sAmyam sAmyam 3 / 8 / 6 lopaH upadhAdIrghazca sAmyam 6 / 3 / 111 DhalopaH upadhAdIrghazca sAmyam 3 / 8 / 27 nakArAdezaH sAmyam 6 / 1 / 65 nakArAdezaH sAmyam 2 / 6 / 2 NyapratyayaH sAmyam sAmyam 4|1|105 yaJpratyayaH 2/5/7 tatpuruSasaMjJA utkarSa: apakarSa: 2 / 1 / 22.23 tatpuruSasaMjJA 1 / 1 / 2 svarasaMjJA lokavyavahAra samAdaraH pA0 dadhastathozca 360 . kA 0 tadasyAstIti mantvantvIn atrAnunAsika: 0, anunAsikAt 2 / 6 / 27 ikArAdezaH 5/3/3 izAdeza: 2 / 4 / 71 subluk 1 / 4 / 10 pA0 nazchavyaprazAn, kharavasAnayAM 0 8 / 3 / 7,15. ru-visarga-s visarjanIyasya saH. 34.2.4 sAmyam sAmyam sAmyam sAmyam lAghavam gauravam anusvArasakArAdezau lAghavam 2 / 6 / 13 ta-tvapratyayau 5 / 1 / 119 tvatalpratyayA~ 2/5/2 vibhaktilopaH anunAsika- anusvArAH gauravam 2 / 5 / 17 napuMsakaliGgam 2 / 4 / 17 napuMsakaliGgam 3 / 6 / 102 caturthavarNAdezaH 8 / 2 / 38 dhakArAdezaH 2 / 6 / 17 sAmyam sAmyam sAmyam sAmyam `mantu-vantu-vin-in' lAghavam pratyayAH
Page #565
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTam-2 527 pA0 tadasyAstyasminniti matup, 5 / 2 / 94.95, 'matup-vin-in-' gauravam rasAdibhyazca, tapa:sahasrAbhyAM 102,115, pratyayAH vinInI ----- | 116 361. kA tanAderuH 3 / 2 / 37 u-vikaraNa: sAmyam pA0 tanAdikRJbhya u: 3 / 179 u-vikaraNa: sAmyam 362. kA0 tava mama si 2 / 3 / 13 tava-mamAdezo lAghavam pA0 tava mama Gasi, Gaso'z, 7 / 1 / 27; tava-mama-az gauravam zeSa lopaH 280 lopAdezA: 363. kA0 tavargazcaTavargayoge caTavau~ 2 / 4 / 46 caTavargAdezI lAghavam pA0 stoH zcunA zcuH, STunA TuH 8 / 4 / 39,40 caTavargAdezau gauravam 364. kA0 tavargasya SaTavargAT TavargaH 3 / 8 / 5 TavargAdeza: sAmyam pA0 STunA STuH 8 / 4 / 41 TavargAdeza: sAmyam 365. kA0 tasmAt parA vibhaktayaH 2 / 12 syAdivibhaktividhAnam sAmyam pA0 pratyayaH, parazca 3 / 1 / 1,2 sutividhiniyamaH sAmyam 366. kA0 tasmAd bhis bhir 2 / 3 / 38 bhirAdezaH sAmyam pA0 nedamadasorako: 71 / 11 aisAdezaniSedhaH sAmyam 367. kA0 tasmAtrAgamaH parAdirantazcet 3 / 3 / 19 nakArAgamaH utkarSaH saMyogaH pA0 tasmAtruD dvihala: 7 / 4 / 71 nuDAgamaH apakarSaH 368. kA0 tasya ca 2 / 3 / 33 sakArAdeza: sAmyam pA0 tado: sa: sAvanantyayoH 7 / 2 / 106 sakArAdeza: 369. kA tahoH kuH 2 / 6 / 33 ku-Adeza: sAmyam pA0 ku tihoH 7 / 2 / 104 ku-Adeza: sAmyam 370. kA0 tAdayeM 2 / 4 / 27 caturthIvibhaktiH utkarSaH pA0 caturthIvidhAnam-tAdayeM upasaMkhyAnam 2|3|13-vaa0 caturthIvibhaktiH apakarSaH 371. kA0 tAsAM svasaMjJAbhiH kaalvishessH3|1|16 vibhaktigrahaNam vizeSanirdeza: pA0 etAdRzanirdezAbhAvaH- vartamAne laT, parokSa liTa' 3 / 2 / 123, 115 ityAdisUtrANi 372. kA0 tiryaka tirazciH 2 / 2 / 50 tirazci' Adeza: lAghavam ___pAla acaH, tirasastiryalope 6 / 4 / 138 alopaH, tiryAde- gauravam 3 / 94 zAbhAvaH 373. kA0 tiSThaterit 3 / 5 / 47 ittvam sAmyama sAmyam
Page #566
--------------------------------------------------------------------------
________________ 528 kAtantravyAkaraNam pA0 tiSThaterit 7 / 4 / 5 ittvam sAmbama 374. kA0 tudabhAdibhya IkAre / 2 / 35 anternakArarAhityam lAghavam pA0 AcchInadyornu 7180 numAgamavikalpaH gauravam 375. kA0 tudAderani ||2', guNaniSedhaH lAghavam pA0 sArvadhAtukamapit, viGati ca 1 / 2 / 4:1 / 7 GidvadbhAvo gauravam guNaniSedhazca 376. kA. tubhyaM mahyaM Uyi 2 / 3 / 10 'tubhyam-mahyam' Adezau lAghavam pA0 tubhyamahyau Gayi, zeSa lopaH, 7 / 2 / 95. tubhya-mahya-lopa- gauravam uprathamayoram 90:1128 amAdezA: 377. kA0 tumarthAcca bhAvavAcinaH 2 / 4 / 28 caturthIvibhaktiH sAmyama pA0 tumarthAcca bhAvavacanAt 2 / 3 / 15 caturthIvibhaktiH sAmyam 378. kA0 tRtIyAderghaDhadhabhAntasya 3 / 6 / 100 caturthavarNAdezaH subodhatA ___ pA0 ekAco bazo bhaS 8 / 2137 bhaSbhAva: dubodhatA jhaSantasya sdhvoH 379. kA0 tRtIyAdau tu parAdiH 2 / 1 / 7 udanubandhAgamaniyamaH utkarSaH pA0 Adyanto TakitI 1 / 1 / 46 TidAgamaniyamaH apakarSaH 380. kA0 tRtIyAsamAse ca 2 / 1 / 34 sarvanAmakAryaniSedhaH sAmyam pA0 tutIyAsamAse 1 / 1 / 30 sarvanAmasaMjJAniSedhaH sAmyam 381. kA tRtIyA sahayoge 2 / 4 / 25 tRtIyAvibhaktiH pA0 sahayukte'pradhAne 2 / 3 / 10 tRtIyAvibhaktiH sAmyam 382. kA0 tRheriD vikaraNAt 3687 iDAgamaH lAghavam pA0 tRNaha im 7 / 3 / 92 imAgamaH gauravam 383. kA0 tRphalabhajatrapazranthi- 3 / 4 / 53 etvamabhyAsalopazca lAghavam granthidanbhInAM ca pA0 tRphalabhajatrapazca, vA bhramutrasAm 6 / 4 / 122 - etvamAbhyAsalopazca gauravam . sAmyam sAmyam sAmyam 384. kA0 te the vA sam 1 / 5 / 3 sakArAdeza: pA0 visarjanIyasya saH 8 / 3 / 34 makArAdeza: 385. kA0 te dhAtavaH 3 / 2 / 16 dhAtusaMjJA pA0 sanAdyantA dhAtavaH 317102 dhAtusaMjJA 386. kA0 tena dIvyati saMsRSTaM taratIkaNa016/ ikaNa pratyayaH sAmyam sAmyam lAghavam
Page #567
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTam - 2 pA0 tena dIvyati khanati jayati jitam - 4 / 4 / 2, 3, ThakpratyayaH --tadarhati 387. kA 0 tebhya eva hakAraH pUrvacaturthaM na vA pA0 jhayo ho'nyatarasyAm 388. kA 0 terviMzaterapi pA0 ti viMzaterDiti 389. kA0 te vargAH paJca paJca paJca pA0 saJjJAsUtrAbhAvaH / udit zabdena 392. kA 0 teSu tvetadakAratAm pA0 etado'z 393. kA0 tau raM svare 11119 390. kA0 teSAM dvau dvAvanyo'nyasya savarNau 1|1|4 pA0 tulyAsyaprayatnaM savarNam 391. kA 0 teSAM paramubhayaprAptau pA0 AkaDArAdekA saMjJA, vipratiSedhe paraM kAryam pA0 aci ra Rta: 394. kA 0 tyadAdInAma vibhaktau pA0 tyadAdInAmaH 395. kA0tra saptamyAH pA0 tiGastrINi trINi prathama madhyamottamAH 5,8,22,51,55,57,69, 5 / 1 / 36, 63 1 / 4 / 4 stR ca pA0 tre: samprasAraNaM ca 398. kA 0 8462 2 / 6 / 43 ti-lopaH 6 / 4 / 143 ti-lopaH 1|1|10 vargasaJjJA 1|1| 69 kavargAdInAM vyavahAraH pUrvacaturthavarNAdezaH utkarSaH pUrvasavarNAdezaH apakarSaH 2 / 3 / 26 rakArAdezaH 7 / 2 / 200 rakArAdezaH 2 / 3 / 29 akArAdezaH 7/2/102 akArAdezaH 2 / 6 / 29 trapratyayaH pA0 saptamyAstral 5 / 3 / 110 396. kA 0 tricaturoH striyAM tisR catasR 2 / 3 / 25 pA0 tricaturoH striyAM tisR catasR 7 299 397. kA 0 trINi trINi prathamamadhyamottamAH 3 | 1 | 3 savarNasaMjJA savarNasaMjJA 2 / 6 / 27 akArAdezaH 5 / 3 / 5 azAdeza: 216 / 18 512155 2 / 4 / 16 parakArakapravRttiH sAmyam 1 / 4 / 1,2 parakArakapravRttiH sAmyam 529 gauravam 1 / 4 / 104 prathamamadhyamottama sAmyam sAmyam anvarthatA kRtrimatA sAmyam sAmyam sAmyam sAmyam sAmyam sAmyam sAmyam sAmyam tralpratyayaH 'tisR- catasR' Adezau sAmyam 'tisR-catasR'Adezau sAmyam prathamamadhyamottama- sAmyam puruSasaMjJA: puruSasaMjJA: tR-AdezaH samprasAraNam lAghavam gauravam sAmyam lAghavam gauravam
Page #568
--------------------------------------------------------------------------
________________ 530 399. kA 0 trestrayazca kAtantravyAkaraNam pA0 hrasvanadyApo nuT, trestrayaH 2 / 1 / 73 trayAdezo nu-Agamazca lAghavam 7 / 1 / 54, nuDAgamastrayAdezazca gauravam 53 400. kA0 tvanmadorekatve te me tvA mA tu2|3|3 dvitIyAyAm pA0 temayAvekavacanasya, tvAmau dvitIyAyAH 401. kA 0 tvamahaM sau savibhaktyoH pA0 tvAhau sau, zeSe lopaH . Geprathamayoram 402. kA 0 thali ca seTi pA0 thali ca seTi 403. kA0 thalyRkArAt pA0 Rto bhAradvAjasya 404. kA 0 danbhericca 'te-me-tvA-mA' AdezA: 'te-me-tvA-mA' AdezA: 3 / 6 / 34 pA0 suutraabhaavH| daridrAterArdhadhAtukaM 6 |4|110 lopo vaktavyaH (ma0 bhA0 ) 408. kA 0 daza samAnA: pA0 pAghrAdhmAsthAmnAdANdRzyarti 411. kA 0 dAdAnImau tadaH smRtau pA0 dAnI ca tado dA ca 8 / 1 / 22, 23 2 / 3 / 10 7 / 2 / 94. 'tva- ah-lop90;1|28 am' -AdezA: 3 / 4 / 51 etvamabhyAsalopazca sAmyam 3 / 4 / 121 etvamabhyAsalopazca sAmyam _3 / 7 / 36 iDAgamaniSedhaH sAmyam 7/2/63 iDAgamaniSedha: sAmyam 3 / 3 / 41 it, It, abhyAsalopazca sAmyam 7 / 4 / 56 it, It, abhyAsalopazca sAmyam pA0 dambha icca 405. kA 0 danzisanjisvanjiranjInAmani 3|6|4 pA0 daMzasaJjasvaJjAM zapi nakAralopaH sAmyam 6 / 4 / 25 nakAralopaH sAmyam 406. kA 0 dayayAsazca sAmyam pA0 dayAyAsazca sAmyam 407. kA 0 daridrAterasArvadhAtuke utkarSaH gauravam 'tvam-aham'-Adezau lAghavam gauravam 3 / 2 / 18 AmpratyayaH 3 / 1 / 37 AmpratyayaH AkAralopaH 1|1|3 samAnasaMjJA - pA0 saJjJAsUtrAbhAvaH - 'ak' pratyAhAravyavahAro dRzyate / 409. kA 0 dahidihiduhimihirihiruhilihiluhi 0 3 / 7 / 301 pA0 ekAca upadeze'nudAttAt 410. kA 0 dANo yacchaH anvarthatA kRtrimatA lAghavam 72 / 10 iDAgamaniSedhaH gauravam 3/6/75 yaccha-AdezaH arthalAghavam 7 / 3 / 78 yaccha-AdezaH zabdalAghavam 2 / 6 / 36 dA-dAnImpratyayau sAmyam sAmyam lAghavam iDAgamaniSedha: 5|3|18.19daa-daaniimprtyyau J
Page #569
--------------------------------------------------------------------------
________________ gauravam pariziSTam-2 412. kA dAderghaH 3 / 6 / 57 ghakArAdeza: sAmyam pA0 dAderdhAtorghaH 8 / 2 / 32 ghakArAdezaH sAmyam 413. kA0 dAdehasya gaH 2 / 3 / 47 gakArAdezaH lAghavam pA0 dAderdhAtorghaH, jhalAM jazo'nte, 8 / 2 / 32; ghakArAdezo jhalAM jaz jhazi 2 / 39:4 / 53 jaztvaM ca 414. kA dAmAgAyatipibatisthAsyati0 3 / 4 / 28 IkArAdeza: sAmyam pA0 ghumAsthAgApAjahAtisAM hali 6 / 4 / 66 IkArAdezaH sAmyam 415. kA0 dAstyore'bhyAsalopazca 3 / 4 / 49. ekArAdezo'bhyAsa- sAmyam lopazca pA0 ghvasoreddhAvabhyAsalopazca 6 / 4 / 119 ekArAdezo'bhyAsa- sAmyam lopazca 416. kAdigitararte'nyaizca 2 / 4 / 21 paJcamIvibhaktiH lAghavam pA0 anyArAditaratedikzabdA0 2 / 3 / 29 paJcamIvibhaktiH gauravam 417. kAdigi dayateH parokSAyAm 3 / 3 / 4: digi-Adezo'- sAmyam bhyAsalopazca pA0 dayaterdigi liTi 7 / 4 / 9 digi-Adezo'- sAmyam bhyAsalopaJca 418. kA0 diva ud vyaJjane 2 / 2 / 25 ukArAdezaH sAmyam pA0 diva ut 6 / 1 / 131 ukArAdeza: sAmyam 419. kA0 divAderyan 3 / 2 / 33 yanpratyayo vikaraNa- sAmyam saMjJA ca pA0 divAdibhyaH zyan 3 / 1 / 65 zyana vikaraNaH 420. kA0 dizAM vA 2 / 1 / 36 sarvanAmakAryam sAmyam pA0 vibhASA diksamAse bahuvrIhau 1 / 1 / 28 sarvanAmakAryam sAmyam 421. kA0 dIDo'nto yakAra:svarAdAvaguNe 3 / 4 / 25 yakArAgamaH pAla dAGo yuDaci kDiti 6 / 4 / 63 yuDAgama: gauravam 422. kA0 dIdhIvevyorivarNayakArayoH 36 / 41 IkAralopaH sAmyam pA0 yAvarNayordIdhIvevyAH 7 / 4 / 53 IkAralopaH 423. kA0 dIdhIvevyozca 3 / 5 / 15 pA0 dAdhIvavITAm 11116 guNAbhAvaH ITU DIT I WII UTILE sAmyama lAghavam sAmyama sAmyam sAmyam
Page #570
--------------------------------------------------------------------------
________________ 532 kAtantravyAkaraNam sAmyam sAmyam 424. kA0 dIrgha iNaH parokSAyAmaguNe 3 / 3 / 17 dIrghAdeza: pA0 dIrgha iNa: kiti 7 / 4 / 69 dIrghAdeza: sAmyama 425. kA0 dIrghamAmi sanau 2 / 2 / 15 dIrghAdeza: sAmyam pA0 nAmi 6 / 4 / 3 dIrghAdezaH sAmyam 426. kA0 dIrtho'nAgamasya 3 / 3 / 29 dIrghAdeza: sAmyam pA0 dIrgho'kita: 7 / 4 / 83 sAmyam 427. kA0 dI? laghoH 3 / 3 / 36 dIrghAdeza: pA0 dI| lagho: 7 / 4 / 94 dIdiza: / sAmyam 428. kA duSeH kArite 3 / 4 / 63 UkArAdezaH sAmyam pA0 doSo No 6 / 4 / 90 UkArAdeza: sAmyam 429. kA0 dRzeH pazyaH 3 / 6 / 76 pazya-AdezaH arthalAghavam pA0 pAghrAdhmAsthAmnAdANadRzyarti0 7 / 3 / 78 pazya-Adeza: sUtralAghavam 430. kA0 do'dvermaH 2 / 3 / 31 makArAdeza: sAmyam pA0 dazca 7 / 2 / 109 makArAdeza: sAmyam 431. kA0 dyAdIni kriyAtipattiH 3 / 1 / 33 kriyAtipattisaMjJA pA0 sajJAsUtrAbhAva:, "linimitte 3 / 3 / 39 ityatra laGlakAra apakarSaH laG kriyAtipattau' / vyavahAra: 432. kA0 dyutisvApyorabhyAsasya 3 / 4 / 15 samprasAraNam sAmyam pA0 ghatisvApyoH samprasAraNam 7 / 4 / 67 samprasAraNam sAmyam 433. kA0 dvandvaHsamuccayo nAmnorbahUnAM 2 / 5 / 11 dvandvasaMjJA vApi0 pA0 cArthe dvandraH dvandvasaMjJA sAmyam 434. kA dvandvasthAcca 2 / 1 / 32 ikArAdezaH lAghavam pA0 vibhASA jasi, jasa: zI 1 / 1 / 32; sarvanAmasaMjJA 7 / 1 / 17 zI-Adezazca . 435. kA dvandvaikatvaM tathA dvigoH 2 / 5 / 16 ekavacanaM napuMsaka- lAghavam liGgaM ca pA0 dvigurekavacanam, dvandvazca praanni-2|4|1,2- ekavacanaM napuMsaka- gauravam tRrya0- sa napuMsakam 16, 17 liGgaM ca 436. kA0 dvayamabhyastam 3 / 3 / 5 abhyastasaMjJA sAmyam pA0 ubhe abhyastam 6 / 1 / 5 abhyastasaMjJA sAmyam 437. kA0 dvitIyacaturthayoH prathamatRtIyau 3 / 3 / 11 prathamatRtIyavarNAdezau lAghavam sAmyam gauravam
Page #571
--------------------------------------------------------------------------
________________ gauravam pariziSTam-2 533 pA0 abhyAse carca 8 / 4 / 54 carvaM jaztvaM ca gauravam 438. kA0 dvitIyAtRtIyAbhyAM vA 2 / 1 / 44 'yai'prabhRtaya AdezA: lAghavam hrasvAdezazca pA0 sarvanAmna:syADDhasvazca, vRddhireci, 7 / 3 / 114; syADAgama-hrasva- gauravam aka: savarNe dIrghaH 6 / 1 / 88,101 vRddhi-dIrghAdezA: 439. kA0dvitIyainena 2 / 4 / 22 dvitIyAvibhaktiH sAmyam pA0 enapA dvitIyA 2 / 3 / 31 dvitIyAvibhaktiH sAmyama 440. kA0dvitvabahutvayozca parasmai 3 / 5 / 19 guNaniSedhaH lAghavam pA0 sArvadhAtukamapit, kGiti ca 1 / 2 / 4; 1 / 15 guNaniSedha: 441. kAdvirbhAvaM svaraparazchakAraH 1 / 5 / 18 chakArasya dvitvam lAghavam pA0 che ca, jhalAM jazo'nte, stoH 6 / 1 / 73; tugAgamo jaztvaM gauravam cunA zcuH, khari ca 8 / 2 / 39: zcutvaM catvaM ca 440,55 442. kA0 dvivacanamanabhyAsasyaika0 3 / 3 / 1 dvivacanAdhikAraH sAmyam pA0 ekAco dve prathamasya 6 / 1 / 1 dvivacanAdhikAra: sAmyam 443. kA0 dvivacanamanau 1 / 3 / 2 prakRtibhAva: lAghavam pA0 IdUded dvivacanaM pragRhyam, pluta- 1 / 1 / 11: pragRhyasaMjJA gauravam pragRhyA aci nityam 6 / 1 / 125 prakRtibhAvazca 444. kA.dviSipuSyatikRSi0 3 / 7 / 28 iDAgamaniSedha: lAghavam pA0 ekAca upadeze'nudAttAt 7 / 2 / 10 iDAgamaniSedhaH / lAghavam 445. kA0 dvestIyaH 2 / 6 / 17 tIyapratyayaH sAmyam pA0 dvestIyaH 5 / 2 / 54 tIyapratyayaH 446. kA0 dhAtuvibhaktivarjamarthavalliGgam 2 / 1 / 1 liGgasajJA laghusajJA pA0 arthavadadhAturapratyayaH prAtipadikam, 1 / 2 / 45, prAtipadikasaMjJA mahatI sajJA kRttaddhitasamAsAzca 447. kA0 dhAtoryazabdazcakrIyitam0 3 / 2 / 14 yapratyayaH, cekrIyita- sAmyam saMjJA ca pA0 dhAtorekAco halAdeH kriyA- 3 / 1 / 22 yaG pratyayaH samabhihAre yaG 448. kA0 dhAtorvA tumantAdicchatinaika0 3 / 2 / 4 san pratyayaH sAmyam pA0 dhAtoH karmaNa: samAnakartRkA- 3 / 17 san pratyayaH sAmyam dicchAyAM vA sAmyama sAmyam
Page #572
--------------------------------------------------------------------------
________________ 534 kAtantravyAkaraNam sAmyama gauravam sAmyam 449. kA0 dhAtozca hetau 3 / 2 / 10 in pratyayaH / / sAmyam kAritasaMjJA ca pA0 hetumati ca 3 / 1 / 26 Nic pratyayaH 450. kA0 dhAtostRzabdasyA''ra 211 / 68 Ar-Adeza: lAghavam pA0 Rto GisarvanAmasthAnayoH, 7 / 3 / 10. guNo raparatvaM uraNa raparaH, apatRntRcasvasR0 1 / 1151; dIrghAdazazca 6 / 4 / 11 451. kA0 dhAtvAdeH SaH saH 3 / 8 / 24 sakArAdeza: sAmyam pA0 dhAtvAde: SaH saH 6 / 1 / 64 sakArAdeza: sAmyam 452. kA0 ghuTazca dhuTi 3 / 6 / 51 sicpratyayalopaH sAmyam pA0 jhalo jhali 8 / 2 / 26 sicpratyayalopaH sAmyam 453. kA0 dhuTAM tRtIyaH 2 / 3 / 60 vargIyatRtIyavarNAdeza: sAmyam pA0 jhalAM jaz jhazi 8 / 4 / 53 jaztvam sAmyam 454. kA0 dhuTAM tRtIyazcaturtheSu 3 / 8 / 8. tRtIyavarNAdezaH sAmyam pA0 jhalAM jaz jhazi 8 / 4 / 53 jaztvam 455. kA0 dhuTi bahutve tve 2 / 1 / 15. ekArAdezaH sAmyam pA0 bahuvacane jhalyet 7 / 3 / 102 ekArAdezaH sAmyam 456. kA0 dhuTi hanteH sArvadhAtuke 3 / 4 / 46 nalopaH sAmyam pA0 anudAttopadezavanati- 6 / 4 / 37 nalopaH sAmyam tanotyAdInAm 457. kA0dhuTsvarAd ghuTi nuH / 2 / 11 nu-Agama: lAghavam pA0 napuMsakasya jhalacaH 71 / 72 numAgamaH gauravam 458. kA0 dhuvyaJjanamanantaHsthAnunAsikam 2 / 1 / 13 dhuTa saMjJA kRtrimasAmyam pA0 sajJAsUtrAbhAvaH, jhalapratyA dhuTa saMjJA kRtrimasAmyam hArasya vyavahAro dRzyate / 459. kA0 ghUmINAtyoH 3 / 6 / 24 nakArAgamaH pA0 dhRprIornug vaktavyaH (7 / 3 / 37 kA0 vR0) nugAgamaH sAmyam 460. kA0 dhmo ghamaH 3 / 6 / 72 dhama-Adeza: arthalAghavam pA0 pAghrAdhmAsthAmnAdANadRzyati0 7 / 3 / 78 dhama-AdezaH sUtralAghavam 461. kAna kavatecakrIyite 3 / 3 / 14 cavadezaniSedhaH sAmyam pA0 na kavateryaGi 7 / 4 / 63 cavargAdezaniSedhaH sAmyam sAmyam
Page #573
