Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ gujarAtanA rAjakIya ane sAMskRtika itihAsa menakAla ane anu megaka kAla zeka bALAbhAI jarA gabhAI adhyayana-saMzAdhana vivAbhavenuM
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMzAdhana graMthamAlA-thAMka 68 zeTha meLAbhAI jesiMgabhAI adhyayana-saMzAdhana vilAvAvana gujarAtanA rAjakIya ane sAMskRtika itihAsa graMtha 3 maitraka kala ane anu-maitraka kAla saMpAdako rasikalAla choTAlAla parIkha anusnAtaka adhyApaka, saMzodhana-mArgadarzaka ane nivRtta adhyakSa, je. je. adhyayana-saMzAdhana vidyAbhavana, amadAvAda ane hariprasAda gaMgAzaMkara zAstrI, ema. e., pIeca. DI. anusnAtaka adhyApaka, saMzodhana-mArgadarzaka ane adhyakSa, bho. je. adhyayana-saMzAdhana vidyAbhavana, amadAvAda zeTha bhoLAbhAI jesiMgabhAI adhyayana-saMzodhana vidyAbhavana amadAvAda
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathama saMskaraNa vi. saM. 2030 I. sa. 1974 kiMmata rU. ra05 1pa1.00 prakAzaka mudraka : hariprasAda gaM. zAstrI gulAma mohammada samasudIna valIullA jI. esa. prinTarsa, je. je. adhyayana-saMzodhana vidyAbhavana, kALupura, pAMcapadI, mujAdInI poLa, 2. che. mArga, amadAvAda-9 amadAvAda-1
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA gujarAta rAjya sarakAranA Arthika protsAhana nIce bho. je. vidyAbhavane gujarAtane rAjakIya ane sAMskRtika ItihAsanI graMthamAlA taiyAra karavAnuM 1967nI AkharamAM zarU karyuM ne 1972 mAM enA graMtha 1: itihAsanI pUrva bhUmikA tathA graMtha 2 : mauryakAlathI guptakAla prakAzita thayA. prAgaitihAsika tathA Adya aitihAsika saMskRtionuM nirUpaNa graMtha 1 mAM thayuM. etihAsika kAlanAM pagaraNa graMtha 2 mAM thayAM ne emAM gujarAtane mauryakAla, anu-mauryakAla, kSatrapakAla ane guptakAlane itihAsa AlekhAye, jemAM ekaMdare lagabhaga I. pU. 322 thI lagabhaga I. sa. 470 sudhInA samayane AvarI levAmAM AvyuM. have A graMtha 3 mAM maitraka kAla (lagabhaga I. sa. 470 thI I. sa. 788) tathA anu-maitraka kAla(I. sa. 788 thI I. sa. 942)ne gujarAtano ItihAsa nirUpavAmAM AvyuM che.' gujarAtanA prAcIna itihAsamAM traNa kAla lAMbA ane mahattvanA che : kSatrapakAla (lagabhaga I. sa. 78 thI ke I. sa. 38 thI lagabhaga I. sa. 400), maiitrakakAla (lagabhaga I. sa. 470 thI I. sa. 788) ane selaMkIkAla (I.sa. 942 thI 1304). mauryakAlathI guptakAla sudhI surASTranuM rAjakIya keMdra girinagara hatuM; maiitrakakALa daramyAna maiitraka rAjyanI rAjadhAnI valabhI che ne maitraka rAjAonI sattA samasta saurASTra uparAMta kaccha, uttara gujarAta, madhya gujarAta ane pazcima mALavA para pravarte che. maitraka rAjyanA ItihAsanAM sAdhanAmAM jenA para bhUmidAnane lagatAM rAjazAsana kotarelAM che tevAM tAmrapatra sahuthI vipula tathA sahuthI mahattvanuM sAdhana che. maitraka kAlanA aMta (I. sa. 788) ane solaMkI kAlanA AraMbha(I. sa. 942)nI vacce je deDha eka varSane gALo raheluM che tene mATe e kAlanA koI eka vizALa prabaLa rAjyanA abhAve ahIM "anu-maitraka kAla' zabdaprayoga karavAmAM Avyo che. maitraka kAla tathA anu-maitraka kALa daramyAna rAjasthAna-gujarAtamAM je gurjara ane cAvaDA rAjya thayAM te gujarAtanA A kAlanA ItihAsamAM mahattvanI asara
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ dharAve che. zrImAla-milamAla-bhInamAla e prAcInatara gurjara dezanuM pATanagara hatuM, eTaluM ja nahi, vartamAna gujarAtanI aneka mahattvanI jAtionuM mULa sthAna paNa hatuM. nAMdIpura-bharukacchano maitrakakAlIna gujaravaMza to e prAcInatara gujaradezanA pratIhAra vaMzanI zAkhA lAge che. paMcAsaranA rAjA jayazikharI ane aNahilavADanA sthApaka vanarAja cAvaDA sAthe saMkaLAyelA kanojanA rAjA gurjarapratihAra vaMzanA hatA ne e vaMze saurASTra para lAMbA samaya lagI Adhipatya dharAvyuM hatuM. cApotkaTa-cAvaDA kulanAM rAjya bhilamAla ane paMcAsara uparAMta saurASTra ane kacchamAM aneka sthaLoe thayAM. uttara gujarAtane cAvaDA vaMza aNahilavADa pATaNanA kAraNe gujarAtanA itihAsamAM nAmAMkita thayela che. enA potAnA koI abhilekha maLyA na hoI ene cokkasa rAjyakAla nakkI karavo muzkela nIvaDyo che, chatAM kanojanA saMbhavita samakAlIna rAjAonA nirNata rAjyakAlanA AdhAre jayazikharI-vanarAjanA Anuzrutika rAjyakAlane soeka varSa moDo mUko paDe che e muddo ahIM khAsa noMdhapAtra che. maitraka kALa daramyAna saurASTramAM gArulakanuM rAjya thayuM tathA dakSiNa gujarAtamAM zaikUTake, kaTamyurio, cAhamAne, saMdrako ane cAlukyonAM paNa rAjya pravaryA. maitraka kAlanA aMtabhAgamAM saurASTramAM seMdhavonuM ane dakSiNa gujarAtamAM rASTrakUTonuM rAjya sthapAyuM, te baMne rAjya anu-maitraka kALa daramyAna cAlu rahyAM. pachInA A kAlamAM saurASTramAM cApa-kula uparAMta cAlukya-kulanuM paNa eka satya paryuM. A badhAM moTAnAnAM rAjane itihAsa ahIM "khaMDa 2: rAjakIya ItihAsamAM nirUpavAmAM Avyo che. paraMtu have ItihAsa rAjakIya itihAsamAM sImita rahyo nathI. AthI graMtha 2 nI jema A graMthamAM paNa sAMskRtika itihAsano vistRta khaMDa ApavAmAM Avyo che, jemAM A kAlanAM sAmAjika ane Arthika sthiti, bhASA ane sAhitya, lipi ane dharmasaMpradAyane itihAsa AlekhavAmAM AvyAM che. lipinA itihAsamAM ahIM A kAla daramyAna agAunI dakSiNI zailIne badale uttarI zailI pracalita thaI e noMdhapAtra che. evI rIte dharmasaMpradAyanA ItihAsamAM A kAla daramyAna ahIM bauddha dharmane lopa thayo ne islAma tathA jarathostI dharmane praveza thaye e paNa khAsa ullekhapAtra che. purAvastune lagatA khaMTha 4 mAM graMtha 2 nI jema A graMthamAM paNa sthaLatapAsa tathA ukhanana dvArA maLelI mAhitI, sthApatyakIya smArako ane zilpa
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ kRtiono vRttAMta nirUpAyA che. emAM A kALa daramyAna gujarAtamAM devAlayanA sthApatya-svarUpano je kramika vikAsa thayo te tathA ahIM zAMgaMdharanI je pazcimI kalAzailI pracalita thaI te be bAbata lakSyamAM levA jevI gaNAya. A kAlanI citrakalAnA namUnA hAla gujarAtamAM upalabdha nathI, paraMtu valabhInA maitraka rAjyanA zAsana nIcenA mAlava pradezamAM bAghanA DuMgaranI guphAomAM maLe che. khaMDa 4 pachI cAra pariziSTa ApavAmAM AvyAM che. pariziSTa 1mAM cInI pravAsI yuana svAMganA pravAsagraMtha "si-yu-kI'mAMthI gujarAtane lagato vRttAMta ApavAmAM Avyo che. pariziSTa 2 ane 3 mAM babbe gejheTiyaramAMthI anukrame bhInamAla (bhillamAla) ane gujara(gujara)ne lagatAM pariziSTone anuvAda rajU karyo che. pariziSTa 4 mAM A kolane lagatA agatyanA Anuzrutika vRttAMtone khyAla Avyo che. graMtha ra nI jema chevaTe vaMzAvaLIo, saMdarbha sUci ane zabdasUci paNa ApavAmAM AvI che. vaLI nakazAo, rekhAcitro ane phoTogrAphone lagatA 40 5TTa ApavAmAM AvyA che, jethI agAunAM prakaraNomAM nirUpelI ghaNI bAbate vadhu vizada bane. gujarAtanA rAjakIya ane sAMskRtika ItihAsanI A graMthamAlA taiyAra karAvI prakAzita karavA mATe rAjya sarakAre 7pa TakAnA anudAnanI mAtabara sahAya karI che enI kRtajJatApUrvaka noMdha laI, A graMthamAlAnI yojanA pAra pADavAmAM rAjya sarakAranuM sakriya protsAhana haMmezAM maLatuM raheze evI AzA rAkhIe chIe. | gujarAta rAjyanA bhASAniyAmakazrInA vibhAga taraphathI A bAbatamAM amane satata sakriya mArgadarzana maLela che e mATe ame e vibhAganA sahu saMcAlakone AbhAra mAnIe chIe. avAranavAra kiMmatI sUcane ApavA mATe salAhakAra samitinA vidvAna sabhyanA ame RNI chIe. amArA nimaMtraNane svIkAra karI je aneka vidvAnoe A graMthanAM prakaraNa tathA pariziSTa taiyAra karI ApyAM che te sahune ame hArdika AbhAra mAnIe chIe. gujarAtanA sarvAgI itihAsanI A yojanAnI saphaLatAno mukhya AdhAra evA sahu tA vidvAnonA sahakAra para rahelo che.
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ amArA saMpAdanakAryamAM temaja praphavAcananA kAryamAM amArA sahakAryakara adhyA. kezavarAma kA. zAstrIe badho vakhata sakriya sAtha Apyo che tathA nakazAo, Alekho, phoTogrApha vagere bAbatamAM DaoN. kAMtilAla phU. somapurAe sakriya madada karI che tenI ahIM kRtajJatApUrvaka noMdha laIe chIe. phoTogrApha tathA bleka mATe amane je saMsthAo tathA vyaktionA saujanyane lAbha maLe che teone ame anyatra RNasvIkAra karyo che. A graMthamAM prakAzita thayelAM aneka citra mATe bhArata sarakAranAM tathA rAjya sarakAranAM lAgatA vaLagatAM khAtAonA saujanyanI sAbhAra noMdha laIe chIe. gujarAtanI zaikSaNika tathA sAhityika saMsthAo temaja ItihAsausika vyaktio A graMthamAlAne sakriya AvakAra Apavo cAlu rAkhaze to A yojanAne vizeSa protsAhana maLaze . je. vidyAbhavana, 2, cho. mArga, amadAvAda, tA. 31-3-1974 rasikalAla che, parIkha hariprasAda ga. zAstrI saMpAdaka
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA anukramaNI nakazA ane citro RNasvIkAra sakSepasUci zuddhipatraka ^ anukramaNI 1 maitraka kAya 2 anu--maitraka kAla khaMDa 1 prAstAvika prakaraNa 1 maitraka kAla ane anumaitraka kAla le. hariprasAda gaMgAzaMkara zAstrI, ema.e.,pIeca.DI. adhyakSa, bheA. je. adhyayana-sa MzAdhana vidyAbhavana, amadAvAda 1 khaMDa 2 rAjakIya itihAsa prakaraNa 2 valabhI le. hariprasAda gaM. zAsrI, ema.e.,pIeca.DI. 15. r 18 20. R 3: t
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10 prakaraNa 3 maitraka rAjya le. hariprasAda saM. zAstrI, ema.e., pIeca.DI. 1. maitrako ane teonI utpatti 2. sthApanA ane sthiratA prakaraNa 4 maitraka rAjya cAlu) le. hariprasAda saM. zAstrI, ema.e.pIeca.DI. 1. abhyadaya 2. paDatI ane aMta pariziSTaH bhUmidAna, dAnazAsana ane tAmrapatro prakaraNa 5 zrImAla-bhillamAla: gurjara dezanuM pATanagara le. priyabALAbahena jI. zAha, ema.e., pIeca.DI., DI. liTa. AcAryA mAtuzrI vIrabAImA mahilA kaoNleja, rAjakoTa prakaraNa 6 gurjara-pratIhAro le. hariprasAda gaM. zAstrI, ema.e.,pIeca.DI. 1. gurjara dezane ane avaMti-kanojane pratIhAra vaMza 2. nAMdIpura-bharukacchane gurjarapativaMza 3. gujarAtamAM pratIhAronuM Adhipatya ja 103 prakaraNa 7 cAvaDA rAjya le. hariprasAda gaM. zAstrI, ema.e.,pIeca.DI. kulanAma bhilamAlanuM cAparAjya saurASTra ane kacchanAM cAvaDA rAjya uttara gujarAtanAM cAvaDA rAjya 112 114 115 118
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ 11 prakaraNa 8 samakAlIna rAjya le. hariprasAda saM. zAstrI, ema.e., pIeca.DI. pariziSTa gujarAta upara musalamAnanAM AkramaNa * le. cheTubhAI raNachoDajI nAyaka, ema.e, bI TI pIecaDI. phArasInA rIDara, bhASA-sAhitya bhavana, gujarAta yunivarsiTI, amadAvAda prakaraNa - rAjyataMtra le. hariprasAda saM. zAstrI, ema.e. pIeca.DI. khaMDa 3 sAMskRtika ItihAsa prakaraNa 10 sAmAjika ane Arthika sthiti 188 le. bhegIlAla jayacaMdabhAI sAMDesarA, ema.e. pIeca.DI. niyAmaka, oriyenTala insTiTayUTa ane adhyakSa, gujarAtI vibhAga, ma. sa. yunivarsiTI, vaDodarA prakaraNa 11 bhASA ane sAhitya le. aMbAlAla premacaMda zAha, vyAkaraNatIrtha nivRtta saMyukta pradhAna-saMpAdaka, lAlabhAI dalapatabhAI graMthamAlA, lA. da. bhAratIya saMskRti vidyAmaMdira, amadAvAda bhASA sAhitya 205 215
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12 23 prakaraNa 12 lipi le. pravINacaMdra cimanalAla parIkha, ema.e., pIeca.DI. bhAratIya saMskRtinA adhyApaka, mAtuzrI vIrabAImA mahilA keleja, rAjakoTa prakaraNa 13 dharmasaMpradAye kha. bhAstIya saMpradAya 254 le. bhegIlAla ja. sAMDesarA, emae. pIeca.DI. A. IslAmane udaya ane gujarAtamAM enA phelAvAne AraMbha le. choTubhAI ra. nAyaka, ema.e.,bI.TI,pIeca.DI. che. pArasIone vasavATa ane jararatI dharma le. phIrojha kAvasajI dAvara, ema.e. nivRtta adhyApaka, gujarAta koleja ane lA. da. Asa kaoNleja, amadAvAda khaMDa 4 266 27. purAvastu prakaraNa 14 sthaLatapAsa ane ukhanana dvArA maLatI mAhitI 28 le. ramaNalAla nAgarajI mahetA, ema.e.pIecaDI. adhyakSa, DipArTamenTa oNpha Arkiyoleja eNnDa esthara hisTarI, ma. sa. yunivarsiTI, vaDodarA prakaraNa 15 sthApatyakIya smAraka le. jayendra mukundalAla nANAvaTI, ema.e. DAyarekaTara opha ArkiyolojI, gujarAta rAjya, amadAvAda ane kAntilAla phUlacaMda semapurA, ema.e.,elaela.bI., pIeca.DI. bhAratIya saMskRtinA adhyApaka, zai. je. adhyayana-saMzAdhana vidyAbhavana, amadAvAda nAgarika sthApatya 288 dhArmika sthApatya 289
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ 13 prakaraNa 16 zilpakRti le. umAkAnta premAnaMda zAha, ema.e.,pIeca.DI, nAyaba niyAmaka, eriyenTala insTiTyUTa, ma. sa. yunivarsiTI, vaDedarA, saMpAdaka, jarnala Apha inDiyana seAsAyaTI Apha eriyenTala ArTa, kalakattA arte prakaraNa 17 citrakalA le. pannubhAI nAnAlAla bhaTTa, ema.e.,pIeca.DI. adhyApaka, skUla opha ArkiTekacara, amadAvAda pariziSTo pariziSTa 1 cuana zvAMganI noMdha 303 ( cInI 'siyu-kI'nA pra. 11 nA prastuta bhAganA aMgrejI anuvAdanA AdhAre karelA gujarAtI anuvAda ane TippaNa ) jayezakumAra ma. zAha, ema.e., pIeca.DI, adhyApaka, jayendrapurI ArTsa kaoNleja, bharUca pariziSTa ra bhInamAla Gazetteer of the Bombay Presidency, Vol. 1, Part 1, Appendi III: Bhinmalne anuvAda nIlAMjanA sumeAdhacaMdra zAha, ema.e.,pIeca.DI. adhyApaka, gujarAta kaoNleja, amadAvAda 35 380
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa 3 gujare (Gazetteer of the Bombay Presidency, Vol. IX, Part 1, Appendix B: The Gujarat 21D418) ilA vijayakara bIjavADiyA, ema.e. 'misara ane pazcima eziyAnI prAcIna saMskRtio'nAM lekhikA (ha. pariziSTa 4 Anuzrutika vRttAMta le. aMbAlAla premacaMda zAha, vyAkaraNatIrtha vaMzAvaLIe saMdarbhasUci paribhASA zaruci 450 47 484 487
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1. maitrakakAlIna gujarAta 2. anu-maitraka kAlanuM pazcima bhArata 3. anu-maitraka kAlanuM gujarAta 4. sthaLatapAsa, utkhanana ane zilpakRtie nAM sthaLa 5. sthApatyakIya smArakAnAM sthaLa citro paTTa 1 ra 3 x 5 } 7 8 9 10 11 12 '' 16 nakazA ane citro nakazA AkRti 67 maitrakakAlIna lipi 67 }e 69 14 70 15 71 ra 73 89 anu-maitraka kAlanI lipi 10~20 mRtpAtro ane mudrAMka 21-27 mATInI parva pUtaLIe 28-44 zaMkhanI baMgaDIo, maNakA vagere 45-57 citrita ane ghATIlAM mRtpAtra geApanA maMdiranuM taladana kadavAranA maMdiranuM taladana dhrAsavelanA maMdiranuM taladana pAchataranA pa McAyatana madiranuM taladAna maMdiranI jagatI - Urdhvadarzana maMdiranI pIThikA - Udana staMbha - U dezana 18 59 60 61 6ra 63 64 65 66 hallIsakanuM dRzya, khAdya hAthInI savArInuM dazya, bAdha geApanuM. maMdira vIsAvADAnu zaMkara deru jamaLAnuM sUrya maMdira kaMdarakheDAnuM sUrya maMdira bhANasarAnuM maMdira naM. 3 pasanAvaDAnuM sUrya ma`dira suvaNuM tItha nu jagannAtha maMdira
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ 17 18 *** 22 23 24 25 26 27 28 29 3. 31 .32 ** 4 4 4 4 33 90 91 2 43 4 97 98 99 100 101 34 102 35 103 104 95 * 16 84 miyANInuM ma Mdira naM. 2 ghUmalInu gaNezamaMdira sAnakaMsArInuM maMdira na. 3 pasanAvaDAnuM gAyatrImaMdira khImezvaranuM maMdira naM. 6 vizvarUpa viSNu, zAmaLAjI ziva, zAmaLAjI ziva-pAtI, kAravaNu mAtA ane zizu, koTava kaumArI, delavADA (Ayu) cAmuMDA, delavADA (Akhu) vArAhI, delavADA (Ayu) jIvaMtasvAmI, akeTA vizvarUpa viSNu, kaThalAla umA-mahezvara, kapUrAI cAmuMDA, rADA skaMdamAtA, kATayaka ziva-pAvatI, TITAI kaLasAranuM madira khImezvaranuM maMdira naM. 1 seAnakaMsArI maMdira naM. ..1 pIMDArAnu ma Mdira jUnI dhrevAnuM kAlikA mAtA maMdira khIlezvaranuM zivama Mdira sUtrApADAnuM sUrya maMdira pAchataranuM sUrya maMdira akhAdaranuM sUrya maMdira prAsaNavelanuM magaderuM azrutA, akoTA cAmaradhAriNI, akATA sUrya, raNupIpaLI
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ aNusvIkAra gujarAta rAjya purAtattvakhAtuM, amadAvAda bhe. je. vidyAbhavana, gujarAta vidyAsabhA, amadAvAda oriyenTala insTiTyUTa, vaDodarA 1 AkRti 58-14 (2khAcitro) A AkRti 67-88 phoTogrApha) AkRti 65, 92, 9, 100 (bleka AkRti 7 phiTegrApha) AkRti 104 (bloka) kumAra kAryAlaya li., amadAvAda AkRti 89 (khe) Do. umAkAnta che. zAha, vaDedarA AkRti 90, 91,93thI phoTogrA 96, 9, 101, 103)
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMkSepasUci 5. . afma. nitta. 5. ji. sAme. TUM. su. . bhAprAli hiMgai guele. saMskRta mAnitarachA, . avanavAcArya abhidhAnacintAmaNi, le. hemacandrAcArya prabandhacintAmaNi, le. merutuMgAcArya samarAGgaNasUtradhAra, le. bhojadeva sukRtasaMkIrtana, le. arisiMha hindI bhAratIya prAcIna lipimAlA, le. gau. hI. ojhA hindU gaNitazAstrakA itihAsa, bhA. 1 (hindI (anuvAda), . vi. pU. ratta maura 1. nA. siMda gujarAtI gujarAtanA etihAsika lekho (gi. va. AcArya) gujarAtane madhyakAlIna rAjapUta ItihAsa | (du. ke. zAstrI) gujarAta saMzodhana maMDaLa jaina Agama sAhityamAM gujarAta, le. bho. ja. sAMDesarA phArbasa gujarAtI sabhA maitrakakAlIna gujarAta, le. ha. gaM. zAstrI aMgrejI 'Architectural Antiquities of Northern Gujarat by J. Burgess & H. Cousens 'Archaeology of Gujarat' by H. D. Sankalia Ancient Geography of India' by A. Cunnigham mu. ma. rA. i. gu. saM. maM. che. A. gu. phA. gu. sabhA mai. gu. AANG A. . A. G. I.
