________________
२३६
कातन्त्रव्याकरणम्
नकार का लोप दोनों व्याकरणों में किया गया है। पाणिनि का सूत्र है। “श्नान्नलोपः" (अ० ६।४।२३)। ज्ञातव्य है कि रुधादिगणपठित धातुओं में पाणिनि ‘श्नम्' विकरण करते हैं, जबकि कातन्त्रकार ने अनुबन्धरहित 'न' विकरण ही किया है। तदनुसार सूत्रों में उन शब्दों का प्रयोग हुआ है।
[विशेष वचन १. नशब्दग्रहणं मन्दधियां सुखप्रतिपत्त्यर्थम् (दु० टी०)। २. प्रतिपत्तिरियं गरीयसी (बि० टी०)। [रूपसिद्धि]
१. भनक्ति। भङ्ग् + न + ति। 'भन्जो आमर्दने' (६।१३) धातु से वर्तमानाविभक्तिसंज्ञक परस्मैपद-प्रथमपुरुष–एकवचन 'ति' प्रत्यय, “स्वराद् रुधादे: परो नशब्द:" (३।२।३६) से भकारोत्तरवर्ती अकार के बाद 'न' विकरण, प्रकृत सूत्र से धातुपठित नकार का लोप तथा “चवर्गस्य किरसवणे' (३६५५) से जकार को ककारादेश।
२. भक्तः । भन्ज् + न + तस्। 'भन्जो आमर्दने' (६। १३) धातु से ‘तस्' प्रत्यय, 'न' विकरण, नलोप, “रुधादेर्विकरणान्तस्य लोपः' (३।४।४०) से अकारलोप, ज् को क्, न् को अनुस्वार तथा पञ्चम वर्ण आदेश।
३. भञ्जन्ति। भन्ज् + न + अन्ति। 'भन्ज्' धातु से वर्तमानासंज्ञक 'अन्ति' प्रत्यय, न' विकरण, नलोप, अकारलोप, न् को अनुस्वार तथा पञ्चम वर्ण आदेश।
४. हिनस्ति। हिन्स् + न + ति। हिसि हिंसायाम्' (६ । १५) धातु से वर्तमानासंज्ञक 'ति' प्रत्यय, 'न' विकरण तथा नलोप।
५. हिंस्तः। हिन्स् + न + तम्। 'हिसि' धातु से 'तस्' प्रत्यय, 'न' विकरण, नलोप, अकारलोप, अनुस्वार तथा सकार को विसर्गादेश।
६. हिंसन्ति। हिन्स् + न + अन्ति। 'हिसि' धातु से 'अन्ति' प्रत्यय, न' विकरण, नलोप, अलोप तथा नकार को अनुस्वार।। ६८२ । ६८३. परोक्षायामिन्धि-श्रन्थि-ग्रन्थि-दन्भीनामगुणे [३।६।३] [सूत्रार्थ]
अगुण परोक्षाविभक्ति के परे रहते ‘इन्ध्' आदि धातुओं में ही अनुषङ्ग का लोप होता है।। ६८३।
[दु० वृ०]
परोक्षायामगुणे परतः इन्ध्यादीनामेवानुषङ्गस्य लोपो भवति। समीधे, समीधाते, समीधिरे। वचनादाम् नास्ति। श्रेथतुः, ग्रेथतुः, देभतुः। इन्ध्यादीनामेवेति नियमात् - सांसे, बभञ्जतुः ।। ६८३।
[दु० टी०] परोक्षा० । 'सम्' पूर्वस्येन्धे: परोक्षायां भाषायामपि प्रयोगोऽस्तीत्याह – वचनादित्यादि।