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTam-2 535 lAghavam gauravam gauravam 462. kA0 na NakArAnubandhacekrIyitayoH 3 / 5 / 7 guNaniSedha: sAmyam pA0 kGiti ca 1 / 15 guNaniSedhaH sAmyam 463. kA0 nadAdyancibAhvayansyantR0 2 / 4 / 50 IpratyayaH pA0 Rnnebhyo GIp, TiDDhANaJ0 4 / 1 / 5-73 GIp-GIS-DIn 464. kA0 nadyA ai-AsAsAm 2 / 1 / 45 'ai-Asa-Asa- lAghavam Am' AdezA: pA0 ApanadyAH, vRddhireci, aka: 7 / 3 / 112; ADAgamo savaNe dIrghaH 61 / 88,101 vRddhirdIrghazca 465. kAna nabadarAH saMyogAdayo'ye 3 / 3 / 3 dvivacananiSedha: sAmyama pA0 nandrA: saMyogAdaya: bakArasyAyaM 6|1|3-vaa.suu. dvirvacananiSedhaH sAmyam pratiSedho vaktavyaH 466. kAna nAmi dIrgham 2 / 3 / 27 dIrghaniSedhaH sAmyama pA0 na tisa catasa 6 / 4 / 4 dIrghaniSedhaH sAmyam 467. kAna niSThAdiSu 2 / 4 / 42 SaSThIniSedhaH lAghavam pA0 na lokAvyayaniSThAkhalarthatanAm 2 / 3 / 69 SaSThIniSadha: gauravam 468. kAna pAdAdau 2 / 3 / 4 vasnasAdhAdezaniSedha: sAmyam pA0 anudAttaM sarvamapAdAdau vasnasAdhAdezaniSedhaH sAmyam 469. kA0 napuMsakAt syamolopo0 / / 6 si-ampratyayalopaH sAmyam pA0 svamornapuMsakAt 7 / 1 / 23 su-amapratyayalopaH sAmyam 470. kA0 namaHsvastisvAhAsvadhA0 2 / 4 / 26 caturthIvibhaktiH sAmyam pA0 nama:svastisvAhAsvadhAlaM- 2 / 3 / 16 caturthIvibhaktiH sAmyam vaSaDyogAcca 471. kAna mAmAsmayoge 3 / 8 / 21 aDAgamAdyabhAvaH / sAmyam ____ pA0 na mAyoge 6 / 4 / 74 aDAgamAdyabhAva: sAmyam 472. kA0 na yvoH padAdyovRddhirAgamaH 2 / 6 / 50 vRddhyAdezaniSedho vRddhyAgamazca pA0 na yvAbhyAM padAntAbhyAM pUrvI tu07|3|3 aijAgama: 473. kA0 nalopazca 3 / 6 / 46 nalopaH lAghavam pA0 aniditAM hala upadhAyAH 6 / 4 / 24,37 nalopa: viGati, anudAttopadeza0 474. kA0 na vAthyoraguNe ca 3 / 4 / 6 samprasAraNaniSedhaH lAghavam pA0 vibhASA zveH, veJaH 6 / 1 / 30.40 samprasAraNaniSedhaH gauravam 475. kA0 na visarjanIyalope punaH sandhiH 1 / 5 / 16 sandhyabhAvaniyamaH sAmyam lAghavam gauravam gauravam
Page #574
--------------------------------------------------------------------------
________________ 536 kAtantravyAkaraNam pA0 pUrvatrAsiddham 8 / 3 / 19 asiddhavidhiH sAmyam 476. kAna vyaJjane svarAH sanyeyAH 1 / 2 / 18 sandhyabhAvaniyamaH mandamati bodhanam sAmyam pA0 niyamasUtrAbhAva: "iko yaNaci'' (6 / 1 / 17) ityatra acpadasya pAThAt / 477. kAna vyayate: parokSAyAm 3 / 4 / 20 AkArAdezaniSedhaH sAmyam pA0 na vyo liTi 6 / 1 / 46 AkArAdezaniSedhaH sAmyam 478. kA0 nazabdAcca vikaraNAt 3 / 6 / 2 nalopa: pA0 znAnnalopa: 6 / 4 / 23 nalopaH sAmyam 479. kAna zasadadavAdiguNinAm 3 / 4 / 53 etvAbhyAsalopaniSedha: sAmyam pA0 na zasadadavAdiguNAnAm 6 / 4 / 126 etvAbhyAsalopaniSedhaH sAmyam 480. kAna zAsvRdanubanyAnAm 3 / 5 / 45 hrasvaniSedha: sAmyam pA0 nAglopizAsvRditAm 7 / 4 / 2 hrasvaniSedhaH sAmyam 481. kAna samprasAraNe 3 / 4 / 17 samprasAraNaniSedhaH / sAmyam pA0 na samprasAraNe 6 / 1 / 37 samprasAraNaniSedhaH sAmyam 482. kAna sambuddhau 2 / 3 / 57 nalopaniSedhaH sAmyam pA0 na DisambuddhyoH 8 / 2 / 8 nalopaniSedhaH sAmyam 483. kA0 na saMyogAntAvaluptavacca 2 / 3 / 58 aluptavadbhAva: sAmyam pA0 pUrvatrAsiddham, saMyogAntasya 8|2|1:23.2asiddhtvm sAmyam lopaH, nalopa: supsvarasaMjJA tuvidhiSu kRti 484. kAna sakhiSTAdAvagniH 2 / 2 / 1 agnivadbhAvaniSedhaH sAmyam pA0 zeSo ghyasakhi 1 / 4 / 7 ghisaMjJAniSedhaH sAmyam 485. kA0 nastu kvacit 2 / 6 / 45 nalopa: sAmyam pA0 dityadityAdityapatyuttarapadANNya: 4 / 1 / 85 Tilopa: sAmyam 486. kA0 nasya tatpuruSe lopyaH 2 / 5 / 22 nakAralopaH sAmyam pA0 nalopo natraH 6 / 3 / 73 nakAralopaH 487. kA0 naherdhaH 3 / 6 / 58 dhakArAdezaH sAmyam pA0 naho dhaH 8 / 2 / 34 dhakArAdeza: sAmyam 488. kA0 nA z2yAdeH 3 / 2 / 38 nA-vikaraNa: sAmyam pA0 vyAdibhya: znA 3 / 181 nA-vikaraNa: sAmyama 489. kA0 nAntasya copadhAyAH 2 / 2 / 16 sAmyam pA0 nopadhAyAH 6 / 4 / 7 dIrghAdeza:. sAmyama DIETETELLITEIT MITTEDE sAmyam
Page #575
--------------------------------------------------------------------------
________________ gauravam pariziSTam-2 537 490. kA0 nAnyat sArvanAmikam 2!1 / 33 sarvanAmakAryaniSedhaH sAmyam pA0 dvandve ca 1 / 1 / 31 sarvanAmasaMjJAniSedhaH sAmyam 491. kA0 nAmikaraparaHpratyayavikArAgama0 2 / 4 / 47 SakArAdaza: lAghavam pA0 iNkoH , nuvisarjanIya0, 8 / 3 / 57- SakArAdeza: gauravam AdezapratyayayoH 492. kA0 nAminaH svare 2 / 2 / 12 nu-AgamaH lAghavam pA0 iko'ci num vibhakto 7 / 1 / 73 numAgamaH gauravam 493. kA0 nAminazcopadhAyA laghoH 3 / 5 / 2 guNAdeza: sAmyam pA0 pugantalaghUpadhasya ca 7 / 3 / 86 guNAdeza: sAmyam 494. kA0 nAmino vorakurcharorvyaJjane 3 / 8 / 14 dIrghAdeza: sAmyama pAla vorupadhAyA dIrgha ika: 8 / 2 / 76 dIrghAdeza: sAmyam 495. kA0 nAmiparo ram 1 / 5 / 12 rakArAdezaH pA0 sasajuSA ru: 8 / 2 / 66 rutvam lAghavam 496. kA0 nAmivyaJjanAntAdAyerAdeH 3 / 6 / 42 AkAralopa: sAmyam pA0 kartuH kyaG salopazca / / 3 / 1 / 11 AkAralApa: sAmyam 497. kA0 nAmna AtmecchAyAM yin 3 / 2 / 5 / yin pratyayaH sAmyam pA0 supa Atmana: kyac 3 / 18 kyac pratyayaH / sAmyama 498. kA0 nAmnAM samAso yuktArthaH 2 / 5 / 1 samAsasajJA sAmyam pA0 prAk kaDArAt samAsaH 2 / 1 / 3 samAsAdhikAraH sAmyama 499. kA0 nAmni prayujyamAne'pi prathamaH 3 / 1 / 5 prathamapuruSavyavahAraH sAmyam pA0 zeSe prathamaH 1 / 4 / 108 prathamapuruSavyavahAra: sAmyam 500. kA0 nAmyantayordhAtuvikaraNayorguNaH 3 / 5 / 1 guNAdeza: sAmyama pA0 sArvadhAtukArdhadhAtukayoH 7 / 3 / 84 guNAdeza: sAmyam 501. kA0 nAmyantAd dhAtorAzIradyatanI0 3 / 8 / 22 DhakArAdeza: sAmyam pA0 iNaH SIdhvaMluliTAM dho'GgAn 8 / 3 / 78 DhakArAdeza: 502. kA0 nAmyantAnAM yaNAyiyinnAzI0 3 / 4 / 65 dIdizaH lAghavam pA0 akRtsArvadhAtukayArdIrghaH cvau c7|4|25, 26 dIrghAdaza: gauravam 503. kA0 nAmyantAnAmaniTAm 3 / / 17 guNaniSedhaH sAmyam pA0 iko jhal 1. guNaniSadhaH sAmyam 504. kA0 nAmyAdergurumato'nRcchaH 3 / 2 / 19 Am pratyayaH sAmyam pA0 ijAdeca gurumato'nRccha. 3 / 1 / 36 Am pratyaya: sAmyama sAmyam
Page #576
--------------------------------------------------------------------------
________________ 538 kAtantravyAkaraNam gauravam 505. kA0 nAvastArye viSAd vadhye tulyaa02|6|9 yapratyayaH lAghavam pA0 novayodharmaviSamUla0 --- tatra sAdhuH 4 / 4 / 11-18 yapratyayaH 506. kA nijivijiviSAM guNaH 3 / 3 / 23 guNAdeza: sAmyam sArvadhAtuke pA0 nijAM trayANAM guNaH zlau 7 / 4 / 75 guNAdeza: sAmyam 507. kA0 nityaM zatAdeH 2 / 6 / 22 tamaT pratyayaH lAghavam pA0 tasya pUraNe DaTa, nityaM / 2 / 48. DaT pratyayaH gauravam zatAdimAsArddha0 tamaTa-Agamazca 508. kA0 nimittAt pratyayavikArA- 3 / 8 / 26 SakArAdezaH sAmyama gamasthaH saH pA0 AdezapratyayayoH 8 / 3 / 49 SakArAdezaH sAmyam 509. kA0 niyo DirAm 2 / 1 / 77 AmAdeza: sAmyam pA0 DerAm nadyAmnIbhyaH 7 / 3 / 116 AmAdeza: sAmyam 510. kA0 nirdhAraNe ca 2 / 4 / 36 SaSThIsaptamIvibhattayo sAmyam ____ pA0 yatazca nirdhAraNam 2 / 3 / 41 SaSThIsaptamIvibhattayau sAmyam 511. kA0 nuH SvAdeH 3 / 2 / 34 nu-pratyayA sAmyam vikaraNasaMjJA ca pA0 SvAdibhyaH znuH 311 / 73 znuvikaraNa: sAmyam 512. kA0 nR vA 2 / 3 / 28 dIdiza: sAmyama pA0 nR ca 6 / 4 / 6 dIrghAdeza: sAmyama 513. kA0 neTi rdherprokssaayaam| 3 / 5 / 33 nakArAgamaniSedhaH sAmyam pA0 neTyaliTi radheH 7 / 1 / 62 nakArAgamaniSedhaH sAmyam 514. kA0 no'ntazcachayoH zakAramanusvAra 0 1 / 4 / 8 anusvArapUrvaka- lAghavam zakArAdazaH pA0 nazchavyaprazAn,atrAnunAsika:0 . 8|3|7.2.4.rutvaady gauravam anunAsikAt0,kharavasAnayo, 15.34: AdazA: visarjanIyasya saH. stoH 4 / 40 cunA cuH 515. kA0 norvakAro vikaraNasya 3 / 4 / 60 vakArAdeza: gauravam pA0 huznuvoH sArvadhAtuke 6 / 4 / 87 vakArAdeza: 516. kA0 norvikaraNasya 3 / 4 / 6 uvAdezaH gauravam lAghavam
Page #577
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTam -2 539 gauravam nirodha gauravam pAla aci znudhAtudhruvAM vAriyaDuvaGo 6 / 4 / 77 uvaGAdeza: lAghavam 517. kA0 nozca vikaraNAdasaMyogAt 3 / 4 / 34 hilopa: lAghavam pA0 utazca pratyayAdasaMyogapUrvAt 6 / 4 / 106 hilopaH 518. kA0paH piba: 3 / 6 / 70 pibAdezaH arthalAghavam pAla pAghrAdhmAsthAmnAdANadRzyati0 7 / 3 / 78 pibAdeza: sUtralAghavam 519. kA07 pa ityupadhmAnIyaH 1 / 1 / 18 upadhmAnIyasaMjJA utkarSaH pA0 saMjJAsUtrAbhAvaH, 8 / 3 / 37 upadhmAnIyavidhAnam apakarSaH "kupvo 5 ka 5 pau ca 520. kA0 pacivacisiciracimucezcAt 3 / 7 / 18 iDAgamaniSedhaH lAghavam pA0 ekAca upadeze'nudAttAt / 2 / 10 iDAgamaniSedhaH / 521. kA0 paJcamI 3 / 1 / 26 paJcasiMjJA anvarthatA pA0 sajJAsUtrAbhAvaH,"loTa ca (3 / 3 / 162) ityAdau loTlakAravyavahAra: kRtrimatA 522. kA0 paJcame paJcamAMstRtIyAnavA 1 / 4 / 2 paJcamatRtIyavarNAdeza: lAghavam pA0 yaro'nunAsike'nunAsiko vA 8 / 4 / 45 anunAsikavidhiH gauravam 5 23. kA0 paJcamyanumatau 3 / 1 / 18 paJcamIvibhaktividhAnam anvarthatA pA0 majJAsUtrAbhAvaH,"loTa ca'' ityAdI loTalakAravyavahAraH kRtrimatA 524. kA0 paJcamyAstas 2 / 6 / 28 taspratyayaH lAghavam pAla paJcamyAstasila 53 / 7 tasila pratyayaH goravam 525. kA0 paJcAdau ghuT 2 / 1 / 3 ghuTa saJjJA lAghavam pA0 zi sarvanAmasthAnam. 111142. sarvanAmasthAnasaMjJA gauravam muDanapuMsakasya 526. kA0 patirasamAse 2 / 2 / 2 agnisaMjJA anvarthatA pA0 pati: samAsa eva 1 / 4 / 8 ghisaMjJA kRtrimatA 527. kA0 pateH paptiH 3 / 6 / 16 papti-AdezaH lAghavam pA0 pataH pum 7 / 4 / 11 pumAgamaH gauravam 528. kA0 padAnte dhuTAM prathamaH 381 vargIyaprathamavarNAdazaH sAmyam pA0 yaga'nunAsike'nunAmiko vA. 8 / 4 / 4'.. anunAsiko sAmyam jhalAM jazo'nte 2 / 30 jaztvaM ca 521. kA0 pade tulyAdhikaraNe vijJeyaH 2 / 5 / ' karmadhArayasaMjJA sAmyam karmadhArayaH pA. tatpuruSaH samAnAdhikaraNA: / / 2 / 4 karmadhArayasaMjJA sAmyam kamadhAgya: 43
Page #578
--------------------------------------------------------------------------
________________ 540 kAtantravyAkaraNam gauravam gauravam sAmyama sAmyama 530. kA0 panthimanthyabhukSINAM sau 2 / 2 / 35 AkArAdeza: lAghavam pA0 pathimathyabhukSAmAt, ito't 7 / 1 / 85. 'A-a-ntha' sarvanAmasthAne, tho nthaH 86, 87 AdezA: 531. kA0 paphayorupadhmAnIyaM na vA 155 upadhmAnIyAdeza: spaSTatA pA0 kupvAH 5 ka 5 pau ca 8 / 3 / 37 upadhmAnIyAdeza: durUhatA 532. kA0 pararUpaM takAro lacaTavargeSu 1 / 4 / 5 pararUpam lAghavam pA0 stoH cunA zcuH, STunA TuH, torli 8 / 4 / 40, zcutvaM TutvaM 41,60 parasavarNAdezazca 533. kA0 (nava) parANyAtmane 3 / 1 / 2 AtmanepadasaMjJA pA0 taGAnAvAtmanepadam 1 / 4 / 100 AtmanepadasaMjJA 534. kA0 parokSA 3 / 1 / 13 parokSAvibhaktividhAnam anvarthatA pA0 sajJAsUtrAbhAvaH, "parokSe liTa' (3 / 2 / 115) ityAdau liTlakAravyavahAra: kRtrimatA 535. kA0 parokSA 3 / 1 / 29 parokSAsaMjJA anvarthatA pA0 sajJAsUtrAbhAvaH, "parokSe liTa' (3 / 2 / 115) ityAdau liTlakAravyavahAra: kRtrimatA 536. kA0 parokSAyAM ca 3 / 5 / 20 guNaniSedhaH anvarthatA pA0 asaMyogAlliTa kit, kGiti ca 1 / 2 / 5:1 / 5 kitvaM guNaniSedhazca kRtrimatA 537. kA0 parokSAyAmaguNe 3 / 6 / 14 guNAdeza: pA0 jAgro'viciNNalGitsu 7 / 3 / 85 guNAdeza: 538. kA0 parokSAyAmabhyAsasyobhayeSAm 3 / 4 / 4 samprasAraNam sAmyam pA0 liTyabhyAsasyobhayeSAm 6 / 1 / 17 samprasAraNam sAmyam 539. kA parokSAyAmindhizranthi0 3 / 6 / 3 anuSaGgalopa: sAmyam pA0 aniditAM hala upadhAyAH kGiti 6 / 4 / 24 anuSaGgalopa: sAmyam 540. kA0 paro dIrghaH 1116 dIrghasajJA lAghavam pA0 UkAlo'jjhasvadIrghaplutaH 1 / 2 / 27 dIrghasajJA / 541. kA0 paryapAyoge paJcamI 2 / 4 / 20 paJcAvibhaktiH lAghavam pA0 paJcamyapAGparibhiH 2 / 3 / 10 paJcamIvibhaktiH 542. kA. paatelo'ntH 3 / 6 / 23 lakArAgamaH pA0 lugAgamastu tasya vaktavya: (kA. vR0 7 / 3 / 37) lugAgama: 543. kA0 pAt padaM samAsAntaH 2 / 2 / 72 pada -Adeza: sAmyam pAH pAda: pat 6 / 4 / 130 pad -Adeza: sAmyam 544. kA0 puMvad bhASitapuMskAnUGapUraNyAdiSu 0 2 / 0 / 18 puMvadabhAva sAmyam sAmyam sAmyam gauravam goravam lAghavam gauravam
Page #579
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTam-2 541 gauravam pA0 striyAH puMvad bhaassitpuNskaadnuu06|3|34 puMvadbhAva: sAmyam 545. kA0 puMso'nzabdalopaH 2 / 2 / 40 an-lopaH sAmyam pA0 nazcApadAntasya jhali 8 / 3 / 24 anusvAra: sAmyam 546. kA0 puruSe tu vibhASayA 2 / 5 / 26 kA-Adeza: sAmyam ___ pA0 vibhASA puruSe 6 / 3 / 106 kA-Adeza: sAmyam 547. kA0 puSAdidyutAchlakArAnubanyArti0 3 / 2 / 28 aN pratyayaH lAghavam pA0 puSAdidyutAyladitaH parasmaipadeSu 3 / 1 / 55 cleraGAdezaH 548. kA0 pUrvaM vAcyaM bhaved yasya so'vyyii02|5|14 avyayIbhAvasaMjJA sAmyam pA0 avyayIbhAvaH 2 / 1 / 5 avyayIbhAvAdhikAraH sAmyam 549. kA0 pUrvaparayorarthopalabdhau padam 1 / 1 / 20 padasaJjJA anvarthatA pA0 suptiGantaM padam 1 / 4 / 14 padasajJA kRtrimatA 550. kA0 pUrvavat sanantAt 3 / 2146 pUrvavat padam sAmyam pA0 pUrvavat sanaH . 1 / 3 / 62 pUrvavat padam sAmyam 551. kA0 pUrvo'bhyAsaH 3 / 3 / 4 abhyAsasaMjJA sAmyam pA0 pUrvo'bhyAsaH 6 / 1 / 4 abhyAsasaMjJA lAghavam 552. kA0 pUrvo hrasvaH 1!115 hrasvasaMjJA lAghavam pA0 UkAlo'jjhasvadIrghaplutaH / 1 / 2 / 27 hrasvasaMjJA gauravam 553. kA0 pyAyaH piH parokSAyAm 3 / 4 / 11 pi-Adeza: sAmyam pA0 pyAya: pI: 6 / 1 / 28 pI-Adeza: sAmyam 554. kA0 prakAravacane tu thaa| 2 / 6 / 38 thA-pratyayaH sAmyam pA0 prakAravacane thAl 5 / 3 / 23 thAl pratyayaH sAmyam 555. kA0 prakRtizca svarAntasya 2 / 5 / 3 prakRtibhAvaH utkarSaH pA0 varNAzraye nAsti pratyayalopalakSaNam (pari0 ze02) pratyayalopalakSaNaniSedhaH apakarSaH 556. kA0 pracchAdInAM parokSAyAm 3 / 4 / 19 samprasAraNaniSedhaH sAmyam pA0 liTyabhyAsasyobhayeSAm 6 / 1 / 17 samprasAraNam sAmyam 557. kA0 pracchezchAt 3 / 7 / 19 iDAgamaniSedhaH arthalAghavam pA0 ekAca upadeze'nudAttAt / 7 / 2 / 10 iDAgamaniSedhaH sUtralAghavam 558. kA0 pratyayaH paraH 3 / 2 / 1 pratyayavidhAne niyamaH sAmyam pA0 pratyayaH, parazca 3 / 1 / 1,2 pratyayavidhAne niyama: sAmyam 559. kA0 prathamA vibhaktirliGgArthavacane 2 / 4 / 17 prathamAvibhaktiH sAmyam pA0 prAtipadikArthaliGgaparimANa- 2 / 3 / 46 prathamAvibhaktiH sAmyam vacanamAtra prathamA
Page #580
--------------------------------------------------------------------------
________________ 542 kAtantravyAkaraNam gauravam 560. kA prayogatazca 3 / 1 / 17 ziSTavyavahArAnusAraM saMkSepa: vibhaktiprayoga: pA0 yAvat purAnipAtayorlaT-liG 3 / 3 / 4-9 SaT sUtrANi vistara: cordhvamauhartike 561 kA0 pvAdInAM hrasvaH 3 / 6 / 83 hRmvAdeza: sAmyam pA0 pvAdInAM hrasvaH 7 / 3 / 80 hrasvAdeza: sAmyam 562. kA0 bahuvacanamamI 1 / 3 / 3 prakRtibhAva: lAghavam pA0 adaso mAt, plutapragRhyA 1!1 / 12 pragRhyasaMjJA, aci nityam 6 / 1 / 12, prakRtibhAvazca 563. kA0 bahuvrIhI 2 / 1 / 3, sarvanAmakAryAbhAvaH / / sAmyam pA0 na bahavIho 1 / 1 / 29 sarvanAmasaMjJAbhAva: sAmyam 564. kA0 bAhvAdezca vidhIyate 2 / 6 / 6 iN pratyayaH sAmyam pA0 bAhvAdibhyazca 4 / 1 / 96 iJ pratyaya: sAmyam 565. kA0 bruva ID vacanAdiH 3 / 6 / 88 IT-AgamaH sAmyam pA0 bruva ITa 7 / 3 / 93 ITa-AgamaH sAmyam 566. kA0 bruvo vaciH 3 / 4 / 88 vaci-Adeza: sAmyam pA0 bravo vaci: 2 / 4 / 73 vaci-Adeza: sAmyama 567. kA0 bhavateraH 3 / 3 / 22 akArAdeza: mAmyam pA0 bhavatera: 7 / 4 / 73 akArAdezaH sAmyama 568. kA0 bhavato vAderutvaM saMbuddhau 2 / 2 / 63 ukArAdezaH aucityam pA0 sUtrAbhAva: 569. kA bhaviSyati bhaviSyantyAzI:- 3 / 115 bhaviSyantApranivi panividhAnam vastanyaH pA0 lUTa zeSe ca,AziSi liGlATo. 3 / 2 / 13. laTa-Adi anadyatane luTa 173.15 570. kA0 bhAvakarmaNozca 220 ic pratyayaH sAmyAma pA0 ciNa bhAvakarmaNAH 3 / 1 / 66 ciNa pratyaya: sAmyam 571. kA0 bhASitapuMskaM puMvadAyau 3 / 6 / 61 paMvadabhAvaH lAghavam pA0 kyaGmAninoca 6 / 3 / 26 paMvadabhAva: gaugvam 72. kA0 bhASitapuMskaM puMvad vA 2 / 2 / 14 paMvadabhAva: utkarSa: pA0 tRtIyAdiSu bhASitamkaM 7 / 1 / 74 paMvadabhAva: apakarSa: puMvada gAlavasya
Page #581
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTam-2 543 sAmyam 573. kA0 bhisais vA 2 / 1 / 18 ais-AdazaH sAmyam pA0 ato bhisa ais 7 / 119 ais-Adeza: sAmyama 574. kA0 bhIhIbhRhuvAM tivacca 3 / 2!21 AmpratyayaH, tivat kAryaM ca pA0 bhIhIbhRhuvAM zluvacca 3 / 1 / 39 AmpratyayaH, sAmyam zluvat kArya ca 575. kA0 bhuvaH sijluki 3 / 5 / 13 guNAniSedhaH sAmyam pA0 bhUsuvostiGi 7 / 3 / 88 guNAniSedhaH sAmyam 576. kA0 bhuvaH sijluki 3 / 7 / 34 iDAgamaniSedhaH arthalAghavam pA0 ekAca upadeze'nudAttAt 7 / 2 / 10 iDAgamaniSedhaH sUtralAghavam 577. kA0 bhuvo vo'ntaH parokSAdyatanyoH 3 / 4 / 61 vakArAdezaH lAghavam pA0 bhuvo vug luGliToH 6 / 4 / 88. vugAgamaH gauravam 578. kA0 bhUtakaraNavatyazca 3 / 1 / 14 hastanyAdivibhakti- anvarthatA vidhAnam pA0 anadyatane laG, luGa, liG- 3 / 2 / 11. laG-luG- kRtrimatA nimitta luG kriyAtipattau 110:3|139lnglkaaraa: 579. kA0 bhUravarSAbhUrapunarbhUH 2 / 2 / 58 uv-Adeza: lAghavam pA0 aci znudhAtudhruvAM voriyaGavaGau 6 / 4 / 77 uv-Adeza: gauravam 580. kA0 bhRgvatryaGgirasakutsavasiSTha0 2 / 47 apatyapratyayasya luk sAmyam pA0 atribhRgukutsavasiSThagotamAGgi- 2 / 4 / 65 ipratyayasya luk sAmyam robhyazca 581. kA0 bhRjaH svarAt svare dviH 3 / 8 / 10 jakArasya dvitvam vaiziSTyam pA0 vidhisUtrAbhAvaH 582. kA. bhRjAdInAM SaH 3 / 6 / 59 SakArAdezaH sAmyam pA0 zcabhrasjasRjamRjayajarAja- 8 / 2 / 36 SakArAdezaH sAmyam bhrAjacchazAM Sa: 583. kA0 bhRGhAGmAGAmit 3 / 3 / 24 ikArAdeza: sAmyama pA0 bhRJAmit 7 / 4 / 76 ikArAdezaH sAmyama 584. kA0 bhyasabhyam 2 / 3 / 15 abhyamAdeza: sAmyam pA0 bhyaso'bhyam 7 / 1 / 30 abhyamAdeza: . sAmyama 58.. kA0 bhrUrdhAtuvat 2 / 260 dhAtuvadbhAva: gauravam
Page #582
--------------------------------------------------------------------------