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ AHS AIK AKK ARWMR ASIWC B. G Bom, G. CG E. I. GG HIH C. I. I Corp. Inscr. Ind. f GSTG I. A. I. E. G. I. H. G. I. H. Q. JASB (NS) JBBRAS JGRS JOI JUB MSTG NIA Records SMTK SSR STG 19 'Ancient History of Saurashtra' by K. J. Virji 'Age of Imperial Kanauj' Ed. by R. C. Majumdar '(Report on) the Antiquities of Kathiawad and Kachh' by J. Burgess Annual Report of Watson Museum, Rajkot Archaeological Survey of India, Western Circle Bombay Gazetteer (Gazetteer of the Bombay Presidency) Chronology of Gujarat' Ed. by M. R. Majmudar Corpus Incriptionum Indicarum 'Chronology of Solanki Temples in Gujarat' by M. A. Dhaky Epigraphia Indica "The Glory that was Gujaradesa' 'History of India as Told by its own Historians' by Elliot Indian Antiquary 'Indian Epigraphical Glossary' by D. C. Circar 'Introduction to the History of Gujarat' by R. C. Parikh (Kavyanusasana, Vol. II) Indian Historical Quarterly Journal of the Asiatic Society of Bengal, New Series Journal of the Bombay Branch of the Royal Asiatic Society, Bombay Journal of the Gujarat Research Society, Bombay Journal of the Oriental Institute, Baroda Journal of the University of Bombay 'The Maitraka and the Saindhava Temples of Gujarat' by J. M. Nanavati & M. A. Dhaky New Indian Antiquary 'Buddhist Records of the Western World' by Hiuen Tsiang 'Somanatha and Other Medieval Temples of Kathiawad' by H. Cousens 'Sculptures from Samalaji and Roda' by U. P. Shah 'Structural Temples of Gujarat' by K. F. Sompura
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ pR e 14 19 34 * 48 54 > Z_chu }pa 67 99 101 102 106 107 109 110 * pakti F OF NO X 7 2 R 10 15 18 20 4 25 29 3. 1} 14 22 huM 7 31 3 rA 27 $ 7 11 15 20 } ra azu vAMsavALIe viharanA bhaTaMkavihAranA pUrNa bhaTTAe kaThiyAvADa bhata A. C. Biswas Indian culture, Vol. VII, pp. 372 ff. ASH rAjavata hAvatu zudvipatraka 771 rAjA dhama pAla che. varSa 8 3 R. C. Patkh jillA dazAMvI prazaMzA anuzrutika pra tAvyuM vinayakapAla Gurjar Banka G.I.I. jatuda 20 zuddha vAMsavaLIe vihAranA bhaTAka vihAranA pUrNa bhadrAe kAThiyAvADa bhuta A. B. Bisw&S S. I., ff. pp. 425 ft. AHS rAjyavardhana hAvAnuM 731 rAjA dhama pAla (lagabhaga I.sa. 770-810) pu. 108 R. C. Parikh killA darzAvI prazaMsA Anuzrutika pravartAvyuM vinAyakapAla Gurjara Bauka G.I.I. junaida
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ 18 111 115 122 124 132 13 3 150 163 6 24 che 172 181 184 20 23 13 4 1901 11 192 Katakhosa Kathakosa sagabhaga lagabhaga caMpA cAMpA prazasti prazasti 443 343 8.8 pR. 8 mahArArASTra mahArASTra varasiMha vairisiMha Konw Konow parabhava parAbhava adhikArika AdhikArika kAmareja kAmareja mahApI maddAvI 190 zrAvAke zrAvako paheravA kaI paheravAnuM koI pupakAma puSamaya eTale e vastrAdinA eTale ke vastrAdinA sAhityamAM sAhityamAM maitrakakAlInanI maitrakakAlIna kalyanA ka95nA (pAdakIya 39 pachI 39 a. bho. ja. sAMDesarA, uparyukta umere.) | pR. 18-20 (pAdaTIpa 44 pachI 45, M. R. Majmudar, Op. cit., umero.) p. 267 selaMkIvaMza cAlukayavaMza bhaTAka bhaTArka kulayavAya kulyavApa vyAkhyatA vyAkhyAtA nizcata nizcita rabhadrahari haribhadrasUri 193 105 199 203 205 206 202 217 24 224 28
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ 29 -227 235 239 ) 254 rara ' 27 257 264 268 271 558 273 275 277 bapabhaTTasUri bappabhaTTasUri 10 pR. 1 pu. 1 viSamapadayyAkhyAlaMkRta viSamapadavyAkhyAlaMkRta asta pachI eka aMta pachI adhI (paMkti 2 pachI umere) (a) bhAratIya dharmo 14 dharmasaMpadA dharmasaMpradAya maitrakakAlIna turaphAna tuphAna 24 adbhuta adbhuta 552 3, 11 dArayasa darAyasa 5 pratidAyaka pratItidAyaka 12-13 yadagada 356 sadagardI 368 (I.sa. 1000). bIjA (I.sa. 988) bIjA jUthanuM ane trIjA jUthanuM varSa che. varSa che yadagada 380 yAdagada 390 (I.sa. 1022) (I. sa. 1022 ) 8-ene IzvaranuM ane ene IzvaranuM cina jarathostI dharmanuM cina 9 chatAM prakAza ahuramanuM mAtra chatAM prakAza ahuramajhadanuM mAtra cihna cihna che. che, ahuramajhUda pote nathI. 28 Vol. I, p.164 Vol. I, Part 1, p. 164 11 maMdira maMdira vijayadevInuM vijayadevanuM 12 ane maMDapanI ane maMDapa AgaLa maMDapa sta bhavedikA taMbha, vedikA 31 ke keraNAtmaka ke gaMdhAranA koNAtmaka chAparAghATa- chAparAghATanA vihAramAMthI utarI AvelI mAMthI UtarI AvelI paraMparA kAzmIranAM maMdiramAM paNa maMdira-zikharanI A paraMparA kAzmIranAM maMdiromAM 290 291 295 3i08
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3i09 331 334 2 kAzmIrathI 19 uttarethI bIjuM 14 karavAmAM AvatI mULa rekhAnI 98 Nan vati gaMdhArathI uttara bAju karavAmAM AvatI ane bhadra tathA mULa rekhAnI Nanavati 345 pu. 1 23 Barcda 365 7 citralAnuM 368 6 auraMgAbAdanI elerA 369 14 saraLa 415 17 ghegajha 416 27 bekarAma 421 31 pauraTya rU 425 29 samUhanA - 32 ne cApa 439 9 eka vinuM 458 28 jainaprabhasuri 464 21 caMdrAditya 4668 mauvAnA 468 21 A chitecture 477 16 bauddhadhama 479 Maitrakas 16 Confernce 19 Nanvati 27 Maitraks Baroda citrakalAnuM auraMgAbAdanI tathA elorA sarasa ghogajha beharAma pIrasya rUpa samUhanI te cApo e kavinuM jinaprabhasUri caMdrAditya maulAnA Architecture bauddhadharma Maitraka Conference Nanavati Matrikas
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ khaMDa 1 prAstAvika prakaraNa 1 maitraka kAla ane anu-maitraka kAla (1) mitraka kAla maitraka rAjya magadhanA gupta samrATa skaMdaguptanA mRtyu (lagabhaga I. sa. 467) pachI gupta sAmrAjyanuM zAsana zithila thayuM ne dUranA keTalAka prAMtomAM sthAnika rAjasattA sthapAI. saurASTramAM valabhIpuramAM maitraka vaMzanI sattA sthapAI ne e sattA samasta saurASTra uparAMta kaccha, uttara gujarAta ane madhya gujarAta para paNa pravatI. samaya jatAM maitraka vaMzanI rAjasattA pazcima mALavA para prasarI. thoDo vakhata bharUcanI AsapAsanA pradeza para paNa mitra kenI sattA jAmI. maitraka vaMzanuM rAjya I. sa. 470 nA arasAmAM sthapAyuM ne eno aMta I. sa. 788 mAM Avyo. Ama A vaMzanI rAjasattA traNa varSathIya vadhu evA lAMbA kAla lagI gujarAtanA ghaNuM moTA bhAga para pravatI. dakSiNa gujarAtanAM samakAlIna rAjya mAtra dakSiNa gujarAta mukhyatve mitranI sattA nIce hatuM nahi. bharUca pradeza para maitrakeAnI sattA I. sa. 648 nA arasAmAM prasarI hatI, paraMtu e sattA tyAM aThThAvIseka varSa jeTale alpakAla ja TakI hatI. e agAu tyAM pahelAM saMgamasiMha nAme rAjAnI ane pachI kaTacuri vaMzanI sattA hatI. daramyAna nAMdIpura (nAMdoda) pradezamAM gurjaranRpativaMzanI sattA sthapAI bharUca-pradeza para
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2] maitraka kAla ane anu-maitraka kAla [pra. paNa AgaLa jatAM e vaMzanI sattA prasarI. gurjaranRpativaMzanuM rAjya deDhasothI vadhu varSa (lagabhaga I. sa. 580 thI 735) pravatyuM. e pachI vaLI tyAM cAhamAna rAjAnI sattA sthapAI. e uttaranA pratIhAra rAjAnA Adhipatya nIce hato. tApInI dakSiNe zarUAtamAM saikUTaka vaMzanuM rAjya pravarteluM. e pachI tyAM kaTacuri rAjayanI sattA sthapAI. I.sa. 69mAM navasArImAM dakhaNanA cAlukaya rAjyanI zAkhA sattArUDha thaI. A vaMzanI sattA tyAM 75-80 varSa TakI. AThamI sadInA madhyamAM ahIM vaLI dakhaNanA rASTrakUTa vaMzanI zAkhAe sattA jamAvI. zarUAtamAM A vaMzanI sattA tApInI uttare kIma nadI sudhI prasta, jayAre bharUcanI AsapAsanA pradeza para cAhamAna vaMzanI sattA pravartelI, paraMtu I. sa. 788 mAM maitraka rAjyane aMta AvatAM rASTrakUTa rAjAe potAnI sattA cheka sAbarakAMThA sudhI prasArI ne rAjadhAnI kheDAmAM rAkhI. Ama A kAla daramyAna lATa(dakSiNa gujarAta)nA uttara bhAga para uttarottara cAreka rAjyonI ane lATanA dakSiNa bhAga para bIjAM cAreka rAjyonI sattA pravatI hovAnuM mAlUma paDe che.? maitraka kAla gujarAtamAM magadhanA gupta sAmrATonA zAsanano aMta AvyA bAda saurASTra kaccha, uttara gujarAta ane madhya gujarAtamAM maitraka vaMzanI sattA pravartI ne e sattA traNasothI vadhu varSanA lAMbA kAla lagI saLaMga cAlu rahI, AthI gujarAtanA itihAsamAM A kAlane "maitrakakAla' tarIke oLakhavAmAM AvyA che. dakSiNa gujarAta mukhyatve maitrakenI sattA nIce nahatuM, paraMtu A kAla daramyAna tyAM koI eka mukhya vaMzanI sattA pravatI nahotI. meTe bhAge badhe vakhata uttara lATamAM ane dakSiNa lATamAM alaga alaga samAMtara sattAo pravatI hatI ne e paNa eka pachI eka cAreka sattAo. AthI A kAla mATe maitrakonA nAmanI sAthe jenuM nAma sAMkaLI zakAya tevuM dakSiNa gujarAtamAM koI moTuM prabaLa rAjya gaNAvI zakAya ema nathI. eka graMthamAM "maitrakakAla"ne badale "maitrakagujarakAza' nAma prayojAyuM che,ke paraMtu gurjaranRpativaMzanuM rAjya lATanA mAtra uttara bhAga upara ane maitrakakAlanA ardhA bhAga jeTalo samaya sudhI ja sattA dharAvatuM, AthI dakSiNa gujarAtanA samagra pradezamAM A kAla daramyAna base-traNaso varSa sudhI koI eka vaMzanI rAjasattA pravartI na hovAthI, A kAlane "maitrakakAla" tarIke oLakha asthAne nathI. maitrakavaMzanI sattA gujarAtanA moTA bhAga para
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ [3 1luM] maitraka kAla ane Aju-maitraka kAla traNasothI vadhu varSanA lAMbA kAla lagI saLaMga rIte pravartI heI, e kAlanA rAjavaMzamAM e vaMza ja kAlapravartaka vaMza jevuM mahatva dharAve che. (2) anu-maitraka kAla saSTrakUTa rAjya valabhInA mitraka vaMzanA rAjyano aMta AvatAM gujarAtanI rAjakIya paristhitimAM bhAre palaTo Avyo. dakSiNa gujarAtamAM gujaranRpativaMzanI sattA tathA cAlukyonI navasArI zAkhAnI sattA asta pAmI hatI ne tyAM rASTrakUTonA eka kulanI sattA sthapAI hatI. maitraka rAjyano aMta AvatAM e rASTrakUTa rAjyanI sattA cheka sAbarakAMThA sudhI prasarI ne enI rAjadhAnI kheTaka(kheDA)mAM sthapAIpa A rASTrakUTa kulanI sattA dakhaNanA rASTrakUTa rAye thoDA vakhatamAM jhUMTavI lIdhI ne tyAM potAnI eka alaga zAkhA sthApI. A zAkhAe madhya gujarAta tathA dakSiNa gujarAta paranI sattA jArI rAkhI, paraMtu e uttara gujarAtamAM tathA saurASTramAM potAnI sattA prasArI zakI nahi. gujara-pratIhAre saurASTramAM tyAre alaga alaga rAjasattAo pravartatI hatI. pazcima saurASTramAM maitrakakAlanA aMtabhAgathI dhUmalIno saidhava vaMza rAjasattA dharAvato hato, cha dakSiNa saurASTramAM cAlukya kulanuM rAjya pravartatuM hatuM, ne vaDhavANanI AsapAsa vaLI cApa vaMzanuM zAsana cAlatuM hatuM. AmAMnA chelA be rAjavaMze para kanojanA pratIhAra vaMzanuM Adhipatya pravartatuM hatuM.. maitraka kALa daramyAna bhillamAla (dakSiNa rAjasthAna)nI AsapAsano pradeza gujaradeza' tarIke oLakhAtA ne e pradeza gujarAta sAthe gADha saMbaMdha dharAvate.10 bhilamAla je zrImAla tarIke prasiddha hatuM tyAMthI aneka jAtio gujarAtamAM AvIne vasI.11 nAMdIpura -bharukacchane mitrakakAlIna gurjarapativaMza e gurjaradezanA pratIhAra vaMzanI zAkhA hovAnuM jaNAya che. 12 gujara-pratIhAra vaMze A kAla daramyAne kanojamAM rAjadhAnI rAkhI pazcima bhAratamAM potAnI vizALa sattA jamAvI tyAre saurASTranAM rAjyo para enuM Adhipatya pravaryuM.13 uttara gujarAtamAM AvelA paMcAsaranA cAvaDA rAjyanI sattA paDAvI laI e gujara-pratIhAra vaMze tyAM potAnuM sIdhuM zAsana pravartAvyuM 14
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4] maitraka kAla ane anu-maitraka kAla [31. cAvaDA rAjya paraMtu uttara gujarAtamAM pratIhArAnA zAsanane thADA vakhatamAM ta AvyA ne tyAM cAvaDA vaMzanuM rAjya pravatuM, jenI rAjadhAnI aNuhillapATaka (aNahilavADa) nAme navA pattana(pATaNa)mAM sthapAI.15 e agAu maitrakakAla daramyAna gujaradezamAM cApa vaMzanuM rAjya hatuM ne vaDhavANamAM paNa e vaMzanu eka khIjuM rAjya hatuM.16 A cApa kula 'cApeAkaTa" ke "cAvaDA' tarIke paNa oLakhAtuM. Ama gujara-pratIhArAnI jema cAvaDAe paNa maitraka tathA anu--maitraka kAla daramyAna gujarAtanA rAjakIya RtihAsamAM keTalAka sakriya bhAga bhajavelA che. I. sa. 942 thI lagabhaga I. sa. 1300 sudhInA lAMbA kAla daramyAna gujarAtanA rAjakIya tathA sAMskRtika abhyudaya sAdhanAra selaMkI rAjyanA pAye| aNahilavADanA cAvaDA rAjyanI bhUmikA para sthapAyA, anu-maitraka kAla Ama maitraka rAjyanA aMta (I. sa. 788) pachI lagabhaga doDhasA vaSe sAlakI rAjya sthapAyuM te vacagALA daramyAna gujarAtanA judA judA bhAgeAmAM judA judA rAjavaMzAnI sattA pravatI, jemAM gujara-pratIhAra, cAvaDA ane rASTrakUTa vaza mahattvanA gaNAya. gujarAtanA itihAsamAM A kAlane kaI sattAthI oLakhavA e eka prazna che. zarUAtamAM tyAre aNahilavADanA cAvaDA rAjyane mahimA manAtA te ethI A kAlane cAvaDA kAla' tarIke oLakhavAmAM AvatA, 17 paraMtu have e cAvaDA vaMzanuM rAjya uttara gujarAtanA pradezanA maryAdita vistAra dharAvatu hAvAnuM mAlUma paDyuM hoI A kAlane 'cAvaDA kAla' kahevA asthAne gaNAya che. have eka pustakamAM A kAlane "rASTrakUTa-pratIhAra kAla" tarIke oLakhAvavAmAM AvyA che.18 A kAla daramyAna gujarAtamAM prabaLa ane vizALa sattA e be vaMzAnI hatI, paraMtu pazcima saurASTranA saiMdhavA para pratIhArAnuM Adhipatya hAvAnA kAI saMgIna purAvA maLyeA nathI temaja aNahilavADanA cAvaDA rAjya para e emAMnI ekeya mahAsattAnI ANu pravI hovAnuM mAlUma paDayu' nathI, AthI maitraka rAjyanA jevA kAI eka prabaLa vizALa rAjyanA abhAve A kAlane "anu-maitraka kAla" tarIke oLakhavA bahetara che, 19 athavA ene "prA-sAlaMkI kAla" tarIke paNa eLakhAvI zakAya. ahI ApaNe ene anuvatI kAla karatAM pU`kAlanA anvaye anu--maitraka kAla tarIke oLakhIzuM. ' ',
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 ] maitraka kAla ane anu-maitraka kAla pAdaTIpA 1. juo prakaraNa 2-4. 2. juo prakaraNa 6-8. 3. ha. gaM. zAstrI, "maitrakakAlIna gujarAta", pR. 45 4. Chronology of Gujarat(Vol. I) mAM enA saMpAdake A nAma pra ryuM che ' (pR. 132-216); tyAM A nAmanuM tAtparya samajAvyuM nathI. 5-8. juo prakaraNa 8. 9. juo prakaraNa 7. 10-11. juo prakaraNa 5; R. C. Parikh, I. H. G, p. LXXXIII 12-14. juo prakaraNa 6. 15-16. juo prakaraNa 7. 17. dA. ta. du. ke. zAstrI, "gujarAtane madhyakAlIna rAjapUta itihAsa," ka. 3 9c. Chronology of Gujarat (pp. 219 ff.) Hi 19. ha. gaM. zAstrI, "gujarAtane prAcIna itihAsa," pR. 151
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ khaMDa 2 rAjakIya itihAsa prakaraNa 2 valabhI pAMcamA zatakanA uttarAmAM saurASTramAM gupta sAmrAjyanuM zAsana lupta thatAM valabhImAM maitraka vaMzanI rAjasattA sthapAI. gujarAtanA pratihAsanu kendra have girinagaramAMthI valabhIpuramAM khasyuM. ' valabhI e saurASTanA pUrva bhAgamAM AvelI prasiddha nagarI hatI. ene sAmAnyataH valabhI '' kahetA; 1 kayAreka 'valabhIpura '' kahetA.2 prAkRtamAM ene '"valahi'' ke 'valahI'" kahetA. briTiza kAlamAM e "vaLA" tarIke eLakhAtu.4 1945mAM " vaLA ''ne khadale enuM prAcIna nAma " valabhIpura ' puna: sthApita karavAmAM AvyuM che, paraMtu saratacUkathI enI joDaNI * vallabhIpura '' rakhAI gaI che.pa ' hAla valabhIpura (22deg 41' 6, 72deg 38' pU) bhAvanagara jillAnA valabhIpura mahAlanuM vaDuM mathaka che. e bhAvanagaranI pazcima-uttarapazcime 29 ki. mI.(18 mAIlanA)nA aMtare ane dheALA relave-jakazananI uttarapUrve 16 ki.mI.( 10 mAila )nA aMtare Avelu che. valabhIpuranI uttarapazcime pAMca ki. mI. nA aMtare dhelA nadInA be phAMTA paDe che, e kAMTA valabhIpuranI pUrva-dakSiNapUrve traNa ki. mI. nA aMtare pAchA joDAI jAya che ne tyAMthI nadI pUrva-dakSiNapUrve AgaLa vadhI khaMbhAtanA akhAtanI bhAvanagara khADImAM bhaLI jAya che.' A khADI hAla valabhIpurathI khatrIseka ki. mI. (vIseka mAIla) jeTalI dUra che. ka
