________________
४३२
कातन्त्रव्याकरणम्
[वि० प०] ___घढध०। "दुहदिह०' इत्यादिना दुहलिहोः सण विनिर्मुक्तपक्षे सिजपि नास्तीति दर्शितम् । बुधेर्लभेश्च "धुटश्च धुटि'' (३।६।५१) इति सिचो लोपः। धत्तः, धत्थः इति। जुहोत्यादित्वाद् द्विवचनम् । “अभ्यस्तानामाकारस्य" (३।४।४२) इत्याकारलोपे “तथोश्च दधाते:” (३।६।१०२) इत्यभ्यासे धत्वम् ।।८२३।
[समीक्षा
'लब्धुम्, दोग्धा, अलीढ, अबुद्ध' आदि शब्दरूपों के सिद्ध्यर्थ दोनों व्याकरणों में 'त् -थ्' को 'ध्' आदेश किया है। पाणिनि का सूत्र है - "झषस्तथो?ऽधः" (अ० ८।२।४०) । पाणिनीय ‘झष्' प्रत्याहार में 'झ् - भू - घ् - द - ध्' वर्गीय चतुर्थ वर्ण सम्मिलित हैं, इनमें से ‘झ्' से परवर्ती 'त्-थ्' को ध् आदेश का कोई उदाहरण उपलब्ध नहीं होता, फलत: उसका परिगणन अनावश्यक सिद्ध होता है। अत: कातन्त्रकार द्वारा चार वर्णों का उल्लेख अधिक समीचीन माना जाएगा।
[विशेष वचन १. चतुर्थेभ्य इति कृते प्रतिपत्तिगौरवं स्यात् (दु० टी०) । [रूपसिद्धि
१. अदुग्ध। अट् + दुह् + अद्यतनी - त। 'दुह प्रपूरणे' (२।६१) धातु से अद्यतनीविभक्तिसंज्ञक प्र० पु० - ए० व० 'त' प्रत्यय, अडागम, “सिजद्यतन्याम्' (३।२।२४) से 'सिच' प्रत्यय, "दादेर्घः'' (३।६।५७) से धातुघटित हकार को घकार, प्रकृत सूत्र से तकार को धकार, “सिचो धकारे'' (३।६।५०) से सिच् का लोप तथा घ् को 'ग्' आदेश।
२. अदुग्धाः । अट् + दुह् + अद्यतनी-थास् । 'दुह प्रपूरणे' (२०६१) धातु से अद्यतनीसंज्ञक म० पु० - ए० व० 'थास्' प्रत्यय, अडागम, सिच् प्रत्यय, हकार को घकार, थकार को धकार, सिच् का लोप, घकार को गकार तथा सकार को विसर्गादेश।
३. अलीढ। अट् + लिह् + अद्यतनी-त। 'लिह आस्वादने' (२।६३) धातु से अद्यतनीविभक्तिसंज्ञक प्र० पु० - ए० व० 'त' प्रत्यय तथा अन्य प्रक्रिया प्राय: पूर्ववत्।
४. अलीढाः। अट् + लिह - अद्यतनी-थास् । पूर्ववत् प्रक्रिया।
५. अबुद्ध। अट् + बुध् + अद्यतनी-त । 'बुध अवगमने' (१५६६) धातु से अद्यतनीविभक्तिसंज्ञक प्र० पु० - ए० व० 'त' प्रत्यय तथा अन्य प्रक्रिया पूर्ववत् ।
६. अबुद्धाः। अट् + बुध् + अद्यतनी- थास् । पूर्ववत् प्रक्रिया ।।
७. अलब्ध। अट् + लभ् - अद्यतनी-त । 'डु लभष् प्राप्तौ' (१।४७२) धातु से अद्यतनीसंज्ञक 'त' प्रत्यय तथा शेष प्रक्रिया पूर्ववत् ।
८. अलब्याः। अट - लभ् - अद्यतनी-थास् । शेष प्रक्रिया पूर्ववत् ।।८२३।