________________ 544 kAtantravyAkaraNam gauravam pA0 aci znudhAtudhruvAM 6 / 4 / 77 uvaGAdeza: lAghavam voriyaDuvaGo 586. kA0 manoranusvAro ghuTi 2 / 4 / 44 anusvArAdezaH sAmyam pA0 nazcApadAntasya jhali 8 / 3 / 24 anusvArAdezaH sAmyam 587. kA0 manyakarmaNi cAnAdare' prANini 2 / 4 / 25 dvitIyAcaturthIvibhaktyau sAmyam ___pA0 manyakarmaNyanAdare vibhASA'prANiSu 2 / 3 / 17 dvitIyAcaturthIvibhaktyau sAmyam 588. kA0 majo mArjiH 3 / 8 / 23 mArjirAdeza: lAghavama pA0 mRjervRddhiH, uraNa rapara: 7 / 2 / 114 vRddhi:,raparatvam 1 / 1151 589. kA0 masjinazodhuTi 35 / 31 nakArAgama: lAghavam pA0 masjinazojhali 7 / 1 / 60 numAgamaH gauravam 590. kA0 mAnubandhAnAM hrasvaH 3 / 4 / 64 upadhAhrasva: sAmyam pA0 mitAM hrasvaH 6 / 4 / 92 upadhAhrasva: sAmyam 591. kA0 mAnvadhadAnzAnbhyo 3 / 2 / 3 sanpratyayo'bhyAse- sAmyam dIrghazcAbhyAsasya kAradIrghazca pA0 mAnvadhadAnzAnbhyo 3 / 16 sanpratyayo'bhyAse- sAmyam dIrghazcAbhyAsasya kAradIrghazca 592. kA0 mAyoge'dyatanI 3 / 1 / 22 adyatanIvibhakti- anvarthatA vidhAnam pA0 sjnyaabhaavH| "mAGi luG' (3 / 3 / 175 )ityAdau luGlakAraprayogaH kRtrimatA 593. kA0 mAsmayoge hastanI ca 3 / 1 / 23 zastanI-adyatanI- anvarthatA vibhaktividhAnam pA0 saJjJAbhAva:, "smottare laG ca'' (3 / 3 / 176) ityAdau kRtrimatA laGlakAravyavahAraH 594. kA0 mideH 3/5/8 guNAdezaH sAmyam pA0 midargaNaH 7 / 3 / 82 sAmyama 595. kA0 mInAtiminotidIGAM / 3 / 4 / 21 AkArAdaza: . lAghavam guNavRddhisthAne pA0 mAnAtiminotirdAGa lyapi ca 6 / 1 / 50 AkArAdeza: gauravam 596. kA0 mucAderAgamo nakAra: svarAdani0 3 / 5 / 30 / nakArAgama: lAghavam pA0 za macAdInAm 7 / 1 / 79 numAgamaH 597. kA0 muhAdInAM vA 213 / 49 gakArAdaza: sAmyam ____ pA0 vA druhamuhaSNuhaSNihAm 8 / 2 / 23 sAmyam 598. kA0 mo'nusvAraM vyaJjane 1 / 4 / 1, anusvArAdezaH sAmyam gauravam
Page #583
--------------------------------------------------------------------------
________________ pA0 mAM'nusvAraH 599. kA 0 mno manaH pA0 pAghrAdhmAsthAmnAdANdRzyarti * 7 / 3 / 78 600. kA0 yaH karoti sa kartA pA0 svatantraH kartA 2 / 4 / 14 1 / 4 / 54 2 / 4 / 11 603. kA0 yaccArcitaM dvayoH vaktavyam' 604. kA 0 yaNAziSorye adhikaraNasaMjJA 1 / 4 / 45 adhikaraNasaMjJA 601. kA0 ya AdhArastadadhikaraNam pA0 AdhAro'dhikaraNam 602. kA0 ya ivarNasyAsaMyogapUrvasyA0 3|4|57 yakArAdezaH yakArAdezaH pA0 eranekAco'saMyogapUrvasya 6 / 4 / 82 2 / 5 / 13 pUrvanipAta: pA` 'abhyarhitaM ca pUrva nipatatIti 2 / 2 / 34 - vA0 pUrvanipAtaH pA0 gziyaglikSu 605. kA 0 yaNAziSoyeM pA0 RdRzo'Gi guNa: 606. kA0 yaN ca prakIrtitaH pA0 varNadRDhAdibhyaH SyaJ ca, guNavacanabrAhmaNA 607. ka : 0 yato'paiti bhayamAdatte vA tsu 609. kA 0 pariziSTam - 2 tadapAdAnam dhruvamapAye'pAdAnam bhuvaH prabhavaH 608. kA 0 yat kriyate tat karma pA pAra karturIpsitatamaM karma adhizIsthAsAM karma yadugavAditaH pAra ugavAdibhyAM yat khalayavamASatitna 610. kA 0 yanyokArasya ( pAra Ata: zyani 611. kA 0 yabhirabhilabherbhAt 8 / 3 / 23 anusvArAdezaH sAmyam 3 / 6 / 74 mana-AdezaH arthalAghavam mana-AdezaH kartA-saMjJA kartA-saMjJA 3 / 4 / 74 ikArAgamaH 7 / 4 / 28 riGAdezaH 1 / 4 / 24-31 apAdAnasaMjJA 2 / 4 / 13 karmasaMjJA 1 / 4 / 49 karmasaMjJA 52,46 2 / 6 / 11 yat pratyayaH 5 / 1 / 2-7 yat pratyaya: 3 / 6 / 36 7 / 3 / 71 27/28 545 gauravam lAghavam 3 / 6 / 13 guNAdezaH sAmyam 7 / 4 / 16 guNAdezaH sAmyam 2 / 6 / 14 lAghavam yaN-ta-tvapratyayAH 5 / 1 / 123, SyaJ-tal-tapratyayAH gauravam 124 2 / 4 / 8 apAdAnasaMjJA oMkAralopaH okAralopaH iDAgamaniSedhaH sUtralAghavam sAmyam sAmyam sAmyam sAmyam utkarSaH apakarSaH utkarSaH lAghavam gauravam lAghavam gauravam lAghavam gauravam sAmyam sAmyam arthalAghavam
Page #584
--------------------------------------------------------------------------
________________ 546 kAtantravyAkaraNam gauravam lAghavam gauravam pA0 ekAca upadeze'nudAttAt 7 / 2 / 10 iDAgamaniSedhaH sUtralAghavam 612. kA0 yamiraminamigamermAt 3 / 7 / 26 iDAgamaniSedhaH arthalAghavam pA0 ekAca upadeze'nudAttAt 7 / 2 / 10 iDAgamaniSedhaH sUtralAghavam 613. kA0 yamiraminamyAdantAnAM sirantazca 3 / 7 / 10 iTa-sakArAgamo sAmyam pA0 yamaramanamAtAM sak ca 7 / 2 / 73 'iT-sak' Agamau sAmyam 614. kA0 yasmai ditsA rocate tat 2 / 4 / 10 sampradAnasaMjJA lAghavam sampradAnam pA0 karmaNA yamabhipreti sa 1|4|32-37smprdaansNjnyaa sampradAnam-anupratigRNazca 39-41 615. kA0 yasyAnani 3 / 6 / 48 yakAralopaH pA0 yasya hala:, kyasya vibhASA 6 / 4 / 49.50 yakAralopaH 616. kA0 yasyApatyapratyayasyAsvarapUrvasya 0 3 / 6 / 45 yapratyayalopa: lAghavam pA0 sUryatiSyAgastya0 ------- 6 / 4 / 149, yapratyayalopa: lAghavam kyacyozca 152 617. kA0 yAkArau svIkRtau hrasvau kvacit / 5 / 27 hrasvAdeza: * lAghavam pA0 DyApoH saMjJA0,tve ca, 6 / 3 / 63- hrasvAdeza: iSTakezIkAmAlAnAm 618. kA0 yAmyusoriyamiyusau 3 / 6 / 65 iyam-iyusAdezau lAghavam pA0 ato yeyaH 7 / 2 / 80 iyAdezaH 619. kA0 yAzabdasya ca saptamyAH 3 / 6 / 64 ikArAdezaH lAghavam pA0 ato yeyaH 8 / 2180 620. kA yinyavarNasya 3 / 4 / 78 IkArAdezaH sAmyam pA0 kyaci ca 7 / 4 / 33 IkArAdezaH sAmyam 621. kA0 yugapadvacane paraH puruSANAm 3 / 1 / 4 paravartipuruSavidhAnam sAmyam pA0 kaDArA: karmadhAraye, 2 / 2 / 38 paravartipuruSavidhAnam sAmyam AkaDArAdekA saMjJA 1 / 4 / 1 622. kA0 yujirujiranjibhujibhajibhanji0 3 / 7 / 20 iDAgamaniSedhaH arthalAghavam pA0 ekAca upadeze'nudAttAt 72 / 10 iDAgamaniSedhaH sUtralAghavam 623. kA0 yujerasamAse nurpuTi 2 / 2 / 28 nu-Agama: sAmyam pA0 yujerasamAse 7 / 171 numAgamaH / sAmyam 624. kA0 yuvAvau dvivAciSu 2 / 37 yuva-AvAdezo sAmyam gauravam gauravam gauravam
Page #585
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTam -2 547 sAmyam pA0 yuvAvau dvivacane 7 / 2 / 92 yuva-AvAdezo sAmyam 625. kA0 yuSmadasmadoH padaM padAt0 2 / 3 / 1 vasnasAdezo sAmyam pA0 bahuvacanasya vasnasau 8 / 1 / 20 vasnasAdezo sAmyam 626. kA0 yuSmadi madhyamaH 3 / 1 / 6 madhyamapuruSavidhAnam sAmyam pA0 yuSmadyupapade samAnAdhikaraNe 1 / 4 / 10, madhyamapuruSavidhAnam sAmyam sthAninyapi0 627. kA0 yUyaM vayaM jasi 2 / 3 / 11 yUyam-vayam'Adezau lAghavam pA0 yayavayo jasi, zeSe lApaH, 7 / 2 / 93. yUya-vayAdezo gauravam prathamayoram 90,1 / 28 adlopaH, amAdezazca 628. kA0 ye ca 3 / 4 / 37 ukAralApa: sAmyama pA0 ya ca 6 / 4 / 105 ukAralopaH sAmyam 629. kA0 yena kriyate tat karaNam / 2 / 4 / 12 karaNasaMjJA sAmyama pA0 sAdhakatamaM karaNam / 1 / 4 / 42 karaNasaMjJA 630. kA0 yo'nubanyo'prayogI 3 / 8 / 31 anubandhasaMjJA lAghavam pA0 upadeze'janunAsika it -.. 1 / 3 / 2-1 itsaMjJA lopazca gauravam tasya lopaH 631. kA. rathoretet 2 / 6 / 26 eta-it' Adezo / sAmyam pA0 eteto rathoH 5 / 3 / 4 'eta-it' Adezau / sAmyam 632. kA. radhijabhoH svare 3 / 5 / 32 nakArAgamaH lAghavam pA0 radhijabhoraci 7161 numAgamaH gauravam 663. kAraprakRtiranAmiparo'pi 1 / 5 / 14 rakArAdeza: utkarSaH pA0 aharAdInAM patyAdiSUpasaMkhyAnaM 8|2|70-vaa0rkaaraadesh: kartavyam 634. kA. rabhilabhoravikaraNaparokSayoH 3 / 5 / 34 nakArAgamaH lAghavam pA0 rabherazabliTo:, labhezca 7 / 1 / 63.64 numAgamaH 635. kA. ram RvarNaH 1 / 2 / 10 rakArAdeza: arthalAghavam pA0 iko yaNaci 6 / 177 yaNAdezaH zabdalAghavam 636. kA. razabda Rto laghorvyaJjanAdeH 3 / 2 / 13 rakArAdeza: sAmyam pA0 ra to halAderlaghoH 6 / 4 / 161 rakArAdezaH sAmyam 637. kA0 ravarNebhyo no NamanantyaH 2 / 4 / 48 NakArAdeza: lAghavam ___pA0 gSAbhyAM no Na:- -kSumnAdiSu ca 8 / 4 / 1 39 NakArAdezaH gauravam 638. kA0 rasakArayorvisRSTaH 3 / 8 / 2 visargAdaza: sAmyam utkarSaH gauravam
Page #586
--------------------------------------------------------------------------
________________ 548 kAtantravyAkaraNama pA0 kharavasAnayorvisarjanIyaH 8 / 3 / 15 visargAdeza: sAmyam 639. kA0 rAgAnakSatrayogAcca samUhAt0 2 / 6 / 7 aNpratyayaH lAghavam pA0 tena raktaM rAgAt,tena proktam, 4 / 2 / 2,3. aNpratyayaH gauravam tasyedam 24,37,59; 3125,53,74, 101,120 640. kA0 rAdhirudhiQdhikSudhibandhizudhi0 3 / 7 / 22 iDAgamaniSedhaH arthalAghavam pA0 ekAca upadeze'nudAttAt 7 / 2 / 10 iDAgamaniSedhaH sUtralAghavam 641. kA0 rishirushikushilishivishidishi03|7|27 iDAgamaniSedhaH arthalAghavam pA0 ekAca upadeze'nudAttAt 72 / 10 iDAgamaniSedhaH sUtralAghavam 642. kA0 rudavidamuSAM sani 3 / 5 / 16 guNaniSedhaH lAghavam pA0 rudavidamuSagrahisvapipraccha: 1 / 28 kidbhAvo guNa- gauravam saMzca, kGiti ca 1 / 115 niSedhazca 643. kA. rudAdibhyazca 3 / 6 / 91 IT Agama: sAmyam pA0 rudazca paJcabhyaH 7 / 3 / 98 ___ IT Agama: sAmyam 644. kA0 rudAdeH sArvadhAtuke 3 / 7 / 3 iDAgamaH pA0 rudAdibhya: sArvadhAtuke sAmyam 645. kA0 rudhAdervikaraNAntasya lopaH 3 / 4 / 39 akAralopa: sAmyama pA0 znasorallopaH 6 / 4 / 111 akAralopa: sAmyam 646. kA0 rUDhAnAM bhutve'striyaamptypr02|4|5 apatyapratyayaluk sAmyam pA0 te tadrAjA:--tadrAjasya bahuSu 4 / 1 / 174; apatyapratyayaluk sAmyam 5 / 3 / 115. 2 / 4 / 62 647. kA0 rephasorvisarjanIyaH 2 / 3 / 63 visargAdazaH . lAghavam pA0 sasajuSo ru:,kharavasAnayo0 8 / 2 / 66. ru-visargAdezo 3 / 15 648. kA0 raiH 2 / 3 / 15. AkArAdezaH sAmyam pA0 rAyo hali 7 / 2 / 8, AkArAdeza: sAmyam 649. kA0 ro re lopaM svarazca pUrvo dIrghaH 1 / 5 / 17 ralopo dIrghazca lAghavam pA0 ro ri, Dhalope pUrvasya 8 / 3 / 14. ralopo dIrghazca dAghoM'NaH 6 / 3 / 111 ___EEE 111. liliidulill it The E EEEEEEEEEEEEEEE sAmyam 7 / 276 iDAgama: tenaivA0 gauravam gauravam
Page #587
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTam-2 549 650. kA0 lam lavarNaH 1 / 2 / 11 lakArAdezaH arthalAghavam pA0 iko yaNaci 6 / 1 / 77 yaNAdezaH zabdalAghavam 651. kA0 liGgAntanakArasya 2 / 3 / 56 nakAralopaH sAmyam pA0 nalopaH prAtipadikAntasya 827 nakAralopa: sAmyam 652. kA0 luglope na pratyayakRtam 3 / 8 / 29 prakRtikAryAbhAvaH sAmyama pA0 na lumatA'Ggasya 1 / 1 / 63 prakRtikAryAbhAvaH sAmyam 653. kA luptopaghasya ca 3 / 6 / 29 ghakArAdeza: sAmyama pA0 ho hanteNinneSu 7 / 3 / 54 ghakArAdezaH sAmyam 654. kA0 le lam 1 / 4 / 11 lakArAdezaH sAmyam pA0 torli 8 / 4 / 60 lakArAdezaH sAmyam 655. kA0 lokopacArAd grahaNasiddhiH 1 / 1 / 23 lokavyavahArasamAdaraH sAmyam pA0 pRSodarAdIni yathopadiSTam 6 / 3 / 101 lokavyavahArasamAdaraH sAmyam 656. kA0 lopaH pibaterIccAbhyAsasya 3 / 5 / 46 upadhAlopa: IkArAdezazca sAmyam pA0 lopa: pibaterIccAbhyAsasya 7 / 4 / 4 upadhAlopa:IkArAdezazcasAmyam 657. kA0 lopaH saptamyAM jahAteH 3 / 4 / 46 nakAralopa: sAmyam pA0 anudAttopadezavanatitanotyAdInAma0 6 / 4 / 37 " " sAmyam 658. kA0 lope ca disyoH 36 / 101 vargIyacaturthavarNAdeza: lAghavam pA0 ekAco bazo bhaS jhapantasya 8 / 2 / 37 vargIyacaturthavarNAdezaH gauravam sthvoH 659. kA0 lopo'bhyastAdantinaH 3 / 5 / 38 nakAralopaH sAmyam pA0 adabhyastAt 7 / 1 / 4 at-Adeza: sAmyam 660. kA0 vadavajaralantAnAm 3 / 6 / 9 dIrghAdezaH sAmyam pA0 ato lAntasya,vadavraja- 7 / 2 / 2,3 dIrghAdeza: sAmyam halantasyAca: 661. kA0 vncistrnsidhvnsibhrnsiksipti03|3|30 nI-AgamaH sAmyam pA0 nIg vaJculaMsudhvaMsubhraMsukasapata0 7 / 4 / 84 nIk-Agama: 662. kA0 vamuvarNaH 1 / 2 / 9 vakArAdezaH arthalAghavam pA0 iko yaNaci 6 / 1 / 77 yaNAdezaH sUtralAghavam 663. kA0 vargaprathamAH padAntAH svara0 1 / 4 / 1 vargIyatRtIyavarNAdeza: lAghavam pA0 jhalAM jazo'nte 8 / 2 / 39 jaztva m 664. kA0 vargaprathamebhyaH zakAraH svara0 1 / 4 / 3 chakArAdezaH lAghavam sAmyam gauravam
Page #588
--------------------------------------------------------------------------
________________ 550 kAtantravyAkaraNam T0 chatvamamIti vAcyam 8 / 4 / 63 vA0 chakArAdeza: gauravam 665. kA0 vargANAM prathamadvitIyAH zaSasA0 1 / 1 / 11 aghoSasaMjJA utkarSaH pA0 sajJAsUtrAbhAvaH, 'khar' pratyA- 8 / 4 / 55 ityAdau kRtrimatA hArasya prayogaH "khari ca" 666. kA0 varge tadvargapaJcamaM vA 1 / 4 / 16 vargIyapaJcamavarNAdeza: lAghavam pA0 vA padAntasya 8 / 4/59 gauravam 667. kA0 varge vargAntaH 2 / 4 / 45 vargIyAntyavarNAdazaH lAghavam pA0 anusvArasya yayi parasavarNaH 8 / 4 / 58. parasavarNaH 668. kA0 vartamAnA 3 / 1 / 24 vartamAnAsaMjJA anvarthatA pAla vartamAne laTa 3 / 2 / 123 laTlakAraH kRtrimatA 669. kA0vazezcakrIyite 3 / 4 / 18 samprasAraNaniSedhaH sAmyam pA0 na vazaH 61 / 20 samprasAraNaniSedhaH sAmyam 670. kA0 vasatighaseH sAt 3 / 7 / 20 iDAgamaniSedhaH arthalAghavam pA0 ekAca upadeze'nudAttAt 7 / 2 / 10 iDAgamaniSedhaH sUtralAghavam 671. kA vA'Napatye 2 / 6 / 1 aN pratyaya: sAmyama pA0 tasyApatyam 4 / 1 / 92 aN pratyayaH sAmyam 672. kA0 vA tRtIyAsaptamyoH 2 / 4 / 2 amAdeza: sAmyam pA0 tRtIyAsaptamyorbahulam 2 / 4 / 84 amAdezaH sAmyam 673. kA0 vA napuMsake 2 / 2 / 30 nakAralopaH lAghavam pA0 AcchInadyornum 7 / 180 nakAralopaH gauravam 674. kA0 vA parokSAyAm 3 / 4 / 80 vayi-Adeza: lAghavam pA0 vejo vayiH 2 / 4 / 41 vayi-Adeza: gauravam 675. kA0 vA parokSAyAma 3 / 4 / 89 khyAtrAdezaH andarthatA pAla vA liTi 2 / 4 / 55 khyAtrAdezaH kRtrimatA 676. kA0vAMnA dvitve 2 / 3 / 2 'vAm-nau' Adezau sAmyam pA0 yuSmadasmadoH SaSThIcaturthIdvitIyA0 8 / 1 / 20 'vAm-nau' Adezau vaiziSThayam 677. kA0 vAmyA 2 / 2 / 27 AkAradeza: vaiziSTayam pA0 sUtrAbhAvaH 678. kA0 vA'mzasoH 2 / 2 / 62 dhAtuvadbhAva: goravam pA0 vA'mzasoH 6 / 4 / 80 lAghavam 679. kA0 vA virAme 2 / 3 / 62 prathamatRtIyavarNAdezau lAghavam
Page #589
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAmyam pariziSTam-2 551 pA0 vA'vasAne, jhalAM jazo'nte 8 / 4 / 56 carvaM jaztvaM ca gauravam 8 / 2 / 39 680. kA0vA svare 3 / 6 / 99 lakArAdezaH sAmyam pA0 aci vibhASA 8 / 2 / 21 lakArAdezaH sAmyam 681. kA0 vAhezabdasyau 2 / 2 / 48 aukArAdezaH lAghavam pA0 vAha UTh, etyedhatyUlsu 6 / 4 / 132; UTh, vRddhizca gauravam 1689 682. kA0 viMzatyAdestamaT 2 / 6 / 21 tamaTpratyaya: sAmyam pA0 viMzatyAdibhyastamaDanyatarasyAm 5 / 2 / 56 tamaTpratyaya: sAmyam 683. kA0vijeriTi 3 / 5 / 28 guNaniSedhaH pA0 vija iTa 1 / 2 / 2 guNaniSedhaH sAmyam 684. kA vidik tathA 2 / 5 / 10 bahuvrIhisamAsaH sAmyam pA0 diGnAmAnyantarAle 2 / 2 / 26 bahuvrIhisamAsaH sAmyam 685. kA0 vidhyAdiSu saptamI ca 3 / 1 / 20 saptamIpaJcamIvibhaktayau anvarthatA pA0 vidhinimantraNA0, loT ca 3 / 3 / 161, liGloTlakArau kRtrimatA 162 686. kA0 vibhaktayo dvitIyAdyA nAmnA0 2 / 5 / 8 tatpuruSasaMjJA lAghavam pA0 tatpuruSaH 2 / 1 / 22 tatpuruSasaMjJA gauravam 667. kA0 vibhaktisaMjJA vijJeyA vakSyante0 2 / 6 / 24 vibhaktisaMjJA sAmyam pA0 prAgdizo vibhaktiH, 5 / 3 / 1,2 vibhaktisaMjJA sAmyam kiMsarvanAmabahubhyo'0 688. kA0vibhASyete pUrvAdaH 2 / 1 / 28 smAt-sminnAdezau pA0 pUrvAdibhyo navabhyo vA 7 / 1 / 16 smAt-sminnAdezau sAmyam 689. kA0 virAmavyaJjanAdAvuktaM0 2 / 3 / 64 paribhASA lAghavam pA0 'na lumatAGgasya' sUtrAd bhinna- 111 / 63 paribhASA gauravam sthale pratyayalakSaNam 690. kA0 virAmavyaJjanAdiSvanaDunahi0 2 / 3 / 44 dakArAdeza: sAmyam pA0 naho dhaH,vasusraMsudhvaMsvanaDuhAM daH 8 / 2 / 34,72 dhakAradakArAdezI sAmyam 691. kA vizeSaNe 2 / 4 / 32 tRtIyAvibhaktiH lAghavam pA0 itthambhUtalakSaNe 2 / 3 / 21 tRtIyAvibhaktiH gauravam E FREE FEEEEEEEEEEEEEEEEEE sAmyam
Page #590
--------------------------------------------------------------------------
________________ 552 kAtantravyAkaraNam 4|40 sAmyama sAmyama 692. kA visarjanIyazce cha vA zam 1 / 5 / 1 zakArAdezaH lAghavam pA0 visarjanIyasya saH, 8 / 3 / 34; visarga: 0 zcutvaM ca gauravam sto: zcunA zcuH 693. kA0 vRddhirAdau saNe 2 / 6 / 49 vRddhyAkArAdezI pA0 vAnto yi pratyaye 6 / 1 / 79 avAvAdezo sAmyam 694. kA vetrazca vayiH 3 / 4 / 80 vayi-Adeza: sAmyam pA0 vejo vayiH 2 / 4 / 41 vayi-Adeza: 695. kA0 vyaJjanamasvaraM paraM varNaM nayet 1 / 1 / 21 paribhASA utkarSaH pA0 lokaprAmANyAGgIkArAt 1 / 1 / 21 paribhASA utkarSaH sUtrAbhAva: 696. kA0 vyaJjanAcca 2 / 1 / 49 sipratyayalopaH sAmyam pA0 halDyAbbhyo dIrghAt sutisya- 6 / 1 / 68 sipratyayalopa: sAmyam pRktaM hal 697. kA0 vyaJjanAd disyoH 3 / 6 / 47 disyorlopa: utkarSaH pA0 halDyAbbhyo dIrghAt sutisya- 6 / 1 / 68 disyolaoNpa: apakarSaH pRktaM hal 698. kA0 vyaJjanAntasya yatsubhoH 2 / 5 / 4 liGgakAryANi gauravam pA0 vasusraMsudhvansvanaDuhAM daH,kvin- 8 / 2 / 72. sakArasyadakAraH lAghavam pratyayasya kuH, jhalAM jazo'nte, 8 / 2 / 62, gakArAdeza: jaztvam jhaSastathortho'dhaH 39.40 dhakArodaza: 699. kA0 vyaJjanAntAnAmaniTAm 3 / 67 vRddhi: utkarSaH ___pA0 vadavrajahalantasyAcaH 7 / 2 / 3 vRddhiH / apakarSaH 700. kA0 vyaJjanAtro'nuSaGgaH 2 / 1 / 12 anuSaGgasaMjJA utkarSa: pA0 nakArasyopadhAyA anuSaGga iti 1 / 1 / 47 nyAsa: pUrvAcArya: saMjJA kRtA70 1. kA0 vyaJjane caiSAM niH 2 / 2 / 38 nakAralApa: pA0 bhasya Telopa: 7 / 1 / 88 TilopaH sAmyam 702. kA0 vyatheca 3 / 4 / 5 samprasAraNam sAmyam pAH vyathA liTi 7 / 4 / 68 samprasAraNam sAmyAma 703. kA0 vazcimasjodhuTi 3 / 6 / 3 / antimavarNalopaH sAmyam pAla sko: saMyogAdyArante ca 8 / 2 / 29 makArakakAralApaH sAmyam 704. kA0 zake: kAt 3 / 7 / 17 iDAgamaniSedhaH arthalAghavam sAmyama
Page #591