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2 ju] " valabhI" nAmanuM tAtpa kuzasthalI, dvAravatI ane girinagara jevAM prAcIna nagarAnAM nAmeAnI sarakhAmaNIe valabhI '' nAmanuM tAtparyAM nakkI karavuM muzkela che. ' "( " valabhI '' valabhI valabhI parathI prAkRta " vahi ' thayuM ke prAkRta ,, saMskRta 66 ,, ke saMskRta parathI saMskRta thayuM e prazna asthAne che, kemake vabhi' - " valabhI'te| tathA prAkRta vahi''-'valahI''nA a` eka ja 9. " vakSabhi '" tathA valabhI zabdanA prayAga saMskRta sAhityamAM aneka ThekANe jovA maLe che.7 saMskRta kAzAmAM " valabhI 'nA mukhyatve e prakAranA a` ApavAmAM Ave che : (1) chAparuM, vAMsavALIo vagerenuM mALaNu chAja TekavavAnuM cAkaDuM, DhaLatA chAparAnI pAMkha, dharanI aNIdAra TAMca; (2) dharanA sahuthI Tocane bhAga, sapATa chAparA paranuM zigRha ke kAmacalAu AMdhakAma, upaleA khaMDa. A amAM e zabdane var dhAtumAMthI upajAvavAmAM Ave che te tyAM e dhAtune chAvavuM-AcchAdana karavuM e a` dhaTAvavAmAM Ave che. meAniyara-viliyamse vaLI " valabhI ' cr zabda kadAca vala-bhin ''(membra- bhedaka)nuM saMkSipta rUpa hAvAnuM sUcavyuM che. A zabda vedamAM medharUpI valane bhedanAra iMdra mATe prayAjAtA, para Mtu ahIM e zabda gaganacuMbI (sky-scraper)nA amAM hAya, te " valabhI '' UMcI bahumALI havelIoneA artha sUcave. (6 [7 kr vahi "" vAstuzAstramAM ene maLatA aneka artha ApyA cheH (1) traNa caMdrazAlA(chAparAnA DhaLatA bhAgamAM ajavALA mATe mUkelI bArIo)vALuM chAparuM, (2) pAMcamALI makAnanA eka va, carasa makAnane eka prakAra, (3) sapATa chAparAvALuM maMdira, (4) vedikA (vaMDI) ke prastAra (sta MbhA Tekavela sapATa pATaDA), vedikA ke prastAranI bhAta, (5) jharUkhA, (6) ca MdaravA, (7) taMbu.10 AmAM keTalAkamAM AcchAdananeA, teA keTalAkamAM TAMcarUpa uttuMga sthitine bhAva rahelA che. nagarIvizeSanA nAma tarIke emAM Ave kAI athaeN uddiSTa haze ? e nagarI nadInI be zAkhAo vacce AvelA ucca pradeza para vaselI hAI enAM makAna UcAM makAnAnAM chAparAM jevAM ke makAnenAM chAparAM paranAM zirAgRha jevAM dekhAtAM haze e parathI e nagarInuM nAma valabhI' paDayu hoya e asaMbhavita nathI.11 chatAM mULa zabda saMskRta-prAkRta nahi, paNa dezya hoya te e zakayatA paNa lakSamAM levI ghaTe. zrI. rasikalAla che. parIkhe A dRSTie e zabda sUcavyA che: (1) vaddI (kapAsa), (2) vacI (valayA-velA= samudrakAMThA para AveluM sthaLa).12
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ maitraka kAla ane anu-autraka kAla [pra. agAu bharUcanI jema valabhImAM kapAsane sAre pAka thato haze ne to "jaMbusara"nI jema enuM prAkRtika lakSaNa sUcavatuM "valahI" nAma paDayuM hoya; nahi to velAkUla(verAvaLa)nI jema samudrakAMThAne laIne e "valayI"nuM "valaI"13 ane enuM "valahI" tathA "valabhI" thayuM hoya. ullekhanA abhAve saMbhAvanAo lekhe aTakaLa karavI rahI.13 prAcInatA . valabhI I. sa. 470 nA arasAmAM maitraka rAjyanI rAjadhAnI banI tyAra pahelAM astitva dharAvatI hatI. skaMda-purANanA prabhAsakhaMDamAM manu vaivaravatanA putra zaryAtinA saMdarbhamAM ene ullekha karavAmAM Avyo che. 14 pANininA gaNatA gaNapAThamAMnA varad gaNamAM anya nagarIonI sAthe valabhInuM nAma ApeluM che. 15 bRhatkathAmaMjarI tathA kathAsaritsAgaranI 17 kathAomAM vANijya tathA vidyAnA keMdra tarIke Avato valabhIne nirdeza prAcIna bRhakathAmAMnA nirdeza para AdhArita hoya te mULa ullekha prAyaH pahelI sadI jeTale prAcIna gaNAya.18 jaina anuzruti paNa valabhInI prAcInatA sUcave che. devasenasUri (9 mI-10 mI sadI) "darzanasAra"mAM tathA "bhAvasaMgrahamAM vikrama rAjAnA mRtyune 136 varSa thatAM saurASTramAM valabhImAM tapaTa (zvetAMbara) saMgha utpanna thayo hovAnuM jANuM che.19 vaLI hariSaNa (10 mI sadI) tathA ratnanaMdI (16 mI sadI)21 pahelA bhadrabAhu(I. pU. 4tho seke)nA samayamAM ujajayinImAM ardhaphAlaka saMpradAya ane AgaLa jatAM bhadrabhAtunA ziSyanA ziSya jinacaMdranA samayamAM valabhImAM zvetAMbara saMpradAya utpanna thayo hovAnuM jaNAve che. vetAMbara saMpradAyanI utpatti prAyaH caMdragupta maurya (lagabhaga I. pU. 322-298)nA samakAlIna bhadrabAhunA samayamAM thaI hoI A bane anukRtionI vigato bhAgye ja svIkArya gaNAya, chatAM emAM vetAMbara saMpradAya sAtheno valabhIne saMbaMdha ghaNo prAcIna hovAnuM sUcita thAya che. jaina AgamagraMthanI je vAcanA valabhImAM nAgArjunanI adhyakSatA nIce taiyAra thayelIra3 te I. sa. 300 nA arasAmAM thaI haI valabhI rAjadhAnI thatAM pahelAM jaina dharmanI pravRttionuM eka mahAna keMdra hatuM e nirvivAda che. nayananA prAcIna graMtha parathI dvAranaca nAme vistRta nayagraMtha lakhI nayavAda tathA syAdvAdanuM samarthana karI bauddho para vAdavijaya prApta karanAra ane
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2 juM] [9 staMbhanakanuM mUripada saMbhALanAra mallavAdInI kArakidI` valabhI sAthe sa`kaLAyelI che.24 A mahAna vAdInA vijayanA prasaMga vI. ni. sa. 884 (I. sa. 357)mAM thayeA hAI,25 emanI kArakidI kSatrapa kAlanI gaNAya. emaNe padma (rAma) vize 24 hajAra zleAkapramANanuM padmarita paNa raceluM. valabhI A pachI lagabhaga seA varSe valabhImAM eka bIjI mahattvanI ghaTanA banI. agAu tyAM nAgArjunanI adhyakSatA nIce jaina Agama gra MtheAnI vAcanA thaI hatI tyAre mathurAmAM kaMdilAcAyanI adhyakSatA nIce paNa evI vAcanA thayelI, paraMtu A khe AcAya paraspara maLI zakelA nahi te tenI vAcanAomAM keTalAka pAThabheda rahI gayelA. A e vAcanAenA pAThanI tulanA karI e parathI AgamAnI eka samIkSita AvRtti taiyAra karavAnuM amUlya kAryAM devaviddhe gaNi kSamAkSamaNe valabhImAM I. sa. 453 mAM pAra pADayuM.27 emAM mAthurI vAcanAne mukhya vAcanA tarIke laI vAlabhI (nAgArjunIya) vAcanAnAM pAThAMtara noMdhavAmAM AvyAM. bhAratabharanA zvetAMbara jaine valabhImAM taiyAra thayelI A samIkSita AvRttine anusare che. devavid gaNitavisUtranA kartA paNa gaNAya che.28 tee kumAragupta 1 lAnA rAjyakAlamAM thayA. maitraka rAjyanI sthApanA pahelAM valabhImAM jaina dharmonI jema bauddha dharmanI pravRttie vikasI hatI. cInI pravAsI yugmana svAMga nAMdhe che ke valabhIpurathI gheADe dUra acale baMdhAvelA saMghArAma (vihAra) che, jyAM edhisattva guNumati ane sthiramatie peAtAnA vihAra daramyAna nivAsa karelA ne labdhapratiSTha graMtha lakhelA.29 guNamati vasubaMdhunA ane sthira mati asaMganA ziSya hatA ne teee nAlaMdA vidyApIThamAM paNa nAmanA meLavI hatI. te cAthI sadImAM arthAt kSatrapakAla daramyAna thayA.30 AcAya sthiramatie valabhImAM appapAdIya vihAra nAme vihAra baMdhAvelA. e nAmamAM "pappA"thI emanA guru asaMga abhipreta haze.31 acale baMdhAvelA vihAra enIya pahelAMne lAge che. A acala pazcima bhAratanA hatA ne emaNe eka khIjo mahAvihAra ajaMtAmAM baMdhAvyA hatA.32 Ama vividha sAhityika ullekhA valabhI maitraka rAjyanI rAjadhAnI banI te pahelAMya e nagarI tarIke prasiddha hAvAnu darzAve che. purAvastukIya avazeSA paNa enI A prAcInatAnuM samana kare che. zrI. vajeza kara gaurIzaMkare ekatra karelA valabhInA avazeSAmAM khInna tathA pAMcamA saikAnI mRttikA-mudrAo maLI che, jemAM bauddha dharmAMnI prasiddha hetugAthA
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ matraka kAla ane anu-maitraka kAla mi, katarelI che.33 valabhInAM khaMDeremAMthI maLelI kezinikUdana kRSNanI pratimA cethI sadInA aMtanI ane mahiSAsuramardinInI mUrti enAthI saheja moDA samayanI, arthAta pAMcamI sadInA AraMbhanI che.34 valabhImAMthI maLelA sarva bhaTTArakanA sikkA paNa lagabhaga e ja samayanA che. 35 1930 mAM phAdhara herAse vaLAnA ghoDAdamana taLAva pAse DuM khodakAma karAveluM. enA chUTaka avazeSa muMbaInA InDiyana hisTorikala risarca insTiTayUTamAM saMgRhIta thayelA che, paraMtu e avazeSonA prApti-stara tathA samayAMkananI noMdha prakAzita thaI nathI. 1950 mAM subbArAve valabhIpuranI sthaLatapAsa karI tyAre tyAM lAla cakacakita mRtpAtronA avazeSa maLelA, jene samaya sAmAnyataH 1 lI thI 4thI sadIne AMkavAmAM Ave che.37 1965 mAM A prAcIna vasAhatanI sthaLatapAsa vadhu vigate karavAmAM AvI tyAre emAM vastInI sahuthI jUnI nizAnIo 1 lI-2 jI sadInI jaNAI38 emAM lAla cakacakita mRtpAtro uparAMta romana emphorA, abarakhiyAM mRtpAtra, ane dhUsarAM mRtpAtronA khaMDa paNa maLelA. Ama upalabdha ullekho tathA avazeSo parathI valabhI maitraka rAjyanI rAjadhAnI thatAM pahelAM ochAmAM ochAM pAMca zataka jeTalI prAcIna hovAnuM spaSTa thAya che. prAcIna valabhInAM khaMDeronuM moTA pAyA para paddhatisara utpanana thAya to enI pahelI vasAhatanI prAcInatAne khare khyAla Ave ne IsvI pUrvenA samayanirdezonI vAstavikatA-avAstavikatAnI pratIti thAya. autraka rAjyanI rAjadhAnI mauryakAlathI guptakAla sudhI saurASTranuM vaDuM mathaka girinagara hatuM, paraMtu maitraka kulanA senApati bhaTAke pitAnA rAjyanI sthApanA karI tyAre eNe rAjadhAnI valabhImAM rAkhI. A pheraphAra pAchaLanuM cokakasa kAraNa neMdhAyuM nathI. bhaTArkanI prazasti parathI mAlUma paDe che ke ene koI prabaLa pratipakSane sAmane karavo paDela.39 e pratipakSa ghaNuM karIne gupta sAmrAjyane saurASTra mATe goptA hovo joIe, jenuM vaDuM mathaka girinagara hatuM. skaMdaguptanuM mRtyu thatAM gupta sAmrAjyanI sattA zithila banI lAge che, tethI saurASTranA goptAne bhagadhathI, vadhu kumaka maLI nahi hoya. chatAM senApati bhaTArke potAnuM, pitAnA kulanuM ke potAnA sahAyakonuM prAbalya pUrva saurASTramAM hoya te kAraNe ke evA keI anya rAjakIya kAraNe pitAnA rAjyanI sthApanA girinagaramAM karavAnuM TALI valabhImAM karI lAge che, athavA girinagarane parityAga tyAMnA sudarzana taLAvano setu (baMdha) vAraMvAra tUTavAthI thatI herAnagatine lIdhe karavAmAM Avyo hoya.41
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2ju] valabhI rAjadhAnI tarIke valabhInI pasaMdagI e bhAvanagaranI khADI paranuM baMdara hovAne lIdhe thaI haze. valabhI je jalamArge tathA sthaLamArge javAya tevuM droNamukha hatuM ne jyAM samudra sudhI naukA mAraphate vyavahAra karI zakAya, jyAMthI parvata bahu dUra na hoya ne je ramya sapATa pradezamAM AveluM hoya tevuM sthaLa hatuM.43 Ama dvIpakalpanA aMdaranA bhAgamAM AvelA girinagarane badale samudrataTa pAse AvelI valabhImAM rAjadhAnI rAkhavAnuM pagaluM aneka rIte ucita gaNAya. maitraka rAjyanI sattAne tathA samRddhine uttarottara vistAra thatAM enI rAjadhAnI valabhInI jAhojalAlI vadhatI gaI. maitraka. rAjAonuM zAsana samasta saurASTra uparAMta kaccha, uttara gujarAta, madhya gujarAta ane pazcima mALavA para. pravatyuM. valabhInA rAjAo "maitraka rAjAo" tarIke nahi, paNa "valabhIpati" tarIke oLakhAtA evuM dakSiNa gujarAtanA samakAlIna gurjaranRpativaMzanAM dAnazAsanamAM AvatA ullekho parathI mAlUma paDe che.44 saidhava sAmaMta puSyanuM mudrAMka vaLA(valabhIpura)mAMthI maLyuM che.45 phekaprastravaNanA gArulaka vaMzanA rAjA paNa maitrakonA sAmaMta hatA.46 maitraka rAjAonI prazastimAM tenA aneka sAmaMtonA ullekha Ave che; yuddha tathA utsavanA prasaMgoe valabhInI rAjasabhAmAM evA aneka sAmaMta upasthita thatA haze. valabhInA maitraka rAjAonI rAjasabhA, teonA rAjaprAsAda, nagarIne durga, rAjAoe tathA anya sAdhanasaMpanna janee baMdhAvelAM bhavya devAlaya, kAkU jevA nagarazeThanI havelIo ItyAdinA nathI avazeSa: mojUda rahyA ke nathI enAM vigatavAra varNana maLatAM. samasAmayika daMDIe "dazakumAracarita"mAM eka upakathAnA pUrvArdhamAM ghaTanAsthAna tarIke valabhI nagarI pasaMda karI che. tyAM e nagarInuM varNana ApyuM nathI, paraMtu enI aMdara nAvikapati gRhaguptanA paDozI vaNikanI sAta mALanI havelIno ullekha Ave che e noMdhapAtra che. 47 selaMkI kAla daramyAna 11 mI, sadImAM lATa dezanA vAlabha kAyastha kavi seDUDhale "udayasuMdarIkathA"nA AraMbhamAM pitAnA kulanA utpattisthAna valabhIne sakala bhuvananA bhUSaNarUpa, "valabhI" evA prasiddha nAmathI ramya ane ane asIma guNa dharAvanAra rAjadhAnI tarIke nirUpI che.48 vidyAdhAma tarIke prAcIna "bRhatkathA"nA AdhAre racAyelA "kathAsaritsAgara "mAMnI viSNudatta ane sAta brAhmaNa-putra 'nI kathAmAM aMtarvedI(gaMgA deAbonA
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12]. maitraka kAla ane anu-maitraka kAla [pra. dija vasudattane soLa varSane putra viSNudatta vidyAprApti mATe valabhIpurI AvyAne je ulekha Ave che49 te parathI prAga-maitraka kAlamAM paNa valabhIpurI vidyAdhAmanI khyAti dharAvatI hovAnuM sUcita thAya che. e samayamAM avarajavaranAM sAdhananI maryAdA jotAM eTale dUrathI brAhmaNano putra vidyAprApti mATe cheka valabhI Ave e nirdeza vidyAdhAma tarIke valabhI tyAre keTaluM nAmAMkita haze e darzAve che. bauddha AcArya sthiramati tathA guNamati temaja jaina sUri malavAdInI vidyAkIya pravRttio parathI valabhInI e mahattA cothI-pAMcamI sadImAM paNa cAlu rahI hevAnI pratIti thAya che. ada-bhASya ane nirukta-rIkAnA kartA, bhadhruvanA putra kaMdasvAmI (caMdragupta) vikramAditya(lagabhaga I.sa. 376-424)nA dharmAdhyakSa harisvAmInA guru ane valabhInA vatanI hatA 50 e parathI guptakAla daramyAna valabhImAM veda-vedAMtanA zikSaNanI saMbhAvanA sUcita thAya che. maitrakakAlanAM dAnazAsanamAM valabhInA je brAhmaNa pratigrahItAone ullekha Ave che temAMnA keTalAka tyAMnA cAtuvidya-sAmAnya ne keTalAka tyAMnA aividyasAmAnya hatA. A parathI valabhImAM catuSTayI vidyAo jANanArAonI tathA trayI vidyAo jANanArAonI parSata hovAnuM mAlUma paDe che. guhasenanA va. saM. 240(I. sa. 559)nA dAnazAsanamAM bauddha vihArane dAna devAnA uddezamAM sadharma(bauddha dharmanAM pustakonA prabaMdhane uddeza paNa jaNAvyuM che. 52 valabhImAM magadhanA nAlaMdA jevuM moTuM vidyApITha hatuM, jemAM betraNa varSa gALIne vidyAthIo bauddha nyAya tathA darzananuM ucca zikSaNa pAmatA. jemaNe prAcIna temaja navIna pustakone barAbara abhyAsa karyo hoya temane ja tyAMnI vAdasabhAmAM praveza maLato. tyAM bhinna bhinna matone vivAda karIne je potAnA matanI zreSThatA pratipAdita karI zaktA te cAre dizAmAM khyAti pAmatA, temane bhUminAM dAna prApta thatAM, e vivAdasabhAmAM ucca zreNI pAmatA ne emanAM khyAta nAma e vidyApIThanA ucca pravezadvAra para lakhAtAM. emanAmAMnA keTalAka to rAjasabhAmAM jaI potAnI medhAvitA pradarzita karI rAjyataMtranA ucca adhikAra prApta karatA.53 IsiMga valabhI vidyApIThane suprasiddha nAlaMdA vidyApIThanI haroLamAM mUke che ne e be vidyApIThone cInanAM vikhyAta vidyApIThe sAthe sarakhAve che.54 valabhImAM aneka bauddha vihAra hatA. tyAM ahaMtu acala tathA AcArya sthiramati ane guNamati uparAMta AcArya buddhadAsa tathA vimalagupta vasyA hovAnA ullekha maLe che,55 paraMtu tyAM evA bIjA aneka AcArya
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2 ju] [ 17 tr kavi bhaTTae " rAvaNavadha' nAme mahAkAvya. maitraka vaMzanA rAjA dharasenanA samayamAM valabhImAM raceluM te emAM kathAvastunA nirUpaNanI aMdara zabdazAstra tathA kAvyazAstrane lagatAM udAharaNa vaNI laI dvisaMdhAna kAvyane avanavA prakAra pratyeAjeleA.56 bhaTTikAvya '' tarIke khyAti pAmelA A mahAkAvya para jayamaMgala tathA mallinAtha jevA aneka vidvAnAe TIkA lakhI che.pa 17 valabhI jaina Agama-grAnI vAcanAnuM kendra banelA valabhIpuramAM jinabhaddagaNi kSamAzramaNe AvazyakasUtranI niyukti para " vizeSAvazyaka bhASya lakhyu, je jaina pravacana-sAhityamAM mukuTamaNi samAna gaNAya che.18 maitraka rAjAonAM dAnazAsaneAmAM ApelI rAja-prazastionI racanA rAjadhAnImAM vasatA rAjakavioe karI gaNAya; emAM saMskRta sAhityanI ucca gadya-zailInuM kAvyatattva rahelu che.pa9 dharmasthAna tarIke ,, valabhInA maitraka rAjAonAM upalabdha dAnazAsaneAmAM valabhInAM devAlayeAnA ullekha nathI, paraMtu tyAMnA aneka brAhmaNAnA ullekha maLe che.10 A brAhmaNu bharadvAja, audareNu, gAgya ane kauzika gAtranA hatA; temAMnA keTalAka sAmavedanA chaMdAganA svAdhyAya karatA, teA keTalAka yajurvedI ane adhvaryu` hatA. emAMnA keTalAka tA Anapura-AnaMdapura (vaDanagara), puSyasAMkhapura (sAmeAra) ane gAmUtrikA (gAmaTA) jevAM vatana tajI valabhImAM AvI vasyA hatA. emane apAtA bhUmidAnanA uddeza tee paMcamahAyajJanI kriyA saraLatAthI karI zake e hatA. maitraka kulanA ghaNAkharA rAjAe 'parama mAhezvara' hatA. teenI rAjamudrAnu lAMchana zivanA vAhana naMdInuM hatuM. teonA zAsanakAlamAM valabhImAM aneka bhavya zivAlaya baMdhAyAM haze, paraMtu hAla e meAjUda rahyAM nathI temaja enA sAhityika ullekha paNa upalabdha nathI, chatAM enAM khaDerAmAMthI maLelAM keTalAMka zivaliMga tyAMnAM prAcIna zivAlayeAnI pratIti karAve che. emAM hAla siddhezvara nAme eLakhAtA mahAdevanA liMganA upalA rudrabhAga 1-9 mITara jeTalA UMcA che ne enA gherAvA 2.6 mITara jeTalA che. enI sAthe maLelI nadInI pratimA paNa lagabhaga 24 x 12 mITaranA kadanI che.61 A uparAMta ratnezvara, buddhezvara, vaijanAtha, pragaTanAtha, bhIDabhaMjana vagere mahAdevane nAme eLakhAtAM liMga paNa tyAMnAM jUnAM khaMDerAmAM maLyAM hoI anya maitrakakAlIna zivAlayAnI jhAMkhI karAve che.
