Page Text
________________
४२३
तृतीये आख्याताध्याये सप्तमः इडागमादिपादः २. श्लोके पुनस्थल्ग्रहणं स्पष्टार्थम् (दु० टी०) । ३. एवं सति थल्यूकारादिति वचनं नित्यार्थम् (दु० टी०)। ४. नित्यात्वन्तः । उपदेशावस्थायामकारान्ता ये धातव इत्यर्थः (वि० प०)। ५. “इवन्तर्द्ध' इत्यतो मण्डूकप्लुत्या वाऽधिकारात् सिद्धमिति (वि० प०) । [रूपसिद्धि]
१. दधर्थ । धृ + परोक्षा - थल् । 'धृञ् धारणे' (१।५९९) धातु से परोक्षाविभक्तिसंज्ञक म० पु०- ए० व० 'थल्' प्रत्यय, “चण्परोक्षाचेक्रीयितसनन्तेषु' (३।३।७) से 'धृ' को द्विर्वचन, पूर्ववर्ती ‘धृ' की “पूर्वोऽभ्यासः” (३।३।४) से अभ्याससंज्ञा, “ऋवर्णस्याकारः' (३।३।१६) से अभ्याससंज्ञक 'धृ' धातुगत ऋकार को अकार, “द्वितीयचतुर्थयोः प्रथमतृतीयौं' (३।३।११) से ध् को द्, “नाम्यन्तयोर्धातुविकरणयोर्गुणः'' (३।३।१) से 'धृ' धातुगत ऋकार को गुण-अर् तथा प्रकृत सूत्र से इडागम का प्रतिषेध ।
२. जहर्थ । ह + परोक्षा - थल । 'हञ् हरणे' (१५९६) धातु से परोक्षाविभक्तिसंज्ञक म० पु० - ए० व० 'थल्' प्रत्यय, द्विर्वचनादि, “हो जः' (३।३।१२) से हकार को जकार तथा इडागम का प्रतिषेध ।।८१८।
८१९. कृञोऽसुटः [३।७।३७] [सूत्रार्थ
परोक्षा-विभक्ति के परे रहते सुडागमरहित 'कृ' धातु को इडागम नहीं होता है।।८१९।
[दु० वृ०]
असुटः कृञः परोक्षायां थलि च नेड् भवति। चकृव, चकृम, चकर्थ । असुट इति किम् ? सञ्चस्करिव, सञ्चस्करिम, सञ्चस्करिथ ।
स्यसिजाशीःश्वस्तनीषु भावकर्मार्थिकासु च।
स्वरहनग्रहदशामिड् वेज्वच्च ।। इति वक्तव्यम् । चेष्यते, चायिष्यते । दास्यते, दायिष्यते । अचेष्यत, अचायिष्यत । अदास्यत, अदायिष्यत । हनिष्यते, घानिष्यते । अहनिष्यत, अघानिष्यत । ग्रहीष्यते, ग्राहिष्यते । अग्रहीष्यत, अग्राहिष्यत। द्रक्ष्यते, दर्शिष्यते । अद्रक्ष्यत, अदर्शिष्यत । सिचि च - अचेषाताम, अचायिषाताम् । अदिषाताम, अदायिषाताम् । अवधिषाताम्, अघानिषाताम् । अग्रहीषाताम, अग्राहिषाताम् । अदृक्षाताम्, अदर्शिषाताम् ।
आशिषि च - चेषीष्ट, चायिषीष्ट । दासीष्ट, दायिसीष्ट । वधिसीष्ट, घानिसीष्ट । ग्रहीषीष्ट, ग्राहिषीष्ट । द्रक्षीष्ट, दर्शिषीष्ट । श्वस्तन्यां च - चेता, चायिता । दाता, दायिता । हन्ता, घानिता । ग्रहीता, ग्राहिता । द्रष्टा, दर्शिता । इज्वद्भावादिटस्तु कारितलोपः स्यात् - कारयिष्यते, कारिष्यते । चोरयिष्यते, चोरिष्यते । मानुबन्धानां ह्रस्वो नित्यं गमिष्यते ॥८१९।
| SR No. | 023090 |
| Book Title | Katantra Vyakaranam Part 03 Khand 02 |
| Original Sutra Author | N/A |
| Author | Jankiprasad Dwivedi |
| Publisher | Sampurnanand Sanskrit Vishva Vidyalay |
| Publication Year | 2003 |
| Total Pages | 662 |
| Language | Sanskrit |
| Classification | Book_Devnagari |
| File Size | 32 MB |