________________
तृतीये आख्याताध्याये पञ्चमो गुणपादः
[विशेष वचन ]
१. अनन्परोक्षयोरिति सिद्धे विकरणग्रहणं स्पष्टार्थम् (दु० टी०) ।
२. चेक्रीयितलुगन्तस्य भाषायामप्रयोगे (दु० टी० ) ।
३. तदा हि नि:सन्देहार्थं प्रथमैकवचनं कुर्यात् (बि० टी० ) ।
[रूपसिद्धि]
२०३
१. आरम्भयति। आ + रभ् + इन् + ति। 'आङ्' उपसर्गपूर्वक 'रभ राभस्ये' (१ । ४७१) धातु से “धातोश्च हेतौ” (३ । २ । १०) सूत्र द्वारा 'इन्' प्रत्यय, प्रकृत सूत्र से नकारागम, नकार को अनुस्वार, उसको मकार, 'आरम्भि' की धातुसंज्ञा, वर्तमानासंज्ञक 'ति' प्रत्यय, अन् विकरण, इकार को गुण तथा अयादेश ।
२. आरम्भि। आ + रभ् इच् + त। आङ् उपसर्गपूर्वक 'रभ्' धातु से अद्यतनीसंज्ञक ‘त’ प्रत्यय, सिच् को बाधकर 'इच्' प्रत्यय, प्रकृत सूत्र से नकारागम, अनुस्वार, मकारादेश तथा तलोप ।
३. आरम्भः । आ + रभ् + अच् । आङ् उपसर्गपूर्वक 'रभ राभस्ये' (१ । ४७१) धातु से “अच् पचादिभ्यश्च" (४ । २ । ४८) सूत्र द्वारा 'अच्' प्रत्यय, प्रकृत सूत्र से नकारागम, अनुस्वार तथा मकारादेश ।
४. आलम्भयति। आ + लभ + इन् + ति। 'आङ्' उपसर्गपूर्वक 'डु लभष् प्राप्तौ (१ । ४७२) धातु से इन् प्रत्यय, नकारागम, अनुस्वार, मकारादेश, धातुसंज्ञा, 'ति' प्रत्यय, अन् विकरण, गुण तथा अयादेश ।
५. आलम्भि। आ + लभ् + इच् + त। 'आङ्' उपसर्गपूर्वक 'डु लभष्' धातु से अद्यतनीसंज्ञक 'त' प्रत्यय, इच् प्रत्यय, नकारागम, अनुस्वार, मकारादेश तथा त- लोप |
६. आलम्भः । आ + लभ् + अच् + सि। आङ् उपसर्गपूर्वक 'लभ्' धातु से 'अच्' प्रत्यय, नकारागम, अनुस्वार, मकारादेश, लिङ्गसंज्ञा, 'सि' प्रत्यय तथा "रेफसोर्विसर्जनीय." (२। ३ । ६३) से सकार को विसर्गादेश ।। ६६६ /
६६७. हुधुड्भ्यां हेर्धिः [ ३ । ५। ३५)
[सूत्रार्थ]
'हु' धातु तथा 'धुट्' संज्ञक व्यञ्जन के बाद आने वाले 'हि' प्रत्यय के स्थान में 'धि' आदेश होता है ।। ६६७ ।
[दु० वृ०]
हुधुड्भ्यां परस्य हेर्भिर्भवति । जुहुधि, चकाद्धि, भिन्द्धि, छिन्द्धि । भिन्तात्, छिन्तात् । परत्वात् तातण् । भिन्धकि छिन्धकि । पश्चादक् । कथं रुदिहि, स्वपिहि ? सेट्कत्वात् ।। ६६७।
"