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ maitrakaka la ane anu-maitraka kAla [tra. 'parama bhAgavata' dhruvasena 1 lAnA samayamAM valabhImAM vaiSNava saMpradAyane -tathA paramAditya-bhakta' dharapaTTanA samayamAM sUrya-bhaktinA sa MpradAyane -savizeSa prAtsAhana maLyuM haze. valabhImAM ziva uparAMta zakti, viSNu, sUrya tyAdi anya devatAeAnAM paNa devAlaya baMdhAyAM haze. valabhInAM khaDerAmAMthI maLelI kezinihUdana kRSNanI tathA mahiSAsuramardinI devInI prAcIna pratimAe A aTakaLane saMgIna samarthana Ape che.kara bhaTTie valabhImAM rAmacaritane vize raceluM rAvaNavadha mahAkAvya tyAM viSNunA rAmAvatAranI paNa upAsanA sUcave che. *14] valabhIpura bauddhadhanuM eka moTu kendra hatuM. maitrakakAla daramyAna tyAM aneka bauddha vihAra baMdhAyA hatA. maitraka rAjAonAM dAnazAsaneAmAM emAMnA 11 vidyArAnA ullekha maLyA che.ka3 A vihArAnAM e maMDala hatAM : eka bhikSuonA vidyArAnuM ane bIjuM bhikSuNIonA vihArAnuM. bhikSuenA vihArAnuM maMDala duddAvihAranI AsapAsa racAyuM hatuM ne bhikSuNInA vihArAnu maDala yakSaravihAranI AsapAsa. duvihAra maitraka rAjA dhruvasena 1 lAnI bhAgineyI parama-upAsikA duddAe badhAnyA hatA. AcA` sthiramatie baMdhAvelA prAcIna -appapAdIya viharane samAveza paNa duvihAramaMDalamAM thayelA. A vihAramaMDalamAM e uparAMta AcAya yuddhadAse tathA AcArya vimalagupte baMdhAvelA vihAranA, vANijaka karyAM mAMkile baMdhAvela vihAranA, geAhake baMdhAvelA vihArane ane bharyakavihAranA tathA enI bAjumAM mimmAe baMdhAvelA AbhyaMtarikA-vihAranA paNa samAveza thatA.64 evI rIte yakSaravihArama`DalamAM yakSazUra-vihAra uparAMta pUrNa bhaTTAe baMdhAvelA vihAraneA tathA prAyaH vANijaka ajite baMdhAvelA vihArane paNa samAveza thatA.15 zIlAditya dharmAditye peAtAnA mahelanI bAjumAM eka suMdara vihAra baMdhAvyA hatA ne emAM zilpIonuM kalAkauzala ThAlakhyu hatu..66 yuana svAMge enA samayamAM valabhI rAjyamAM seAeka ane saurASTramAM pacAseka bauddha vihAra hAvAnuM jaNAvyuM che,27 teomAMnA echAmAM ochA 12--prAya: enAthI vadhu--vihAra valabhImAM hovAnuM mAlUma paDe che. A vidvArAmAM keTalAka bhikSue kAyama mATe rahetA, teA keTalAka bahArathI AvI kAmacalAu vasatA.68 keTalAka vihAretamAM bhagavAna (gautama) munI teA keTalAka vidvArAmAM chellA sAteya "muddonI niyamita pUjA thatI. 9 maitraka vaMzanA dhaNA rAjAe A bauddha vihArAne bhUmidAna detA, jemAMthI tyAMnA Abhyatara tathA abhyAgata bhikSuonAM bhAjana, vastra, auSadha vagere mATe temaja mUrti ke mUrti enI pUjA mATe tathA
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2ju] valabhI [15 gItavAdyanRtya mATe jogavAI thatI.70 guhasene chellA jJAta dAnazAsanamAM pitAne "parama upAsaka' kahyo che. valabhIpura prA--maitraka kAlathI jaina dharmanuM moTuM kendra hatuM. maitraka rAjeonAM dAnazAsanamAM tyAMnAM jaina cetyone ulekha Avato nathI, paraMtu jaina sAhityamAM ene lagatA keTalAka ullekha maLe che. "vizeSAvazyakabhASya"nI racanA ke pratinA saMdarbhamAM valabhIpuranA zAMtinAtha-derAsarane nirdeza Ave che.71 valabhInA rAjA zilAdityane dhanezvarasUrie jaina dharmane bodha dIdhe ne e rAjAnA AgrahathI e sUrie "zatruMjaya-mAhAya" racyuM evI emAM ApelI anuzruti pAchaLathI upajAvI kADhelI lAge che, paraMtu valabhIne nAza thavAnI taiyArImAM hato tyAre tyAMnI amuka jaina pratimAonuM sthaLAMtara thayAnI je anuzruti prabaMdhamAM ApI che te vAstavika lAge che. e samaye jaina saMghanA ciMtAyaka vardhamAnasUri hatA. emane valabhIpurane bhaMga thavAnI AgAhI thatAM emanI preraNAthI tyAMnA jaina saMghe 18 hajAra zakaTomAM sthaLAMtara karI moDherAmAM vAsa karyo.74 caMdraprabha svAmInI pratimA, aMbA ane kSetrapAlanI pratimAo sAthe, devapattana-zivapattana (prabhAsa pATaNa) gaI hAla prabhAsamAM caMdraprabha svAmInuM derAsara che ne emAMnI mUrti valabhIthI AvelI ane naMdivardhane karAvelI evo enA para lekha katarele che.75 vardhamAna mahAvIranI pratimA zrImAlapura gaI zrImAla(bhInamAla)mAM jaina derAsaro che. Adideva-RSabhadevanI pratimA kAzada gaI. pArzvanAthanI pratimA valabhIthI hArIja gaI. valabhInAthanI pratimA zatruMjaya pahoMcI. valabhInAtha e valabhInA nagarapAlaka yakSa haze. 76 vepAravaNajanA mathaka tarIke samudrataTa para AveluM valabhIpura vepAravaNajanA mathaka tarIke prAga-maitraka kAlathI jANItuM hatuM. "bRhakathA" parathI racAyela "bRhatkathAmaMjarI" tathA "kathAsaritsAgara"mAMya valabhIno A prakArano ullekha Ave che. emAM mUtavAhananI kathAmAM valabhI nagarInA vaNika sArthavAha mahAdhanano putra vasudatta moTo thatAM vepAra karI dravyopArjana karavA dIpAMtara (dezAvara) gayAne vRttAMta Ave che;77 ne kItisenAnI kathAmAM pATaliputra(paTanA)nA agraNI vaNika dhanapAlitanI putrI kIrtisenAne pati devasena vepAra karI dravyopArjana karavA valabhIpurI cAlyo gayela tyAre sAsunA trAsathI kaMTALelI kIrtisenA ATale dUra sudhI vikaTa pravAsa kheDI pati pAse valabhI javA nIkaLI havAno vRttAMta Apyo che.78 A
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ [y. 16] maitraka kAla ane anu-maitraka kAla ullekho parathI valabhInA vaNika dezAvaramAM ane magadha jevA dezAvaranA vaNika valabhImAM vepAravaNaja karI dravya kamAtA hovAnuM sUcita thAya che. kavi daMDInA "dazakumAracarita"mAM AvatI "nimbavatInI kathAmAM valabhI nagarInA gRhagupta nAme nAvikapatine ullekha Ave che, jemAM ene kubera jevo saMpattimAna kahevAmAM AvyA che. vaLI emAM enA paDezI vaNikanoya nirdeza Ave che, jene kulInatA, saMpatti, ane rAjAnI sAthenA nikaTa sabaMdhane laIne sarva pIra nAgarika)mAM zreSTha kahela che. A samasAmayika ullekho parathI maitraka kAlamAM valabhImAM AvA atidhanika vaNike vasatA hovAnuM tathA emAM nAvikapatine paNa samAveza thato hovAnuM sUcita thAya che. e samaye valabhI samudrataTa para hevAnuM paNa e parathI pratipAdita thAya che. cInI pravAsI yuana TvAMge valabhInI pratyakSa mulAkAta laI neMdhelo ahevAla kathAsAhityamAM pratibiMbita thatI valabhInI A pratiSThAne sabaLa samarthana Ape che. e neMdhe che : "valabhImAM vastI ghaNI dhIca che; raheThANo samRddha che. karoDapationAM soeka ghara che. dUranA pradezamAM thatI virala ane kiMmatI cIjo ahIM vipula pramANamAM saMgRhIta thAya che."8deg A neMdha parathI valabhI vepAravaNajanuM tathA samRddhinuM moTuM ke hevAnI pratIti thAya che. mAravADanA raMka kAkune keIe majAkamAM valabhInuM nAma dIdhuM ne e valabhI jaI vasya; tyAM bhAgyavazAt e siddhio vaDe aDhaLaka dhana kamAya; enI putrI pAse sonAnI ratna-jaDita kAMsakI hatI tevI rAjAnI kuMvarI pAseya nahotI. prabaMdhamAM81 ApelI valabhI-bhaMganI A kathAne mukhya aMza aitihAsika ke vAstavika hovA saMbhava che. A parathI paNa valabhI cheka maitraka kAlanA aMta sudhI sArI jAhejalAlI dharAvatI hovAnuM phalita thAya che. kaccha ane ajita jevA vaNike e valabhImAM vihAra baMdhAvelA e hakIkata tyAMnA vaNikonI sAdhana-saMpattinI pratIti karAve che. valabhIne nAza maitrakAnI rAjadhAnI tarIke valabhIe traNasothI vadhu varSa jAhojalAlI bhagavI. senApati bhaTArke tyAM I. sa. 470 nA arasAmAM rAjadhAnI sthApelI, pachI maitraka vaMzamAM ekaMdare 19 rAjA thayA.emanAmAMnA chellA rAjA zIlAditya mAnA saMbaMdhamAM maitraka rAjyano aMta Avyo lAge che. jaina prabaMdhamAM ApelI anuzruti anusAra rAjAnA julamI vartanathI trAselA kAkU zeThe svecchamaMDala
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ valabhI [17, 2ju ] jaI tyAMnA rAjAne valabhI para dariyAI humalo karavA preraNA ApI ne e kSepatinI senAe rAjAne yuddhamAM haNIne valabhIne nAza karyo.83 A ghaTanA vi. saM. 845(I. sa. 788)mAM banI.4 ala-bIrUnInA jaNAvyA mujaba A zleSThapati te siMdhane araba sUbo hato.85 valabhInI avadazA Ama A araba humalo valabhIne ghaNo vighAtaka nIvaDyo. humale thavAnI AgAhI thatAM tyAMnI ghaNI vastI sthaLAMtara karI gaI lAge che ne e humalAe valabhImAM bhAre honArata karI lAge che. valabhIne nAza karI arabo to pAchA cAlyA gayA, paraMtu valabhInA mULa maitraka vaMzanoya have aMta AvI jatAM e nagarIne samuddhAra thayo nahi. valabhInA rAjakulanA bhAyAto have vaLA(valabhI) ane AsapAsanAM sthAnomAM zAsana karavA lAgyA, teo "vALA" tarIke oLakhAyA.88 eka bIjI zAkhA taLAjA-mahuvA pradezamAM sattArUDha thaI valabhI-valahI-vaLA parathI valabhI ane enI dakSiNano pradeza pachI "vALAka" (vAlAka) nAme oLakhAya. 88 AgaLa jatAM vaLA pradeza gohilee jItI lIdho. - jyAM agAu eka AnaMdapura (vaDanagara) jevAM dUranAM sthAnonA brAhmaNe vatana tajI vasavA AvatA hatA te valabhInA brAhmaNo have valabhIthI sthaLAMtara karavA lAgyA. dA. ta. valabhInA brAhmaNa bhAnune rASTrakUTa rAjA karkarAja suvarNavarSa taraphathI vaDapadraka(vaDodarA)nuM dAna maLatAM e valabhI tajI gayo (I. sa. 812);89 valabhInivAsI brAhmaNa soma rASTrakUTa rAjA prabhUtavarSa goviMdarAja pAsethI zetrujI nadInA pradezamAM bhUmidAna meLavI vahelAmoDe e pradezamAM vasavA lAgyo haze (I. sa. 818-19), vAlabha kAyastha vaMzanA bhagike rASTrakUTa rAjyamAM dharmAdhikaraNikano adhikAra saMbhALyo (I.sa. 871)91. Ama anu-maitraka kAla daramyAna valabhInI keTalIka vyaktio rASTrakUTa rAjyane Azraya letI. valabhInA rAjakulanA leke have "vALA " tarIke oLakhAyA lAge che. valabhInA kAyastha "vAlabha kAyastha" kahevAtA.@ mULa vaLAnA vatanI paNa pachI kAraNavazAt vaLAthI dhaMdhukA jaI vaselA vAlama brAhmaNonI 93 jJAtinuM nAma paNa "valabhI' parathI vyutpanna thayuM lAge che. valabhInAM khaMDera araba humalAne bhoga banela valabhIne ghaNo bhAga nAza pAme haze, paraMtu arabo cAlyA jatAM tyAM keTalAka leka pAchA vaLyA haze 94 ne nagarInA - 3-2
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ 18 ] maitraka kAla ane anu-maitraka kAla [ 5. keTalAka bhAgamAM vastI thaI haze, jyAre enA bAkInA bhAga khaMDera hAlatamAM verAna rahyA haze. solaMkI kALa daramyAna tyAM jUnAM khaMDera najare paDatAM hatAM evuM I. sa. 1070 nA arasAmAM ala-bIrUnIe che.95 AcArya hemacaMdra sAthe saurASTranI yAtrAe nIkaLelo rAjA kumArapAla valabhI gayelo ne tyAM eNe RSabhadeva tathA pArzvanAthanAM biMba sthApI prAsAda karAvelA 96 e ullekha parathI selaMkI kAlamAM tyAM ThIka ThIka vastI hovAnuM phalita thAya che. maitraka rAjyanA aMta pachI tyAM vALAoe rAjya kareluM. I. sa. 1260 nA arasAmAM vaLA gohila rAjA rANojIe jItI lIdhuM. gujarAtamAM muslima hakUmata sthapAtAM vaLAmAM dilhI saltanatanI, pachI gujarAtanI satananI ne chevaTe mughala bAdazAhanI hakUmata pravata.7 auraMgajhebanA mRtyu (I. sa. 1707) bAda sihoranA gohila rAjA bhAvasiMhajIe vaLA jItI lIdhuM ne tyAM potAnA bIjA putra visenI gAdI sthApI.99 vase che ane enA vaMzajoe potAnA saMsthAnano vistAra karyo. 09 briTiza amala daramyAna vaLA saMsthAna trIjA darajajAnuM saMsthAna hatuM ne emAM 40 gAmono samAveza thato hato.100 1945mAM "vaLA"ne badale "vallabhIpura" ("valabhIpura") nAma prayojAyuM. 101 AjhAdI maLatAM valabhIpura pahelAM saurASTra rAjyanA gohilavADa jillAnA ane pachI gujarAta rAjyanA bhAvanagara jillAnA valabhIpura mahAlanuM vaDuM mathaka banyuM. 1961nI vastI gaNatarImAM tyAMnI vastI 6,908 mANasenI hovAnuM noMdhAyuM che. 102 arvAcIna kAlamAM valabhInAM khaMDerenuM varNana phorse "rAsamALA" (1856)mAM kareluM che.103 emAM vaLA zaheranI pazcime tathA uttare piluDInuM vizALa jaMgala hevAnuM, enI AsapAsa sarvatra khaMDera hovAnuM, emAM cAre bAju traNa phUTa pahoLI dIvAlenA avazeSa dekhAtA hovAnuM, valabhInI cAre bAju traNa cAra mAIla sudhI evI ITarI dIvAle maLatI hovAnuM, enI ITa 16"x1043 kadanI hovAnuM ane comAsAmAM ghele nadImAM pUra AvatAM ne pachI nadImAM pravAha badalAtAM valabhInAM khaMDera pragaTa thatAM jatAM hovAnuM kheMcyuM che. naSTa valabhIpuranI uttare "ghaDAdamana" nAme eka vizALa kuMDa ane naityamAM "ratana taLAvanuM sthAna hovAnuM paNa neMdhAyuM che. valabhInAM khaMDeromAMthI maLelAM meTAM zivaliMga tathA naMdInI mUtio vize paNa neMdha lIdhI che. vaLI vaLAnI dakSiNe AvelA camAraDI gAma pAsenA kharAbAne agAu samudranAM
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ - 2 juM] valabhI [ 19 pANInI cheALA vAgatI hatI evI anuzruti ApIne tyAMnI khakhelethI ene samarthAMna maLatuM hovAnuM paNa noMdhavAmAM AvyuM che. 104 bombe gaeNjheTiyaranA graMtha 8: kaThiyAvADa(1884)mAM vaLAmAM sthApatyakIya avazeSa jUja hovAnuM, khAmAMthI ha MmezAM IMTA khAdAtI hovAnuM, jUnA sikkA, tAmrapatro, mATInI mudrA, maNakAo ane nAnI dharagaththu pratimAo maLatI heAvAnu, paththaranA ceADA naMdI ane eka e meTAM liMga maLyAM hAvAnuM, paNa paththaranAM kAI meTAM ke bhavya makAnAnI nizAnIo na heAvAnu` nAMdhavAmAM AvyuM che.105 e pachI 1896 mAM bAmbe gaeNjheTiyaranA graMtha 1mAM gujarAtaneA itihAsa prasiddha thayA tyAre emAM valabhInAM khaDerAmAMthI 7 mI sadInI mRttikA-mudrA, mATIne nAnA ghaDA, akIka ane sphaTikanAM naMga, kALA paththaramAM kaMDArelI ardhA rUpiyAnA kadanI vRSabha-AkRti, 2 jI ane 5 mI sadInI mudrAe, ane puSyanI rAjamudrA jevA avazeSA zrI. vajeza Mkara gaurIzaMkare bhegA karyAnI noMdha pragaTa thaI.106 tyAM mAratAnI mATI IMTA nIkaLatI hovAnuM tathA 1872 nI sthaLatapAsamAM tyAM thoDAM liMga ane pUrA kadanI naMdInI pApaNu-pratimA maLI hovAnuM temaja IMTA zeAdhatAM tAmrapatrA, tAmrapAtrA vagere prApta thayAM hAvAnu paNa jaNAvAyuM. 1914-15 mAM vaLAmAMthI eka dhAtupratimA maLelI, jene de. rA. bhAMDArakare bruhanI dhArelI.107 muMbaInA prinsa oNpha velsa myujhiyamamAMnI AvI khIjI cAra dhAtupratimAo paNa vaLAmAMthI maLelI che.108 1930 mAM phAdhara herAse vaLAnA ghoDAdamana kuMDa pAse thADuM kheAdakAma karAveluM tyAre emAMthI mATInAM vAsaNu, mATInAM mudrAMka, naMgA, maNakA, baMgaDIo, pratimAe tyAdi vividha avazeSa nIkaLelA te mu MbaInA inDiyana hisTorikala risa` insTiTayUTamAM rAkhelA che. valabhIpuranA sthAnika myujhiyamamAM paNa tAmrapatrA, zilAlekhA, pratimAe, mudrAMkA, naLiyAM tyAdi avazeSa ekatra karelA che. 1950 mAM subbArAve valabhIpuramAM sthaLatapAsa karIne lAla cakacakita vAsaNAnA avazeSa hAvAnu nAMdhelu 109 1963 mAM sAMkaLiyA, nANAvaTI ane anasArI sAthe r. nA. mahetAe tyAM vadhu sthaLatapAsa karI ene vigatavAra ahevAla prakAzita karyAM che.110 emAM emaNe maLelA avazeSAnI prApti parathI prAcIna valabhInA vistAra traNa ki. mI. lAMkhA ane mA~ ki. mI. paheALA hAvAnuM anumAna tAravyuM che. A sthaLatapAsa daramyAna ahIM mRtpAtrAnA aneka prakAra maLyA che; jemake rAmana eNpheArA, abharakhiyAM vAsaNa, lAla cakacakita vAsaNa, rAkhADiyAM
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ 20]. TV maitraka kAla ane anu-maitraka kAla vAsaNa, lAla-ane-kALAM vAsaNa ane sAdAM tathA raMgIna lAla vAsaNa. ahIM A uparAMta zaMkhanA TukaDAo, zaMkhanI baMgaDIo, paththaranAM ojAro ane nisAtarAe vagere avazeSa paNa maLelA. 37pa4rara 546 25 se.mI. kadanI ITa ThekaThekANe maLyA kare che. Ama A prAcIna nagarImAM mATInAM vAsaNa, ITa, zaMkhanI cIjo, paththara kAma, dhAtukAma, zilpa ItyAdi aneka hunnarakalAo vikasI hevAnI nizAnIo maLe che. pAghaDI-pane baMdhAyelI A nagarI vAstuzAstranI paribhASAmAM daMDa prakAranuM nagara-AyeAjana dharAvatI. yuAna svAMge jaNAvelI 6,000 bhikSuonI saMkhyA valabhI nagarInA saMghArAmane lagatI gaNAya ke samasta valabhI rAjyanA saMghArAmone lagatI, e eka prazna che. prAcIna valabhImAM 20 thI 25 hajAra mANasanI vastI haze evuM 2. nA. mahetA dhAre che. 111 sthaLatapAsamAM thayelA avazeSo parathI valabhIne vistAra ochAmAM ocho ATaluM to hato ja eTaluM nizcita kahI zakAya. yuAna svAMga valabhIne gherA 30 lI (8 ki. mI.) hovAnuM jaNAve che.112 khaMDerane bahoLo vistAra dharAvatI A prAcIna nagarInA sthAnamAM moTA pAyA para vyavasthita ukhanana karavAmAM Avaze tyAre enA nagara-Ajana, enAM makAne tathA enA hunnara udyoga vagere vize vizeSa mAhitI sAMpaDaze. pAdaTIpa 1. dA. ta. mitraka rAjAonAM dAnazAsanamAM, maphriAncamAM, taravuMmararitamAM AmagzrImUtrAmAM 3yapurIvathAmAM, gRhasthAmaNImAM, vathAsaritsAramAM prabhAvakacaritamA, prabandhacintAmaNimA bhane prabandhakozamAM. 2. dA. ta. pravaratImamAM. 3. dA. ta. nIra, mavarNa, vajanatAmaNi, vividhatIrtha", purAtanatra pasaMduM ane pramAjikSAmAM. 4. Bombay Gazetteer, Vol. VIII, pp. 670 f; kAThiyAvADa sarvasaMgraha", pR. 77 thI 5. kharI rIte "valabhI" zabdane "vallabha" zabda sAthe kaMI saMbaMdha nathI. vaLI "vallabha"nuM strIliMga rUpa to "vallabhA" thAya che, "vallabhI" nahi. 5. R. N. Mehta, Valabhai of Maitrakas', 7. 0. I., Vol. XIII, p. 24, Fig. 1. 7. dA. ta. kaIRILa samuThThAvAna vakramI tathA vidhA: na saMhatAni kurvIta na tucchAni zirAMsi ca // yauTilya, arthazAstra, 2, 24, 22
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ aael [21 tAM kasyAMcid bhavanavalabhI suptapArAvatAyAM nItvA rAtri ciravilasanAtkhinnaviyutkalatraH // meghadUta, 11 saudhAnyatyarthatApAd valabhiparicayadveSipArAvatAni / mAlavikAgnimitra, 2, 12 dhUpairjAlaviniHsRtairvalabhayaH sNdigdhpaaraavtaaH| vikramorvazIya, 3, 2 dRSTravA dRSTvA bhavanavalabhItuGgavAtAyanasthA / mAlatImAdhava, 1, 15 yasyAmasevanta namavalIkAH samaM vadhUbhirvalabhIryuvAnaH // zizupAlavadha, 3, 53 sA vAnarendrabalaruddhavihArakoSThazrIdvAragopurasadovalabhIviTaGkA / bhAgavatapurANa, 9, 10, 17 vAstoSpatInAM ca gRhairvalabhIbhizca nirmitam / bhAgavata purANa, 10, 50, 54 harmyaprAsAdavalabhISvanviSyan so'bhramannizi / kathAsaritsAgara, 87, 12 gopAnasI tu valabhI chAdane vakradAruNi / (amarakoza, 2, 2, 15; vaijayantI, pR. 162, zlo. 39) valabhI chadirAdhAro nAgadantAstu dantakAH / / abhidhAnacintAmaNi, zlo. 1011 AcchAdanaM syAdvalabhI gRhANAM gopAnasI dAru ca vakrasaMstham / . halAyudhakoza, 303 AmAM makAnanA chAparAne artha ApavAmAM Avyo che. pA. 1. 7 mA arthazAstra, mAlavikAgnimitra, vikramorvazIya, bhAgavatapurANaskandha 9 mane kathAsaritsAgaranA sabhA 'valabhI' 2176 2 // BA'bhA prayAnayo cha, nyAre meghadta, mAlatImAdhava, zizupAlavadha mane bhAgavatapurANa skandha 10 nA sabhA me 206 'ziroDa' yevA bhI abhI prayAna yA cha. vaijayantImA mA aya 595 mAtA cha-kUTAgAraM tu valabhI / (pR. 161, zlo. 31).
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ maitraka kAla ane anu-autraka kAla [tra, saMskRta TIkAomAM A artha' mATe bIna AdhAra paNa TAMkavAmAM Ave che; jemake saudhoparikuTIM valabhIM viduH / athavA zuddhAnte valabhIcandrazALe saudhordhvavezmani kRti ramasaH / vaLI jIe| V. M. Apte's The Practical Sanskrit-English Dictionary, Monier Monier-Willams, Sanskrit-English Dictionary. e. Sanskrit-English Dictionary, p. 927 a. A. A. Macdonell, Vedic Mythology, pp. 159 f. 10. P. K. Acharya, Dictionary af Hindu Architecture, pp. 537 f. 11. It formed a small high plateau and hence it is very likely that it might have been considered to be an area like the roof. This area apparently was given an apt name Valabhi.' 22] R. N. Mehta, 'Valabhi of the Maitrakas', J. O. I., Vol. XIII, p. 250 12. " gujarAtanI rAjadhAnI," pR. 76-77 13. telemI (2 jI sadI) valabhInA malaI' nAmathI nirdeza kare che evu Ambe gaeNjheTiyara (graMtha 1, bhAga 1, pR. 78, pA. TI. 1) noMdhe che ne enA AdhAre A khalaI rUpa prAkRta "valahI" rUpane ThIka ThIka maLatuM Ave che. evuM 2. che parIkha nAMdhe che (uparyukata, pR. 75). paraMtu McGrindlenA Ancient India as described by PtolemymAM Ave. ullekha Apele nathI. 132. zrI. zabhuprasAda dezAI vaLI e nAma kAI rANI ke kuMvarInA nAma parathI paDaghuM hAvAnI kalpanA kare che ("saurASTranA itihAsa,'' pR. 106). 14. purALa, 7, 1, 282, 1 A ullekha pAchaLa kAI prAcIna anuzrutine AdhAra rahelA hAya te| valabhInu astitva Adya-aitihAsika kAla jeTaluM prAcIna gaNAya. 15. A gaNapATha aSTAdhyAyI"nA pariziSTarUpa gaNAya che, paraMtu ene badhe bhAga pANininA samayane na paNa heAya. 'So although we cannot be certain whether any one word now found in the Ganapatha existed in Panini's days, still the bulk of our present Ganapatha may, safely, be considered as coming from the grammarian himself.' --S. K. Belvalkar, Systems of Sanskrit Grammar, p. 26 16. jampa 7, jAtisenA nyAvidyA 17. taraMga 22, jo. 60, 116, 128; tA 21, o. ", 83, 101, 102, 103, 172; taraMga 22, o. 4rU 18. A baMne saMskRta kRtie guNADhatha-kRta paizAcI vRthAnAM saMkSipta rUpAMtara tarIke racAI che. mULa paizAcI kRti hAla ulapabdha nathI, paraMtu e sAtavAhana kAla daramyAna prAyaH 1 lI sadImAM racAyelI evuM manAya che,
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ raju ] valabhI [27 19. vevasenA vAsaMtrita vanasAra, 11; emAM nAthurAma zremI, vanasAravinA, ziSTamAM . 55-51. vaLI jinezvarasUrie pramADhakSamAM TAMkelI gAthAmAM tAMbaronA matanI utpatti valabhIpurImAM vI. ni. varSa 609 (I. sa. 82-83)mAM thaI hovAnuM jaNAvyuM che (ejana, pU. 61). 20. bRhatkathAkoza, bhadrabAhukathAnaka, zlo. 69-80 21. makavAduritamAM (mAthurAma premI, paryu, pR. 16-60) 22. nAthurAma premI, 3paryu, . 60-61 23. mAtharI vAcanAno samaya vi. saM. 357 ke 370 (I. sa. 300-01 ke 313-14) ApavAmAM Avyo che ne valabhI vAcanA paNa lagabhaga e ja samaye thayelI. (muni velyANavinaya, vIranirvAda saMvat maura jaina strALanA, pR. 10-11) 24. ha. gaM. zAstrI, "maitrakakAlIna gujarAta," bhAga 2, pR. 490-492 25. cAmasUri, pramavArita, vijJiirajhavI, mo. 82 26. kuna, maruMvAdricarita, ko. 70 27. muni cAvinaya, uparyu, pR. 104-20; mo. . sasarA, jaina AgamasAhityamAM gujarAta, pR.83 mAdhurI vAcanA pramANe mahAvIranuM nirvANa vi. saM. pU. 470 varSe ane vAlI vAcanA pramANe vi. saM. pU. 483 varSe thayeluM; mAtharI vAcanAmAM vi. saM. ne AraMbha vikramAdityanA rAjyArohaNathI gaNAya che, jyAre vAlabhI vAcanAmAM e saMvata rAjyArohaNa pachI 13 varSe zarU thayuM gaNAya che. A baMne gaNatarIe devagiNinI samIkSita AvRtti vi. saM. 510 (I. sa. 453-54)mAM thaI gaNAya, kemake mAthurI vAcanA pramANe tyAre vIranirvANane 980 varSa thayAM gaNAtAM, jyAre vAlabhI vAcanA pramANe 993 varSa thayAM gaNAtAM. - 28. mo. da. desAI, "jaina sAhityane saMkSipta itihAsa", pR. 38; H. R.Kapadia, History of the Canonical Literature of the Jainas, p. 160 26. Hiuen Tsiang, Buddhist Records of the Western World, Vol. II, p. 268 30. ha. gaM. zAstrI, maitrakakAlIna gujarAta," bhAga 2, pR. 394 31. ejana, pR. 38. 32. ejana, pR. 395-396 33. B. G, Vol. I, Pt. 1, p. 78, fun. 1 34. graMtha 2, pR. 240 35. ejana, pR. 240 teonA guru asaMga ane vasubaMdhu I. sa. 300-350nA arasAmAM thayA (mai. gu, bhA. 2, pR. 394). 34. B. Subbarao, Baroda through the Ages, pp. 56 ff. 37. Ibid, pp. 57 f; graMtha 2, pR. 322-23 36. R. N. Mehta, " Valabhi of the Maitrakas," 7.0.1., Vol. XII, pp. 240 ff.
