________________
२६६
कातन्त्रव्याकरणम्
[वि० प०]
शाच्छा० । 'पा रक्षणे' (२ । २१) इत्यस्य “पातेोऽन्तः" (३। ६। २३) इत्यस्त्येवेत्याह – “पा पाने, पै ओ वै शोषणे' (१।२६४, २६१) वेति।। ७०१ ।
[समीक्षा]
'शाययति, साययति, वाययति' इत्यादि इन्प्रत्ययघटित शब्दरूपों के सिद्ध्यर्थ यकार की व्यवस्था उभयत्र की गई है। पाणिनि का सूत्र है – “शाच्छासाह्वाव्यावेपां युक्' (अ० ७।३।३७)। यहाँ पाणिनि ने यकार की व्यवस्था 'युक्' आगम द्वारा तथा कातन्त्रकार ने आकार को 'आयि' आदेश द्वारा की है। पाणिनीय णिच्' प्रत्यय के लिए कातन्त्र में कारितसंज्ञक इन्' प्रत्यय का विधान है।
[विशेष वचन]
१. 'वे' इत्येकारान्तनिर्देशो 'व्येबः परिग्रहार्थः, अन्यथा पे ओ वे' इत्यस्य ग्रहणं स्यात् (टु० टी०)।
२. प्रतिपत्तिगौरवं स्यात् (टु० टी०)। [रूपसिद्धि]
१. शाययति। शो + इन् + अन् + ति। 'स्यन्तं प्रयुङ्क्ते' इस विग्रह में 'शो तनूकरणे' (३। १९) धातु से 'धातोश्च हेतो' (३। २। १०) सूत्र द्वारा इन्' प्रत्यय, “सन्ध्यक्षरान्तानामाकारोऽविकरण'' (३।४।२०) से ओकार को आकार, प्रकृत सूत्र से आकार को 'आय' आदेश, धातुसंज्ञा, 'नि' प्रत्यय, “अन् विकरण: कर्तरि'' (३।२।३२) से अन् विकरण, “नाम्यन्तयोधातुविकरणयोर्गुणः' (३। ५ | १) से इकार को गुण-एकार तथा “ए अय्'' (१ । २। १२) से एकार को अयादेश।
२. छाययति। छो + इन् + अन् + ति। 'छो छेदने' (३।२०) धातु से इन् प्रत्यय तथा अन्य प्रक्रिया पूर्ववत्।
३. साययति। सो + इन् + अन् + ति। 'षो अन्तकर्मणि' (३। २१) धातु से इन् प्रत्यय तथा अन्य प्रक्रिया पूर्ववत् ।
४. हाययति। हृञ् + इन् + अन् + ति। 'हृञ् स्पर्धायाम्' (१ । ६१३) धातु से इन् प्रत्यय तथा अन्य प्रक्रिया पूर्ववत्।
५. व्याययति। व्यञ् + इन् + अन् + ति। 'व्ये संवरणे' (१ । ६१२) धातु से इन् प्रत्यय तथा अन्य प्रक्रिया पूर्ववत्।
६. वाययति। वेञ् + इन् + अन् + ति। वेञ् तन्तुसन्ताने' (१ । ६११) धातु से इन् प्रत्यय तथा अन्य प्रक्रिया पूर्ववत्।
७. पाययति। पा, पै + इन् + अन् + ति। 'पा रक्षणे, ऐ ओ वै शोषणे' (२।२१; १।२६१) धातु से इन् प्रत्यय तथा अन्य प्रक्रिया पूर्ववत् ।। ७०१ ।