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTam-2 553 sAmyam pA0 ekAca upadeze'nudAttAt 7 / 2 / 10 iDAgamaniSedhaH sUtralAghavam 705. kA0 zadeH zIyaH 3 / 6 / 79 zIyAdezaH arthalAghavam pA0 pAghrAdhmAsthAmnAdANadRzyati0 7 / 3 / 78 zIyAdeza: sUtralAghavam 706. kA0 zaderagatau taH 3 / 6 / 26 takArAdezaH pA0 zaderagatau taH 7!3 / 42 takArAdezaH sAmyam 707. kA0 zamAdInAM dI? yani 3 / 6 / 66 dIrghAdeza: sAmyam pA0 zamAmaSTAnAM dIrgha: zyani 7 / 3 / 74 dIrghAdeza: sAmyam 708. kA0 zasi sasya ca naH 2 / 1 / 16 dIrgha-nakArAdezau sAmyam pA0 prathamayoH pUrvasavarNaH, tasmA- 6 / 1 / 102, pUrvasavarNanakArA- sAmyam cchaso naH puMsi 103 dezo 709. kA0 zaso'kAraH sazca no'striyAm 2 / 1 / 52 pUrvavartisakArAdezaH, sAmyam nakArAdezazca pA0 prathamayoH pUrvasavarNaH, tasmA- 6 / 1 / 102, pUrvasavarNadIrghamakArAdezI sAmyam ___ cchaso naH puMsi 710. kA0 zAcchAsAhAvyApemAmini 3 / 6 / 21 Ayi-AdezaH sAmyam pA0 zAcchAsAhvAvyAvepAM yuk 7 / 3 / 37 yuk-AgamaH sAmyama 711. kA0 zA zAsteca 3 / 5 / 37 dhi-zA' Adezau lAghavam pA0 hujhalbhyo herdhiH, zA hau 6 / 4 / 101. "dhi-zA' Adezau / gauravam 35 712. kA0 zAsivasighasInAM ca 3 / 8 / 27 SakArAdezaH sAmyam pA0 zAsivasighasInAM ca 8 / 3 / 60 mUrdhanyAdezaH / sAmyama 713. kA0 zAseridupadhAyA aN0 3 / 4 / 47 upadhAyA idAdezaH / sAmyam pA0 zAsa idaGhaloH 6 / 4 / 34 upadhAyA idAdeza: sAmyam 714. kA0 ziTparo'ghoSaH 3 / 3 / 10 aghoSavarNazeSaH sAmyam pA0 zapUrvAH khayaH 7 / 4 / 62 ziTlopazca sAmyam 715. kA0ziDiti zAdayaH 3 / 8 / 32 ziTsaMjJA sAmyam pA0 sajJAbhAva:, 'zala' pratyA zala USmANaH' sAmyam hArasya USmasaMjJA 716. kAzincau vA 1 / 4 / 13 'ca' AdezaH lAghavam pA0 zi tuk, zazcho'Ti 8 / 3 / 31: tugAgamaH,chatvaM ca gauravam 4 / 63
Page #592
--------------------------------------------------------------------------
________________ 554 717. kA 0 zIGaH sArvadhAtuke pA0 zIGaH sArvadhAtuke guNaH 718. kA 0 zeteriranterAdiH pA0 zIGo ruT 7 / 1 / 6 719. kA 0 zeSAH karmakaraNasampradAnApA0 2 / 4 / 19 pA0 zruvaH zR ca 725. kA 0 zvayatervA pA0 vibhASA zve: 726. kA 0 zvayuvamaghonAM ca pA0 karmaNi dvitIyA--- 2 / 3 / 2.13. 18,28,36,50 saptamyadhikaraNe ca 720. kA0 zeSAt kartari parasmaipadam 3 / 2 / 47 parasmaipadavidhAnam 1 / 3 / 78 parasmaipadavidhAnam sAmyam sAmyam pA0 zeSAt kartari parasmaipadam 1 / 5 / 6 pararUpam lAghavam 8 / 3 / 34, gauravam 721. kA0 ze Se se vA vA pararUpam pA0 visarjanIyasya saH, stoH cunA cuH, STunA STuH 722. kA 0 zraddhAyAH sirlopam 4 / 40,41 2 / 1 / 37 pA0 halDyAbbhyo dIrghAt sutisya- 6 / 1 / 68 pRktaM hal 723. kA 0 zridruzrukamikAritAntebhya 0 3 / 2 / 26 pA0 NizridrusrubhyaH kartari caG 724. kA 0 zruvaH zR ca pA0 zvayuvamaghonAmataddhitaM, samprasAraNAcca kAtantravyAkaraNam 727. kA 0 zvastanI pA0 anadyatane luT 3 / 6 / 18 guNAdezaH 7 / 4 / 21 guNAdezaH 315.40 ri-Agama: 728. kA 0 zvijAgrorguNaH pA0 jAgro'viciNNaGitsu 729. kA0 SaDAdyAH sArvadhAtukam pA0 tiGgit sArvadhAtukam sAmyam sAmyam sAmyam ruT-AgamaH sAmyam karmAdau dvitIyAdi- lAghavam vibhaktaya: gauravam sipratyayalopaH sipratyayalopaH caNpratyayaH caG pratyayaH nu-vikaraNa: zR-Adezazca 3 / 1 / 48 3 / 2 / 35 3 / 1 / 74 3 / 4 / 11 samprasAraNam 6|1|30 samprasAraNam 2 / 2 / 47 ukArAdezaH 6 / 4 / 133: samprasAraNaM pUrvarUpaM ca zvastanIsaMjJA 1|108 3 / 1 / 30 3 / 3 / 15 3 / 6 / 10 73 / 85 3 / 1 / 34 sArvadhAtukasaMjJA 3 / 4 / 113 sArvadhAtukasaMjJA luT lakAra: guNAdezaH guNAdezaH sAmyam sAmyam sAmyam sAmyam sAmyam sAmyam sAmyam sAmyam lAghavam gauravam anvarthatA kRtrimatA gauravam lAghavam sAmyam sAmyam
Page #593
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTam-2 555 730. kA0 SaDo No ne 2 / 4 / 43 NakArAdezaH saralatA pA0 yaro'nunAsike'nunAsiko vA 8 / 4 / 45 anunAsikAdezaH / durbodhatA 731. kA0 SaDhoH kaH se 3 / 8 / 4 kakArAdezaH sAmyam pA0 SaDho: ka: si 8 / 2 / 41 kakArAdezaH sAmyama 732. kA0 SaSTyAdyatatparAt 2 / 6 / 23 tamaTpratyayaH utkarSaH ___pA0 SaSTyAdezcAsaMkhyAdeH 5 / 2 / 58 tamaT-Agama: racanAvaicitryam 733. kA0 SaSThI hetuprayoge 2 / 4 / 37 SaSThI vibhaktiH sAmyam pA0 SaSThI hetuprayoga 2 / 3 / 26 SaSThI vibhaktiH sAmyama 734. kA0SThivuklamvAcamAmani 3 / 6 / 67 dIrghAdeza: sAmyam pA0 SThivuklamyAcamAM ziti 7 / 3 / 75 dIrghAdeza: sAmyam 735. kA0 saMkhyApUrvo dviguriti jJeyaH 2 / 5 / 6 dvigusaMjJA sAmyam pA0 saMkhyApUrvo dviguH 2 / 1 / 52 dvigusaMjJA sAmyam 736. kA0 saMkhyAyAH pUraNe Damau 2 / 6 / 16 Da-mapratyayau / lAghavam pAH tasya pUraNe DaTa,nAntAda- 5 / 2 / 48. DaT-maTpratyayAgamau gauravam saMkhyAdermaTa 49 737. kA0 saMkhyAyAH SNAntAyAH 2 / 1 / 75 nu-AgamaH lAghavam ___pA0 SaTcaturthyazca 7 / 1 / 55 nuDAgamaH gauravam 738. kA saMjJApUraNIkopadhAstu na 2 / 5 / 19 puMvadbhAvaniSedhaH / lAghavam pA0 na kopadhAyAH, sajJApUraNyozca 6 / 3 / 37, 38 puMvadabhAvaniSedhaH gauravam 739. kA0 saMprati vartamAnA 3 / 1 / 11 vartamAnAvibhaktiH anvarthatA pA0 vartamAne laTa 321523 laT lakAraH kRtrimatA 740. kA0 saMprasAraNaM vRto'ntHsthaanimittaaH3|8|33 samprasAraNasaMjJA sAmyam pA0 igyaNaH samprasAraNam 111 / 45 samprasAraNasaMjJA sAmyam 741. kA0 saMbuddhAvubhayorhasvaH 2 / 2 / 44 hrasvAdeza: pA0 am saMbuddho 7 / 1 / 19 amAgamaH sAmyam 742. kA0 saMbuddhau ca 2 / 1 / 39 ekArAdezaH sAmyama pA0 saMbaddhau ca / 7 / 3 / 106 ekArAdezaH sAmyam 743. kA0 saMbuddhau ca 2 / 1 / 56 ekAra-okArAdezI sAmyam pA0 hRmvasya guNaH 73 / 108 ekAra-okArAdezI sAmyam 744. kA0 saMbuddhau hrasvaH 211146 hrasvAdezaH sAmyam pA0 ambArthanadyArhasva: 7 / 3 / 107 hrasvAdeza: sAmyama sAmyam
Page #594
--------------------------------------------------------------------------
________________ 556 745. kA 0 saMyogAderghaTaH pA0 skoH saMyogAdyorante ca 746. kA0 saMyogAntasya lopaH pA0 saMyogAntasya lopaH 747. kA0 sakhipatyorDi: pA0 aut 748. kA0 sakhyuzca pA0 anaG sau 749. kA0 sajuSAziSo raH pA0 sasajuSo ru: 750 . kA 0 saNaniTa: ziDantAnnAmyu padhAdadRzaH pA0 zala igupadhAdaniTaH kmaH 751. kA 0 saNo'lopaH svare' bahutve pA0 ksasyAci kAtantravyAkaraNam 752. kA 0 sadeH sIdaH 753. kA 0 sadyaAdyA nipAtyante 3!1 / 45 3 / 6 / 33 7 / 3 / 72 3 / 6 / 80 sIdAdeza: pA0 pAghrAdhmAsthAmnAdANdRzyarti0 7 / 3 / 78 sIdAdeza: nipAtanam nipAtanam pA0 sadyaH parutparAryaiSamaH paredyavyadyapUrvedyu0 754. kA 0 sa napuMsakaliGgaM syAt pA0 avyayIbhAvazca 2 / 3 / 55 lopa: 8 / 2 / 29 lopaH 2/3/54 lopaH lopaH 8 / 2 / 23 2 / 1 / 61 aukArAdezaH 7 / 3 / 118 aukArAdezaH 2 / 2 / 23 7 / 1 / 93 2 / 3 / 51 8 / 2 / 66 3 / 2 / 27 755. kA 0 sani cAniTi 2 / 6 / 37 5 / 3 / 22 an-AdezaH an-AdezaH rakArAdezaH rutvam saNpratyayaH 756. kA 0 sani dIGa: 3 / 4 / 23 pA0 mInAtiminotidIGAM lyapi ca 6 |1| 50 757. kA0 sani mimImAdAra bhalabhazaka 0 3 / 3 / 39 pA0 sani mImAMghurabhalabhazakapata- 7 / 4 / 54 padAmaca is 758. kA 0 sanINiGorgamiH 2/5/15 napuMsakaliGgatvam 2 / 4 / 8 napuMsakaliGgatvam 3 / 5 / 9 guNaniSedhaH pAiko jhal halantAcca kGiti ca 9 2 9, 10, kivadbhAvo 1/5 guNaniSedhazca AkArAdezaH vRddhiH 3 / 4 / 86 ksapratyayaH akAralopaH akAralopaH sAmyam sAmyam sAmyam sAmyam sAmyam sAmyam lAghavam gauravam gami-AdezaH lAghavam gauravam sAmyam sAmyam sAmyam sAmyam arthalAghavam sUtralAghavam sAmyam sAmyam sAmyam sAmyam lAghavam gauravam lAghavam gauravam isAdezo'bhyAsalopazca sAmyam isAdezo'bhyAsalopazca sAmyam lAghavam
Page #595
--------------------------------------------------------------------------
________________ pA0 sani ca, iGazca 759. kA0 sandhyakSarAntAnAmAkAro 0 pA0 Adeca upadeze'ziti 760. kA0 sandhyakSare ca pA0 Ato lopa iTi ca pariziSTam - 2 761. kA0 sanyavarNasya pA0 sanyataH 762. kA 0 saparasvarAyAH samprasAraNa0 3|4|1 pA0 igyaNaH samprasAraNam 1|1|45 763. kA0 saptamI 3 / 1 / 25 pA0 vidhinimantraNAmantraNAdhISTa 0 3 | 3 | 161 764. kA0 saptamyAM ca 2 / 4 / 47-48 gami-AdezaH 3 / 4 / 19 AkArAdezaH 6 / 1 / 45 AkArAdezaH 3 / 6 / 38 AkAralopaH 6 / 4 / 64 AkAralopaH 3 / 3 / 26 7 / 4 / 79 parazca0 pA0 ekaH pUrvaparayoH, akaH savarNe dIrghaH 767. kA0 samAsAntagatAnAM vA liG lakAra: 3 / 5 / 23 guNaniSedhaH pA0 yAsuT parasmaipadeSUdAtto Gicca, 3 / 4 / 103 GidavadabhAvo kGiti ca 1|1|5 guNaniSedhazca 765. kA 0 samarthanAziSozca 3 / 1 / 19 paJcamIvibhaktiH pA0 AziSi liGloTau, zaki 3 / 3 / 173, loTlakAraH liG ca 172 766. kA0 samAnaH savarNe dIrghIbhavati 1 / 2 / 1 dIrgho lopazca 6 | 1|101 dIrgho lopazca ikArAdezaH ikArAdezaH 2 / 6 / 41 samprasAraNam samprasAraNam saptamIsaMjJA at samAsAntaH dhAva- Adeza: dhAva-AdezaH 557 gauravam sAmyam sAmyam gauravam lAghavam sAmyam sAmyam sAmyam sAmyam anvarthatA kRtrimatA lAghavam gauravam 3 / 5 / 21 guNaniSedha: kivadbhAvo 185 guNaniSedhazca anvarthatA kRtrimatA utkarSaH apakarSaH rAjAdInAma 0 pA0 samAsAntAH ---niSpravANizca 5 / 4 / 68- Tac - prabhRtipratyayAH gauravam 160 768. kA 0 sarterghAva: 3 / 6 / 78 pA0 pAghrAdhmAsthAmnAdANdRzyarti 0 7 / 3 / 78 769. kA 0 sarvatrAtmane pA0 sArvadhAtukamapit, kGiti ca 1 / 2 / 4; lAghavam arthalAghavam sUtralAghavam lAghavam gauravam
Page #596
--------------------------------------------------------------------------
________________ 558 kAtantravyAkaraNam gauravam 770. kA0 sarvanAmnastu sasavo 2 / 1 / 43 syai-syAs-syAs- lAghavam hrasvapUrvAzca syAmAdezAH pA0 sarvanAmnaH syAD0, vRddhireci, 7 / 3 / 114; syADAgamaH, hrasva- gauravam akaH savarNe0 6 / 1 / 88,101 vRddhi-dIrghAdezAH 771. kA0 sarveSAmAtmane sArvadhAtuke- 3 / 5 / 18 guNaniSedha: lAghavam 'nuttame0 pA0 liGsicAvAtmanepadeSu, uzca, 1 / 2 / 11. guNaniSedha: kGiti ca 12;115 772. kA0 sasya se'sArvadhAtuke taH 3 / 6 / 93 takArAdeza: sAmyam pA0 sa: syArdhadhAtuke 7 / 4 / 49 takArAdeza: sAmyama 773. kA0 sasya hastanyAM dau taH 3 / 8 / 15 takArAdezaH sAmyam pA0 tipyanasteH 8 / 2 / 73 takArAdezaH sAmyam 774. kA0 sahivahorodavarNasya 3 / 87 okArAdeza: sAmyam pA0 sahivahorodavarNasya 6 / 3 / 112 okArAdeza: sAmyam 775. kA0 sAntamahatonoMpadhAyAH 2 / 2 / 18 upadhAdIrghaH sAmyam pA0 sAntamahata: saMyogasya 6 / 4 / 10 upadhAdIrghaH 776. kA0 sAmAkam / 2 / 3 / 16 sAkamAdezaH sAmyam pA0 sAmAkam 7 / 1 / 33 sAkamAdezaH sAmyam 777. kA0 sArvadhAtuke yaNa 3 / 2 / 31 yaN pratyayaH sAmyam pA0 sArvadhAtuke yak 3 / 1 / 67 yak pratyayaH sAmyam 778. kA0 sAvau silopazca 2 / 3 / 40 au-Adeza: silopazca sAmyam pA0 adasa au sulopazca 7 / 2 / 107 o-Adeza: silopazca sAmyam 779. kAsicaH 3 / 6 / 90 IDAgamaH sUtragauravam pA0 astisico'pRkte 7 / 3 / 96 IDAgamaH lAghavam 780. kA0 sici parasmai svarAntAnAm 3 / 6 / 6 vRddhyAdeza: sAmyam pA0 sici vRddhiH parasmaipadeSu 7 / 2 / 1 vRddhyAdeza: sAmyam 781. kAsico dhakAre 3 / 6 / 50 sicpratyayalopa: sAmyam pAla dhi ca 8 / 2 / 25 sicpratyayalopa: sAmyam 782. kA0sijadyatanyAm 3 / 2 / 24 sicpratyayaH lAghavam pA0 cla: sic 3 / 1 / 44 sijAdeza: 783. kA0 sijAziSozcAtmane 3 / 5 / 10 guNaniSedhaH lAghavam sAmyama gauravam
Page #597
--------------------------------------------------------------------------
________________ gauravam pariziSTam-2 559 pA0 liGsicAvAtmanepadeSu, 1 / 2 / 11; kidbhAvo gauravam kGiti ca 15 guNaniSedhazca 784. kA siddho varNasamAmnAyaH 1 / 1 / 1 varNasamAmnAyaviSayakaloka vyavahAramAnyatAniyamaH pA0 aiuNa---za Sa sara, hal mA0sU01-14 varNasamAmnAyaH kRtrimatA 785. kA0 suD bhUSaNe saMparyupAt 37 / 38 suDAgamaH sAmyam pA0 samparyupebhyaH karoto bhUSaNe 6 / 1 / 137 suDAgamaH sAmyam 786. kA0 sudhIH 2 / 2 / 57 iyAdeza: lAghavam pA0 na bhUsudhiyoH 6 / 4 / 85 yaNAdezaniSedhaH gauravam 787. kA0 surAmi sarvataH 2 / 1 / 29 su-Agama: lAghavam pA0 Ami sarvanAmna: suTa 7 / 1 / 52 suDAgamaH 788. kA0 sUteH paJcamyAm 3 / 5 / 14 guNaniSedha: sAmyam pA0 bhUsuvostiGi 7 / 3 / 88 guNaniSedhaH sAmyam 789. kA0 sRjidRshoraagmo'kaarHsvraat03|4|24 akArAgamaH lAghavam pA0 sRjidRzojhalyamakiti 6 / 1 / 58 amAgamaH gauravam 790. kA0 sRvRbhRstudrukhuzruva eva 3 / 7 / 35 iDAgamaniSedhaH sAmyam parokSAyAm pA0 kRmRbhRvRstudrusruzruvo liTi 7 / 2 / 13 iDAgamaniSedhaH sAmyam 791, kA0 se gamaH parasmai 376 iDAgamaH sAmyama pA0 gameriTa parasmaipadeSu 72 / 58 iDAgamaH sAmyam 792. kA0 sau ca maghavAn maghavA vA 2 / 3 / 23 maghavantu-AdezaH lAghavam pA0 maghavA bahulam, ugidacAM 6 / 4 / 128 tR-Adezo sarvanAmasthAne0 7 / 170 numAgamazca 793. kA0 sau nuH 2 / 2 / 43 nu-AgamaH lAghavam pA0 sAvanaDuhaH,caturanaDuhorAmudAtta: 7 / 1 / 82,98 num-Am' Agamau gauravam 794. kA0 sau saH 2 / 3 / 32 sakArAdezaH sAmyam pA0 tado: sa: sAvanantyayoH 72 / 106 sakArAdezaH sAmyam 795. kA skoH saMyogAdyorante ca 3 / 6 / 54 sakArakakArayolopaH sAmyam pA0 skoH saMyogAdyorante ca 8 / 2 / 29 sakArakakArayolopaH sAmyam 796. kA0 stusudhUbhyaH parasmai 37 / 9 iDAgama: sAmyam pA0 stusudhU'bhyaH parasmaipadeSu 7 / 2 / 72 iDAgamaH sAmyam gauravam Agama:
Page #598
--------------------------------------------------------------------------
________________ 560 kAtantravyAkaraNam gauravam gauravam : 797. kA0 stautInantayoreva sani 3 / 8 / 28 mUrdhanyAdeza: sAmyam pA0 stautiNyoreva SaNyabhyAsAt 8 / 3 / 61 mUrdhanyAdeza: sAmyam 798. kA0 striyAmAdA 2 / 4 / 49 A-pratyayaH lAghavam pA0 striyAm, ajAdyataSTAp 4 / 1 / 3,4 TAp-pratyayaH 799. kA0 strI ca 2 / 2 / 61 dhAtuvadbhAva: pA0 striyA: 6 / 4 / 79 iyaGAdeza: lAghavam 800. kA0 strI nadIvat 2 / 2 / 3 nadIvadbhAvaH utkarSa: pA0 neyaDuvaGsthAnAvastrI 1 / 4 / 4 nadIsaMjJA apakarSaH 801. kA tyatryAdereyaNa 2064 eyaNapratyayaH lAghavam ___ pA0 strIbhyo Dhak. 4 / 1 / 20 DhakpratyayaH gauravam AyaneyInAyiyaH phddh07|1|2 DhakArasya eyAdeza: 802. kA0 nyAkhyAviyuvau / 2 / 4 nadIvadbhAva: lAghavama pA0 neyavasthAnAvastrI,vA''mi 9 / 4 / 4.5 nadIsaMjJAniSedhaH gauravam 803. kA0 sthastiSThaH 3 / 6 / 73 tiSThAdezaH arthalAghavam ____pA0 pAghrAdhyAsthAmnAdANadRzyati0 7 / 3 / 78 tiSThAdeza: sUtralAghavam 804. kA0 sthAdoriradyatanyAmAtmane 3 / 5 / 29 ikArAdeza: sAmyam pA0 sthAghvoricca 1 / 2 / 17 ikArAdezaH sAmyam 805. kA0 sthAdozca 3 / 5 / 12 guNaniSedhaH lAghavam __pA0 sthAghvoricca, kGiti ca 112 / 17 kidbhAvo 1 / 15 guNaniSedhazca 806. kA0 snukramibhyAM parasmai 37 / 2 iDAgamaH sAmyam pA0 snakramoranAtmanepadanimitte 72 / 36 iDAgama: sAmyam 807. kA0 sphAyevadizaH 3 / 6 / 25 vakArAdeza: sAmyam pA0 sphAyo vaH 7 / 3 / 41 vakArAdeza: sAmyam 808. kA0 smipanjvazUkRgR0 3 / 7 / 11 iDAgamaH lAghavam pA0 smipaJcazAM sani, 72 / 74, iDAgamaH gauravam kirazca paJcabhya: 809. kAsmijikrIDAmini 3 / 4 / 23 AkArAdezaH lAghavam pA0 krAjInAM Nau, nityaM 6 / 1 / 48. AkArAdezaH gauravam smayata: 810. kA0 smRtyarthakarmaNi 2 / 4 / 38 SaSThIvibhaktiH gauravam utkarSaH
Page #599
--------------------------------------------------------------------------
________________ 28 pariziSTam -2 pA0 adhIgarthadayezAM karmaNi 2 / 3 / 52 SaSThIvibhaktiH apakarSa: 811. kA0 smenAtIte 3 / 1 / 12 vartamAnAvibhaktiH anvarthatA pA0 laT sme 3 / 2 / 118 laT lakAra: kRtrimatA 812. kA0 smai sarvanAmnaH 2 / 1 / 25 smai-Adeza: sAmyama pA0 sarvanAmnaH smai 7 / 1 / 14 smai-Adeza: sAmyam 813. kA0 syasaMhitAni tyAdIni 3 / 1 / 32 bhaviSyantIsaMjJA anvarthatA bhaviSyantI pA0 laT zeSe ca 3 / 3 / 13 laT lakAra: kRtrimatA 814. kA0 syAtAM yadi pade dve tu yadi0 2 / 5 / 9 bahuvrIhisaMjJA lAghavam pA0 zeSo bahuvrIhi:-tena 2 / 2 / 23- bahuvrIhisaMjJA gauravam saheti tulya 815. kA0 trasidhvasozca 213 / 45 dakArAdeza: sAmyama pA0 vasusraMsudhvaMsvanaDuhAM daH 8 / 2 / 72 dakArAdeza: sAmyama 816. kA0 svapivaciyajAdInAM yaNa0 3 / 4 / 3 samprasAraNam sAmyam pA0 vacisvapiyajAdInAM kiti ca 6 / 1 / 1, samprasAraNam sAmyama 817. kA0 svapisyamivyebAM cekrIyite 3 / 4 / 6 samprasAraNam sAmyama pA0 svapisyamivyebAM yaGi 6 / 2 / 15 maprasAraNam sAmyama 818. kA svaravidhiH svare 3 / 8 / 30 svarasthAnavidhi: sAmyam dvirvacananimitte. pA0 dvivacane'ci 11.9 sthAnivadabhAvaH sAmyam 819. kA0 svarAdAvivarNovarNAntasya 3 / 4 / 54 'iya-uva' Adezo lAghavam pA0 aci znudhAtudhruvAM vAgyivaGIM 6 / 4 / 77 iyavaGAdezI gauravam 820. kA0 svarAdInAM vRddhirAdeH 38 / 17 vRddhyAdeza: lAghavam pA0 ADajAdInAm, ATazca 6 / 4 / 72 ADAgamA gauravam 6 / 1 / 10 vRddhizca 821. kA0 svarAderdvitIyasya 3 / 3 / 2 dvivacanAdhikAraH sAmyam pA0 ajAdardvitIyasya 6 / 1 / 2 dvivacanAdhikAraH sAmyam 822. kA0 svarAd rudhAdeH paro nazabdaH 3 / 2 / 36 napratyayaH, vikaraNasaMjJA ca lAghavam pAla jhadhAdibhyaH znam 3 / 178 znampratyayaH gauravama 823. kA0 svarAntAnAM sani 3 / 8 / 12 dIrghAdazaH arthalAghavam pA0 anjhanagamAM mani 6 / 4 / 16 dIrghAdazaH zabdalAghavam 824. kA0 svare'kSaraviparyayaH 2 / 5 / 23 nakArasvarayorviparyaya: lAghavam pA nalApA naJaH, tammAnaci 63 / 73.74 nakAramvarayorviparyayaH gauravam
Page #600
--------------------------------------------------------------------------