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ 24] maitraka kAla ane anu-caitraka kAla [x. 40-41. ejana, pR. 51 39. thai. gu., bhA. 1, pR. 48 42. B. G., Vol. I, Pt. 1, p. 79 43. 2. che. parIkha, " gujarAtanI rAjadhAnIe, ', pR. 78-79 44. C. I. I., Vol. IV, Nos. 21, 22, 23 and 24; sai. gu., bhA. 1, pR. 286, 296 45. gu. a. le., bhA. 3, lekha na. 257 46. thai. gu., bhA.1, pR.214-229 47. ucchvAsa 6, nimnavatIvRtta. emAM 'vimAnaddamca' sAta mALanI havelInA artha dharAve che. 48. sakalabhUvalayabhUSaNIbhUtabhavanamaNikiraNakuNDalAyAM valabhIti prasiddha naamrmyaacAmazImanuLamatti rAkhavAnyAm (i. 2). 49. taraMga 22, o. 42-81 50. valabhIvinivAsyetAmRgarthAgama saMhRtim / bhartRdhruvasutazcakre skandasvAmI yathAsmRti // RksaMhitA skandasvAmikRtabhASyeNa sahitA, pR. 133 3. ke. zAha, gujarAtanA keTalAka prAcIna paMDitA ', buddhiprakAza", varSa 99, pR. 302-303, svAmimahelara, niruttamASyaTIA, mAja 1-4 51. gu. e. le., bhA. 1, lekha naM. 58, 77, 79, 83 ane 90. vidyasAmAnya' ane 'cAtuvidya-sAmAnya nA artha mATe jue nai. gu., bhA. 2, pR. 355-356. 52. gu. a. le., bhA. 1, lekha 33 53. Takakusu, A Record of the Buddhist Religion as Practised in India and the Malaya Archipelago (A. D. 671-695) by I-tsing, pp. 177 f. 54. Ibid. p. 177 56-57. ejana, pR. 463-467 55. thai. gu., bhA. 2, pR. 385-386 58. ejana, pR. 424,493 59. ejana, pR. 497-200 60. ejana, pariziSTa 3, lekha 38, 39, 64, 67, 69, 73, 76 61. ejana, pR. 368 63. zai. gu, bhA. 2, pR. 396 65. ejana, pR. 402-403 66. Hiuen Tsiang, Buddhist Records of the Western World, Vol. II, P. 261 67. Ibid., pp. 266, 269 62. graMtha 2, pR. 390-391 64. ejata. pR. 396-402
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2 ju] [25 68. kAyama rahetA bhikSuo "AtyaMtara'' kahevAtA; ne bahArathI AvelA "abhyAgata" (mai. gu, bhA. 2, pR. 385). 69. ejana, pR. 410-411 70. ejana pR. 405-409 71. ejana, 5, 493 72. ejana, pR. 487-489 73. ejana, pR. 422 74. ejana, pR. 421-422 75. ejana, pR. 422-423 76. vinayacaMdra sUri kRta vyakti mAM valabhInAthanuM svarUpa A rIte nirUpAyuM che: kapAlapANirvalabhIpatirgaganagAmukaH / surApAnarato nityaM devo'yaM valabhIpatiH // 4, 62 77. somadeva, kathAsaritsAgara, taraMga 22 / 8. mendra, pRyAmakjharI, rukhya , jenAthasi; somava, cAsritsaagr, taraMga 29 79. 3chuvAza 6 mAM. co Hiuen Tsiang, op. cit., Vol II, p. 266 81. prAntiAmaNi, . 17-101; vividhatIrtha, pR. 22; vorA, 6. 23; purAtanapravevasaMpradu, pR. 82-83 (jao sai. gu, bhA. 1, pR. 156, pA TI. 96) 82. mai. gu, bhA. 2, pR. 399, 403 83. ejana, bhA. 1, pR. 156 84. ejana, pR. 157-158 keTalAka graMthomAM varSa 845 ne vikrama saMvatane badale vIra nirvANa saMvatanuM mAnI levAmAM AveluM ne e anusAra e varSane vi. saM 375 gaNavAmAM AveluM. A spaSTataH asaMbhavita che. (4. Sachau, Alberuni's India , Vol. I, pp. 192 f. 86. vividhatIrtha01, pR. 21 87. "vALA' zabda "vaLavuM' (pAchA pharavuM) parathI vyutpanna thayo hovAnuM dhAravAmAM AvyuM che ne e vyutpattine valabhInA chellA rAjA zIlAdityano putra dharasena mevADathI pAcho vaLe evI bAroTonI anuzruti vaDe samajAvavAmAM AvI che. vaLI vALAone kahyuM putra vRSaketu bhArata-yuddhamAMthI pAcho vaLe tenA vaMzaja paNa mAnavAmAM AvyA che. vRSakete vaMza UjaLa, jyAMthI vALA jAta." "vALAmAM "UjaLA vaMza"ne bIjo artha paNa rahyo lAge che. (B. G, Vol. VIII, p. 672; zaM. ha. dezAI, "saurASTrano itihAsa." pR. 178 paraMtu " vALA" zabda kharekhara "vaLA' (valabhI) parathI thayo lAge che. vALA eTale vAlabha."
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ 26] maitraka kAla ane anu-maitraka kAla 88. emAM sihora tathA pAlItANAne samAveza thato (graMtha 1, pR. 353). 89. gu. e. le, bhA. 2, lekha 123 60. E. I, Vol, xxxv, pp. 269 ft. 91. gu. e. le, bhA. 2, lekha 130 92. seDhalakRta rasundarIsthAmAM A vaMza (jemAM e kavi janmelo) valabhInA rAjA zilAdityanA nAnA bhAI kalAditya, jeNe amAtyapada svIkArI rAjAne vijaya apAvyo ne je mahezvaranA gaNune avatAra mAnAto, tenAmAMthI udbhavyo hovAnuM jaNAvyuM che (pR. 3-11). EUR3. B. G., Vol. VIII, p. 674; Bhavanagar District, pp. 57 f.; zaMbhuprasAda ha. dezAI, "saurASTrane ItihAsa, pR. 275, 306 94. mevADathI pAchA "vaLyA" e parathI "vALA" kahevAyA e vyutpatti spaSTataH kapolakalpita che, paraMtu upara jaNAvelA brAhmaNa sama I. sa. 818-19mAM "valabhIne vAstavya" (nivAsI) hate e ullekha tyAre tyAM vastI hovAnI pratIti karAve che. 95. Sachau, Alberuni's India, p. 193 96. graMtha 2, pR. 352-53 &$24. Bom. Gaz., Vol. VIII, p. 672 64-66 Ibid., p. 673 9. Ibid., pp. 673 f. 100. Ibid., p. 670 101. 25 mI me, 194pa thI. 102. "vasatigaNatarI 1961: gujarAta jillA vasati gaNatarI pustikAH bhAvanagara jillo," pR. 40. 1881 mAM 4,97ra mANasanI vastI hatI (B. G, Vol. VIII, p. 675). 10-3. "rAsamALA." pR. 18-19 104. ejana, pR. 3 105. B. G, Vol. VIII, p. 675. 106. B. G, Vol. I, Pt. 1, p. 78 107. ASIWC, 1914-15, p. 30 108. H. D. Sankalia, Archaeology of Gujarat, Appendix K, p. 84 - 109, B. Subbarao, Baroda Through The Ages, pp. 56 ft. 190. R. N. Mehta, " Valabhi of the Maitrakas" 7.0.1., Vol. XIII, pp. 240 ff. 111. Ibid., p. 251 112. Higen Tsiang, op cit, Vol. II, p. 26
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakaraNa 3 maitraka rAjya (1) maitrake ane teonI utpatti - valabhInA rAjakulanuM nAmaH trika valabhInA rAjavaMzanAM soeka tAmrazAsana maLyAM che temAM e vaMzanA seLa rAjAoe pharamAvelAM bhUmidAnane lagatAM rAjazAsana tAmrapatra para kotarelAM che. A dAnazAsanamAM pahelAM dAna denAra rAjAnA pUrvajo-pUrvAdhikArIonI prazasti ApavAmAM Ave che. emAM pahelI prazasti senApati bhaTArkanI Ave che, jeNe valabhImAM rAjasattA sthApelI. arthAta valabhInA A rAjavaMzano sthApaka bhaTArka hato. enI prazastinA AraMbhamAM pramAtAmitrAnAM maitram evAM pada prayojAyo che. enI pachI tustravatrasaMpannamahAmonAM saMgratibdhapratApa: evuM pada Ave che. valabhInAM dAnazAsananA saMpAdake zarUAtamAM autrano anvaye mahAmo sAthe sAMkaLyo ne maitrAno artha "mitra"" ghaTAvIne prastuta vAkyano artha evo karyo hato ke "jemaNe zatruone jorathI namAvyA che tevA mitronA atula balavALA maMDaLanA vistAramAM seMkaDo prahAra jhIlI jeNe pratApa prApta karyo che tevA." AgaLa jatAM mAlUma paDyuM ke caitra e mitravAcaka sAmAnya nAma nahi, paNa kaI jAtinuM vizeSanAma che. pachI prastuta vAkyane artha Ama sudhAravAmAM Avyo hatoH "jemaNe zatruone jorathI namAvyA che tevA maitrakanA atula baLavALA maMDaLanA vistAramAM seMkaDe prahAra jhIlI jeNe pratApa prApta karyo che te." A parathI maitrakene valabhInA rAjavaMzanA sthApaka bhaTAke harAvelA zatruo mAnavAmAM AvyA hatA ne valabhInA rAjAonA potAnA kulanuM nAma hajI ajJAta ja rahyuM hatuM.' AgaLa jatAM maitrajAm zabda pachInA samAsathI svataMtra hevAnuM ane enA pachI re ke vaMza jevA zabda adhyAhAra hovAnuM mAluma paDayuM. A
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ maitraka kAla ane anu-maitraka kAla [pra. anusAra prastuta vAkyane artha have ema karavAmAM Avyo ke "jemaNe zatruone jorathI namAvyA che tevA maitrakanA (kulamAM ke vaMzamAM), potAnA atula baLa vaDe meLavelA pradezanA vistAramAM seMkaDo prahAra jhIlI jeNe pratApa prApta karyo che tevo." AgaLa jatAM A vaMzanAM AraMbhika dAna-zAsanamAM saMvanane badale -saMpanna zabda mAlUma paDatAM A artha ja uddiSTa hevAnuM nizcita thayuM. A anusAra have bhaTArkanI prazastinA mukhya zabda "maitrakonA (kulamAM) ke maitrakamAM bhaTArka (thayo) hovAnuM pratipAdana thayuM. AthI "maitraka" e valabhInA rAjAoe harAvelA zatruonA kulanuM nahi, paNa A rAjAonA pitAne kulanuM nAma hevAnuM nakkI thayuM. - A rAjavaMza mATe "maitraka" kulanAma tyAre paNa khAsa rUDha thayuM lAgatuM nathI.' 2. maitrakanI utpatti guhilone pUrvaja? valabhInA rAjAonuM kulanAma spaSTa thayuM te pahelAM, gujarAta-rAjasthAnanI anuzrutio anusAra A rAjAo ayodhyAnA sUryavaMzanA hatA ne mevADanA muhalata vaMzanA sthApaka guhila valabhInA chellA rAjA zIlAdityanA mRtyu pachI enI vidhavA puSpAvatIne peTe mevADanI guhAmAM janmele tene putra hovAnuM mAnavAmAM AveluM, paraMtu vigatonI cakAsaNI karatAM A anuzruti sAva kapolakalpita hevAnuM mAluma paDayuM che.10 mevADanA rAjAone vaDanagaranA nAgara brAhmaNanA vaMzaja paNa mAnavAmAM AvelA heI, valabhInA rAjAone paNa nAgare sAthe sAMkaLavAmAM AvelA 11 paraMtu AgaLa jatAM A mata tajI devAmAM AvyuM che. era? huNe? zarUAtamAM maitrake e valabhInA rAjavaMzanA sthApake harAvelA zatruo hatA evuM jaNAveluM tyAre "maitraka" zabdane sUryavAcaka "mitra" zabdamAMthI thayelo mAnI maitrakane saurASTranA mera lekAnA pUrvaja mihire sAthe sAMkaLavAmAM AvelA ne mihirane dUNonI zAkhAnA ke dUNanI sAthe nikaTa saMbaMdha dharAvatI jAtinA gaNavAmAM AvatA.12 AmAM paheluM anumAna "maitraka" nA mULamAM rahelo "mitra" ane "mera" nA mULamAM rahelo "mihira" zabda sUryavAcaka hoI paryAyarUpa gaNAya e mAnyatAnA AdhAre ane bIjuM anumAna dRNa rAjA mihira
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3 ju] maitraka rAjya | [ 29 kulanA nAmamAM AvatA "mihira" zabdanA tathA mera lokomAM rahelI "dUNa aTakanA AdhAre kareluM che. paraMtu "mitranA upAsaka" evA arthamAM prayojAyela maitraka" zabda "mAhezvara" "bhAgavata" ke "zAkta" jevuM dharmasaMpradAyanuM nAma gaNAya, koI jAtivizeSanuM nahIM. vaLI sUryanA upAsaka mATe saMskRtamAM "Adityabhakata" ane "saura" zabda rUDha thayelA che; "maitraka" zabda kyAMya anyatra prayojAyo nathI. 13 uparAMta, maitrako e valabhInA rAjAo hevAnuM spaSTa thatAM teone kuladharma to mAhezvara (va) hovAnuM mAluma paDyuM che, nahi ke saura.14 gujare? maitrake valabhInA rAjAonA zatruo hovAnuM manAtuM tyAre valabhInA rAjAe pote gurjara jAtinA hovAnuM dhAravAmAM AveluM. 15 smithe valabhInA rAjAone dUNonA sAmaMta dhArelA, paraMtu have e asaMbhavita mAlUma paDyuM che. 17 si? nAgare? paMcAla ane enI najIkanA pradezomAM "mitra' aMtavALAM nAma dharAvatA rAjAonA aneka prAcIna sikkA maLyA che e parathI e pradezamAM thI sadImAM mitra nAme rAjavaMza thayo hovAnuM anumAna tAravavAmAM AvyuM hatuM18 pachI paMcAla, kezala ane mathurAnA e mitrone valabhInA maitrake nA pUrvaja dhAravAmAM AvelA. 19 vaLI e mitrone mAnasa sarovara pAsenA hATaka pradezanA nAgaronI zAkhArUpa paNa mAnavAmAM AvelA 20 paraMtu e vaMzanA keTalAka rAjAonAM ja nAmanA aMte "mitra" zabda Ave che, bIjA rAjAonAM nAmomAM to bhUti, datta, sena, ghoSa, pAla ane gupta jevA anya nAmAM Ave che. vaLI "mitra" zabda to bIjA vaMzomAM paNa nAmanA aMte jovAmAM Ave che. uparAMta, valabhInA maitraka rAjAonAM nAmomAM e nAmAMta ekeya nAmamAM Avato nathI, AthI keTalAMka nAmone aMte AvatA "mitra" zabda parathI uttara, bhAratamAM mitra nAme rAjavaMza thayo hovAnuM anumAna bhAgye ja svIkArI zakAya.21 purANamAM AvatA puSyamitra, paTumitra ane padmamitra nAme jAtionA ullekha parathI traNa maitra jAtio hovAnI ane e loke maitrakanA pUrvaja hovAnI kalpanA karavAmAM AvelI. vaLI khalIpha naraseha(I. sa. 293-302)nA paikulI lekhamAM jaNAvelA berasthizinane vAravatya yAdava tarIke ane teonA
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ 30] maitraka kAla ane anu-maitraka kAla [5. nAyaka mitra-ala-senane mitra jAtionA saMghapati tarIke oLakhAvavAnuM sUcavAyeluM, paraMtu nAmanA pUrvapada tarIke ke uttarapada tarIke AvatA "mitra" zabdanuM ekamAtra pramANu kaMI maitra nAme jAtivizeSanuM anumAna karavAne paryApta na gaNAya.23 laDAyaka jAti saMdhava, gurjara, pratIhAra, paramAra, caulukya vagere rAjavaMzanI jema maitraka potAnA kulanI utpatti vize koI anukRti ke paurANika mAnyatA jaNAvatA nathI. teonAM dAnazAsanamAM to teone mATe "prasabha-praNata-amitra" pada prayojAyuM che e parathI teo parAkramazALI hovAnuM jaNAya che. bhaTArkanuM senApatipada maitrakenA laDAyakapaNAnuM saMgIna daSTAMta che. dAnazAsane parathI teonI rAjadhAnI saurASTramAM AvelI valabhI hovAnuM ne teone kuladharma mAhezvara hovAnuM mAlUma paDe che kSatri-cAdavo sAtamI sadImAM cInI mahAzramaNa yuana svAMge bhAratanA pravAsa daramyAna valabhInI mulAkAta lIdhI tyAre tyAMne rAjA (je maitraka kuLano hato) "kSatriya varNahevAnuM nedhyuM che. 24 maitrakakAlanA aMtabhAgamAM racAyelA AryamaMjuzrImUlakalpa' nAme bauddha graMthamAM valabhInA rAjAonA pahelA kulane -vAravatya yAdavonA vaMzanuM kahyuM che. 25 e parathI maitrake yAdavonI dvArAvatya zAkhAnA hovAnuM sUcavAyeluM. "zatruMjaya-mAhAsya" nAme jaina graMtha valabhInA rAjA "zilAditya ane yaduvaMzabhUSaNamaNi gaNAve che. A mAhAsya e rAjAnA AgrahathI enA samayamAM lakhAyuM hovAnuM emAM jaNAvyuM che, 28 paraMtu e vastutaH vi. saM 1371 (I. sa. 1714-15) pachI lakhAyuM che. 29 A ullekha parathI valabhInA maitraka rAjAo kSatriya varNanA ane yAdava kulanA gaNAtA hovAnuM philita thayeluM. vA purANamAM je aneka prAcIna rAjavaMza gaNAvavAmAM AvyA che teomAM maitraka nAme rAjavaMza jaNAvyuM nathI, paraMtu smRtisAhityamAM "maitra" nAme jAtine paricaya ApavAmAM Avyo che. manusmRti (I. pU. 200-I.sa. 20)mAM sudhanvAcAryo, kAruSa, vijanmAo ane sAtvatanI jema maitrAne vAtya vaizya
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3ju] maitraka rAjya [31 puruSa ane vaizya strImAMthI utpanna thayelA jaNAvyA che.31 vaijayantI (11mI sadI) nAme saMskRta kezamAM maitronI utpatti vadhu vigate samajAvI che ne emAM maitrIne ullekha maitraka' tarIke paNa karyo che. A parathI "maitra" ane "maitraka e eka ja nAmanAM rUpa hovA vize zaMkA rahetI nathI.33 ahIM sudhanvAcAryAdi pAMca jJAtionI utpattinI bAbatamAM teonI vacce mAtAnA pAMca prakAra gaNAvavAmAM AvyA che. bhAruSa(kAruSa)nI mAtA vAtya vaizya sAthenA lagna pahelAM apUrvA eTale avivAhita hoya che, jyAre bIjA cAranI mAtAo e pahelAM judA judA varNanA puruSo sAthe lagna karelI hoya che. emAM maitranI mAtA pahelAM vaizya sAthe paraNelI hoya che.34 Ama agAu vaizyane paraNelI vaizya strI punaH trAtya vaizyane paraNa saMtAna utpanna kare tyAre enI saMtati "maitra" ke "maitraka' tarIke oLakhAtI. maitrakanI utpattine lagatI A anuzrutimAM kaMI aitihAsika tathya haze ? ghaNI vAra judI judI jJAtionI utpatti game tema karIne cAturvaNyanI judI judI zAkhArUpe batAvavAmAM AvatI evuM smRtionuM valaNa jaNAya che.3pa vaLI vargonA mizraNa parathI navI navI jJAtio paNa gaNAtI. RtikAronI najare zarUAtamAM maitrakenI e samayanI vRtti vaizyanI jaNAI haze, paraMtu emanI raheNIkaraNI vaionI raheNIkaraNIthI UtaratI jaNAI haze tethI teone "trAtya vaizya" gaNI kADhavAmAM AvyA haze. pUjArI vaijayanI kezanA e adhyAyamAM AgaLa jatAM keTalIka jJAtionA judA judA dhaMdhA jaNAvavAmAM AvyA che. 37 emAM A pAMceya prakAranA vaizya vAne dhaMdhe judA judA saMpradAyanAM devAlayanA pUjArIne jaNAvyo che. 38 emAM maitrakone zAkya (bauddha) cetyanA pUjArI kahyA che. jema poravADa, zrImALI, osavALa vagere aneka jJAtioe "taravAra mUkIne tAjI lIdhI" tema maitrakone paNa teonI rAjasettAnI paDatI thatAM dhaMdhe badalavAnI pharaja paDI hoya ne pote mAhezvara hovA chatAM, jaina maMdiramAM pUjA karatA gADIonI jema, bauddha caityamAM pUjA karavAno dhaMdho aMgIkAra karavo paDyo hoya. pAzupata mitranA vaMzaja jAtivizeSanA nAma tarIke "maitraka" zabdano artha "mitrane vaMzaja" thAya. "mitra" e sUrya svarUpanuM nAma hoI A nAmane artha "sUryavaMzI" ghaTAvI zakAya, paraMtu saMskRta sAhityamAM A zabda e arthamAM vaparAyo jaNAto
