________________
३२४
कातन्त्रव्याकरणम्
[रूपसिद्धि]
१. आरिप्सते। आङ् + रभ् + सन् + अन् + ते। आरब्धुमिच्छति। 'आङ्' उपसर्गपूर्वक 'रभ राभस्ये' (१ । ४७१) धातु से 'धातोर्वा तुमन्तादिच्छतिनैककर्तृकात्' (३। २। ४) सूत्र द्वारा ‘सन्' प्रत्यय, द्वित्वादि, “सनि मिमीमादारभलभशकपतपदामिस् स्वरस्य' (३। ३। ३९) से अभ्यासलोप- रभ्धातुगत अकार को इस आदेश, प्रकृत सूत्र से सकार का लोप, “अघोषेष्वशिटां प्रथमः' (३। ८। ९) से भकार को पकार, "ते धातवः” (३।२।१६) से 'आरिप्स' की धातुसंज्ञा, 'ते' प्रत्यय, अन्–विकरण तथा अकार का लोप।
२. आलिप्सते। आङ् + लभ् + स + अन् + ते। 'आङ्' उपसर्गपूर्वक 'डु लभष् प्राप्तौ' (१ । ४७२) धातु से सन् प्रत्यय तथा अन्य प्रक्रिया पूर्ववत्।
३. आचष्टे। आङ् + चक्षिङ् + ते। 'आङ्' उपसर्गपूर्वक चक्षिङ् व्यक्तायां वाचि' (२। ४१) धातु से वर्तमानासंज्ञक 'ते' प्रत्यय, अन्–विकरण का लोप, प्रकृत सूत्र से ककार-लोप तथा “तवर्गस्य षटवर्गासवर्ग:" (३।८। ५) से 'त्' को ट्' आदेश।
४. भ्रष्टा। भ्रस्ज् + ता। 'भ्रस्ज् पाके' (५। ४) धातु से श्वस्तनीसंज्ञक प० १० - प्र० पु० – ए० व० 'ता' प्रत्यय, प्रकृत सूत्र से सकार का लोप, "भृजादीनां ष.'' (३।६। ५९) से जकार को षकार तथा ‘तवर्गस्य षटवर्गाट् टवर्ग:" (३। ८ । ५) से तकार को टकार आदेश।
५. प्रक्ष्यति। भ्रस्ज् + स्यति। 'भ्रस्ज् पाके' (५। ४) धातु से भविष्यन्तीसंज्ञक ‘स्यति' प्रत्यय, सकारलोप, जकार को षकार, “षढो: क: से" (३। ८। ४) से षकार को ककार तथा “निमित्तात् प्रत्ययविकारागमस्थ: स: षत्वम्' (३। ८। २६) से सकार को षकार, ‘क्-ष्' संयोग से ।
६. त्वष्टिः। त्वक्ष + क्ति + सि। त्वक्षु तनूकरणे' (१। २०६) धातु से “स्त्रियां क्ति:" (४।५। ७२) से 'क्ति' प्रत्यय, 'क्' अनुबन्ध का प्रयोगाभाव, प्रकृत सूत्र से ककारलोप तथा “तवर्गस्य षटवर्गाट्टवर्ग:' (३। ८। ५) से तकार को टकारादेश।। ७३४।
७३५. चवर्गस्य किरसवणे [३।६। ५५] [सूत्रार्थ] ___असवर्ण, धुट तथा विराम के परे रहते चवर्ग को 'कि' आदेश होता है।। ७३५।
[दु० वृ०]
चवर्गस्य किर्भवति असवर्णे धुट्यन्ते च। वक्ता, योक्ता, अनेनेक्, अवेवेक् । असवर्ण इति किम् ? उञ्छति, उज्झति।। ७३५।