________________ 562 kAtantravyAkaraNam sAmyam lAghavam 825. kA0 svaro'varNavoM nAmI 1 / 17 nAmI' saMjJA anvarthatA pA0 sajJAsUtrAbhAvaH, 'ic' pratyA- 3 / 1 / 36 kRtrimatA hArasya vyavahAra: "ijAdezca gurumato'nRcchaH' ityAdau 826. kA. svaro hrasvo napuMsake 2 / 4 / 52 hrasvAdeza: sAmyam pA0 hrasvo napuMsake prAtipadikasya 1 / 2 / 47 hrasvAdeza: 827. kA0 svastrAdInAM ca 2 / 1 / 69 'Ar' Adeza: pA0 Rto GisarvanAmasthAnayoH, 7 / 3 / 110; guNo raparatvam gauravam uraNa raparaH, atRntRcsvasR0 1 / 1 / 51: upadhAdIrghazca 6 / 4 / 11 828. kA. svApezcaNi 3 / 4 / 7 samprasAraNam sAmyam pA0 svApezcaDi: 6 / 1 / 18 samprasAraNam sAmyam 829. kA0 svAmIzvarAdhipatidAyAda0 264 / 35 SaSThIsaptamIvibhaktI sAmyam pA0 svAmIzvarAdhipatidAyAdasAkSi- 2 / 3 / 39 SaSThIsaptamIvibhaktI sAmyam pratibhUprasUtaizca 830. kA0 hacaturthAntasya dhAtostRtIyAde0 2 / 3 / 50 vargIyacaturthavarNAdeza: utkarSaH pA0 ekAco bazo bhaS 8 / 2 / 37 bhaSbhAva: apakarSaH jhaSantasya sdhvoH 831. kA0 haniGgamorupadhAyAH 3 / 8 / 13 upadhAdIrghaH sAmyam pA0 ajjhangamA sani 6 / 4 / 16 upadhAdIrghaH sAmyam 832. kA0 hanimanyatenA't 3 / 7 / 23 iDAgamaniSedhaH arthalAghavam pA0 ekAca upadeze'nudAttAt 7 / 2 / 10 iDAgamaniSedhaH zabdalAghavam 833. kA hanRdantAt sye 377 iDAgamaH sAmyam pA0 RddhanoH sye 7270 iDAgamaH sAmyama 834. kA haneheMrghirupadhAlope 2 / 2 / 32 ghakArAdezaH sAmyam pA0 ho hanteNinneSu 7 / 3 / 54 ghakArAdezaH sAmyam 835. kA0 hanterja hau 3 / 4 / 49 jakArAdezaH sAmyam pA0 hanterjaH 6 / 4 / 36 sAmyam 836. kA hantervadhirAziSi 3 / 4 / 81 vadhyAdeza: pA0 hano vadha liGi 2 / 4 / 42 vadhyAdezaH sAmyam 837. kA hantestaH 3 / 6 / 27 takArAdezaH sAmyam sAmyam
Page #601
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAmyam lAghavam gauravam sAmyam sAmyam lAghavam gauravam pariziSTam-2 pA0 hanasto'ciNNalo: 7 / 3132 takArAdeza: 838. kA0 hazaSachAntejAdInAM DaH 2 / 3 / 46 DakArAdeza: pA0 vrazcabhrasjasRjamRja0, jhalAM 8 / 2 / 36. SatvaM jaztvaM ca jazo'nte 39 839. kA hasya hantepirinicoH 3 / 6 / 28 ghi-AdezaH pA0 ho hanteNinneSu 7 / 3 / 54 kArAdeza: 840. kA. hiMsArthAnAmajvaraH 2 / 4 / 40 SaSThIvibhaktiH pA0 rujArthAnAM bhAvavaca0, 2 / 3 / 54; SaSThIvibhaktiH jAsiniprahaNanATa0 56 841. kA0 hudhuDbhyAM hedhiH 3 / 5 / 35 hedhi-Adeza: pA0 hujhalbhyo hedhiH 6 / 4 / 101 hedhi-AdezaH 842. kA0 hetvarthe 2 / 4 / 3.0 tRtIyAvibhaktiH pA0 hetau 2 / 3 / 23 tRtIyAvibhaktiH 843. kA0 herakArAdahanteH 3 / 4 / 33 hipratyayalopaH pA0 ato he: 6 / 4 / 105 hipratyayalopaH 844. kA0 ho jaH 3 / 3 / 12 jakArAdezaH pA0 kuhozcaH, abhyAse carca 7 / 4 / 62 jhakAro jaztvaM ca 8 / 4 / 54 845. kA ho DhaH 3656 DhakArAdezaH ___ pA0 ho DhaH 8 / 2 / 31 DhakArAdezaH 846. kA hau ca 3 / 5 / 24 guNaniSedhaH pA0 sArvadhAtukamapit, kGiti ca 1 / 2 / 4:115 GivadbhAva: guNaniSedhazca 845. kA hastanI 3 / 1 / 27 hyastanIsaMjJA pA0 sajJAbhAvaH,"anadyatane laGa' (3 / 2 / 11) ityAdau laG lakAravyavahAraH 848. kA hastanyAM ca 3686 guNAdeza: pA0 guNo'pRkte 7 / 3 / 11 guNAdezaH 849. kA0 hrasvaH 3 / 3 / 15 hrasvAdeza: pA0 hrasva: 7 / 4 / 09 hrasvAdeza: 8. 0. kA0 hrasvanadIzraddhAbhyaH silopam 2 / 1 / 71 sipratyayalopa: sAmyam sAmyam sAmyam sAmyam sAmyam sAmyam lAghavam gauravam sAmyam sAmyam lAghavam gauravam anvarthatA kRtrimatA sAmyam sAmyam sAmyama sAmyam sAmyam
Page #602
--------------------------------------------------------------------------
________________ 564 kAtantravyAkaraNam sAmyam sAmyam sAmyam lAghavam gauravam pA0 ehrasvAt sambuddheH 851. kA0 hrasvazca Gavati pA0 Giti hrasvazca / 852. kA0 hrasvasya dIrghatA pA0 karNe lakSaNasyA0----... samprasAraNasya 853. kA0 hrasvAccAniTaH pA0 hrasvAdaGgAt 854. kA0 hrasvo'mbArthAnAm pA0 ambArthanadyorhasvaH 855. kA0 hvayaternityam pA0 hraH samprasAraNam 6 / 1 / 69 supratyayalopa: 2 / 25 navadbhAvaH 1 / 4 / 6 nadIsaMjJA 2 / 5 / 28 dIrghAdeza: 6 / 3 / 115 - dIrghAdeza: 139 3 / 6 / 52 sicpratyayalopaH 8 / 2 / 27 sicpratyayalopaH 2 / 1 / 40 hrasvAdeza: 7 / 3 / 107 hrasvAdeza: 3 / 4 / 14 samprasAraNam 6 / 1 / 32 samprasAraNam sAmyama sAmyam sAmyam sAmyam sAmyam sAmyam samIkSAsaMgrahaH sAraNyAM draSTavyaH samIkSApakSA sAmyam lAghavam gauravam utkarSaH apakarSaH anvarthatA kRtrimatA saralatA durUhatA kAtantrIye 439 sUtreSu 271 sUtreSu 21 sUtraSu 43 sUtreSu pANinIye 439 sUtreSu 60 sUtreSu 232 sUtreSu 3sUtreSu 37 sUtreSu 28 sUtreSu 29 sUtreSu 7 sUtreSu 8 sUtraSu
Page #603
--------------------------------------------------------------------------
________________ kra0 saM0 zabdarUpANi 1. akariSyat 2. akarot 3. akAri 4. akArSIH akArSIt akArSuH akRta akRthAH akRSAtAm akoSIt agAt agAtAm agnIyate 5. 6. 7. 8. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. aghasat 17. aghATi 18. aghAni 19. 20. 21. 223 22. 23. pariziSTam - 3 = zabdarUpasiddhiH pR0 saM0 kra0 saM0 zabdarUpANi 452 24. acAlIt 158, 452 25. acIkamata 244 26. acIkarat 361 27. acaiSIt 28. acokroTa 29. acchitta 30. acyoDhvam 39. ajakSI: agrahIt aghaTi aghukSat aghRDhvam aGgAH acakAt acArIt 360, 452 60 171, 322 322 171 323 33. 135, 149 34. 135 35. 36. 37. ajuhavuH 38. ajUhavat ajoghoT aJjijiSati 41. aDuDhakat 32. ajakSIt ajani ajambhi ajAgarIt ajighrapat 301 396 110 129 39. 110 40. 278 162,372 372 478 451 252 42. atApsat 43. atiSThipat 44. atutraukat 45. 46. attA atti 565 pR0 saM0 252 304 223,304 247 333 169 319 362 362 112 200 252 230 61,160 28 373 394 227 248 229 227 405 147
Page #604
--------------------------------------------------------------------------
________________ 566 kAtantravyAkaraNam pR0saM0 73. 74. 51. 56. 391 kra0saM0 zabdarUpANi pR0 saM0 kra0saM0 zabdarUpANi 47. adaduH adhIte 483 48. adaridrAsiSTAm adhukSAtAm 285 49. adaridrAsIt 391 75. adhukSAthAma 285 adaridri 287 76. adhukSi 286 adAt 149 77. adhugdhvam 372 adAyi 264 78. adhok 314,328,373 adAyiSyata 265 79. adhokSyat 328,372 adAsIt 248 80. adhyagAt 149 55. adita 173, 196 adhyagIDhvam 463 adidyutat 31 82. adhyApayati 48, 269 adiSAtAm 173, 196 83. adhyAyan 458 aduH 61.291 84. anaMsiSTAm adugdha 169,432 85. anaMsIt adugdhAH 169.432 86. anaDuhyate 301 adulahi 169 87. anAnat 329 adrAkSIt 50 88. anAyi 244 adviSuH 61 89. anenijam 164 64. adhAt 61 adhijagAte 91. aneneka 326 66. adhijagire anIt 247 67. adhijage 137 93. anvazAt 451 68. adhijigamiSa 385, 94. anvaziSat 83 69. adhijigAMsate 139.447 95. apaptat adhita 173.196 96. apAkSIt 249 adhizayya gataH 262 97. apAci 243 adhiSAtAm 173,196,197 98. apAt 391 14 anenijuH 65. 366 150
Page #605
--------------------------------------------------------------------------
________________ 391 apAsthata 200 124 169, pariziSTam-3 kra0saM0 zabdarUpANi pR0saM0 kra0saM0 zabdarUpANi pR0 saM0 99. apAdi 63125. ayAsIt 365126. arandhi 101. apIpyat 228127. ararakSat 306 102. apuSat 162/128. arAryate 103. abibhaH 431129. arAvIt 246. 322 104. abibhayuH 159/130. aririSati ___393 105. abibharuH 160131. aru: 61, 291 106. abuddha 432132. arodI: 362 107. abuddhAH 432133. arodIt 361 108. abobhot 373/134. arautsIta 248 109. abravIt 359/135. adidhiSati 417 110. abhitta 320136. arpayati 268 111. abhitthAH 320137. aryate 123 112. abhitsAtAm 169/138. alabdha 432 113. abhuddhvam 372139. alabdhAH 432 114. abhUt 150,174,419140. alavivam 319 115. abhUtAm 174,419141. alAvi 63, 244 116. abhUvan 102, 174142. alAvIt 247, 322 117. abhUvam 102/143. alIDha 118. abhetsIt 248144. alIDhAH 432 119. amA 331, 464/145. alIDhvam 435 120. amlAsiSTAm 391146. aluH 61, 291 121. amlAsIt 391147. aleTa 314, 326, 430 122. ayaMsiSTAm 391/148. avadhi 112 123. ayaMsIt 390 149. avadhiSTAm 134 124. ayAsiSTAm 391150. avadhIt 134 432 sAsa
Page #606
--------------------------------------------------------------------------
________________ 568 kAtantravyAkaraNam pR0saM0 265 387 pa . w 362 m m 362 h 143 143 h bh 143 279 388 388 455 kra0saM0 zabdarUpANi 151. avaseyAt 152. avasIyate 153. avaskhadayati 154. avAdIt 155. aviduH 156. avIvadat 157. avavaka 158. avocaH 159. avocat 160. avyathi 161. avyAthi 162. avArjAt 163. azazAsat 164. aziziSate 165. azizriyat 166. azizvayat 167. azRzavat azarata 169. azvaryAt 170. azvasI: 171. azvasIt 172. asat 173. ami 174. amRSpat 175. asthAt 176. asthAyi pR0 saM0 | kra0saM0 zabdarUpANi 58 177. asthAyiSyata 57/ 178. asmariSyat 108 179. asrAkSIt 180. asvapI: 181. asvapIt 182. AkhyAtA 326 183. AkhyAsyati | 184. AkhyAsyate 365 185. Aghnate 110 186. AJjiSTAm 110 187. AJjAt 252 188. ATat 226 189. ATiTat 394 190. ATiSyat 162 191. AIt 26 192. Acakhye 26 193. Acakhyo 213. 262 194. AcacakSe 252 195. AcaSTe 362 156. AcAmati 362 197. AdaH 254 198 Adat 294 199. ArdAdhitA 19 200.. AdIdhIt 1451 205. AdIdhyaka: 264 202. AdardIdhyate / 481 455 455 144 144 168. 144 324 342 363 363 298 298 177 290
Page #607
--------------------------------------------------------------------------
________________ 569 pR0 saM0 177 299 177 176 457 359 359, 430 457 322 0 pariziSTam-3 pR0 saM0 | kra0saM0 zabdarUpANi 177/ 229. AvevyakaH 176 230. Avevyate 121/ 231. Avevyanam 21 232. Avevyai 260 233. Asan 260 234. AsI: 261 235. AsIt 455 236. AstAm 23, 237. Ahata 23 238. AhatAm 23 239. Ahate 408/240. icchati 455/241. ijyate 455/ 242. ijyAt 344/243. iyajitha 458/244. iyAja 203/ 245. iyAya 203 246. iyeSa 203 247. IjatuH 324, 441/ 248. ITTe 203| 249. IDidhvam 02 250. IDidhve 02 251. IDiSe 24 252. IDiSca 298, 252. IyAt 298 : 54. IyAstAm kra0saM0 zabdarUpANi 203. AdIdhyanam 204. AdIdhyai 205. Adriyate 206. Adhriyate 207. Anarcha 208. AnachetuH 209. AnachuH 210. Apat 211. ApipyAte 212. Apipyire. 213. Apipye 214. AptA 215. Apnot 216. Apsyat 217. Ayacchate 218. Ayan 219. ArambhaH 220. Arambhayati Arambhi 222. Aripsate AlambhaH Alambhayati 225. Alambhi 226. Alipsate 227. AvevitA 228. AvevIta 344 0 0 0 m m 0 481 0 3 0 221. 435 23. 383 224. 383 m 383 383 118 0 0
Page #608
--------------------------------------------------------------------------
________________ 570 kAtantravyAkaraNam - 04. 474 10 7, 132 349 153 85, 207 kra0saM0 zabdarUpANi 255. Irtyati 256. IziSe 257. ucyate 258. ucyAt 259. utkuTitavyam 260. utkuTitA 261. utkuTitum 262. utkuTiSyati 263. utpuTitavyam 264. utpuTitA 265. utpuTitum 266. utpuTiSyati 267. udaguH 268. udapAdi 269. udvijitA 270. udvijitum 271. udvijiSyate 272. upadAtA 273. upadApayati 274. upadAyo vartate 275. upadidAsate 276. upadidIyAte 277. upadidIyire 278. upadidIye 279. uvayitha 280. uvAya pR0 saM0 kra0saM0 zabdarUpANi 417 281. uvoSa 381 282. uzanti 10 283. uSTaH 0284. uSyate 194 285. UcatuH 194 286. UyatuH 194| 287. Rcchati 194/288. etA 194/ 289. etAyate 194 290. edhi 194/ 291. aidhata | 292. aidhiSTa 60, 291 293. aidhiSyata 306 294. kakubbhAsaH 195 295. kagayati | 296. kati | 297. kariSyati 42 298. kariSyamANaH 299. karoti 300. karotu |301. kartA 302. kaliGgAH 303. kalpaH 52 304. kalpayati 13 305. kalptA 13 131| 306. kAraNA / 0G GAM0 Www 270 153, 478 368 ____w 368 368 306
Page #609
--------------------------------------------------------------------------
________________ kra0 saM0 zabdarUpANi 307. kArayati 308. kArya kurute 309. 310. kurute 311. kurmaH 312. kuryAt 313. kuryAtAm 314. kuryuH 315. kurvaH 316. kurvatAm 317. kurvate 318. kurvanti 319. kuSNAti 320. kusubhitA 321. kUrdate 322. kRSIDhvam 323. kRSISTa 324. 325. 326. 327. 328. 329. 330. 331. kraSTA 332. krApayati 333. kriyate koSitA koSiSyate kauraviH nasayati kropayati kramitA kramiSyati pariziSTam - 3 pR0 saM0 | kra0saM0 zabdarUpANi 244| 334. kriyAt 306 335. krINate 71, 185 336. krINanti 183,483 | 337. krokSyati 69 | 338. kroddhA 69| 339. kroSTA 69| 340. klAmati 70 341. kSeptA 69 342. kSottA 211 343. kSoddhA 211 344. kSmApayati 72, 185 345. 435 | 346. 318|347. 450 348. gantA 462349. gamiSyati 171 350. gavyati 154351. gavyate khUrdate khettA gacchati 155 352. gArgakam 309 | 353. gArgIya: 108 | 354. gArgIyati 269355. gArgI strI gArgI syAt 379| 356. 379| 357. gArgyaH 411 | 358. girati 48, 269 352. gilati 122 360. gIyate 571 pR0 saM0 122 77 77 333 406 333, 410 342 408 405 406 269 450 405 344 410 385 113 114 309 309 309 309 309 309 370 370 57
Page #610
--------------------------------------------------------------------------
________________ 572 kra0 saM0 zabdarUpANi 361. geyAt 362. gUhaka: 363. gUhayati 364. gUhitA 365. gRhNAti 366. gRhyate 367. godaH 368. grahItA grahISyati 369. 370. grethatuH 371. glapayati 372. glAtA 373. ghaTayati 374. ghAtayati 375. ghnanti 376. cakartha 377. cakAddhi 378. cakAra 379. cakRDhve 380. cakRma 381. cakRva 382. cakratuH 383. cakrAte. 384. cakrire 385. cakre 386. cakhnatuH kAtantravyAkaraNam pR0 saM0 | kra0saM0 zabdarUpANi 58 387. 104 388. 104389. 104390. cikAya 7391. cikISati 7392. cikIrSati 54 276, 278 396,393. cikye 396| 394. cikramiSati 91, 238|395. cikriyatuH 108|396. cikIrSitA 38|397. cicAya 108|398. cicISati 279 399. cakhnu canayati cikariSati 425400. 205, 440 401. 244 402. 463 403. 425404. 425 405. 482 406. 187407. 187 408. 187 409. 303 | 410. 182,217, 297, 445, 449,473 cicye cinu cinutaH cinute cinuyAt cinvanti cI cIyAt cIyAstAm pR0 saM0 303 108 394 283 283 cukSuvatuH cukSUSati cukSNUrSAta . 283 380 93 318 283 181,283, 445, 472 283 65, 190 185 183 189 99, 195 116 116, 198 188 93 415 415
Page #611
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTam-3 573 108 415. 108 khy 84 1 kra0saM0 zabdarUpANi pR0 saM0 kra0saM0 zabdarUpANi pR0saM0 411. cekIyate ___ 21, 437. jazuH 303 412. cecIyate 117 438. jajJe 303 413. cetA 153, 398 439. janayati 414. ceSIDhvam 462 440. jambhayati 200 ceSyati 398441. jarayati 416. chAyayati ___266 442. jaha! 423 417. chinddhaki |443. jahi 418. chinddhi 206/444. jahyAt 80 419. chettA 155, 405/445. jahyAtAm 420. choptA 408 446. jahyuH 421. jakSatuH 130, 303,474|447. jAgarayati 254 422. jakSitaH | 448. jAgaryyate 255 423. jakSiti |449. jAgaryAt 255 424. jakSuH | 450. jAgrati 210 425. jagmatuH 302, 481) 451. jAgratu 210 426. jagmuH 452. jAnAti 352 427. jagrahitha 12 453. jApayati 428. jagrAha 12| 454. jAyate 352 429. jaghAna | 455. jigamiSati 139,385 jaghAsa 130/456. jigariSati 394 jaghnatuH 303 457. jigamiSA 385 432. jaghnuH 303 458. jigamiSitavyam 386 433. jaGghanyate 281 459. jigamiSuH 434. jajAgaratuH 256 460. jigAya 35. jajAgaru: 256 461. jigISati 282 436. jajJatuH 303462. jighatsati 129, 363,412 ___ < 48 430. 431. 386 282 <
Page #612
--------------------------------------------------------------------------
________________ 574 kAtantravyAkaraNam 0 108 0 0 w w 68 418 kra0saM0 zabdarUpANi pR0 saM0 kra0 saM0 zabdarUpANi pR0 saM0 463. jighAMsati 281, 447, 489. jvalayati 464. jighRkSati 20,166, 414 490. jhalayati 108 465. jighrati 345.491. tanoti 153 466. jijJApayiSati 418492. tanma: 68 467. jijyitha ___ 12 493. tanvaH 468. jijyo .2 494. taptA 408 469. jinAti | 495. tasthuH 470. jihatAm 496. tasthau 215 471. jihate 74 497. titaniSati 418 472. jihIte 78 498. titAMsati 473. jihIrSati 217 499. titIrSati 217 474. jIyate 7/500. tiSThati 347 475. jughukSati 414 501. tudati 191 476. juhAva 29 502. tuSTuDhve 463 477. juhAvayiSati 478 503. tuSTuma 478. juhuta: 147| 504. tuSTuva 421 479. juhudhi 205/ 505. tuSTuSati 182, 446, 476 480. jUhUSati 445/ 506. tRNekSi 357 481. juhoti 147/ 507. tRNeDhi 357 482. juhvati 100 508. tRNehmi 357 483. juhvatu 101 509. teptA 408 484. jeghrIyate 125/ 510. teratuH 90,259 485. jehIyate 119 511. teritha 486. johayate 29 512. teruH 259 487. jJAnabhuTTIkanam 429 513. tottA 488. jJIpsati 418. 514. toSTA 421 90 405 411
Page #613
--------------------------------------------------------------------------
________________ 575 pR0saM0 38,397 341 265 265 265 kra0saM0 zabdarUpANi 515. tyaktA 516. pAte 517. pire 518. pe 519. tvacchRtam 520. tvanAtha: 521. tvaSTiH 522. tveSTA 523. dagdhA 524. datte 525. dadati 526. dadatu 527. dadadAte pariziSTam-3 pR0 saM0 | kra0saM0 zabdarUpANi 403 541. dAtA 91) 542. dAmyati 91 543. dAyitA 91 544. dAyiSISTa 429 545. dAyiSyate 429 546. dAsyati 324547. digyire 411 548. ditsA 412549. didambhiSati 75 550. didaridrAsati didaridriSati 552. didariSate dideviSati 166,364 417 418 551. 418 394 417 kh bh kh dadadire 30 554. didyate 529. dadade kh 555. 30 kh daditha lh kh dadhartha 423 lh kh 394 2/ 7 llh 557. 558. 56 llh 287 64 kh 28 llh didyutyate 556. didyotiSate didhariSate dIyate dIvya dIvyati dIvyanti 562. dIvyAmaH | 563. dIvyAmi 0564. dIvyAvaH 449 kh 0 kh lh 297 kh 532. daridraH 533. daridrayati 534. daridrAte daridritaH 36. daridrithaH 537. daridryAt 538. dazati 539. daMSTrA 540. dAtavyam 0 kh bdh 444 287 444 0 444 0 184 397/565.