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ 32 ] maitraka kAla ane anu-caitraka kAla [31. nathI. vaLI valabhInA maitraka rAjAe te yAdavakulanA gaNAtA e anusAra e caMdravaMzI gaNAya, sU`va MzI nahi; AthI ahIM mitradevamAMthI manAtI paurANika utpattine badale mitra nAme kAI puruSavazeSamAMthI thayelI vAstavika utpatti vicAravI ghaTe. 66 zaiva dharmanA pAzupata sa MpradAyamAM lakulIza nAme mahAna AcAya thayA, emanA cAra ziSyAmAMnA ekanu nAma. mitra '' hatuM te emanA mahAna nAma parathI "maitrya" nAme zAkhA prava.39 lakulIza lATa dezanA kAyArohaNamAM IsvI sananI khIjI sadImAM thayelA jaNAya che.40 mitranA guru kuruSanA vaMzajo mATe "kauruSa" ane "kauruSya' evAM e vaikalpika rUpa maLe che 41 tema "mitra" parathI maitra" ane caitrya' evAM e rUpa utpanna thayAM heAya; te tA e eka ja nAmanAM vaikalpika rUpa hoya. itihAsanI dRSTie paNa 'caitrya' ane 'maitraka' vacce anekavidha sAmya raheluM che. bannenA kuladha` zaiva che.42 lATanA maitryA ane saurASTranA maitrakAnA pradeza paNa samIpa-samIpa AvelA che.43 vaLI pAzupatA laDAyaka hatA te ghaNI vAra rAjAnA sainyamAM bharatI thatA; tenA vaDAne vaLa (bApA) tarIke viziSTa mAna ApavAmAM Avatu.44 caitrya' paNu laDAyaka hatA ne peAtAnA khaSpane peAtAnA jevAM mahAbirudothI navAjatA. mainyeAnA mULa puruSa bIjI sadImAM thayA, jyAre maitrakA e pachI pAMcamI sadImAM sattArUDha thayA temaja caitronA sahuthI prAcIna upalabdha ullekha jemAM maLyA che te manusmRtinI racanA I. sa. 200 sudhImAM thaI gaNAya che, tethI kAlAnvayane khAdha Ave ema nathI. A parathI maitro ke maitrakA ne maigyA eka hAI zake te teA teonA mULapuruSa pAzupata saMpradAyanA pravartaka lakulIzanA ziSya 'mitra'gaNAya. maitrakA ane maitreyakAne eka gaNI tee guptAnA vaitAlika hovAnuM sUcavAyuM che,45 paraMtu maijhyA ke maitrakA e utpatti temaja vRtti-baMne bAbatamAM maitreyakAthI cheka bina che,46, eTaluM ja nahi, e baMne nAmeAnI utpatti paNa judI judI rIte thayelI che;47 AthI maitrA vizenuM A maMtavya asvIkAya che. phalitArthonuM saMkalana Ama maitrakAnI utpatti vize anekavidha mata pravarte che. emAM guhilA, nAgarA, merA, dvA, gujarA, mitrA vagerene lagatAM saMdigdha maMtavya bAjue
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ OM ju ] maitraka zajya [33 rAkhIne sIdhA ane nakkara ullekhAnA phalitArthAne kAlAnukrame gADhavIne enuM saMkalana karIe, teA enuM tAtpaya` A pramANe nIkaLe che : 1. maitrakA e pAzupata lakulIzanA ziSya mitramAMthI utpanna thayelA maitmyA hAI zake; pAzupatA laDAyaka vRttinA hatA. 2. zarUAtamAM smRtimAM teonI gaNanA trAtya vaizyA tarIke thaI. 3. maitrakA laDAyaka hatA; pAMcamI sadImAM emAMnA senApati bhaTArka valabhImAM rAjasattA sthApI; A vaMzanI sattA cheka AThamI sadI sudhI rahI. 4. e kAla daramyAna maitraka rAjAe kSatriya varSoMnA ane yAdava kulanA gaNAtA. pa. e pachI paDatInA kAlamAM maitrakA bauddha caityeAmAM pUjA karavAnA dhaMdhA karatA. A parathI maitrakA mULamAM pAzupata mitranI zAkhAnA vIra puruSo hovAnu te pahelAM smRtinI dRSTie trAya vaizya gaNAyA haiAvAnuM, paNa pAMcamI sadImAM rAjasattA prApta thatAM kSatriya varNanA ane yAdava kulanA gaNAyAnuM phalita thAya che. 48 (2) sthApanA ane sthiratA senApati bhaTAka skaMdaguptanA mRtyu pachI arthAt I. sa. 467 mAM ke e pachInA ekAda varSamAM magadhanA gupta sAmrAjyanI paDatInA AraMbha thayA ne eNe dUranA keTalAka prAMta gumAvI dIdhA.49 gujarAtamAM skaMdagupta pachInA kAI gupta samrATanA abhilekha ke sikkA maLyA nathI. I. sa. 455-57 mAM saurASTrane vahIvaTa samrATa skaMdagupte nImelA gAmA padatta karatA hatA,pa 50 jyAre I. sa. 102 mAM tyAM valabhInA maitraka rAjA droNasiMhanI sattA pravartatI hatI.51 droNasiMhanA uttarAdhikArIonAM dAnazAsane parathI mAlUma paDe che ke valabhImAM eneA rAjyAbhiSeka thayA te pahelAM tyAM enA pUrvAdhikArIe rAjya karI gayA--ene pitA senApati bhaTArka ane pachI enA jayeSTha putra senApati dhasena. A vaMzanAM khIjAM badhAM dAnazAsanemAM paNa senApati bhaTArkane A rAjavaMzanA mULa puruSa jaNAvyA che. droNasiMhanA uttarAdhikArInAM dAnazAsanenAM varSoM parathI ene rAjyAbhiSeka I. sa. 500 nA arasAmAM thayA jaNAya che. ska MdaguptanuM mRtyu I. sa. 467 mAM I-3-3
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ 24] maitraka kAla ane anu-maitraka kAla [pra. ke e pachI ekAda varSamAM thayeluM. droNasiMhane rAjyAbhiSeka I. sa. 5* nA arasAmAM thaye e parathI senApati bhaTArke rAjasattA I. sa. 468 nA arasAmAM prApta karI gaNAya. bhaTArke rAjasatA kevI rIte prApta karI e vize vigatavAra mAhitI maLatI nathI, paraMtu enI prazastimAM eNe "atula baLavALA zatruonA maMDalanA vistAramAM seMkaDo prahAra jhIlI pratApa prApta karela" evuM jaNAvyuM che e parathI e mATe ene cAlu sattA sAthe bhAre saMgrAma khelavo paDo haze evuM spaSTa thAya che. bhaTArka senApati tarIke oLakhAto e parathI e rAjasattA dhAraNa karatAM pahelAM kaI rAjyanA senApati tarIke adhikAra dharAvato e nizcita che. eNe rAjasattA saurASTranA valabhIpuramAM sthApI e parathI e prAyaH gupta sAmrAjyanA surASTra prAMtamAM senApatipada dharAvato hovAnuM mAlUma paDe che. para skaMdaguptanA rAjyakAlanA AraMbhamAM (I. sa. 455-57 mAM) tyAM parNadatta nAme gotA vahIvaTa karato hato. senApati bhaTAke saurASTramAM rAjasattA dhAraNa karI tyAre ene gupta sAmrAjyanA goptA sAthe saMgharSa thayo hovo joIe. emAM skaMdaguptanA uttarAdhikArInI nirbaLatA tathA magadhathI A prAMtanA rahelA lAMbA aMtarane laIne Akhare senApati bhaTArkane saphaLatA maLI lAge che. pote senApatipade hAI e potAnA sainyane lAbha meLavI zake e svAbhAvika che. dAnazAsanamAM ApelI enI prazastimAM spaSTa jaNAvyuM che ke "eNe pratApathI vaza thayelA ane dAna, mAna ane ArjavathI anurAga pAmelA maula, bhUta, mitra ane zreNInA anurakta sainya vaDe rAjyazrI prApta karelI".53 A parathI e maitraka senApati pote eka pratApI yoddho hato ne enA pratApane laIne enuM sainya ene vaza hatuM; e uparAMta e dAna, mAna ane Arjava (Rju vartAva) dvArA sainyane anurAga prApta karato hato. enA adhikAra nIcenAM maula (vArasAgata) tathA ta (bhADUtI) sainya ene anurakta (vaphAdAra) rahetAM. bhaTAke potAnA parAkramamAM e be prakAranAM potAnAM sainya uparAMta mitro(sAthIo)nAM sainyane tathA zreNIonAM sainyono sahakAra sAdhyo hato. A sainya vize tathA ene sAmane karanAra pratipakSa vize kaMI aMgata vigata upalabdha nathI. caMdragupta mauryanA samayathI mAMDIne cheka kaMdaguptanA samaya sudhI, arthAt lagabhaga chellAM ATha zataka daramyAna, saurASTranuM vaDuM mathaka girinagara hatuM, jyAre bhaTArke sthApelA rAjyanI rAjadhAnI e rAjavaMzanA samagra rAjyakAla daramyAna, arthAta pachInAM lagabhaga traNa zataka daramyAna, valabhI rahI, AthI bhaTArka karelA
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ 36] maitraka rAjya [35 A sthAna-phera mATe kaMI prabaLa kAraNa hevuM joIe. A kAraNa aMge tyAre kyAMya kaMI nirdeza thayo nathI, paraMtu hAla keTalIka aTakaLo karavAmAM AvI che? girinagaramAM sudarzana taLAvane baMdha vAraMvAra tUTavAthI thatI herAnagatIne lIdhe ene tyAga karavAmAM Avyo hoya,54 valabhIpura tyAre saurASTranA pUrva samudrataTa paranuM mahattvanuM sthAna hovAthI enI pasaMdagI thaI hoya athavA girinagaramAM magadha sAmrAjyanA goptAnuM prabaLa jera hoya ane maitraka senApati bhaTArkanuM prAbalya saurASTranA pUrva bhAgamAM raheluM hoya. bhaTArka maitraka kulane hato ne parama mAhezvara arthAt mahezvara(mahAdeva)ne parama bhakta hatA. enuM mULa nAma "maTaa" hatuM, je rAjamudrAmAM temaja zarUAtanAM dAnazAsanamAM prayojAyuM che. dAnazAsananI bhASA saMskRta hoI pachInAM dAnazAsanamAM enuM saMskRta rUpa "mA" prayojAyuM che ne saMyuktAkSaramAM 4 pachI AvatA vyaMjanane bevaDAvavAnI tatkAlIna abhiruci anusAra enI joDaNa "mA" karavAmAM AvatI. "sTArka" eTale bhaTosainiko)no arka (sUrya).58 e maitraka vIra senimAMthI senApati thayo tyAre enuM nAma kevuM sArthaka lAgyuM haze! senApati bhaTArka seMkaDo prahAro jhIlI anurakta sainyanA sahakArathI rAjasattA prApta karI e enI mahAna siddhi hatI. e pachInI enI rAjA tarIkenI kArakirdI vize khAsa mAhitI maLatI nathI. mitraka vaMzanI rAjamudrAmAM enuM nAma zrImada ja lakhyuM hoya che. enA uttarAdhikArIonAM dAnazAsanamAM zarUAtamAM enA ullekha zrIsenApati bhaTArka" tarIke ane AgaLa jatAM "zrIbhaTArka" tarIke ja karavAmAM Ave che; A parathI eNe rAjasattA dharAvavA chatAM rAjabirUda dhAraNa kareluM nahiM ne chevaTa sudhI pitAnuM asala "senApati pada ja cAlu rAkheluM evuM phalita thAya che. enA zarUAtanA uttarAdhikArIo potAnA paramabhaTTArakaparamasvAmIne sAdara nirdeza kare che e parathI sUcita thAya che tema bhaTArke pitAnA samrATa sAtheno mULa sabaMdha aupacArika rIte yathAtatha rahevA dIdho lAge che ne pote jANe rAjapadavI dhAraNa karyA vinA enA senApati tarIke zAsana karato hoya ema dAkhavato ! Ama e prabaLa senApati ane saphaLa vijetA hevA uparAMta mutsaddI rAjanItijJa paNa hato. enuM kaI tAmrazAsana maLyuM nathI. pitAnI mudrAmAM A maitraka zAsake mahezvaranA vAhana naMdInuM lAMchana rAkhyuM hatuM. enA samayamAM zarva bhaTTArakanA sikkA calaNamAM cAlu thayA lAge che. trizuLanA cihnavALA e sikkA paDAvanAra zava A maitraka rAjAone dUrane pUrvaja hovA saMbhava che.pa9 valabhImAM baMdhAyela bhaTArkavihAra bhaTArke baMdhAvya jaNAya che. e vihAra
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ 36] maitraka kAla ane anu-maitraka kAla [pra. rAjasthAnIya zarane prasAdakapA)rUpe bheTa ApavAmAM Avelo. A zara e gAralaka vaMzanA sthApaka sAmaMta zara 1 le hevA saMbhava che. 1 senApati bhaTArka dAna vaDe pitAnA sevakono anurAga prApta karato enuM A eka saMgIna daSTAMta gaNAya. lagabhaga I. sa. 468-500nA gALAmAM bhaTArkanA rAjyanI uttaramaryAdA I. sa. 480nA arasAmAM aMkAya, kemake enA jyeSTha putra pachInA traNa putra I. sa. 50-555 nA sumAramAM rAjya karatA hatA. bhaTArkanA rAjyakAlanA eTalA TUMkA gALA daramyAna magadhanA gupta vaMzamAM traNa rAjA thaI gayA ne cothA rAjA budhaguptanuM rAjya zarU thayuM lAge che. senApati bhaTArke gujarAtane magadhanA gupta sAmrAjyanA zAsanamAMthI mukta karyuM ne eNe valabhImAM sthApelI rAjasattA enA vaMzamAM traNa saukAo sudhI TakI rahI e A vIra vijetA tathA mutsaddI rAjanItinI mahAna siddhi gaNAya. senApati dharasena 1lo bhaTArka pachI ene yeSTha putra dharasena gAdIe Avyo. eNe I. sa. 480 thI 500 nA arasAmAM rAjya karyuM. enA pUrvAdhikArInI jema eNe paNa rAjabiruda dhAraNa na karatAM paraMparAgata "senApati" biruda cAlu rAkheluM. A parathI bhaTArkanI jema dharasene paNa gupta samrATa sAthe mULa saMbaMdha aupacArika rIte jALavI rAkhyo jaNAya che. enA samayane gupta samrATa spaSTataH budhagupta (lagabhaga I. sa. 476-500) hato.63 gu. saM. 165 (I. sa. 484) mAM kAliMdI (yamunA) ane narmadA vaccenA pradezanA rAjA surazmicaMdra para budhaguptanuM Adhipatya pravartatuM heI e gupta samrATanuM zAsana tyAre madhya pradeza sudhI prasareluM hatuM ja.4 dharasene sattAvAra rIte rAjasattA dhAraNa karI nahotI. enuM bhUmidAnane lagatuM keI tAmrazAsana maLyuM nathI. enA uttarAdhikArIonAM dAnazAsanamAM enI je prazasti ApI che temAM enI bhaTArka tarapha parama Adara dharAvanAra, zatruone namAvanAra ane dIna, anAtha tathA kRpaNa (kRpApAtra) lekene upajIvikA ApanAra tarIke prazaMsA karavAmAM AvI che. 15 dharasenane vaza rahelA zatruo prAya: bhaTArka harAvelA pratispadhIo ke anya sthAnika sAmato haze. dharasene vadhu harIphene harAvI rAjyavistAra karyo na hoya te pitA bhaTAke sthApeluM navuM rAjya yathAtatha TakAvI rAkhyuM hoya to e paNa nAnIsUnI siddhi na gaNAya. dharasenanI dIna anAtha vagere taraphanI udAratAe navA rAjyanA rAjAnI lokapriyatAmAM sAre umere karyo haze. dharasena "parama mAhezvara" hato.
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ maitraka rAjya 3 ju mahArAja droNasiMha senApati dharasenanA uttarAdhikAra enA nAnA bhAI droNasiMhane maLyA' e parathI dharasena aputra mRtyu pAmyA heAvA saMbhave. paraMtu bhaTArkanA traNeya meTA putronA uttarAdhikAra tenA tenA nAnA bhAI ne maLelA che e parathI A rAjavaMzamAM uttarAdhikAra vArApharatI dareka rAjaputrane maLe evA saMbhava sUcita thAya. chatAM bhaTArkanA ceAthA putranA uttarAdhikAra enA peAtAnA putrane maLyA, nahi ke enA sahuthI meATA bhAInA putrane, e parathI pachInI peDhImAM pAchA jyeSThAdhikAra pramANe uttarAdhikAra maLe evuM jaNAtuM nathI, nahi te| A vaMzanA aneka rAjAone aputra mAnavA paDe. bhaTArkanA traNeya moTA putra aputra mRtyu pAmyA evuM mAnavu khAsa saMbhavita gaNAya nahi. AgaLa jatAM zIlAditya 1 lA uttarAdhikAra enA nAnA bhAI kharagraha 1 lAne maLelA te meTA bhAInI pasaMdagIthI maLelA evA ullekha Ave che temaja derabhaTTanA putrAmAM rAjavArasA nAnA bhAI pAsethI meATA bhAI pAse jAya che e hakIkata jotAM maitraka rAjAe peAtAnA uttarAdhikArInI pasaMdagI peAtAnI vivekabuddhi pramANe karatA e sahuthI vadhu saMbhavita lAge che. [37 droNasihanA uttarAdhikArInAM dAnazAsanAmAM ApelI enI prazastimAM jaNAvyA mujaba "akhila bhuvanamaMDala vistAranA svAmI evA paramasvAmIe pote" droNasi MhanA rAjyAbhiSeka karAvelA.17 maitraka vaMzamAM rAjabiruda dhAraNa karavAnI zarUAta drosiMhathI zarU thaI e A rAjyAbhiSeka dvArA thaI lAge che. droNasihanA rAjyAbhiSeka enA parama svAmIe peAte karAvelA e A bAbatamAM khAsa noMdhapAtra che. droNasa huM I. sa. 502 mAM bhUmidAna dIdheluM che, enA dAnazAsanamAM eNe "mahArAja' biruda dhAraNa kareluM che te emAM peAtAnA biruda "paramabhaTTAraka"nA paNa ullekha karelA che, jyAre enA uttarAdhikArInAM dAnazAsana I. sa. 525 thI 544nAM che,69 AthI droNasi MhanA rAjyAbhiSeka I. sa. 102 pahelAM najIkamAM prAyaH I. sa. 500 nA arasAmAM thayA gaNAya. F droNasa hanA A paramasvAmI kANu haze e vize tarehatarehanA tarka rajU thayA che. emAM Na rAjA tAramANu. tathA enA putra mihirakulanuM sUcana svIkAryAM nathI, kemake teee teA I. sa. 510 thI ke e pachI rAjya kareluM, 1 jyAre droNasiMhane rAjyAbhiSeka teA I. sa. 102 sudhImAM thaI cUkayo hateA. mihirakulane harAvanAra yazeAdhamAM viSNuvanara teA vaLI I. sa. para pachI
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ 38] maitraka kAla ane anu-maitraka kAla sattArUDha thayA 73 tethI e paNa droNasiMhane paramasvAmI hoI zake nahi. vAkATaka samrATa hariSaNa mATenuM sUcana94 lakSamAM levA jevuM kharuM, kemake ene rAjyakAla I. sa. 500-para0 ne jaNAya che ne eNe avaMti, trikUTa, lATa vagere pradeza para potAnI ANa phelAvI hatI,75 paraMtu A pradezonI yAdImAM surASTra ke Anartane samAveza thayo nathI e sUcaka che. vaLI droNasiMhanA paramasvAmInA nirdezamAM enuM nAma jaNAvavAmAM AvyuM nathI, e parathI e rAjA maitrakone kulaparaMparAgata paramasvAmI hovAnuM sUcita thAya che ne e anusAra e paramasvAmI bhagadhanA gupta vaMzano samrATa hovo joIe. droNasiMhanA dAnazAsanamAM prayojAyela saMvata gupta saMvata che e hakIkata A tarkane samarthana Ape che. vaLI drasiMhano uttarAdhikArI (lagabhaga I. sa. para0 thI 550) paNa potAnA parama bhaTTAraka(parama svAmI)no nirdeza kare che ne vAkATakAnI sattA I. sa. 520 nA arasAmAM asta pAmelI, jyAre gupta rAjAonI sattA I. sa. 543 sudhI cAlu hovAnuM pramANa maLe che. A badhA muddA lakSamAM letAM mAlUma paDe che ke droNasiMhano paramasvAmI vAkATaka rAjAdhirAja hariSeNa nahi, paNa e samayane magadhane gupta samrATa hovo joIe.76 gupta samrATa budhaguptanI sattA dakSiNamAM eNka narmadA sudhI pravartatI hatI. enuM vahelAmAM vaheluM jJAta varSa gu. saM. 157 (I. sa. 476) ane moDAmAM maDuM jJAta varSa gu. saM. 175(I. sa. 484-95) che.99 enA uttarAdhikArI vanyagurUnuM jJAta varSa gu. saM. 188(I. sa. 507) che.78 budhaguptanI jema vanyagupta paNa "mahArAjAdhirAja' hato ne eNe paNa gupta sAmrAjyanI sattA TakAvI rAkhI hatI.79 AthI droNasiMhanA rAjyAbhiSeka samaye magadhamAM gupta samrATa budhagupta athavA vainyagupta ho joIe. 80 ApaNI hAlanI jANakArImAM e bemAMthI amuka ekano nirNaya thaI zake ema nathI. parama svAmIe pote droNasiMhano rAjyAbhiSeka karAvyo e prasaMga maitrake mATe ghaNo sUcaka gaNAya, kemake ene artha e thayo ke maitrakonI rAjasattA have gupta samrAToe rItasara mAnya karI. maitrakAne have rAjyAbhiSeka-vidhino ane rAjabirudano adhikAra prApta thayA temaja gupta samrATane paNa ethI maitrakane vizvAsa temaja anurAga prApta thayuM haze.81 senApati bhaTArkane putra ane senApati dharasenane anuja "mahArAja droNasiMha" tarIke oLakhAyo. enAM bhUmidAnane lagatAM dAnazAsana paNa jANavA maLe che.
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ maitraka rAjya [ 39 droNusiMhanA uttarAdhikArIonAM dAnazAsanAmAM enI prazasti ApavAmAM AvI che. : "e manu vagere (smRtikArA)e niyata karelAM vidhividhAna pALatA; e dharAjanI jema vinaya-vyavasthAnI paddhati anusaratA."82 A parathI mAlUma paDe che ke maitrakAnA navA rAjyamAM vyavasthita rAjyata Mtra droNusiMhanA samayamAM sthapAyuM haze. bhaTAka ane dharasenane samaya meTe bhAge e navA rAjyanA saMrakSaNamAM gayA haze, jyAre enuM rAjyataMtra rAjabiruda dhAraNa karanAra droNasiMhanA samayamAM vyavasthita thayu haze.83 enA tAmrazAsana parathI jaNAya che ke enA rAjyataMtramAM Ayuktaka, viniyuktaka, mahattara, drAMgika ityAdi adhikArIonA taMtranI temaja viSaya, AharaNI, draMga ane grAma jevA vahIvaTI vibhAgeAnI vyavasthA thaI cUkI hatI. 3 ju] droNasiMhanI prazastimAM enAM mahAna dAnAneAya nirdeza Ave che. 4 enAM e bhUmidAna jANavA maLyAM che. eNe pAMDurAjjA nAme devInA maMdirane ( valabhI ) saMvata 183(I. sa. 102)mAM eka gAmanuM dAna kareluM, jenuM tAprazAsana maLyu che.85 dhruvasena bAlAdityanA eka tAmrazAsana parathI mAlUma paDe che ke droNasiMhe kATammahikA nAme devInA maMdirane paNa eka gAma dAnamAM ApeluM. enuM jJAta dAnazAsana eka patarA para kAtareluM hAvAthI emAM enA kula tathA pUrvAdhikArIonI vigata ApelI nathI temaja enI prazasti paNa ApI nathI. dAnazAsana rAjadhAnI valabhImAMthI pharamAveluM che. dAnamAM Apelu gAma hastavapra (hAthakha) AharaNImAM AveluM hatuM, je saurASTranA pUrva bhAgamAM AvelA vahIvaTI vibhAga hatA. dAnanuM zAsana rAjAe sIdhuM svayaM pharamAveluM ne kumAreilapatika nAme adhikArIe. enA zAsanalekha ghaDelA. droNasa huM lagabhaga I. sa. 500 thI para0 sudhI rAjya karyu.88 mahArAja dhruvasena 1 lA mahArAja droNasiMhanA uttarAdhikAra enA anuja dhruvasena 1 lAne prApta thayA. enAM 22 dAnazAsana maLyAM che.89 A zAsaneAnI miti (valabhI) saMvata 206 (I.sa. 125) thI saMvata 226(I. sa. 544) nI che. A rAjAe lagabhaga I. sa. 520 thI 550 sudhI rAjya karyu jaNAya che.90 drosiMhanI jema dhruvasena paNa 'paramabhaTTAraka'nA AdhipatyanA ullekha kare che. sa`zAsaneAmAM droNasiMhane mATe "mahArAja' biruda prayAjAyuM che. keTalAMka dAnazAsaneAmAM enI pahelAM "mahAsAmata" biruda umerAyu che; emAM vaLI e enI vacce mahApratIhAra" "mahAda nAyaka" ane "mahAkArtAkRtika" e traNa
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ 40] maitraka kAla ane anu-maitraka kAla [pra. biruda umerAyAM che. A pAMca biruda e prAcIna rAjAo saMbaMdhI jaNAvAtA paMca mahAzabda che. tAbAnA rAjAo A pAMca mahAbirUda dhAraNa karavAmAM gaurava letA. A samaye gupta samrATanI sattAmAM UthalapAthala thayA karatI hatI. I. sa. 210 nA arasAmAM dUNoe mALavA paDAvI lIdhuM hatuM. I. sa. para6 nA arasAmAM magadhane gupta samrATa bhAnugupta dUNa rAjA mihirakulane tyAMthI hAMkI kADhI pitAnI sattA punaH prApta karavAmAM saphaLa thayela, 3 paraMtu I. sa. pa33 sudhImAM to uttara bhAratamAM yazodharmA viSNuvardhananuM Adhipatya prasaryuM. e pachI I. sa. 550 nA arasAmAM tyAM yazodharmAnI sattA asta pAmI gayelI ne maukharivaMzanA rAjA IzAnavarmAnI sattAno abhyadaya thayela.5 A badhI UthalapAthala chatAM guptAnI rAjasattA pUrva bhAratamAM hajI ochIvattI TakI rahI hatI. Ama chatAM dhruvasene "parama bhaTTAraka"ne nirdeza karyo, te navA navA adhipatio vizenA vAstavika nirdeza karatAM paraMparAgata adhipatine lagato aupacArika nirdeza hovA saMbhava che. maukhari rAjA IzAnavarmAe surASTranA rAjAne harAvyo lAge che; IzAnavarmAnA rAjyakAla (lagabhaga I. sa. para5-550) parathI A rAjA dhruvasena 1 lo hovA saMbhava che. 97 dhruvasene I. sa. 134-36 daramyAna karelI vijayayAtrAo parathI e arasAmAM eNe potAnI sattA punaH sthira karI hovAnuM sUcita thAya che. - dhruvasena "parama bhAgavata' hato. kuladharmanI paraMparA taja anya saMpradAyano aMgIkAra karavAmAM eNe pahela karI hatI. maitraka rAjAomAM bhAgavata saMpradAya aMgIkAra karanAra e eka ja che. enI prazastimAM ene "abhiSita phala ApavAmAM ka5tara jevo' kahyo che. enAM dAnazAsanonI sahuthI moTI saMkhyA parathI enI udAratAnI prazaMsAne saMgIna samarthana maLe che. eNe ghaNuM bhUmikAna brAhmaNone ApelAM che; traNa dAna bauddha vihArane ApelAM che. emAM eka vihAra baMdhAvanAra enI bhAgineyI (bhANejI) duddA hatI. dhruvasene eka gAma gArulaka vaMzanA parama bhAgavata rAjA varAhadAsa 2 jAne dAnamAM dIdhuM hatuM. dhruvasene ApelAM bhUmidAna lenArA brAhmaNa siMhapura (rihara), hastavama (hAthaba), nagaraka (nagarA) ane AnaMdapura (vaDanagara) jevAM gAmonA nivAsI hatA. A parathI maitranI sattA e samaye saurASTra uparAMta uttara gujarAta tathA madhya gujarAta para paNa pravartatI hovAnuM sUcita thAya che. dAnazAsananA dUtake tathA lekhakonA ullekha parathI enA keTalAka adhikArIonAM nAma ane hodA
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ ju] maitraka rAjya [41 jANavA maLe che. 8 prazastimAM dhruvasenane parAkramI, zaraNadAtA ane dAnavIra uparAMta zAstrArthatone jANakAra kahyo che. 99 A parathI e darzana-zAstronA abhyAsamAM abhiruci dharAvato haze evuM sUcita thAya che. jaina anuzruti anusAra e kalpasUtranuM paNa zravaNa karato. e anukRtimAM jaNAvyA pramANe dhruvasena rAjAne putramaraNathI saMtApa thayelo tyAre enI svasthatA mATe AnaMdapuramAM sabhA samakSa ka9pasUtra vAMcavAnuM zarU karavAmAM AvyuM hatuM.10deg e agAu kalpasUtra sAdhuo samakSa ja vaMcAtuM, paraMtu rAjAne mAnasika saMtApa dUra karavA mATe jarUriyAta upasthita thatAM, prAcIna prathAmAM sudhAro karIne rAjasabhAmAM evuM jAhera vAcana karavAnI pahelA karavAmAM AvI. kalpasUtranA eka sUtramAM e samaye mahAvIra svAmInA nirvANane 980 muM (vAcanAMtara pramANe 993 muM) varSa cAlatuM hovAnuM jaNAvyuM che.101 keTalAka A varSane devaddhigaNi kSamAzramaNe karelA Agamone (ne enI aMdara A kalpane paNa) lekhanArUDha karyAnuM varSa gaNe che, 102 to keTalAka ene kalpasUtranA pahelA jAhera vAcana sAthe sAMkaLe che. keTalAka vaLI varSa 980 ne devaddhigaNinI pravRtti sAthe ane varSa 993 ne kalpasUtranA jAhera vAcana sAthe sAMkaLI baMne matonuM samAdhAna kare che. 104 kaI vaLI dhruvasena rAjAnA putranuM maraNa mahAvIra svAmInA nirvANanA 1080 mA varSe thayuM hovAnuM jaNAve che.15 I. pU. pa27mAM vIranirvANa thayuM hovAnuM pracalita mata anusAra vI. ni. saM. 980 barAbara I. sa. 453 ane vI. ni. saM. 993 barAbara I. sa. 466 Ave, jyAre maitraka vaMzanI sthApanA paNa thaI nahotI. paraMtu je A varSanirdeza dhruvasenanA samayane lAgu paDato hoya to vIranirvANa saMvatane AraMbha saMzodhita mata anusAra I. pU. 467 mAM gaNavo joIe ne to vI. ni. saM 180 barAbara I. sa. 513 ane vI. ni. saM. 993 barAbara I. sa. pa26 Ave. A gaNatarIe A varSa, khAsa karIne bIjuM varSa, maitraka rAjA dhruvasena 1lAne barAbara lAgu paDe. vI. ni. saM. 1080 nuM varSa pracalita mata pramANe ghaTAvavuM paDe ne to paNa e I. sa. 553 jeTaluM moDuM Ave. kalpasUtramAM jaNAveluM varSa enA jAhera vAcanane lagatuM hoya ke na hoya, paNa e dharmagraMthanA jAhera vAcananI zarUAta dhruvasena 1 lAnA samayamAM thaI hoya e taddana saMbhavita che. A anuzruti parathI dhruvasenanA putranuM pitAnI hayAtImAM maraNa thayuM hovAnuM mAlUma paDe che. ghaNuM karIne e putra rAjAno ekane eka putra haze ne enuM akALa avasAna thavAthI rAjA aputra thayo haze.106 A putranuM nAma jANavA
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ 42 ] maitraka kAla ane anu-maitraka kAla [>>. maLyuM nathI.107 keTalAka ujjayinInI rAjaputrI caMdralekhAne pati je valabhInA rAjA hatA tene A dhruvasena tarIke oLakhAve che,108 paraMtu aklaka saMpradAyane lagatI e AkhI anuzruti kapAlakalpita che.109 mahArAja dharapaTTa dhruvasena 1 lAne anuja ane uttarAdhikArI dharapaTTa e senApati bhaTTArakanA sahuthI nAnA sAta putra che. enuM ekeya dAnazAsana maLyuM nathI. enA agrajoe sittereka varSa rAjya karyuM lAge che. e parathI dharapaTTa rAjyArAha samaye ghaNA vayeA hAvAnu ane ethI eneA rAjyakAla ghaNA phUM kA heAvAnuM sUcita thAya che, AthI eNe lagabhaga I. sa. 550 thI 555 sudhI rAjya karyuM gaNAya. 110 enA uttarAdhikArIonAM dAnazAsanAmAM enI je prazasti ApavAmAM AvI che te paNa pramANamAM ghaNI TUMkI che. dharapaTTanA putra guhasenanA eka dAnazAsanamAM dharapaTTanI prazasti lupta hAvAthI dhruvasena 1 lAnA uttarAdhikAra sIdhA guhusenane maLyA. hAvAne bhrama thAya che, paraMtu A lepa mAtra e eka dAnazAsanamAM ja thayA che ne e paNa saratacUkathI.111 khIjAM badhAM dAnazAsaneAmAM teA dhruvasena 1 lA pachI enA anuja dharapaTTa mATe paNa " mahArAja biruda ApavAmAM AvyuM che, AthI dharapaTTane rAjapada prApta thayelu e niHzaMka che. eneA rAjyakAla ghaNA TUMkA hAI, enAM dAnazAsana maLyAM nathI e Azca`kAraka na gaNAya. "" dhruvasena 1 lAnI jema dharapaTTa paNa dhama`sa MpradAyanI bAbatamAM kulaparaMparAne anusaryAM nahi; e 'parama divyabhakta' hatA. maitraka rAjAomAM e eka ja Adityabhakta che. enI prazastimAM enA suvizuddha caritranI tathA parAkrama ane pratApanI prazaMsA karavAmAM AvI che.112 senApati bhaTArkanA uttarAdhikAra vArApharatI enA cAra putrone maLyA; dharapaTTanA mRtyu pachI e adhikAra pachInI peDhIne prApta thayA. A adhikAra dharapaTTanA putra gRhasenane maLyA. dharapaTTanA agrajone-khAsa karIne dharasena 1 lA ane droNasi Mhane putra haze, teA guhasenanI pasaMdagI enA guNAne laIne thaI haze ne uttarAdhikArInI pasaMdagI maitraka kulamAM dareka rAjA peAtAnI vivekabuddhi pramANe karatA haze. 113
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3juM] maitraka rAjya T pAdaTIpe ?. R. G. Bhandarkar, "A Valabhi Grant ', Indian Antiquary, Vol.. I, p. 14. 2. Mandalik, JBBRAS, Vol. XI, p. 346 3. Kielhorn, A Copper-plate Grant of Siladitya, I of Valabhi', Indian Antiquary, Vol. XIV, p. 321 8.241 Gazetteer of the Bombay Presidency, Vol. I, Part 1: History of Gujarat mAM A vaMzane lagatA prakaraNa 8 nuM zIrSaka "The Valabhis" ApavAmAM AveluM. 4. Fleet, Sanskrit and Canarese Inscriptions ', Indian Antiquary, Vol. VIII, p. 303 $. Hultzsch, "Ganesgad Plates of Dhruvasena I', Epigraphia Indica, Vol. III, p. 323 7. bIjA prAcIna rAjavaMzanAM tAmrazAsanomAM paNa Avo prayoga Ave che, jemake mArariAvAnAM mAragamavanA.............., voTinAM mahArAjazrI jhaverasena, traTanAM......... zrImahArAgavyAkhrasena, pavAnAM mana: zrIndrivarmA, vizvAnAM..... mRorAvaravarmA vagere. Ama ahIM SaSThI vibhaktine prayoga saptamInA arthamAM ke vaMzavAcaka arthamAM thayo che. valabhInAM dAnazAsananA namUnA anusAra lakhAyelAM gArulaka rAjAonAM dAnazAsanemAM mahAna pachI spaSTataH vara zabda prayojAyo che. 8. koI samakAlIna rAjyonA abhilekhamAM teone mATe "maitraka" nAma prayojAyuM nathI; gujarenA abhilekhomAM teone "valabhIpati" tarIke ja oLakhAvyA che. <. J. W. Watson, "Legends of the Earlier Chudasama Ras of Junagadh", I. A., Vol. 11, pp. 312 ff.; Tod, Annals and Antiquities. of Rajasthan, Vol. I, pp. 100 and 251 ff. , 10. . . mokSA, rAnapUtAne tidAsa, vi. 1, pR. 282-281. guhilanA vaMzamAM zIlAditya nAme rAjA thayo ne valabhInA vaMzamAM e nAmano rAjA jANIto hato e nAmasAmya parathI A goTALA thaye lAge che evo zrI. ojhAne taka ghaNe saMbhavita che. valabhInA chellA rAjA zIlAdityanuM jJAta varSa I. sa. 766 che, jyAre guhila e pahelAM lagabhaga baso varSe I. sa. 168 nA arasAmAM ne ene vaMzaja zIlAdityaI. sa. 646 nA arasAmAM thayo ! 99. D. R. Bhanadarkar, JASB (NS), Vol. V, pp. 167 ff. 22. Fleet, "Note", IA, Vol. XV, p. 361; Bhagvanlal, B. G., Vol. I, Pt. 1, pp. 87 f; B.G, Vol. IX, pp. 492 f;D. R. Bhandarkar, 3ASB, 1904, p. 183; N. R. Ray, IHQ, Vol. IV, p. 457
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ a. 44] maitraka kAla ane anu-maitraka kAla 23. Jagan Nath, "Early History of the Maitrakas of Valabhi", Indian Culture, Vol. V, p. 408 14. valabhInA 19 maitraka rAjAomAM mAtra eka ja Aditya-bhakta hato, jyAre 17 paramamAhezvara hatA. (eka parama bhAgavata hatA.) 15. B.G, Vol. I, Pt. 1, p. 45 16. Smith, Early History of India, p. 335 17. AHS, pp. 28 f. 18. mAnazaMkara pI. mahetA, "mevADanA guhila", pR. 97 19. D. R. Bhandarkar, "The Nagar Brahmans and the Bengal Kayasthas", IA, Vol. LXI, p. 70; du. ke. zAstrI, "valabhInA rAjAo mera hatA ? gujara hatA? hRNa hatA? ke nAgara ?" phA. gu. sabhAnuM saimAsika', pu. 1, pR. 170-78 20. D. R. Bhandarkar, "The Nagar Brahmans and the Bengal Kayasthas', IA, Vol. LXI, pp. 41 ff.; 61 ff. 21. ha. gaM. zAstrI, "maitrakakAlIna gujarAta, bhAga 1, pR. 20, TI. 16 valabhInA rAjAo mera, guja2, huNa ke nAgara hatA ke kema enI vigate carcA karIne zrI. durgAzaMkara zAstrI ne che ke valabhI rAjavaMzanuM mULa zodhavuM e pAchuM valovavA jevuM che (uparyuMkata, pR. 176). 22. Jayaswal, History of India 150 A.D. to 350 A. D., p. 238; Imperial History of India, p. 25 23. ha. gaM. zAstrI, mai. gu, bhAga 1, pR. 21, TI. 17 28. Buddhist Records of the Western World (Trans. by S. Beal), Vol. II, p. 267 25. zleka 605-610 24. Jayaswal, Imperial History of India, pp. 25 f. 27. sa 15, kovA 241, 251 28. sa 1, bhakTo. 14; sa 15, ko 241, 231 29. ha. gaM. zAstrI, "maitrakakAlIna gujarAta", bhA. 2, pR. 488-489 30. du. ke. zAstrI "teo maitraka vaMzanA kSatriya hatA" eTaluM tAravavuM basa gaNe che (uparyukata, pR. 176); kR. je. vIrajI teone yAdava jAtinA kSatriya gaNe che ne teonI utpatti mathurAnI AsapAsanA pradezanA mitra vaMzanA rAjAomAMthI darzAve che (AHs, p. 19). 31. vairayAsu gAyane kAtyAt sudhanvAcArye va ca | kAruSazca vijanmA ca maitraH sAtvata eva ca // 10, 23 32. juo nIce pA. TI. 38 ane 42.
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ raju ] maitraka rAjya [ w 33. saMskRtamAM ghaNI vAra taddhita mAtra enA e ja arthamAM (sva) lagADavAmAM Ave che. 34. vaizyA nAtyAtsudhanvAnamAcArya viprapUrvikA // 56 sudhanvAcArya eko vA maitraM sA vaizyapUrvikA / zUdrapUrvA vijanmAnaM sAtvataM kSatrapUrvikA // 57 apUrvA bhAruSaM kAru brahmakSatravizAmamI / / trAtyAnAM merA: putra: ............. me 18 ___ bhUmikANDa, manuSyAdhyAya 34. Senart, Caste in India, pp. 94, 95, 159; Fick, The Social Organization in North-West India in Buddha's Time, pp. 81, 332 36. bAlyo eTale evA lokasamUha je custa AryonA jevI ja bhASA bele, paNa je emanI raheNIkaraNa pAme nahi (Kane, History of Dharmasastra, Vol II, p. 386). manusmRti (10, 20) ane vaijJayantI(manu. 3. Fo. ) mAM A prakAranA bA eTale samayasara upanayana saMskAra na pAmIne sAvitrI maMtranA adhikArathI paribhraSTa rahenArA evo artha ApavAmAM Avyo che. 37. eSAM lakSaNasiddhayartha keSAMcid vRttirucyate // 64 38. bhAruSastvarcayenmAtRzzmazAnAdi catuSpatham // 103 sudhanvAcArya IzAnaM zAkyacaityAdi maitrakaH / bhUtapretapizAcAMstu vijanmA sUtivezma ca // 104 sAtvataH pUjayedviSNubhakto bhAgavatazca saH / 39-40. juo graMtha 2, pR. ra97-301. lakulIzane cAra ziSya hatAH kuzika, garga, mitra ane kuruSa. teonAM nAma parathI anukrame kauzika, gArgyu, mitra ane kauruSa ke kauruSya nAme zAkhA pravartI (mai. gu, pR. 26, TI32). 41. "kauruSa" siMDyA prazasti(guele, naM. 222)mAM ane "kauruSya" purANamAM. 42. lakulIza pAzupata saMpradAyanA pravartaka hatA; ne mitraka kAlamAM gujarAtanA mAhezvara A saMpradAya anusaratA (B. G, Vol. I, Pt. 1, pp. 83 ft.). 43. maitrakonI sattA taLa gujarAtamAM lATanI uttara sImA sudhI to hatI ja; ne pAzupatAnuM kedra surASTranA prabhAsamAM paNa hatuM (juo graMtha 2, pR. ra93). 44. B. G, Vol. I, Pt, 1, pp. 84 f. 84. Jagan Nath, "Early History of the Maitrakas of Valabhi", Indian Culture, Vol V, pp. 408 f.
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ 46] maitraka kAla ane anu-maitraka kAla [31. 46. maitreyakAnI utpatti teA vaideha pitA ane AyeAgavI mAtAmAMthI thaI gaNAtI ne teonA dhaMdhA rAjabArATanA hatA (manusmRti 10, 22; vaijJayantI, manuSyAdhyAya, jo. rU4, 14). 47, "metra" ne '* maitraka ' * -16 zabda 'mitra' mAMthI nIkaLelA che, jyAre maitrya' ke maitreyaka" nuM mULa '"mitrA'' che. ' " maTa''ne badale saratacUkathI kayAreka maTTa' evA bhinnAtha zabda prayAAtA, tema sitrA prazastimAM maithya' ne badale bhinnAtha "maitreya '' zabda vaparAyeA che. e spaSTata: bhUlabhareluM che. rAjazekharasUrinA parzanasamuccayamAM" maiMtrya' rUpa ja prayAyu che. 48, trAtya vaizyeAnI yAdImAM teone sAtvatA sAthe sAMkaLavAmAM AvyA che e muddo teonA yAdavakulanI mAnyatAnA saMdarbhamAM lakSamAM levA jevA gaNAya. 49. Raychaudhuri, Political History of Ancient India, pp. 590 f; R. C. Majumdar, Classical Age, p. 81; K. J. Virji, Ancient History of Saurashtra, pp. 22 f.; ha. gaM. zAsrI, " maitrakakAlIna gujarAta, 33 bhAga 1, pR. <6 46-48 50. jue graM. 2, pR. 195. 51. ga. va. AcAya, gujarAtanA aitihAsika lekhA", lekha na 16 12. bhaTArka" skaMdaguptanA senApati hatA evA ullekha bhATacAraNAnA vRttAMtAmAM Ave che evuM vATasane jaNAveluM (IA, Vol. II, P. 313), paraMtu A vRttAMta tA cheka najIkanA samayamAM arvAcIna mAhitI ane maMtavyeA parathI UpajyA heAvAnuM mAlUma paDazuM che (Fleet, Corpus Inscriptionum Indicarum, Vol. III, Introduction, p. 50). 53. mau, mRta, mitra, zreLI vagere sainyaprakAra ane enA samuddAna-kAla kauTilye vigate jaNAvyA che (arthazAstra, 1, 2). vaLI jue IA, Vol. XLVIII, pp. 207 f. 54. Jagan Nath, Early History of the Maitrakas of Valabhi,'' Indian Culture, Vol. V, pp. 413 f. 55. B. G., Vol. I, Pt. 1, pp. 78 f. 56. mai.gu., bhA. 1, pR. 51 57. " bhaTArka `'ane "bhaTTAraka'' taddana judA zabda che. '' bhaTArka` ' e vizeSa nAma che, jyAre bhaTTAraka" sAmAnya nAma che. bhaTAkamAM mukhya zabda bhaTa'' (mRta) che, jyAre '" bhaTTAraka 'mAM bhaTTa' (mataeN) che. "bhaTa"nA atha sevaka ke sainika thAya che, jyAre bhaTTa'nA artha svAmI thAya che. 58, bhaTArka' nAmanA uttarapada tarIke AvatA a" rAkhyuM ane vikramAditya jevAM aneka nAmeAnA uttara pada tarIke AvatA Aditya' zabda eka artha dharAve che. 59. jue graMtha 2, pR. 190.
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3ju] maitraka rAjya [47 60-61. mai.gubhA. 1, pR. 219 62. skaMdaguptanA rAjyanuM chelluM jJAta varSa gu. saM. 148 (I. sa. 467-68) che ne budhaguptanA rAjyanuM paheluM jJAta varSa gu. saM. 157 (I. sa. 476-477) che. e be varSo vaccenA gALAmAM tyAM puragupta, narasiMhagupta ane kumAragupta 2 je - e traNa rAjA rAjya karI gayA. 63. kR. je. vIrajI dharasena 1 lAne rAjyakAla I. sa. 493-499 no AMke che ne chatAM e samaye magadhanI gAdI para prAyaH bhAnugupta hevAnuM mAne che (AHs, p. 26)! budhaguptanA rAjyakAlanuM chelluM nizcita jJAta varSa gu. saM. 175 (I. sa. 494-95) che (Classical Age, p. 32) ne saMdigdha jJAta varSa to gu. saM. 181 (I. sa. 500-501) paNa che (IA, Vol. XIV, p. 68). vIrajI dharasena 1lAnA prakaraNamAM eraNanA yuddhane vRttAMta nirUpe che (AHs, p. 26), paraMtu e yuddha to gu. saM. 191 (I. sa. 510) pahelAM najIkamAM thayuM hAI dharasenanA uttarAdhikArI droNasiMhanA rAjyakAlamAM thayuM gaNAya. vAkATaka harieNe haNone hAMkI kADhavA maitraka rAjA sAthe maitrI sAdhI hovAnuM e jaNAve che (p. 27). A maitrI mATe e je lagnasaMbaMdhane ullekha kare che tene e dharasenanA bIjA uttarAdhikArI dhruvasena sAthe sAMkaLe che! 58. Fleet, Corp. Inscr. Ind., Vol. III, p. 88 65. mai., bhA. 1, pR. 24 66. ejana, pR. 36-38 67. ejana, pR. 55. 68. guala, naM. 16 69. mi.gu., bhA. 1, pR. 22 10. Smith, Early History of India, p. 335 71. mai.gu., bhA. 1, pR. 56-57 72. BG, Vol. I, Pt. 1, p. 88. tyAre koNasiMhanuM dAnazAsana maLyuM nahotuM ne ene rAjyAbhiSeka I. sa. 20 nA arasAmAM thayelo gaNAto. - 73. mai gu., bhA. 1, pR. 57 8. Jayaswal, History of India 150 A. D. to 350 A. D., p. 103; K. J. Virji, AHS, p. 29 64. Jayaswal, ibid., p. 103; A. C. Biswas, "Ajanta Cave Inscription of the Time of Harishena", Indian Culture, Vol. VII, pp. 372 ff. 76. mai.gu., bhA. 1, pR. 58-59 77. ejana, pR. 57 06. D. C. Sircar, "Gunaighar Copper-plate Inscription of Vainya Gupta-Gupta year 118," Select Inscriptions, pp. 331 ff. 79-80. mai.gu., bhA. 1, pR. 58 8182. ejana, pR. 60 83. ejana, pR. 60-61. mughala rAjyamAM bAbara ane humAyune samaya mukhyatve saMrakSaNamAM gayo ne rAjyataMtranI pUrNa vyavasthA akabaranA samayamAM thaI e AnuM eka samAMtara dRSTAMta gaNAya.