Page #614
--------------------------------------------------------------------------
________________ 576 kAtantravyAkaraNam 0 411 290 50,410 0 569. 440 435 411 435 375 ja 375 375 375 kra0 saM0 zabdarUpANi 566. dugdhi 567. dugdhe 568. duduhatuH duduhAte 570. duduhire 571. duduhuH 572. duduhe 573. duSati 574. dudruma 575. dudruva 576. dudhukSati 577. duSyate 578. 579. duhitrIyate 580. duhyAt 581. duhyAstAm 582. dUSayati 583. dRzaditA 584. dRzadhitA 585. degdhA 586. dedhmIyate 587. debhatuH 588. deyAt 589. deSTA 590. dehi 591. dogdhA duhanti pR0 saM0 kra0 saM0 zabdarUpANi 190 592. doSTA 183,478 593. dyati 186 594. draSTA 187 595. viDi 187 596. dviSTaH 186597. dveSTA 187 598. dveSTi 417 599. dhattaH 421 600. dhatte 421601. dhatthaH 372 602. dhatse 162 603. dhaddhve 184604. dhanuSyati 120/605. dhAtA 188,189 606. dhAvati 188607. dhipsati 105/608. dhIpsati dhIyate | 610. dhUnayati 413 611. dheyAt 126 612. dhehi 91, 238 613. dhokSi 58 614. dhvasyate 410 615. natsyati 85 616. naddhA 413,439 617. nantA 472 38 350 417 372,417 316609. 273 58 85 441 234 328 328,413 409
Page #615
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTam-3 577 pR0saM0 190 404 153,398 164 87 88 nemuH 87 neSyati 398 309 sa nottA 405 654. 354 401 kra0saM0 zabdarUpANi 618. namati 619. namayati 620. nayati 621. narInRtyate 622. naSTaH 623. naSTavAn 624. nAyayati 625. nAvyati 626. nAvyate 627. nigaraNam 628. nigalanam 629. nighokSyate 630. nijegilyate 631. ninaditha ninAya ninISati 634. ninyatuH 635. ninyire ninyuH 637. nipaparatuH nipaparu: nimAtA 640. nimApayati 641. nIyate 642. nudati 643. nunRSati pR0saM0 kra0saM0 zabdarUpANi 469 644. nuhi 108/645. nektA 156,468/646. netA 162/647. nenijAni 234 648. nematuH 234649. nemitha 243 650. 651. 652. naiSadhiH 653. nauti 373 655. paktA 369 656. paca 92,482657. pacante 244,482 658. pacAma: 181659. pacAmi 98,186,482 660. pacAva: 98 661. pace 98,186662. pace: 259/663. pacet 259/664. pacetAm 41665. pacethAm 42 666. parcate 162/667. pacethe 191668. paceyam 182.415/669. paceyuH 64 297 444 632. 444 633. 431,444 297 339 636. 339 337,339 638 337 kh 338 338 340 340
Page #616
--------------------------------------------------------------------------
________________ 578 kra0 saM0 zabdarUpANi 670. paJca 671. paTUkaroti 672. paTUyati 673. paTha 674. pattA 675. 676. 677. 678. 679. papuH 680. papau 681. pathIyati papatuH papAca papitha kAtantravyAkaraNam paricaskAra pariSkaroti pR0 saM0 kra0saM0 zabdarUpANi 478 | 696. pipikSati 117 697. pipRcchiSati 116 | 698. pibati 64 | 699. pIyate 405 700. 313 701. punAti punIte 481 | 702. pupuvatuH 243/703. pupUSati pupUrSati puMsyati pekSyati 55 704. 53 705. 215706. 35 707. pecatuH 35 708. pecitha 427 709. pecuH 473 710. papracchatuH 682. papracchuH 683. 684. 685. pariSkartA 427711. 686. pariskhadayati 108 | 712. 687. pariSvajate 240 - 713. 688. paryaskArSIt 427714. 689. pazyati 348 | 715. 690. pAcayati 243 716. 691. pAyayati 266 | 717. 692. pAlayati, piNDDhi 270, 435, 718. praSTA 693. pitsati 418 | 719. prasnavitA 694. pipatiSati 418 | 720. prasnaviSyati 695. pipaviSate 393 / 721. prahmalayati pepIyate peyAt peSTA poSTA prakSyati prajvalayati pramAtA pramApayati pR0 saM0 433 21,394 345 57 353 79 93 415 218 313 433 87 88 87 22 58 411 411 332,402 108 41 41 332,402 379 379 108
Page #617
--------------------------------------------------------------------------
________________ kra0 saM0 zabdarUpANi 722. prahalayati 723. prANita: 724. prANiti 725. prANI: 726. prANIt 727. prAdhAvIt 728. prApnuvanti 729. prApnuvantu 730. prApnuhi 731. prAvuvRrSati 732. prAsAvIta 733. prAstAvIt 734. prINate 735. prINanti 736. prINayati 737. 738. 739. 740. 741. prauNaH prANAMta 742. 743. phaNayati 744. phelatuH 745. phelitha 746. bandadhA 747. babhUva 748. prorjunaviSati prorNunRSati prorNoti prorNauti babhUvatuH pariziSTam - 3 pR0 saM0 | kra0saM0 zabdarUpANi 108 749. babhUvitha 381750. 381| 751. 362 752. 362 | 753 . 389 754. 96 755 96 756. 190 757. 218 758. bibhItaH 389 759. bibheti 389 760. bibhrakSati 77 761. bibhrajjiSati 77 762. bubhukSate 763. bubhutsate 764. bubhUSati 273 418 418 355 765. 355 356 | 766. 356| 767. 108|768. 90 769. 91 770. 406 | 771. 102772. 102 773. babhUvuH babhRjjAte babhRjjire babhRjje babhrajjatuH babhrajjuH bibhariSati bibhitsati bebhiditA boddhA bobhUryate bravIti bravItu brAhmaNAyate blepayati bhaktA bhaGktaH 579 pR0 saM0 102 102 442 442 442 35 35 418 166 147 147 417 417 166 372,440 182, 218, 418, 449 316 406 218 358 359 336 269 403 236
Page #618
--------------------------------------------------------------------------
________________ 580 kra0 saM0 zabdarUpANi 774. bhaGktA bhaJjanti bhanakti bhaSTa 775. 776. 777. 778. bhava 779. 780. 781. 782. 783. 784. bhavati bhavitavyam bhavitA bhaviSyati bhavyam bhitsISTa 785. bhintaH 786. 787. bhindanti bhinddhaki bhinddhi bhiSajitA bhukSISTa 788. 789. 790. 791. bhUtaH 792. bhejatuH 793. bhejitha 794. bhettA 795. bhoktA 796. bhotsyate 797. bhrakSyati 798. bhramayati 799. bhraSTA kAtantravyAkaraNam pR0 saM0 | kra0saM0 zabdarUpANi 403 | 800. 236 | 801. 236 802. 330 803. 64 804. 156 378 141, 153, 377 377 141 169 73 73 206 206 316 169 141 91 91 155,405,441 807. 808. 809. 810. 811. 812. 813. 814. 815. 816. 817. 818. 819. 820. 403 | 821. 372|822. 324,331 823. 805. mantA 806. bhrASTiH magadhitA 108|824. 324,330, 403 825. maGktA 199,289,404 maGkSyati 199,289 manati 347 407 116 119 253 460 460 331, 464 331, 464 127 460 460 74 74 mantUyati mAtrIkaroti mA bhavAn arat mA bhavAn karot mA bhavAn kArSIt mArkSyati mASTa mAlIyati mAsma karot mAsma kArSIt mimatAm mimate mimIte mIyate muJcati mumuSiSati mumUrSati pR0 saM0 331 318 mUDha: meDhA medyati 78 57 198 178 218 437 413 158
Page #619
--------------------------------------------------------------------------
________________ 581 pR0saM0 .. 313 bh 405 331 829. 380 ly 72 bh 73 ly 178 415 94 . o 401 m 413 . pariziSTam-3 pR0saM0 kra0saM0 zabdarUpANi 58 852. rAjIyati 401 853. rAddhA 410 854. rASTiH 38 855. ruditaH 344, 348/856. runddha: 409/857. rundhanti 98 858. rurudiSati 99859. rurUSati 409/860. ruvanti 331, 404 861. rektA 418 862. reDhA 441863. repayati 448 864. reSTA 94/865. raiyate 325, 866. roktA 867. rocate 868. roDhA | 869. roditi roddhA 201 871. roSTA 201 872. rauti 201873. raumi 409 874. rauSi 200875. labdhA 409 876. lAvayati 108877. lilikSati 269 kra0saM0 zabdarUpANi 826. meyAt 827. moktA 828. bhraSTA mlAtA 830. yacchati 831. yantA 832. yanti 833. yantu 834. yabdhA 835. yaSTA 836. piyaviSati 837. yuyutsate 838. yuyUSati 839. yuvanti 840. yoktA 541. yoddhA 842. raktA 843. rajati 844. rajayati 845. radhitavyam 846. radhitA 847. radhiSyati 848. rantA 849. randhayati 850. rabdhA 851. ramayati 410 301 403 156 413 380 108 870. 406 410 354 354 354 409, 440 244 433
Page #620
--------------------------------------------------------------------------
________________ 582 kra0 saM0 zabdarUpANi lIDhaH 878. 879. 880. 881. lunAti 882. lunIte 883. lumpati 884. lulavitha lunatAm lunane 885. lulAva 886. lulUSati 887. luvanti 888. lekSyati 889. DhA 890. leptA 891. leSTA 892. loDhA 893. loptA 894. lolUyate 895. vaktA 896. 897. vaGgAH 898. vatsyati 899. vadhyAt 900. 901. vanayati 902. . vapuSTaram 903. vapuSTA vakSyati vadhyAstAm kAtantravyAkaraNam pR0 saM0 kra0saM0 zabdarUpANi 435, 437 904. 211905. 211 | 906. 353 907. 78 908. 198 909. 482 910. vavatuH vaptA vamayati vayanIyam vartitA vartiSyate vardhate 244, 482 911. vavamatuH vavamitha 94 913. vavitha 182,415.472 912. 326, 433 ] 914. vavuH 326, 413 915. vavRmahe vavRvahe vava 408916. 410 | 917. 413 | 918. 408|919. vavrazcatuH vavrazcaH vastA vastrIyati 162 920. 142,325, 401 921. 142 922. vAcyam 478923. vAyayati 364 924. vAvazyate 132 | 925. vicati 132 | 926. vicyate 108927. vijigye 435 928. vidadaratuH 435 929. vidadaruH pR0 saM0 408 108 145 155 155 156 17 92 17 17 17 421 421 16 35 35 412 127 142 266 34 8 7 282 259 259
Page #621
--------------------------------------------------------------------------
________________ 583 pR0saM0 410, 411 413, 438 931. 22. 384 384 383 292 212 937. vividhatuH 211 292 457 108 406 pariziSTam-3 kra0saM0 zabdarUpANi pR0 saM0 kra0saM0 zabdarUpANi 930. vidAJcakAra 192 956. veSTA vidvasyati 313 957. voDhA vidvasyate 301,313 958. vyatijajJidhvam 33. vidhyati 7/959. vyatijajJidhve 934. vidhyate 7, 33, 960. vyatijajJiSe 935. vivakSati 961. vyatire 936. vividiSati | 962. vyatilAtAm | 963. vyatilAte 938. vividhuH ___33 964. vyatile 939. vivyatuH 97, 145,186 965. vyatyAsta 940. vivyathAte | 966. vyathayati 941. vivyathire 14 967. vyaddhA 942. vivyathe 14, 33 968. vyaraMsiSTAm 943. vivyuH 97,145,186/ 969. vyaraMsIt vizazaratuH 92, 259 970. vyAyayati 945. vizazaritha 92 971. vrakSyati 946. vizazaru: 259 972. vraSTA 247. vizazasatuH 92 973. zaktA 948. vizazasitha | 974. zaknuvanti 949. vismApayate | 975. zanuvantu 950. vIta: 145 976. zakSyati 951. vItavAn 146 977. zattA 952. vektA 404/978. zaptA 953. vettA 405/979. zamayati 954. vevidhyate 33 980 zayIta 955. vevIyate 18/981 zayyate 391 944. 199 391 266 289,311 289, 311 400 96 400,472 405 408 108 262 263
Page #622
--------------------------------------------------------------------------
________________ 584 kAtantravyAkaraNam pR0saM0 24 411 336 108 91, 238 0 411 98 381 zizviyatuH 381 429 342 344 kra0saM0 zabdarUpANi 982. zAtayati 983. zAdhi 984. zAmyati 985. zAyayati 286. zizvayitha 987. zizvAya zizvAyayiSati 989. 990. zizviyuH 991. ziSTaH 992. ziSyate 993. zizrayiSati 994. zizriyatuH 995. zizrISati 996. zIyate 997. zuzAva 998. zuzAvayiSati 999. zuzuvatuH 1000. zuzruma 1001. zuzruva 1002. zete 1003. zeratAm 1004. zerate 1005. zezvIyate 1006. zeSTA 1007. zoddhA pR0 saM0 | kra0 saM0 zabdarUpANi 275 1008. zozUyate 208 1009. zoSTA 341 1010. zyetAyate 266 10 11. zramayati 17/ 10 12. zrethatuH 17,24 1013. zleSTA 25/ 1014. zvasita: 17,24, 1015. zvasiti 17 1016. SaNmukhAni 83 1017. SThIvati 83,474 1018. saMgacchate 417 1019. saMvivyatuH 93 1020. saMvivyayitha 417/ 1021. saMvivyAya | 1022. saMvivyuH 24 1023. saMvuvUrSate 25 1024. saMskartA 24 1025. saMsthA 421 1026. sagayati 4211027. saGktA 262 1028. sajati 262 1029. saJcaskAra 213 1030. sattA 24|1031. santi 411) 1032. samapAdi 406 1033. samaskArSIt 3 0 G. - 00 2m www 0 < < < 54 240 213. 2 427 405 306 427
Page #623
--------------------------------------------------------------------------
________________ 585 175 175 175 408 20 13 13, 473 31,476 pariziSTam-3 kra0saM0 zabdarUpANi pR0 saM0 kra0saM0 zabdarUpANi 1034. samasthitvam 463 1060. sunvaH 1035. samasthite 173,196,322 1061. sunvanti 1036. samasthiSAtAm 173, 196 1062. supyate 1037. samIdhAte 238 1063. supyAt 1038. samAdhire ____238 1064. suvAmahai 1039. samIdhe 238 1065. suvAvahai 1040. sarpiSyati 472 1066. surve 1041. saprtA | 1067. suSupatuH 1042. sasRma 421/ 1068. suSupsati 1043. sasRva 421 1069. suSvapitha 1044. sasmaratuH 257/ 1070. suSvApa 1045. sahate 467 1071. suSvApayiSati 1046. sAddhA 406 1072. susnUSati 1047. sAyayati 266 1073. susruma 1048. sAsmaryate 124/1074. susruva 1049. siJcati 467/1075. sektA 1050. siSAsati 418/1076. seddhA 1051. siSedhayiSati 476 1077. sesimyate 1052. siSeva 473 1078. sahe 1053. sisaniSati 418/1079. soDhA 1054. sismayiSate 393 1080. soSupyate 1055. sIdati 351 1081. skantA 1056. sIvyati 449| 1082. sta: 1057. sunu 65, 190/ 1083. stutaH 1058. sunAti 153 1084. stute 1059. sunma: 68 / 1085. stuvanti 415 421 421 401 406 438 18 405 73 184 183,478 185
Page #624
--------------------------------------------------------------------------
________________ 586 kAtantravyAkaraNam pR0saM0 408 478 354 119 405 4 82 260 82 387 387 405,407 147 337 kra0saM0 zabdarUpaNi pR0 saM0 kra0saM0 zabdarUpANi 1086. stUyAt __ 189 1108. svaptA 1087. stotA 399 1109. svaravidhiH 1088. stauti 1110. svasrIyate 1089. sthagayati 1111. svettA 1090. sthApayati 1112. hataH 1113. hatha: 1091. sthAyitA 1114. haniSyati 1092. sthAyiSISTa 1115. haniSyamANa: 1093. sthAyiSyate 1116. hantA 1094. sthIyate 1117. hanti 1095. sthayAt 1118. haritAyate 1096. snapayati 1119. hartA 1097. spraSTA 1120. hinasti 1098. smarayati 1121. hiMsanti 1099. smariSyati 1122. hiMstaH 1100. smariSyamANaH 1123. hIyate 1101. syati | 1124. heyAt 1102. srakSyati 1125. hotA 1103. sraSTA 50,331,404|1126. hragayati 1104. srasyate 234 1127. hRpayati 1105. svaGktA 404 1128. hragayati 1106. svapitaH 381 1129. hvalayati 1107. svapiti 381. 1130. hvAyayati 399 236 108 236 387 236 387 331 399 108 269 108 108 266
Page #625
--------------------------------------------------------------------------
________________ kra0saM0 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 96. pariziSTam - 4 = zloka - zlokAMzasUcI zlokavacana anAtmanepadasthAttu vRtAderiD na syaM sani / zvastanyAM ca kRpernaiva kRtAdervA'pi saM'sici // alibhiralAbhi sadaGganAgaNasya (mAgha 0 ) / astraiH saMvivyayurdehAn vAhanAnyadhizizyira ( bhaTTi0 ) / itIva vAcAM nigRhItakaNThaiH prANairarudhyanta maharSisUnoH / ino lopastu durla'bha: (durgavRttiH) / upasargeNa dhAtvartho balAdanyatra nIyate / RdavRGvRJAM sanID vA syAdAtmane ca sijAziSoH / saMyogAderRto vAcyaH suDasiddho bahirbhavaH / / RdavRGvRJo'pi vA dIghoM na parIkSAziSoriTaH / na parasmai sici prAMkta iti yogavibhaJjanAt // oSadhyaH phalapAkAntA: ( amarakozaH ) | tato'bhyagAda gAdhisutaH ( bhaTTikAvya ) / tAmupaihi mahArAja! zagNaM paramezvarIm (du0ma0 13 / 4 ) / 587 pR0 saM0 396 202 38 459 445 271, 272 khamuvurvasudhAmRyuH ( bhaTTikAvya ) / cikraMsayA kRtrimapatripate: ( mAghakAvya ) / jAtistu puMvat kvacidAyiyoge ( umApatisaMna) | jugupsatasmainamaduSTabhAvaM maivaM 'bhvaanksstsaadhuvRttH| itIva vAco nigRhItakaNThaiH prANairarudhyanta maharSisunoH || jJazcetyasmin jAkaraNaM kimartha jJo jo luka myAcceti kRte'pi siddhiH (umApatiH) / 170, 392 394 335 16 378 335 458 459 76 133 190
Page #626
--------------------------------------------------------------------------
________________ 588 kAtantravyAkaraNam 17. 18. 19. 487 20. 178 293 22. 420 23. 422 24 tebhyo'pi vivRtAveGau tAbhyAmaicau tathaiva ca (paa0shi0-shlo021)| 488 'dihirduhimeMhatirohatirvahi histu SaSTho dahatistathA lihiH / ime'niTo'STAviha yuktasaMzayA gaNeSu hAntA: paribhajya kIrtitAH // 413 dIdhIvevITsamaH kazcid guNavRddhyorabhAjanam / kvipratyayanibhaH kazcid yatra saMnihite na te / / dIrghANAM ca kuto dIrghA guNaM bAdheta cet tadA / dIrghajAvirurau nAma ino lopastu durlabhaH / / dhe sakArasico lopazcakAdhIti prayojanam / AzAdhvaM tu kathaM jaztvaM sakArasya bhaviSyati / / na jagAma gamerdhAtorvRkSAditi na paJcamI / nityAtvatAM svarAntAnAM sRjidRzozca veTa thali / tRci nityAniTa: syuzced vRvye'dAM nityamiTa thali / / nipAtAzcopasargAzca dhAnavazceti te trayaH / anekArthAH smRtAH sarve pAThasteSAM nidarzanam / / pUrvasiddhaM tu yat kArya punarArabhyate vidhau / pUrvakAryavyudAsAya vizeSArthaM ca tad bhavet / / 355 bobudhIti na kiJcidapyasau / 160 matsyasya yasya svIkAra Iye cAgastyasUryayoH / tiSyapuSyayornakSatre aNi yasya vibhaJjanAt / / 307 mA bhaiH zazAGka ! mama sIdhuni nAsti rAhuH khe rohiNI vasati kAtara! kiM bibheSi / prAyo vidagdhavanitAnavasaGgameSu puMsAM mano vicalatIti kimatra citram / / 313, 360 mA bhaiSI: putri sIte ! vrajati mama puro naiSa dUre durAtmA / re re rakSa ! kva dArAn raghukulatilakasyApahatya prayAsi / caJcAkSepaprahAraitruTitadhamanibhirdikSu nikSipyamANerAzApAlopahAraM dazabhirapi bhRzaM tvacchirobhiH karomi / / 47 25. 26. 27. 28.
Page #627
--------------------------------------------------------------------------
________________ 30. 31. 33. pariziSTam-4 yajo vapo vahazcaiva veJvyeau hvayatistathA / vad - vasau zvayatizcaiva nava yajAdayaH smRtAH / / roditiH svapitizcaiva zvasiti: prANitistathA / jakSitizcaiva vijJeyo rudAdiH paJcako gaNaH / / liGgAnAM ca na sarvabhAk / vastraiH saMvivyayudehAn (bhaTTikAvya) / zUdrI zUdrasya bhAryA syAcchUdrA tajjAtireva ca (amrkosh)| 300 sarvamatra prasiddhaM syAt zrutizcAtra na bhidyate / luGazcApi na mUrdhanye grahaNaM seTi duSyati / / sudustaraM vyAkaraNaM stavImi bhRyastavImIha hitecchayeti / / syasijAzI:zvastanISu bhAvakarmArthikAsu ca / svarahanagrahadRzAmiD vejvacca / 264, 423 34. 35. 293 36. 361 37.
Page #628
--------------------------------------------------------------------------
________________ 590 kAtantravyAkaraNam . pR0 saM0 364 18,19 307 306 270 446 446 364 260 m 258 pariziSTam - 5 = vyutpAditAH zabdAH kra0saM0 zabdAH pR0 saM0 kra0saM0 zabdAH aguNaH 179 24. asArvadhAtukam arjAjapat 22425. asUSupat ajugomat asvarapUrvasya atikArISagandhyaH AtreyA strI atikArISagandhyapatiH Apa: atikArISagandhyaputraH 229. igamaH anan 315/30. iGgamaH anAtmanepadam 397 31. iSvAsaH anubandhaH 2. 32. Rcchau anekAkSarasya RdantAnAm antasthAnimittAH 484 34. etAyate antyam 434 35. aucitI apAmArgaH 464| 36. kakubbhAsa: aIpaTat 241 37. kArApaH aprayogaH kArApayati ababhrAjat 224 39. kArASagandhaH amamAlat 220 40. kArrASagandhIpatiH alIlavat kArISagandhIputraH arvAvadat 221. 42. kArrASagandhIbandhuH asamAnalopaH 220. 226. 43. kuTAdiH asamAnalopopadhA 215.220 : 44. kusubhitA asasAmat 220.221 / 45... koraviH asasvAmat 333 307 428 G h - 15. 38. 270 22441. 18. 20. 21. 317 306 gabhA 334
Page #629
--------------------------------------------------------------------------
________________ 591 pR0 saM0 154 3067 306 2607 333 - 3333333333. www kra0saM0 zabdAH 47. gArgakam 48. gArgIyaH gArya: gAya'yati guNyarthaH guNyartham godaH gonoH 55. caNpara: jihananIyiSati jihvAyakayiSati jJAnabhuTTIkanam tvanAtha: tvacchutam 61. daridraH 62. dazana: 63. dAdeH dhAtusaMjJAzritam nalopaH 66. nAmikaram 67. nAmyantAnAm 68. nAyaka: nijegilyate nityAt 71. nityAtvanta: nimaya: pariziSTam-5 pR0 saM0 kra0saM0 zabdAH naimittikaH 306/74. naiSadhiH 306 75. parasvaraH 306/76. parighaH ___ 1077. palighaH 260 78. pAMzuram pAMzulam pAralaukikam 219 81. puMvat 79 82. prajighAyayiSati 26 83. pratyayakRtam 428 84. pranAyaka: 428 85. 428 86. brAhmaNaH 286 87. brAhmaNAyate 239 88. brAhmaNI 327 89. 37690. bhAva: 310 91. bhASitapuMskam 469| 92. bhit 178 93. bheditA 93 94. 368 95. magadhitA 422 96. mAmAsme 422 97. mAsma: 40/98. ww www orow m 99w" 0 m mmm 0 pramaya: 40 300 333 bhayam 333, 404 404 bhrAja: 224 69. 317 459 459 mAsmama 459
Page #630
--------------------------------------------------------------------------
________________ 592 kra0 saM0 zabdAH mitrazI: 99. 100. ralantam 101. ralam 102. lAvaka: 103. luk 104. lopaH 105. lohitAya 106. lohinIyate 107. vAdezaH 108. 109. 110. 111. 112. vicakSaNaH vidhiH vRttiH vyapadeza: zyetAyate kAtantravyAkaraNam pR0 saM0 | kra0saM0 zabdAH 82,473 | 113. 250, 251 114. 250, 251 115. 116. 93 117. 118. 119. sAmagrI 120. saumI Rk 121. svarAntAH SaNmukhAni SatvabhUtaH saMyogAdeH saMsthA sandhyakSarAntAnAm samAnalopaH 146,173 310 333 333 273 143 471 124. 271 125. he kArISagandhImAta ! 220 | 126. 333 127. 122. svApaH 123. svApayati haritA hamya: hamyantAH pR0 saM0 428 475 256 53 36 219,220 307 306 244 30 29 333 o 251 251
Page #631
--------------------------------------------------------------------------
________________ 593 256 18024. 163| 27. 214 29 pariziSTam - 6 = viziSTazabda-vacanAni kra0 saM0 viziSTazabdAdikam pR0 saM0 | kra0saM0 viziSTazabdAdikam pR0saM0 akarmakA api hi 21. adhikArasyeSTatvAt 22, dhAtavaH 283,426 akiJcitkarameva 22. adhizayanam 263 akRtavyUhAH kaumArAH adhyayanam 44 akSarayojanA anabhidhAnameva 138 akSaraviparyayaH 210 25 anabhidhAnAt 44,241 agatikAnAM gatiriyam anarthakam 152,234,459 aguNakAryam anavakAzam 225 aguNatvam anAdaraH 297 aguNArthaH anityaH aguNArtham 184 anityatvam agnisaMyogaH 346 anityam agnIyate anityArtham 354 aghoSaH anirdiSTArthAH 106 aGgIkAravAdaH anuktasamuccayArthaH 15 atadbhAvAt atipratiSedhaH anuktasamuccayArthatvAt 90,98 atrAyamarthaH anunAsikalopaH 312 anupapatti: 209 adanam adarzanam anupasRSTasya adyatanI 26,101.110, 39. anubandhaH 37, 160,482 127,132,136.173, 40. anuvRttiH 117,155, 227,363,406, .244,382 411,451.461 41. anuziSTiH 224,450 wwww kh khh rh khh w 116/31. 483/ Gm 165 394/34. 415/35. 459/36. 129/37. 107/38. 117
Page #632
--------------------------------------------------------------------------
________________ 594 kAtantravyAkaraNam or 9 47. 13 76. kra0 maM0 viziSTazabdAdikam pR0 saM0 kra0 saM0 viziSTazabdAdikam pR0saM0 42. anuSaGgaH 151,311 65. antaratamaH 151,212, 245,428,454 43. anuSaGgamAtram 23266. antarvartinI vibhaktim 113 44. anuSaGgalopaH 163, 198. antasthA 1,8,29 ___ 201, 239, 288, 371, 416 antyasadezasya 444 45. anuSaGgalopapAdaH 347 antyArtho'yamArambhaH 471 46. 482 anvarthabalAt anuSaGgalopAdipAda: 231,374 anuSaGgArtha: anvAkhyAnam 317 anvAcayaziSTaH 85,436 48. anusvAraH anusvAraH apanayanam 225 anusvAropalakSaNArtham apaprayogaH 360,459 anekavarNa: savarNasya aparokSA 6,200,204 anekAkSarasya apavAdaH 2,157,163 anekArthatvAd dhAtUnAm apavAdaviSayaH 167 44,263,275 apavAdaviSayatA 167 53. antakarma apramANam 193,362,370 antagrahaNaM spaSTArtham aprApte vibhASA 416 antagrahaNam aprItiH 438 antaraGgaH abodhane 138 57. antaraGgatvam 452,455 abhidhAnam 271 58. antaraGgaparibhASA abhidhAnameva yuktam 137 59. antaraGgam 180,225 / / abhidhAnalakSaNatvAt 109 antaraGgalakSaNam abhidhAnalakSaNA hi 40,44 antaraGgavidhiH kRttaddhitasamAsAH 378,379 antaraGgAH 25787. abhidhAnAt 130,136, 63. antaraGge 101 226, 262, 270, 272. 64. antaraGgo balIyAn 456 - 280, 463, 464 77. 54. w 56. 60. 475 86. 61. 304
Page #633
--------------------------------------------------------------------------
________________ 92. 180 pariziSTam-6 595 kra0saM0 viziSTazabdAdikam pR0 saM0 | kra0saM0 viziSTazabdAdikam pR0 saM0 abhidhAnArtham 207/ 112. arthavivaraNavistaraH 401 89. abhinnabuddhyartham 9/113. ardhamAtrika abhiprAyaH 31,453 114. aryAt abhiprAyAparijJAnAt 235,327, 115. alaMkArasaundaryAt 360 abhibhavaH 46 116. avagAhanam 225 abhimatam 146/ 117. avatAra: 222 abhiSavaH 315, 388 118. avadhAraNam 130 abhRtatadbhAve 115/ 119. avabodhanam abhyavahAra: 165/ 120. avamocanam 315 abhyastam 165, 480 | 121. avayavalakSaNA SaSThI 465 98. abhyastAnAm 156, 158 122. avayavArtha: 323 abhyAsaH 10, 227/ 123. avayavAvayavivyavahAraH 327 abhyAsanivRttiH 15/ 124. avayavAvayavisambandhaH 371 101. abhyAsalopaH 84,89, 125. avarNaH sarvamukha0 206.237/ 126. avasAdanam 351 102. abhyAsavikArAH 2. 86/ 127. avasthAne 120 103. abhyAsAdhikAra 128. avibhaktiko'yaM nirdazaH 382 nivRttyartham 15/ 129. avizeSAt sAmAnyasya 104.. ayamabhiprAya: 22,376 grahaNam 411 ayamarthaH 376, 130. azruvimocanam 106. 296 131. asandehArtham 170,216, 107. ayamevAzayaH 108. arthakRtalAghavam 111| 132. asandhyakSarayo0 109. arthabhedaH 36/133. asandhyakSaravidhi: 197 110. arthalAghava 2111 134. asavaNe 111. arthavadgrahaNam 55/ 135. asahAyavAcI 86 100. 454 105. ayamAzayaH 246 258 294 406
Page #634
--------------------------------------------------------------------------
________________ 596 kAtantravyAkaraNam 346 kra0saM0 viziSTazabdAdikam pR0 saM0 kra0 saM0 viziSTazabdAdikam pR0 saM0 136. asArvadhAtukam 151, 152, 154. Atmane 166, 172, 186, 390,396 195,209,278 137. asArvadhAtuke 128,139, 155. Atmanepadam 44,350 398 156. AtmapravRttiH 32 138. asiddham 101 157. Adare 120 139. asiddhavadbhAva: 103 158. Adicaturthatvam 163, 371 140. asyAyamarthaH 70,105, 159.. Adizabda: samIpavacanaH 327 205 160. Adizabdasya vyavasthA 361 141. asyArthaH 45,46,76,79, 161. Adizabdo'vayavArthaH 466 228,295,335 162.. Adeza: 142. AkAkSA 127/163. AdezAH 204, 321,406 143. AkhyAtam 204|164. AdyantavadbhAvAt 327, 371 144. Agama: 120,260, 165. AdyavyAkaraNamatam 441 273, 346 166. AdhyAnam 145. AgamagrahaNaM sukhArtham 197/ 167. AnarthakyaprasaGgAt 146. AgamavidhiH 199, 205, 168. AntaratamyAt 261 406, 419/ 169. AptibhAvatvam 335 147. AgamazAsanam 313, 360, ApyAyanam 407, 171. AbhIkSNyam 45, 109,343 148. AgamazAsanamanityam / | 172. Armadanam 392,393 173. AmarSaNam 149. AgamasyAnityatvAt 390 | 174. AyughRtam 27 150. AgamA: 293, 450 175. Arambhe 379 151. AgamArtham 51. 212 176. ArdhadhAtukam 153 152. Acaritena 31 177. ArSaprayogaH 190 153. AcchAdanam 411, 465/ 178. AzaGkArthaH 105 389 216 235 49 62
Page #635
--------------------------------------------------------------------------
________________ 597 264 pariziSTam-6 kra0saM0 viziSTazabdAdikam pR0saM0 | kra0 saM0 viziSTazabdAdikam pR0saM0 179. AzIH 8,82, 187,468 202. upadhAtvapratipattyartham 448 180. AzrayaNaM puruSAyattam 202 203. uktasamuccayaH 22 181. AsvAdanam 433, 465/ 204. uccAraNArtha eva 204 182. ikaztipo dhAtoH 205. uccAraNArtha: 51,62,131, svarUpe nirdizyante 133 133,141,212,229,234, 183. ikAra uccAraNArthaH 262,264,267,292,294, 184. iGo nivRttyartham 306,314,342,344,357, 185. iGgitena 367,371,425,433 186. icchA 83,224, 206. uNAdiH 367 292, 343, 207. uttaratra parigrahArtham 452 187. icchArthavivakSA 25 208. uttarArthaH 93,153,154 188. ijvacca 264/209. uttarArtham 51,96,97,103, 189. ijvat 125,220,221,252, 190. ijvadbhAvakaraNam 161 323,371,376,416, 191. iDAgamapAdaH 425,426 446,447,452 192. iDAgamAdipAdaH 375, 420, 210. uttarArthameva 93 427/ 211. utsargaH 2, 167 193. iDvikaraNam 303/ 212. udAharaNam 194. iNgrahaNamupalakSaNam 135/213. ugiraNam 91 195. itaretarAzrayadoSaH 1, 37/214. udvegaH 89 196. insAmAnyArtham 219,221/ 215.. upacArasattA 257 197. iSTasiddhiH 144, 395 216. upacArAt 27,28 198. ihArtham 448/217. upacArArtham 480 199. IpsA 271/ 218. upatApa: 231,232,256 200. ISad hasanam 44, 465/219. upadezaH 179,219,332 201. uttaratra parigrahArtham 452 220. upadezArthaH pAThaH 246 179
Page #636
--------------------------------------------------------------------------
________________ 598 kra0 saM0 viziSTazabdAdikam pR0saM0 kra0saM0 viziSTazabdAdikam pR0saM0 upadezArtham 244,246 245. RSivacanAt 221. 190 222. upadezAvasthAyAm 332 246. lRkArAnubandhaH 128 223. upadhA ekadezavikRtamananyavat 296 ekadezavikRtasyAnanyatvAt 129,131.153, 247. 159,240,301,364,371,416 248. 224. upadhAgrahaNaM spaSTArthameva 225. upadhAgrahaNam 226. 227. 228. 229. 230. 231. 232. 233. upadhAtvapratipattyartham upadhAdIrghaH upadhAdhikAraH upadhAlopaH upadhAsaMbandha: kAtantravyAkaraNam uparamaH 318 255. upalakSaNatvAt 473 | 256. upalakSaNam 75, 157, 168, 257. 239,271.329,457 258. 288 259. 292,293 | 260. 237 261. 234. upalakSaNArtham 235. upavezanam 236. upazleSaH 237. 238. 239. 240. upasargAnuvartanArtham 241. upasargA vizeSakA: upAdAnam upasargayogaH upasarga: 302 ! 251 | 249. 448, 250. 240251. 155 252. 278| 253. 248| 254. 392/262. 118 263. 378 | 264. 470 | 265. 378 242. ubhayapadam 142.172.397 243. ubhayasaptamI 244. Rdanubandha: 281 152 3 83 133 469 163 468 6 246 446 aupazleSikalakSaNA 378 aupazleSikasaptamI 437 kaTAdhyayanayogAt 334 kapirikAdiH 369 ekadezAntaratamaH ekamAtrika ekavAkyatA ekApIyaM saptamI evamanye'pyanusartavyAH evamanyatrApi aizvaryam auNAdikam aupadezikaH aupadezikam kampanam 188, 225,388 karmadhArayaH 422 karmadhArayAnmatvarthIyo na bhavati karmasAdhana: kalpanA garIyasI 266. 128 / 267. 225 / 268. kalma 483 471 11 369
Page #637
--------------------------------------------------------------------------
________________ _ 51 pariziSTam-6 599 kra0saM0 viziSTazabdAdikam pR0 saM0 | kra0 saM0 viziSTazabdAdikam pR0saM0 269. kAGkSA 233/292. kSayaH 270. kAntatvavyabhicAraH 400 293. gaNakRtamanityam 306 271. kAntiH 5, 392 294. gaNapaThitArtham 272. kAmacAraH 65,220 295. gaNapAThazuddhyartham 465 273. kAmpille sAdhayati 45/296. gaNArtham 306 274. kAritam 24,45.104, 297. gati: 25,56,77,91 110,221,254,303 | 298. gatigandhane 15 275. kAritalopa: 195/299. gatinivRttiH 347,465 276. kAritavyavadhAnam 195/300. gativRddhI 277. kAryasampratyayaH 448,454301. gatyartham 276 278. kAryArthapakSa: 205/302. gandhanam 272 279. kAryArtham 482 | 303. gandhopAdAnam 148 280. kAryitvapratipattyartham 1 | 304. gavAjinavat 112 281. kuTAdiH ___5,193 305. gAtraprakSaraNam 282. kuTumbadhAraNam 233/306. gAtravikSepa: 468 283. kRpaNAdiH 366, 367/307. guNa: 151 284. kRpA 367/308. guNapAdaH 151,229 285. kauTilyameva 280/309. guNapratiSedhArtham 163 286. kramapAThaH 8310. guNarUpAvadhAraNArtham 245 287. kriyA ca dhAtvarthaH 376, 311. guNavRddhibAdhanArthaH 101 288. kriyAtipattiH 110,136, 312. guNavRddhisthAnam 40,48 227,451313. guNArthaM vacanam 254 289. kriyAvinimaya: 292/314. guNyarthaH 88 290. kriyAsamabhihAraH 18,21,30, 315. guNyartham 54,260 329,382/ 316. guNyartho'yam 291. kSamA 47| 317. gauNaH 465
Page #638
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAtantravyAkaraNam kra0saM0 viziSTazabdAdikam pR0 saM0 kra0 saM0 viziSTazabdAdikam pR0 saM0 318. gauNatvam 29.152 bhASAyAM nAbhidhAnam 355 319. gauNatvAt 151 340. cekrIyitalagantasya 320. gauravama bhASAyAmaprayogAt 276 321. grahaNArtham 224 341. cekrIyitalugantArthaH 374 322. ghaTAdipAThaH 109 342. cekrIyitalugnivRttyarthaH 84 323. cakAra uktasamuccayamAtre 65, 343. cekrIyitasya 117 124,133,376,414 344. 324. cakArAdhikAraH 155 345. chandasi 293 325. cakAro'nuktasamuccayArthaH 356, 346. chAndasatvAt 237, 326. cakAro'vAnukarSaNArthaH 470 293,358 327. catuSTayasUtre 439/347. chAndasA: 176 328. caritArtham 370 348. chAndasAveto dhAtR 176 329. carkarItamiti pUrvAcAryasaMjJA 358 349. chAndasA hyete prayogAH 258 330. carkarItAt 358 350. chAndaso'yam 302 331. calanam 89,106,402 351. 5,148,396 332. cittavikAraH 104 352. jananam 351 333. cekrIyitagrahaNam 161/353.. jayaH 334. cekrIyitam 9,17,21,30, 354. javAbhidhAne 349 33,118,124,160,315.|355. jAti: 31,32 368,476,480 356. jAtinirdezaH 241 335. cekrIyitaluk 225.328 357. jAtinirdezAt 221, 366 336. cekrIyitaluki 261,418 358. jAtipakSaH 241,296 337. cekrIyitalugantam 54.175. 359. jAtyartham 249 207.354 360. jJAnam 192 338. cekrIyitalugantamate 463 361. jJApaka: 456 339. cekrIyitalugantasya 362. jJApakam 3.16,167,216. chedanam 44
Page #639
--------------------------------------------------------------------------
________________ 601 llh 365. 2 llh llh pariziSTam-6 kra0 saM0 viziSTazabdAdikam pR0saM0 kra0 saM0 viziSTazabdAdikam pR0saM0 222,300,311, 384. taparastatkAlasya grAhaka: 442 416,455,480 385. taraNam 89 363. jJApakasyAnityatvAt 230 | 386. tADanam 5, 163 364. jJApakAt 342, 471 387. tAtparyArtham 154 jJApakAni 388. tAlavyAH 261 366. jJApanArtha: 224 389. tipA dhAtureta nirdizyate 367. jJApanArtham 113,167,245 267,286 368. jJIpsA 390. tipA dhAtusvarUpanirdezAt 369. NopadezAH 292,359 468 370. takAra uccAraNArthaH 229 391. tipA nirdezAt 26 371. takAra: sukhoccAraNArtha: 437 392. tipA svarUpaM nirdizyate 122 393. tibantagrahaNaM spaSTArthameva 475 372. tadantavidhiH 70,151.250, 394. tibantagrahaNaM mandamatibodha290,446 nArtham 368 373. tadantavidhinirAsArtha: 267 395. tibnirdezaH 157,455,471 374. tadantavidhiniSedhArthaH 348] 396. tignirdeza: pAThasukhArtha eva 375. tadantavizeSaNAzaGkA 349 253,271 taddhitAnAmAkRti 397. tinirdeza: sukhArtha eva 5,0 pradhAnatvAt 306.308 206,276,365 377. tanUkaraNam 148398. tibanirdezazcakrIyitalugantArdha: 378. tantusantAnam 5.15, 290.297 390. tibanirdezasya svarUpa379. tanmatapramANam 148 grAhakatvAt 456 380. tanmatam tinirdezArtha: 349 381. tanmatena 117 401. tinirdezo'nanyArthaH 382. taparakaraNam 170402. vinirdezo vizeSAvagamAya 383. taparakaraNamasandehArtham 216| 269 376. 374
Page #640
--------------------------------------------------------------------------
________________ 602 kAtantravyAkaraNam 332 kra0saM0 viziSTazabdAdikam pR0 saM0 kra0 saM0 viziSTazabdAdikam pR0 saM0 403. tulyapratiyogI __ 4426. dviruccAraNam 404. tuSyatu durjanaH 67/427. dvirbhAva: 405. tRptiH 428. dvirvacananimittam 478 406. tRSNA 126 429. dvivacananimitte 214 407. tyAdyantapratirUpakA 430. dvivacanam 32,74, nipAtAH ___340 159,451 408. tripado bahuvrIhiH 1 431. dhAtavaH 126, 315 409. tvaM tu rAjan caTakamapi 432. dhAtunirdeza: 24 na jaGghanyase | 433. dhAtusaMjJAzritam 376 410. daNDako dhAtuH 434. dhAtusvarUpaparigrahArthaH ---? 411. dazarathena 459 435. dhAtUnAmanekArthatvAt 258 412. dAnam dAnam 91,159,164 436. dhAtvadhikAra: 36,153,375 165,172 437. dhAtvarthaH 25,45,271 413. dAhaH 411 438. dhAraNam 159,173 414. dIpti: 105,204,237,450 439. dhuDAdipAdaH 428,484, 415. dIrghaH 240 487,488 416. durgavAkye 146 440. na kAcit kSatiH 407 417. durgavAkyena 346 441. nakArAgamaH 198,202,288 418. durgoktiH 334/ 442. natrA nirdiSTasyAnityatvAt durghaTanIyam 161 230,25.0,251,330 420. dUSaNam 161,223,296 443. na hyekamudAharaNam 179 421. dRSTaparikalpanA 390/ 444. nAtipezalam 438 422. dravIkaraNam 270 445. nAbhidhAnam 270 423. dravyavinimayaH 44|446 nAmigrahaNam 163 424. droNazabda: 334 447. nAvyavadhAnam ___221 325. dvidhA nityatA 140 448. ni:sandehArtham 71, 174.202 419.
Page #641
--------------------------------------------------------------------------
________________ 89 46 265 321 453 175 pariziSTam-6 603 kra0saM0 viziSTazabdAdikam pR0saM0 | kra0 saM0 viziSTazabdAdikam pR0 saM0 449.. nigaraNam 120 474. nivRttiH 172,173 450. nityArthaM vacanam 387/475. nishaamnm| 21,180, 451. nityArtham 177,388 231,233 452. nityatvam 1476. niSpattiH 453. nityavidhiH 260/477. naimittika: 154 454. nityArtha eva pRthagyogaH 111/478. nyAyaH 295 455. nityArtham 355, 479. nyAyasiddhatvAt 456. nidarzanam 47,333 480. pakArAgamApavAdaH 457. nidrAkSayaH 252, 481. pakSadvayam 458. nindArthe 376 482. pakSadvayAnvayArthaH 320 459. nipAta: 334 483. pakSAntaram 260, 460. nipAtanasyeSTaviSayatvAt 329/ 484. paJcamI nipAtA: 339 485. paJjIpaGktiH 94 462. nimittasaptamI 43 486. padaM pradhAnamucyate 453 463. nimittAbhAve 477/487. paradarzanam 126 464. nimiSitena 31/488. paranimittAdezaH 197,211, nimeSaNam 225/ 239 466. niyamapratipattyartham 155/489. parapakSa: 242, 346 467. niyamArthaH 155.382 490. paramatam 190,382,465 468. niyamArtham 117,155,156, | paramArthanityatA 140 161,355,378,434.440/492. parayogalakSaNA paJcamI 197 469. niranubandhaH 146 493. pararUpam 428 470. nirAsArtham 416 494. paraloka janmAntare 46 471. nirdezasukhapratipattyartham 338 495. parasaptamI 133, 241, 472. nirdezasukhArthaH 451 317,475 473. nirdezasukhArtham 70/496. parasaptApakSe 128 khnd khd kht kh kh kh kh khy
Page #642
--------------------------------------------------------------------------
________________ 604 kra0 saM0 viziSTazabdAdikam pR0saM0 kra0saM0 viziSTazabdAdikam pR0 saM0 330 | 516. pAThasukhArtham 457 pAThasukhArthameva 292 311 408 396 343 148, 344 117, 497. parasUtre lAghavam parasmai 159,163,182. 517. 498. 183,187,254,378, 388518. 499. parasmaipadagrahaNaM spaSTArtham 188 519. 500. parasmaipadam 191,283 520. 501. parigrahArthaM tibgrahaNam 457 521. 502. paribhASA 325,337 522. 503. pariziSTam 504. pariSvaGgaH 505. parihAra: 506. 507. kAtantravyAkaraNam parihAraH sugamaH parokSA 253,443,471 524. 508. 509. 510. paryudAsaH parokSAvadbhAvaH parokSAvibhaktiH 457/523. 240 pAka: pAThagauravabhayam 8,12,32,34, 5.25. 38,86,88,97,101, 526. 129,133,136,143, 527. 185, 186, 20 6, 202214, 528. 242 218, 258 pipAsA 127 puruSAyattam 203 pUjA 21,46 pUraNam 218 236,281,302,419, 529. pUrvaM dhAtuH sAdhanena 0 256 422,473,480 530. pUrvaM dhAturupasargeNa 256 101 531. pUrvapakSa: 154 131 532. pUrvapakSArtha: 242, 334,480 36,193,202, 533. pUrvapakSArtham 304,398,448,470 534. pUrvAcAryasaMjJA pAThAntaram pATho'narthakaH 64,329/535. 8 536. pAdapUraNam pAdavikSepa: 40 pAnam pArizeSyAt pAlanam 511. 512. 513. pAThagauravam pRthagbhAva: 514. pAThasukhArthaH 207,253,286 537. 515. pAThasukhArtha eva 254.271538. pRthagyoga: - 293,374 165,217, 315 358 160 pUrvAcAryasaMjJAzrayaNam pRthak prayatnanirvartyaM hi varNamicchantyAcAryAH 367 194 230
Page #643
--------------------------------------------------------------------------
________________ 539. | 567. pariziSTam-6 605 kra0saM0 viziSTazabdAdikam pR0 saM0 | kra0saM0 viziSTazabdAdikam pR0 saM0 pRthagyogaspaSTArthaH 185/ 559. pratipattigauravAt 268 540. pRthagvacanam 158 560. pratipattiriyaM garIyasI 541. poSaNam 159,163,173| 80,148,152,155,173, 542. paizunyam / 315 174,235,315,395 543. paurvAparyam 139/561. pratipattirgarIyasI 62,75 544. prakathanam 143 562. pratipattyarthaH 133 545. prakaraNam 434 563. pratipattyartham 76,218, 546. prakaraNAt 371 224,376 547. prakRtiH 338564. pratipadoktam 232 548. prakRtiniyamaH 81,118,155, 565. pratiSedhaH 34,210,396 237,430 566. pratiSedhabAdhanArtham 549. prakRtiniyamanirAsArtham 420 pratiSedhArtham 424 550. prakRtibhAvaH 338 568. pratiyatna: 551. prakRtyantaram 569. pratyayakRtam 345,419,407 552. prakriyAgauravam 51,52,209 | 570. pratyayalakSaNam 181,284, 553. prakriyAlAghava 317,319,345,373,477 554. prakriyAlAghavArtham | 571. pratyayalopalakSaNatvAt 189 555. pracchAdayaH | 572. pratyayalopalakSaNam 59,373 556. prajanam 573. pratyayavikArAgamastha: 557. pratipattigauravanirAsArtham 30, 469,474 161,227,240, 267,355,376,380 | 574. pratyudAharaNam 185 558. pratipattigauravam 442 pratyudAharaNenaiva 42,96, 469 130, 184, 186, 187,216, 576. prapaJca: 225,228,264,265,282,577. prapUraNam pramANam 286.299,349,350.401, 578.. 57,80,48.3 418.431 | 579. prayoganirAsArtham 140 425 52 344 340 | 575. 371
Page #644
--------------------------------------------------------------------------
________________ 606 kAtantravyAkaraNam 470 balavattvam 257 426 140 590. kra0saM0 viziSTazabdAdikam pR0saM0 kra0saM0 viziSTazabdAdikam pR0 saM0 580. prayoganivRttyartham 45, 130, 605. bandhanam 140,141,349 606. bandhiH 482 581. prayoganiSedhArtham 349 607. 419 582. prayogAnusaraNAzrayaNam 232 608. balavAn 225,304 583. prayojanam 32,38.168 609. bahiraGgaH 584. pralambhanam 46 610. bahiraGgam 101, 122, 585. pravRttinimittam 334 128,256 586. pravRttinivRttI 111 611. bahulArthatvAt 587. praznAkhyAne bAla: 4,277 588. prasajyapratiSedhaH 364 613. bAlavyutpattyarthaH 140 589. prasAraNam 4614. bAlA: 485 prasravaNam 315/ 615. bAhulyAzrayaNameva zreyaH 471 591. prAkRtam 207, 226,239 616. buddhistham 592. prANigarbhavimocanam 175 617. budhaiH 593. prAdurbhAva: 105/618. bubhukSA 594. prAdurbhAvArthaH 275 619. bodhagauravanirAsArtham 123 595. prApaNam 122,267,422 620. 300 596. prAptipUrvakatvAt pratiSedhasya 163 621. bhayam 159 597. prAyogikaparigrahArtham 446 622. bharaNam 598. prINanam 49,247.408 623. bharjanam prareNam 191,202.247/624. bhartRhariH 271 600. plavanam 89 625. bhartsanam 218 601. phalam 121, 182.286 626. bhAkto nirdezaH 602. phalamabhyudayalakSaNam 46 627. bhAvakarmaNI 110,384 603. phalaviraha: 415 628. bhAvapratyaya: 475 109 or w 127 m brAhmaNI 0 0 416 441 599. 0 425 604. phANTama 107629. bhAvasAdhana: 471
Page #645
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTam - 6 kra0saM0 viziSTazabdAdikam pR0 saM0 | kra0saM0 viziSTazabdAdikam pR0saM0 630. bhAvAdikarmaNoH 146 | 654. matAntaram 47,59,80, 631. bhAvisaMjJA 4 214, 246, 323, 632. bhASaNam 8, 54,111,160, 376,450, 454 272 175, 176, 191,202, 207, 655. 261,262,293,323,355 | 656. 633. bhASAyAmapi prayogaH bhASAyAmapyabhidhAnam 634. 635. bhASitapuMskam 636. bhASyacintitam 637. bhASyasammata: pakSa: 638. bhASyasammatam 639. bhinnakartRkatvAt 640. bhinnayogaH bhinnavibhaktinirdeza: bhinnavibhaktinirdezAt 641. 642. 643. bhUtapUrvagatyA 644. bhUtapUrvA prakRti: 645. bhUpAlasya nindA 646. bhUSaNam 647. bhUSaNe 648. bhojanam 649. 650. maNDUkaplutiH 659. bhojanavizeSArtham malAntare matAntareNa 236 | 657. manoramAmatam 22658. mandadhiyaH 299,333 659. 463 | 660. 459 420, 421 402 382 661. maNDUkaplutyA 652. matadvayamapi pramANam 653. 662. 227/663. 664. 241 371 | 665. 311 459 122,393 | 666. 71 | 667. 392 | 668. 179/669. 422 133.286 | 670. 465 | 679. matadvayamapi sammatam 466 / 672. mandadhiyAm mandadhiyAM sukhapratipattyartham mandadhiyAM sukhasambandha vizeSajJApanArtham mandadhIH mandamatiH 607 328,390 466 75 72 mandamatibodhArthaH mandamatibodhArtham maragviSaye mahAdhAtvadhikArAt mAGgalyam mAnam mRgaramaNam 235 269,364 mandamatibodhanArthatvAt 463 mandamatibodhanArtham 72 325 320,357,368, 400, 465,482 93 95,338 411 96,97, 242, 371 405 77 105
Page #646
--------------------------------------------------------------------------
________________ 608 kAtantravyAkaraNam 49.4085 697. 378 9. 231 kra0saM0 viziSTazabdAdikam pR0 saM0 kra0 saM0 viziSTazabdAdikam pR0 saM0 673. maithunatRSNA 126 695. rUDham 333 674. mokSaNam 197696. rAhoH zira: 67 675. mocanam rucAdiH 676. mohanArthaH 275 698. rudAdiH 361, 380 677. yajAderAkRtigaNatvAt rUDha: 47,396 rUDham 678. yathAyogam 170 701. rUDhAH 126,308 679. yathAsaGkhyabhayAt / 114702. rUDhiH 369 680. yathAsaGkhyam 202,297, rUDhitvAt 193,239,275 339 704. rUDhiviSayam 131 yathAsaGkhyavighAtArthaH 382 rUDhizabdatvAt 126 681. 682. yAvatsambhavastAvada vidhiH 204706. rUDhizabdA hi taddhitAH 115,119,126 683. yAyAvaraH 707. rUpapradhAno'yaM nirdeza: 281 684. yuktiH 708. rUpAntaram 136 685. yogavibhAga: 27,49,54, 709. reSaNam 267 152,199,382,414 710. lakSaNam 686. yogavibhAga: spaSTArtha eva 249 711. lakSaNavAkyAni 31,3 687. yogavibhAgagauravam 11,382 712. laghupratipattyartham 121 yogavibhAgAt 307,323 713. laghUpadhatvam 154,344 689. yogavibhAgArtham 49.395 | 714. lajjA 89 690. yogArambhaH lAkSaNika: 165,241 691. rakSaNam 148.266.716. lAkSaNikatvam 265.344 91,255,367 692. ralajAti: 250 717. lAkSaNikatvAt 116 693. rAdhAnta: 154 718. lAghavam 73, 140, 179. 694. rAbhasyam . 214,277, 425 m w 9 w m 232 688. 179 715. 323
Page #647
--------------------------------------------------------------------------
________________ 45 724. luglApamAra 72 pariziSTam-6 609 kra0saM0 viziSTazabdAdikam pR0saM0 | kra0saM0 viziSTazabdAdikam pR0saM0 719. lAghavArtham 172 745. varNagrahaNam 414 720. liGgaviSayatvAta 295 746. varNavikAra: 721. liGgArtham 223/747. varNAH 367 722. liGgArthameva 241] 748. varNAntasya vidhiH 85,221 723. lukzabdo'vyutpannaH 173 749. varNaikadezAstu 366,367 luglopaparibhASA varNacchAyAnukAriNaH. 725. lokaH 2, 83/750. vartamAnA 726. lokataH 1, 335,369,426/751. vastukSatiH 318 727. lokata: siddhaH 142.357/752. vastuta: 311 728. lokata: siddham 457, 753. vastutastu 66,76,90, 729. lokaprasiddhaH 333/ 161,190,223, 730. lokavyavahAraH 415,438,466 731. loke 83,139.360 754. vAkyakArasammatametat 473 732. lokopacArAt 216/755. vAkyakArasya darzanam 384 733. lopa: 316/756.. vAkyaprabandhaH 242 734. lopArtham 172/ 757. vAkyabhedaH 42 735. laukika: 325. 355/758. vAkyam 736. vaktavyam 28 0.426/755. vAkyAdhyAhAraH 425,426 737. vakroktacArthaH 154 760. vArNAt prAkRtaM balIyaH 154 738. vacanaprAmANyAt 221761. vAzabdo'tra samuccaye 109 vacanAdiH 358 762. vikaraNaH 64,155, 740. vadhiH prakRtyantaram 110 240,356,480 741. vayohAniH 5, 85.282/763. vikaraNatvam 147 742. varaNam 422|764. vikaraNam 35,75,95,151, 743. varamakSarAdhikyam 102. 5.. 189,202.292 744. vargAnta: 409/76... vikaraNamya 146 25 739.
Page #648
--------------------------------------------------------------------------
________________ 610 kAtantravyAkaraNam 408 49 390 kra0saM0 viziSTazabdAdikam pR0 saM0 kra0 saM0 viziSTazabdAdikam pR0 saM0 766. vikalpa: 167,329 786. vibhASAnivRttyartham 27 767. vikalpeSTiH 170 787. vibhASaiva 768. vikAra: 3,346 788. vimohanam 275 769. vikRtanirdezAt 475 789. vilekhanam 770. vikRtiH 338,425 790. viloDanam 771. vikSepaH 120,216,426 791. vivakSayA 271 772. vigrahaH 230,244, 792. vivakSA 105,107,297, 260,414 333 773. vicakSaNo vidvAn 142 793. vizaraNam 89,351 774. vicitrA hi sUtrasya 196,274 794. vizeSa: kRtiH 795. vizeSaNam 118,121,370 775. vidyamAnavacana: 4796. vizeSaNavizeSya-36,65,96, 776. vidAraNam 164,165,247, bhAvasya kAmacAratvAt 151,210 ___258,395 797. vizeSaNArthaH 375,451 777. vidhi: 32798. vizeSapratipattyarthaH 475 778. vidhUnanam 167,168,267 799. vizeSapratipattyartham 419,477 779. vipariNAmaH 125/ 800. vizeSAH 139,257 780. viparItaniyamaH 117,376, 801. vizeSAtidiSTaH 343 378,420/802. vizeSAvagamAya 269 781. vipratiSedhaH 63,436 803. vizeSAvasthAnam. 83 782. vibhaktipratirUpakAzca 339804. viSayasaptamI 36,37,40, nipAtA: 42,109,128,133, 783. vibhaktivipariNamaH 67 140,151,152,196, 784. vibhAgaH 40 286,380,452,475 785. vibhASA 15,144,225, 80... visandhi: 454 271,390,392,461 806. visarjanIyaH 430
Page #649
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTam - 6 611 kra0saM0 viziSTazabdAdikam pR0saM0 | kra0saM0 viziSTazabdAdikam pR0saM0 807. visRSTaH 430|831. 168 808. vispaSTArthaH 175 832. 344 809. 399|833. 191 834. 96 vihitavizeSaNa vyAkhyAnAt 810. vRt 353 811. vRtAdiH 397 835. 812. vRtkaraNam 106 813.. vRtkaraNAt 193, 197,396|836. 814. vRdgrahaNam 341 837. vRddhi: 22.25.240838. 815. 816. vRddhilakSaNam 817. vetinA tulye 818. veSTanam 819. vaikRtyam 820. vaiklavyam 821. 822. 823. 824. 825. 826. 827. 828. 829. 830. 255|839. 176840. 109,396 841. 104842. 109843. vaicitryArthaH 112,157,382 844. vaicitryArthama 14,42,78, vyaJjanam vyaJjanasaMyogaH vyaJjanAdiH 122, 145.1709 845. vyakti: 32 vyaktinirdeza: 241|846. vyaktipakSaH 101,300,456 | 847. vyaktIkaraNam 401 848. vyaktayavadhAraNArtham 17 841. 34.447 850. 154 851. 75/852. vyaJjanAdau vyaJjanAntapakSe vyathanam vyadhikaraNaSaSThI pratipattyartham vyapadezivadbhAvaH 67,152, 470 vyapadezivadbhAvAt 469 471 370 361 133 vyavasthitavAdhikAraH 249 vyavasthitavAdhikArAt 14.6 vyavasthitavibhASayA 133 vyavasthitavibhASA 145,286, vyabhicAraH vyavadhAnam vyavasthAvAcitvAt vyavasthAvAcI 351 242, 422 vyavasthitavibhASAbalAt 232 vyavasthitavibhASArthatvena 232 329 167 386 140 117 vyavasthitavibhASAtvena vyavasthAvAcitvAt vyavasthitavAnuvRtteH vyavasthitavibhASA vyavahAranityatA. vyavahitapAThAt
Page #650
--------------------------------------------------------------------------
________________ 612 kAtantravyAkaraNam 858. 245 884. 216 386.887. zrutisukhArtha: kra0saM0 viziSTazabdAdikam pR0 saM0 kra0 saM0 viziSTazabdAdikam pR0 saM0 853. vyAkaraNe 139 877. zAstrANi 488 854. vyAkhyAnata: 170 878. zilaputrakasya zarIram 67 855. vyAkhyAnam 126 879. ziSTaprayogaH 271,272 856. vyAkhyeyam 366,466 880. ziSTaprayogAdarzanAt 272 857. vyAjIkaraNam 881. ziSTaprayogAnusAreNa 471 vyApaka: 168 882. ziSTasaMmataH pakSaH / 859. vyApti: 174,420.439 zoSaNam 148,266,344 860. vyAptinyAyAt zravaNam 267 861. vyAptipakSe zrutasambandhaH 862. vyApya: 886. zrutiH 288 122,132 863. vyApyArthama 888. zrautasambandhaH 117,395 864. vyAvRttiH 41,115.1 zleSaNam 168,416,434,438 zloke 422 865. vyutpattipakSa: zva zura: 334 866. vyutpattyartham 892. SopadezA dhAtavaH 465 867. zaGkAnirAsArtham 893. saMgrahaH 868. zabdalAghava 894. saMcalyo durjanaH 869. zabdasaMjJA 895. saMcUrNanam 433 870. zabdAlambanam 896. saMjJApUrvakatvAt 230,436 871. zamAdiH 340 897. saMjJApUrvakatvAdanityatvam 462 872. zarIravikAra: 232 898. saMjJApUrvakatvAda- 242,354 873. zarvavarmaNastu nopalakSaNaM 157 nityArthameva 899. saMjJApUrvakatvAd 874. zAThyam vRddhiranityA 875. zAtanam 274 500. saMvaraNam 103,105, 876. zAstram 265,371.422 889. 271 890. 891. 136 142 sammatam 241
Page #651
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTam-6 613 kra0saM0 viziSTazabdAdikam pR0 saM0 kra0saM0 viziSTazabdAdikam pR0saM0 901. saMzabdanam 216 925. samudAyArthaH 327 902. saMzayanivRttyartham 275 926. samRddhi: 233,468 903. saMsiddhiH 405 927. sampradAyaH 11,14,37, 904. saMsparzaH 300,466 905. sakarmakA: 256/928. samprasAraNam 1,25,31,33, 906. sakRdgatanyAyaH 38,132,163,282,289, 907. sattA 290,413,475,484 908. sandarbha: | 929. samprasAraNapAdaH 148 909. sandehaH 14930. sambhavadarzanArtham 81,115 910. sandhilakSaNam 931. sarvAdezaH 911. sandhyakSaragrahaNaM 291 932. sarvAdezavidhiH 406 sukhapAThArtham 933. sarvApahArI lopaH 3,62, 912. sandhyakSaram 37, 214,291 284,299 913. sandhyakSare 152,485 934. savAkyAdhyAhArANi 425 914. sannipAtalakSaNaparibhASA 64/935... sasmaru: 258 915. sannipAtalakSaNo vidhiH 63, 936. sAdRzyapakSavilambanam 168 299 937. . sAdhanaM hi kriyAM sanvadbhAvaH 224, 241/ nivartayati 256 917. sanvadbhAvAdikAryam 272 938. sAdhyabhedaH 318 918. samaJjasam 456 939. sAnubandhaH 919. samarthanama 214.940. sAmAnAdhikaraNyanirdeza: 65 920. samastalApArtham 84,941. sAmAnyam 139 921. samAdhiH 126,135.137| 942. sAmAnyArtham 219, 221 922. samAhAradvandraH 304,459/ 943. sAmIpyam 250 923. samuccayana 392/ 944. sAmIpyArthe 451 924. samudAyavivakSA 298 945. sArvadhAtukapratipattyartham 70 916. 146 84 14
Page #652
--------------------------------------------------------------------------
________________ 614 kAtantravyAkaraNam 425 kra0saM0 viziSTazabdAdikam pR0saM0 kra0saM0 viziSTazabdAdikam pR0saM0 946. sArvadhAtukam 71,84, 153 966. sukhabodhArtham 115 163,175, 182,353 967. sukhasamAsapratipattyarthaH 475 947. sArvadhAtukaviSayatvam 140 968. sukhArtha eva 206 948. sAvakAzatvam 221969. sukhArthaH 73,79,100, 949. sAhacaryam 443 122,124,276,293,365 950. sAhacaryAt 442,448 970. sukhArtham 15,49,51,79, 951. sAhacaryAbhAvAt 146 88,103,104,115,160, 952. siddhapakSe 115,376 161,168,172,179,182, 953. siddhaprayogaH 360 183,184,189,197,216, 954. siddhAntaH 154,165.292, 221,235,286,300,320, 321,454,480 ___321,349,371,400,424,444 955. siddhAntAntaram 205.300 971. sukhAvabodhArtham 956. siddhiH 111 972. sukhAvaham 398 957. siddhe satyArambhaH 416 973. sukhoccAraNArtha: 437 958. sukhanirdezArthaH 374,386, 974. sugamam 263 484 975. sUtrakAramatam 116,382 959. sukhapAThapratipattiH 454 976. sUtradvayaM sukhArtham 189 960. sukhapAThapratipattyarthaH 100 977. sUtrapraNayanena 961. sukhapAThArthaH 68.157 978. sUtrANi 426 962. sukhapAThArtham 291 979. sevA 89,239 963. sukhapratipattiphalam 71,980. sopaskArANi sUtrANi 425, 964. sukhapratipattyarthaH 80,292, 426 354.455 981. sautro ghasi: 965. sukhapratipattyartham 36,40,75, 982. sautro. dhAtuH 412 86,103,220,247, 983. sautrau dhAtR 412 338,386,395,446 984. saumI Rk. 31 A 308
Page #653
--------------------------------------------------------------------------
________________ 131, 70 70 pariziSTam-6 615 kra0saM0 viziSTazabdAdikam pR0saM0 kra0 saM0 viziSTazabdAdikam pR0saM0 985. skhadanam 106 1004. svaravidhiH 214,222, 986. stavanam 167 227,471,480 987. stutiH 388, 434 1005. svarAdezaH 67,220,239, 988. sthAnivat 94,239,317 317,480 989. sthAnivadbhAvaH 109,128, 1006. svarAdhikAraH 286 220,369,394 1007. svarAntagrahaNamupadezArtham 244 990. sthitipakSe 164|1008. svarUpagrahaNAt 116 991. sthaulyAdiH 232| 1009. svarUpagrAhaka: 992. snehanam 158 175,279 993. spardhA 265/ 1010. svarUpagrAhakatvAt 133 994. spaSTArtha: 54,100, 185, 1011.. svarUpanirdezAt 188,189,249,392| 1012. svarUpaparigrahArtham 995. spaSTArtham 1,51,56,76, 1013. svAGgakarmaka: 77,96,105,158,160, 1014. svAGgakarmako 133 178,187,188,202,242, 1015. svotprekSA 247,249,250,254,258, 1016. harSaNam 49,408 261,302,376,414,415, 1017. hiMsA 91,95,109, 424,436,441,446,450, 231,235,258 459,475,485,487/ 1018. hiMsAyAm 357 996. smaraNam 135,384|1019. hiMsAH 106,107 997. smaryate 123/1020. hRdayam 998. smaryAt 123 1021. hetuH 25 999. smRtizAstratvAt 245/ 1022. hetukartRvivakSA 44 1000. svamatam 466 1023. hetupradarzanam 1001. svaradharmAH 445/ 1024. hyastanI 160,227,356, 1002. svaravat 112 428,450,451 1003. svaravadbhAvaH 113,114/1025. haraNam 105 81 246
Page #654
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAtantravyAkaraNam m >> ) pariziSTam - 7 = uddhRtagranthasUcI kra0saM0 granthanAma pR0 saM0 kra0saM0 granthanAma pR0 saM0 amarakozaH 300,335 115,127,168,205, 2. AdyavyAkaraNam 441 302,346,382,462,471 AdhunikavyAkaraNAni 441 19. durgavAkyaprabodhaH 168 RkprAtizAkhyam 486 20. durgavAkyam 346 kalApacandraH sUtravyAkhyA 21. durgavRttiH 445 (isake abhAva meM bilvezvara-TIkA 22. durgAsaptazatI 190 dI gaI hai) 23. niruktam 4,486 kalApaparibhASAsUtram 59.67/ 24. nyAsa: 42,43 kAtantraparibhASAvRttiH 32,76 25. paJjikA 193,222,226 kAtantravRttiH pratyeka sUtra para| 26. paJjI 11,76,94,128, kAtantravRttiTIkA prAyaH pratyeka 205,211,223,235,300,464 sUtra para 27. paribhASAvRttiH 181,300 10. kAtantravRttipaJjI prAya: pratyeka 28. pANinIyASTAdhyAyI 14, sUtra para 16,19 11. kAtantroNAdisUtrANi 629. puruSottamaparibhASAvRttiH 5,8 12. kAzakRtsnadhAtuvyAkhyAna 4,30. __ pUrvAcAryavyAkaraNa 442 484,486,488 31. pradIpa: 13. kAzakRtsnavyAkaraNa 442| 32. phakkikA 300 kAzikAvRttiH 270 33. phiTsUtram 484 gopathabrAhmaNam 4.484 34. bilvezvaraiTIkA sUtravyAkhyA cAndraparibhASAvRttiH 111] (kalApacandra ke abhAva meM jainendravyAkaraNa 4,484. ise diyA gayA hai) 486.488 35. bhaTTi: (kAvyam) 16,38. 18. TIkA 39,65,113.114. 39.133 88
Page #655
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTam-7 617 m m 48 39. 40. kra0saM0 granthanAma pR0 saM0 kra0saM0 granthanAma pR0saM0 36... bhASyam 333,420,446. 46. vivaraNapaJjikA sUtravyAkhyA 448,459,463,473 (kAtantravRttipaJjikA kA nAmAntara) | 47. 37. vivaraNam bhASyAdi 159 333 vRtti: 3,8,11,16,30,32, 38. manoramA 466 41,43,53,54,62,66,67, mahAbhASya 488 81,86,104,111,133,160, mAgham 202.378| 239,246,251,262,288, mAdhavIyadhAtuvRttiH 288 295,300,363,382,407, 42. mugdhabodhavyAkaraNam 4,484, 424,428,434,445,461, 486,488 464,480 43. ramAnAthaTippaNI 241.465 49. vyADiparibhASAvRttiH 101,221 sIradevaparibhASAvRttiH 256 44. varNadezanA 466/51. hemaparibhASAsUtrANi 120 45. vAjasaneyiprAtizAkhya 488/52. hemazabdAnuzAsana 486,488 466/50.
Page #656
--------------------------------------------------------------------------
________________ 618 kra0 saM0 granthakAra 1. anityavAdinaH 3. 4. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. pariziSTam - 8 = udghRtagranthakArasUcI pR0saM0 | kra0saM0 granthakAra umApatisenaH 346/17. 13. 14. 15. 16. anya: 104,170, 204, 207,219,222, 225,231, 319,346,353, 367,368, 382,395,400, 436, 475, 479 anye 27,67,119, kAtantravyAkaraNam 267,279,292,293,310, aparaiH amara: ayam asmAkam AcAryasya AcAryAH AcAryeNa 157,217,231,233, 272,302,325, 333,, 19. 420, 424, 461, 466, 470 20. anyaiH 330 apara: AdezavAdI Apizali: itaraH umApatiH 18. 170,279,335, 395,400, 470 250 | 21. 335 22. 358 23. 308 475 115.119 136 358 486 23,279 76 295,335, 382 5,84,106, 110, pR0 saM0 eke 148, 154, 176,192,193, 225,284,315, 323,333, 346,353,354, 370, 374, 376,384,404,420,453, 454,463,475 kavi: kazcit 459 15, 46, 66,79, 85,103,137, 165, 184, 19.2,205, 212,233,288, 355,389,439, 442 kulacandraH kulacandraprabhRtayaH kecit 305,335 300 21,22,42,43, 45,49,57,71,79,91,106, 144, 148, 157,165, 191 193,204,222,241,250, 262,295,300,311,321, 334,358, 360,361,362, 366, 384, 385,392, 407, 412,414,424,438,446, 448,463,471, 482
Page #657
--------------------------------------------------------------------------
________________ 335 keSAJcit m 29. ___46 53. 39 pariziSTam-8 kra0saM0 granthakAra pR0 saM0 | kra0saM0 granthakAra pR0 saM0 24. kenacit 353 46. pare 25. 388 47. pareNa 424 gaNakArAH 106,420 48. pANiniH 27. guruH puruSottamadevaH 28. gopInAtha: pUrvapakSavAdinaH (dI) 220,292 guravaH 205,226, 51. pUrvAcAryAH 358 407,415 pUrve gaNakArAH 107 30. jayAdityaH bilvezvaraH 43 31. TIkAkAraH 11,76,146, bhaTTiH 204,295,300, | 55. bhAradvAjIyAH 192 335,346,466, bhASyakArA: 45,237, 32. TIkAkAreNa 128 293,384,436 TIkAkRt 3,54,434,480 mAghaH 378 teSAm mAdhavIyadhAtuvRttikAraH 288 durgasiMha: 334,462/ 22,57,137, durgAcArya: 286,367,388 226 durgAdityaH 71,300,308, dhAtupArAyaNikA: 367,463 39. naiyAsikA: 117 |61. 463 paNDita: 165,205,222, ramApati: 62. 294,295,335 180 ramAnAtha: 465,466 patrAGkuraH paJjIkAraH 325 paJjIkRt 76,296,321, 65. 233 415,456,467/66. vararuciH 39,71,128, 44. 276,367 padakAra: 42,43,237,446 45. paraH 125,190,307, 67. vAkyakAra: 3.82,384,473 308,330,335.382/68. vAcaspati: llh llh 308 lh sh ye 38. 106/60. yeSAm 40. | 63. 204/64. 180 laukika: vayam 13. 76
Page #658
--------------------------------------------------------------------------
________________ 620 kAtantravyAkaraNam 242 kra0saM0 granthakAra pR0 saM0 kra0 saM0 granthakAra pR0 saM0 69. vAsudevasenaH 180,181 76. sampradAyavidaH 121 70. vRttikAraH 111,180 77. siddhAntavAdI 71. vRttikAreNa 307 78. sUtrakAraH 44,116,237, 72. vRttikRt 43, 182,293 250,253,292, 73. vyaktivAdI 245 382,463,473 zabdavyavahAribhiH 482 75. zarvavarmA 6,81,111,134, 79. hemakaraH 17,24,25,49, 157,176,262,267,304, 53,76,180,222, 389,436 295,346,439
Page #659
--------------------------------------------------------------------------
________________ 621 pariziSTam - 9 = sAGketikazabdaparicayaH kra0saM0 sAGketika zabda pUrNa paricaya pR0saM0 1. a0 aSTAdhyAyI (pANinIyA) 6,9,25,103,115, 156,159,164,166, 314,477,483,486,488 e0va0 ekavacanam 314,455,483 3. kalApa0 kalApavyAkaraNam 59,83 kAta0 u0 kAtantroNAdiH kAta0pa0 kAtantrapariziSTam 2,32 kAta0 zi0 sU0 kAtantrazikSAsUtrANi 215,216,261 kA0 pari0 kAtantraparibhASAvRttiH 62,67,101,128, 151,156,165,167, 208,216,226,239, 277,299,343,406, 436,461,468.471,477 go0 brA0 gopathabrAhmaNam 484 9. jai0 jainendravyAkaraNam. Na0, Natva0 NatvaprakaraNam 468 du0 TI0 durgavRttiTIkA pratyeka sUtra para 12. du0 vR0 durgavRttiH pratyeka sUtra para pa0 ma0 486 paspazA0 (mahAbhASye) paspazAhnikam 488 15. pA0 zi0 pANinIyazikSA 488 puru0 pa0 vR0 puruSottamadevIyaparibhASAvRttiH 5,8 17. pR0 pRSTham 486,488 18. pra0 pu0 prathamapuruSaH 314,455,483 484 padamaJjarI
Page #660
--------------------------------------------------------------------------
________________ 622 kAtantravyAkaraNam kra0saM0 sAGketika zabda 19. bi0 TI0 20. ma0 bhA0 21. mA0 dhA0 vR0 22. vi0 pa0 pUrNa paricaya pR0 saM0 bilvezvarIkA kalApacandra ke abhAva meM mudrita mahAbhASyam 488 mAdhavIyadhAtuvRttiH 486 (kAtantravRtti) vivaraNapaJjikA prAyaH pratyeka sUtra kI vyAkhyA / vyADiparibhASAvRttiH 101, 428 SatvaprakaraNam 471 (bhaTTojirdAkSitasya) siddhAntakaumudI 484 sUtram 4, 488 24. vyA0 pari0 Sa si0 kau0 sU0 26.
Page #661
--------------------------------------------------------------------------
Page #662
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMskRta-ki gAnanda-sA Jobile vidyAlayaH utama megA