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ 48 ] maitraka kAla ane anu-maitraka kAla [ x. 85. gueNle, bhA. 1, naM. 16 87. enA haiddo jaNAvavAmAM AvyA nathI. 84. ejana, pR. 61 86. ejana, na. 67 88. mai.gu., bhA. 1, pR. 62 . 89. mai.gu., bhA. 1, pariziSTa 2, lekha 2 thI 17 ane 82 thI 85. uparAMta eka bhAvanagara jillAmAMthI (hariprasAda zAstrI, 'maitraka rAnna dhruvasenanuM eka aprasiddha dAnazAsana", "svAdhyAya', pu 3, pR. 19 thI) ane eka AMbaLAsa (ji. jUnAgaDha)mAMthI (hariprasAda ga. zAstrI ane puSpakAMta vi. dhALikayA, valabhInA maitraka rAA dhruvasena 1 lAnuM dAnapatra', 'svAdhyAya", pu 7, pR. 235 thI) maLyuM che. 90. maigu., bhA. 1, pR. 62, 68 91. ejana, pR. 63. A birudonA vadhArA ke ghaTADAne kAI kAlakrama nathI. 92. ejana, pR. 63. atha' mATe jae mai.gu., bhA. 2, pR. 503, 512. 93-96. ejana, pR. 63-64 97. IzvaravarmAnA jainapura zilAlekhamAM raivataka giri vize tUTaka ullekha AvelA che (CII, Vol. III, PP 229 ff.). E. je. vIrajI surASTranA rAjAne guhasena tarIke oLakhAve che (ASH, p. 88, n, 6), paraMtu IzAnavamAM (lagabhaga I. sa. 550-567)nA pUrvAdhikArI IzvaravAMnA samakAlIna dhruvasena 1 le| gaNAya. 9. ejana, pR. 65 98. maigu., bhA. 1, pR. 65-66 100. vinayavinaya, pasUtra-suyodhiA, pR. 1pa-16 101. sUtra 147 102. dharmasAgarALa, lpasUtra-LiAvaSTi, pR. 200 103. vinayavinaya, pasUtra-suyodhikA, pR. 201; mutti suMvarasUri, stotra ratnAkara, 11 104. dharmasAgarvani, lpasUtra-LiAvI, pR. 121; vinayavinaya, kalpasUtrasubodhikA, pR. 201 105. binapramabhUtti, paiMsavaiviauSadhi, pR. 118 106. mu.gu., bhA. 1, pR. 67-68 107. navazatAzItivarSe vIrATsenAnA mAnandre / e gAthAmAM kayAMka (dA. ta. dIpikA'mAM) vIrAnsenane badale vIrasena pADaphera thatAM A rAjaputranuM nAma vIrasena hAvAneA bhrama thayelA, paraMtu kharI rIte vIr rAkhtanA saMbaMdha ahIM varSa sAthe che, ane sena teA rAjAnA dhruvasena nAmanA sakSipta rUpa tarIke che. 108. G. J. Shah, Jainism in North India, p. 68; Virji, AHS, pp. 27, 29, 34
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3 ju' ] maitraka rAjaya [49 bhaTTArakana dina 'manavAducarita'' (nAthUrAma premI), varzanala, pariziSTa, pR. 59 -60) mAM tathA hariSaNanA vRcAjorA (bhadrabAhukathAnaka, zlA. 69-81)mAM evI anuzruti ApI che ke bhadrabAhunA samayamAM paDelA lAMbA dukALa vakhate ujjainamAM aphalaka (adha--vastra) saMpradAya zarU thayeA hateA. A saMpradAyanA sAdhue valabhI gayA tyAre tyAMnA rAjAe tenA vicitra vezane upahAsa karatAM enI rANI je ujjainanA rAjAnI kuMvarI hatI teNe alaka sAdhuone pUrNa vastradhArI banAvyA ne e rIte valabhImAM zvetAMbara saMpradAyane Udbhava thayA. bhadrabAhuritamAM rANInuM nAma caMdralekhA ane enA pitAnuM nAma caMdrakIti jaNAvyuM che, jyAre bRhatkathAkAzamAM rANIne svAminI tarIke ane enA patine vapradeva tarIke oLakhAvelAM che, chatAM vIrajInA graMthamAM ujjainanA rAjAne hariSeNa tarIke ane valabhInA rAntane dhruvasena 1 lA tarIke oLakhAvavAmAM AvyA che. 109. nathUrAma premI, vonasAra, pariziSTa 1. 60-61 110. maigu., bhA. 1, pR. 68 112. ejana, pR 68-69 -3-4 111. ejana, pR. 33-35 113. ejana, pR. 36-38
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakaraNa 4 maitraka rAjya (cAlu) (1) abhyudaya mahArAja guhasena mahArAja guhasena e maitraka vaMzanA pratApI rAjA che. e mahAsAmata" jevAM gauNu biruda dhAraNa karatA nathI ne ene kAI paramabhaTTArakane ullekha karavA paDatA nathI. maitraka vaMnA uttarakAlIna rAjA sthaLasa kAcane laI ne keTalAka Arabhika rAjAonI prazasti rada kare che tyAre teo bhaTArkanA vaMzamAM pUrvajonI prazastinA AraMbha gRhasenanI prazastithI kare che. vaLI enI prazastimAM paNa ene mahAna rAjavI' tarIke AlekhavAmAM AvyA che. guhasenanA rAjyakAlanAM sAta varSa (valabhI) saMvata 240 (I. sa. 559)thI 248 (I. sa. 567) che. 1 eNe lagabhaga I. sa. 555 thI 570 sudhI rAjya karyuM" jaNAya che. I. sa. 550 nA arasAmA gupta samrATeAnI sattA asta pAmI lAge che. uttara bhAratamAM have maurie ane uttarakAlIna guptA Adhipatya mATe spardhA karatA hatA. A saMjogeAmAM mahArAja guhasene maitraka rAjyanI svataMtatrA sthApI jaNAya che. AthI guhasena maitraka vaMzamAM mahAna rAjavI tarIke nAmAMkita che. A rAjAnA kula pAMca abhilekha maLyA che. emAM traNa tAmrazAsana che, jyAre eka bhRpAtralekha ane eka zilAlekha che.2 paheluM dAnazAsana viSNusi hai dhAyuM che te bAkInAM be sa MdhivigrahAdhikRta raka MdabhaTe dhaDelAM che. emAM kadabhaTe racelI gruhasenanI prazasti vadhAre sArI che. A prazastiomAM guhasenanAM parAkrama, rUpa, stheya, gAMbhIya ane buddhinI bhAre prazaMsA karavAmAM AvI che. emAM jaNAvyA mujaba eNe khALapaNathI vIratA dAkhavI hatI ne yuddhakaLAmAM sArI nAmanA meLavI hatI, paraMtu eNe zAM parAkrama karelAM enI kAI nakkara vigata 50
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ maitraka zajya [51 4thu...] upalabdha nathI. eNe hRdayanuM raMjana karI "rAjA" zabda sAthaka karelA e ullekha enI lAkapriyatA darzAve che. e zaraNAgatane abhayadAna devAmAM parAyaNa rahetA ne sakala bhuvanane hAlatAcAlatA AnaMda hatA evI enI prazaMsA paNa noMdhapAtra gaNAya. agAunA rAjAee taLa-gujarAtanA brAhmaNAne saurASTranI bhUminAM dAna dIdhelAM, jyAre taLa-gujarAtanI bhUminAMya dAna dIdhAnA ullekha A rAjAnA samayathI zarU thAya che.4 A parathI maitraka rAjAe taLa-gujarAta para paNa sattA dharAvatA heAvAnI pratIti thAya che. "" guhasenanAM traNeya dAnazAsana bauddha vihArAne ApelAM bhUmidAnane lagatAM che. emanAM pahelAM e dAnazAsAmAM ene " parama mAhezvara ane trIjA dAnazAsanamAM ,, parama upAsaka kahyo che, e parathI e (valabhI) saMvata 246 (I. sa. 164) ane 248 (I. sa. 167)nI vacce mahezvarane badale muddatA upAsaka banyA hovAnuM anumAna karavAnuM mana thAya; paraMtu enA uttarAdhikArIenAM dAnazAsanemAM vaLI ene hamezAM " parama mAhezvara '' kahyo che, A parathI bauddha dharma vizeneA ene anurAga uttarAvasthAmAM abhivRddhi pAmyA haze, paraMtu ethI eNe kulapara parAgata mAhezvara dharmAM tajI dIdheA nahi heAya evuM phalita thAya che. maitraka vaMzanA dhaNA mAhezvara rAjAe bauddha vihArAneya bhUmidAna vagere dvArA preAtsAhana ApatA hatA. I. sa. 567 mAM Abhya tarikA vihArane bhUmidAna detI vakhate guhasene peAtAne 'parama upAsaka' tarIke oLakhAvavAmAMya gaurava lIdheluM. sahArAja dharasena 2 jo guhasena pachI ene putra dharasena 2 jo gAdIe AbyA. A rAjAnAM 16 dAnazAsana maLyAM che. vaLI enA nAme lakhAyelAM khe banAvaTI dAnazAsana pazu che. nAta bhUmidAneAnI saMkhyAmAM dhruvasena 1 lA pachI bIjuM sthAna dharasena 2 jAnuM che. enAM dAnazAsana (valabhI) saMvata 2para (I. sa. 571) thI 270 (I. sa. pa89) nAM che.pa eNe lagabhaga I. sa. 170 thI 55 sudhI rAjya yu jaNAya che. A rAjAnAM badhAM zAsanAmAM "mahArAja'nuM biruda teA che ja, paraMtu keTalAMka zAsanAmAM e uparAMta "sAmata" ke "mahAsAmata" biruda umereluM che. A parathI dharasenanA rAjakIya darajjAnI caDatIpaDatI tAravavAmAM AvI che,7 paraMtu enAM birudAne vigate tapAsatAM mAlUma paDe che ke gauNu birudAnA umeza
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ maitraka kAla ane anu -maitraka kAla 52] [x. tathA lepa game tema karavAmAM AvelA che te emAM kAI vAstavika caDatIpaDatInI bhUmikA rahelI nathI. dharasenanA keAI dAnazAsanamAM paramabhaTTArakane nirdeza thayA nathI temaja enI sahImAM kayAMya kAI gauNu biruda prayAjAyuM nathI. dAnazAsananA lekhake prAcIna paraMparAnI asarathI kAI koI dAnazAsanamAM sAmata" ane kAI kAImAM "mahAsAmata" biruda kAve tema umerI dIdhuM lAge che. vastutaH dharasenane teA gArulaka siMhAditya ane maitraka zIlAditya jevA sAmata hatA,9 AthI dharasena pAte guhasena jevA svataMtra rAjA hatA. S. dharasenanI prazastimAM enI dhanurvidyAmAM rahelI kuzaLatAnI temaja enA yazasvI parAkramanI prazaMsA karavAmAM AvI che.1 enAM keTalAMka dAnazAsanamAM AvatA vijayachAvaNInA ullekha parathI enA vijayI parAkramanA ullekha vAstavika hAvAnI pratIti thAya che. A samaye uttara bhAratanI rAjakIya paristhitimAM avanavuM parivana thatuM hatuM. maukhira rAjA avaMtivarmA, anukAlIna gupta vaMzanA rAjA mahAsenagupta ane thANezvaranA rAjA prabhAkaravana Adhipatya mATe spardhA karI rahyA hatA.11 emAM prabhAkaravane dakSiNamAM gurjara, mAlava ane lATa para peAtAnuM Adhipatya prasAyu hatu. A pradeza saurASTranI najIka AvelA hAI dharasenane peAtAnI svataMtratA TakAvavA puruSArtha karavA paDyo haze. athavA kadAca mAlavanA mahattvAkAMkSI mahAsenagupta sAme ene saMgrAmamAM Utaravu paDayuM hoya. chatAM vadhu sabhavita e che ke dharasenanuM parAkrama dakSiNa gujarAtamAM rAjasattA prasAravA mATe thayuM hoya. dAnazAsaneAnA dUtaka tarIke ulikhita sAmata zIlAditya prAya: maitraka kulanA hatA ne dhaNuM karIne dakSiNanA sahya pradeza para zAsana karatA hatA.12 tA e dharasenanA meTo putra zIlAditya hovA saMbhave.13 A anusAra dharasena 2 jAnA samayamAM maitrakAnI sattA dakSiNa gujarAta para prasarI gaNAya. banAvaTI dAnazAsaneAmAM jaNAvela deyabhUminAM sthAna paNa A tarkanuM samana kare che.14 dharasena mAtra yuddhuvIra naheAtA, dAnavIra paNa hatA. enI prazastimAM e agAunA rAjAoe ApelAM dharmAMdAneAnuM anupAlana karatA hatA ne enI saMpatti para seMkaDA hajArA yAcakonuM gujarAna cAlatuM hatu evA ullekha Ave che.15 A rAjAnAM dAnazAsaneAnI saMkhyA enI dAnavIratAnI pratIti karAve che. enAM 11 bhUmidAna brAhmaNAne ane traNa bhUmidAna bauddha vihArAne ApelAM che. A rAjAne nAme AgaLa jatAM khe banAvaTI dAnazAsana upajAvelAM che,11 e
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ kayuM] traka rAjya [53 paNa prAyaH enI dAnazIlatAne laIne haze. dharasenanAM dAnazAsana saMdhivigrahAdhita skaMdabhaTe lakhelAM che. e divirapati paNa hato. prazastikAre dharasenane AbhigAmika guNothI Azrita,zrI ane sarasvatIne ekAdhivAsa darzAvanAra ane prajAne paDatA upadravanuM nivAraNa karanAra tarIke navA che. 17 emAM kudaratI upadrava karatAM rAjakIya upadrava adhika abhipreta haze. dharasena parama mAhezvara' hato. zIlAditya 1 lo-dharmAditya mahArAja dharasena 2 jA pachI eno putra zIlAditya valabhInI gAdIe AvyuM. enAM 13 dAnazAsana maLyAM che, je (valabhI) saMvata 286 (I. sa. 605) thI 292 (I. sa. 611) nI mitinAM che.18 A rAjAno rAjyakAla lagabhaga I. sa. 595 thI 612 sudhIno gaNAya. 19 enAM dAnazAsana saMdhivigrahAdhikRta divirapati vatradie lakhelAM che. dharasena 2 jAnAM dAnazAsanano dUtaka sAmaMta zIlAditya e A zIlAditya hoya to eNe valabhInA rAjA thatAM pahelAM sahya pradeza para zAsana karatA sAmaMta tarIke sattA dharAvI gaNAya, to dakSiNanA e pradeza jItavAmAM rAjaputra zIlAditye agrima ke sakriya bhAga lIdhe hovo saMbhave. zIlAdityane prazastikAra jaNAve che tema e bhAre mane ratha sevato hato ne eNe e mane rathane pitAnA yazasvI parAkrama vaDe siddha karyo hato.20 e I. sa. 609 ane 611 mAM daMDayAtrAmAM rokAyela hato.21 yuana svAMge mALavAnI mulAkAta lIdhI tyAre tyAMnA sATheka varSa upara thaI gayelA zIlAditya rAjAnI prazasti jANI hatI. kharI rIte A rAjA yuana svAMganI mulAkAta (lagabhaga I. sa. 640) pahelAM lagabhaga trIsathI pisatALIsa varSa pahelAM thayo hato ne eNe, e cInI pravAsI jaNAve che tema, pacAseka varSa nahi, paNa vIseka varSa rAjya karyuM hatuM. rAjyakAlane lagato A vigatoSa bAjue rAkhIe to eNe nirUpeluM zIlAdityanuM carita valabhInA A rAjA zIlAditya 1 lAne barAbara lAgu paDe che.22 A anusAra yuana svAMganI neMdha parathI evuM phalita thAya che ke valabhInA rAjA zilAditya 1 lAnI sattA cheka mALavA sudhI pravartatI hatI. mALavAnA dazapurathI valabhI AvelA be brAhmaNone zIlAditya grAmadAna kare che e parathI enA samayamAM valabhI ane mALavA vacce gADha saMparka hovAnuM sUcita thAya che.23 I. sa. 616 mAM zIlAdityano uttarAdhikArI kharagraha ujajanamAM
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ 54] maitraka kAla ane Ajutraka kAla [4. vijaya chAvaNI nAkhe che e parathI paNa mAlavA deza para maitraka sattA prasarI hovAnuM mAluma paDe che. AgaLa jatAM I. sa. 639-40mAM yuvasena 2 jAe mALavAnAM be gAmonAM dAna dIdhAM e parathI bhALavA paranI maitraka sattAnI pUrepUrI pratIti thAya che. 25 have prazna e upasthita thAya che ke mALavA para maitraka rAjyanI sattA koNe ane kayAre prasArI haze. mALavAnA gupta vaMzamAM mahAsenagupta samartha rAjA hato, paraMtu thANezvaranA pratApazIla prabhAkaravardhane mAlavasattAne parAbhava karyo hato ne mAlavanA rAjaputra kumAragupta ane mAdhavaguptane prabhAkaravardhananA putra rAjyavardhana ane harSavardhananA sAthI tarIke thANezvaramAM rAkhavAmAM AvyA hatA. prabhAkaravardhane pitAnI putrI rAjyazrIne kanejinA mokhari nareza avaMtivarmAnA putra grahavarmA sAthe paraNAvI hatI. prabhAkaravardhananuM mRtyu thatAM veMta mAlavarAje kanejanA rAjA grahavarmAne saMhAra karyo ne rAjyazrIne kArAgRhamAM pUrI, AthI rAjavardhane kanoja tarapha kUca karI mAlavasenA jItI lIdhI, paraMtu gauDAdhipa zazAMke enuM dagAthI khUna karAvyuM. grahavane mAranAra mAlavarAja te mAlavanA gupta vaMzane rAjA devagupta hovAnuM mAlUma paDe che. devaguptane rAjyavardhane parAbhava karyA pachI ene nAmanideza Avato nathI, jyAre mahAsenaguptanA uttarAdhikArI tarIke mAdhavagupta magadhamAM sattArUDha thAya che. e parathI harSanA samayamAM mALavAmAM e guptavaMzanI sattA lupta thaI gaI hovAnuM phalita thAya che.ra6 harSa uttara bhAratanI rAjasattAo sAme rokAyelo hato (I. sa. 606 thI 612) te daramyAna zIlAditye mALavA para potAnI sattA prasArI lAge che. I. sa. 610 mAM kaTamyuri nareza buddharAje AnaMdapura (vaDanagara) sudhI kUca karI e parathI mAlUma paDe che ke tyAre maitrake ane kaTacurio vacce athaDAmaNa thaI haze. 27 AmAM mAlava dezanI bAbatamAM maitrake phAvyA lAge che. "AryamaMjuzrImUlakalpa"mAM jaNAvyA mujaba zilAdityanI sattA pazcimamAM pazcima samudranA kAMThA sudhI ane pUrvamAM ujajayinI sudhI prasarI hatI.28 zIlAditya 1 lAnA samayathI maitraka rAjyanAM dAnazAsanamAM keTaloka vigatasaMkSepa ane nizcita krama jovA maLe che. 29 lekhapaddhatinI daSTie dAnazAsananA svarUpamAM keTalAka sudhAro thayo, paraMtu rAjanA nAma AgaLa mukAtA rAjabirudane samULe lepa thayo e muddo vilakSaNa gaNAya. A prathA enA
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ maitraka rAjya [55 traNa uttarAdhikArIonA samaya sudhI cAlu rahe che, jyAre e pachInA rAjAo mahArAjAdhirAja" jevAM vadhAre moTAM rAjabirada dharAve che. e samaye sAmAnya rAjAo "mahArAja' kahevAtA ne mahAna rAjAo "mahArAjAdhirAja' kahevAtA, to zIlAdityane eka bAju enA pUrvAdhikArIonI jema "mahArAja" kahevarAvavAmAM nAnama lAgatI haze ne bIjI bAju e samayanI rAjakIya paristhitimAM mahArAjAdhirAja" jevuM bhAre biruda dhAraNa karavAno samaya pAko nahi lAgyo hoya ! zIlAditya parAkramI ane vijayI tarIke pratApI nIvaDyo hato, paraMtu e AMtarika guNonI saMpattimAM ethIya vadhu nAmanA dharAvato hato. prazastimAM enA adbhuta guNasamudAyanI bhAre prazaMsA karavAmAM AvI che. e parA tathA aparA vidyAnuM adhyayana karato ane hRdayanuM atigAMbhIrya dharAvato, chatAM nAnAM subhASitothIya saMtoSa pAmato ne uttama sucarita dvArA parama kalyANusvabhAva dharAvato. eNe jANe (kaliyugamAM) rUMdhAI gayelA kRtayuga(satyayuga)nA rAjAonA mArgane sApha karI moTI nAmanA meLavI hatI ne pitAnAM dhana, sukha ane saMpattinA bhogane dharmAcaraNa vaDe ujajavaLa karIne "dharmAditya" evuM dvitIya nAma prApta karyuM hatuM.32 A parathI enI utkaTa dharmabhAvanA sUcita thAya che. eNe brAhmaNe tathA bauddha vihAra uparAMta devAlayone paNa bhUmidAna dIdhAM che. emAMnuM eka devAlaya mahAdevanuM hatuM ne bIju AdityadevanuM 33 cInI mahAzramaNa yuana svAMga paNa enI bhAre prazaMsA kare che: "enuM jJAna vizALa hatuM ne enI vidyA vipula hatI. sAhityamAM enuM cAturya agAdha hatuM. e cAre prakAranAM bhUtone 4 cAhato ane rakSata ne trirapa tarapha UMDe Adara dharAvato. janmathI mAMDIne cheka chevaTa sudhI enuM mukha kadI kepathI lAlaceLa thayuM nahotuM tema enA hAthe kadI jIvane IjA thaI nahotI. enA hAthIDAone paNa gALeluM pANI pAvAmAM AvatuM, jethI enI aMdara rahelA jIvajaMtuone IjA na thAya. enAmAM AvI maitrI ane karuNuM hatI. enA pacAseka varSanA zAsanakALa daramyAna rAnI pazuo manuSyo sAthe bhaLI gayAM hatAM ne manuSyo teone IjA karatA nahi ke haNatA nahi. pitAnA mahelanI bAjumAM eNe vihAra baMdhAvyuM tene alaMkRta karavAmAM eNe kalAkAronuM badhuM kauzala ThalavAvyuM ke dareka prakAranuM alaMkaraNa praryuM. emAM eNe sAta buddhonI pratimAo padharAvI. dara varSe e "mekSa pariSada" nAme pariSada bharato ne cAre dizAonA bhikSuone teDAvato. teone e cAra dravya Apato. vaLI e
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16] trika kAla ane anu-maitraka kAla [pra. darekane dharmopasanAmAM vaparAtAM traNa cIvara Apato ne addabhuta prakAranAM sAta ratnamANeka paNa arpaNa karato. A puNyaprada prathA avirata rIte adyaparyata cAlu rahI che. A parathI zIlAdityanI dharmazIlatAno vadhu khyAla Ave che. "AryamaMjuzrImUlakalpa" paNa ene "dharmarAja' tarIke biradAve che ne "e dharmavatsala rAjA prANIonA zreya arthe bhavya vihAro baMdhAvI emAM manohara buddhapratimAnI vividha prakAranI pUjA karAvaze" ema neMdhe che.38 enAM dAnazAsana paNa bauddha vihArone apAyelAM aneka bhUmidAna noMdhe che. 39 emAM vaMzakaTamAM e rAjAe baMdhAvelA vihArane ulekha Ave che40 e A saMdarbhamAM khAsa lakSamAM levA jevo gaNAya. e samayanI viSama rAjakIya paristhitimAM paNa zIlAditya jevo pratApI rAjA ATale dharmazIla banI "dharmAditya" tarIke nAmAMkita bane e kharekhara asAmAnya gaNAya. kharacaha 1 le zIlAditya dharmAdityane derabhaTa nAme putra hato, chatAM eno uttarAdhikAra enA anuja kharagrahane prApta thayo. kharagrahanI prazastimAM eNe vaDIla baMdhunI AjJAne laIne ja rAjalakSmI dhAraNa karyAnuM jaNAvyuM che, eTaluM ja nahi, zIlAdityanAM uttarakAlIna dAnazAsananA dUtaka tarIke paNa kharagraha ja adhikAra dharAvato e parathI ene rAjapadane uttarAdhikAra zIlAdityanI pasaMdagIthI maLyo hovAnuM mAluma paDe che. derabhaTe sa0-viMdhya pradezanuM rAjya saMbhALyuM,43 jyAre valabhInI gAdIne vAraso kharagrahane maLyo. kharagrahanAM be ja dAnazAsana maLyAM che. e valabhI) saMvata 297(I. sa. 616)nAM che. kharagraha lagabhaga I. sa. 615 thI 620 sudhI pAMceka varSa rAjya karyuM lAge che. 44 dAnazAsanamAM kharagrahanA parAkramanI bhAre prazaMsA karavAmAM AvI che.45 prakhyAta pauruSa ane astrakauzalanI viziSTatAne laIne e vIra puruSomAM agrima sthAna dharAvato hato. I. sa. 616 mAM eNe ujajayinImAM vijayachAvaNI nAkhI hatI. enI A vijyakUcane harSa-pulakezI saMdharSa sAthe saMbaMdha ho saMbhave che.46 maitrake pahelAM dakhaNanA cAlukya nareza pulakezIne pakSa lIdho hoya, paNa pAchaLathI ene harSanuM Adhipatya svIkAravAnI pharaja paDI hoya evuM jaNAya che.47
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ zuM] gautraka rAjya [pa7 kharagraha "parama mAhezvara" hato. prazastimAM enI guNasaMpattinI, prabhAvitAnI ane vizuddha ane vRttinI bhAre prazaMsA karavAmAM AvI che.48 emAM kharagrahe paNa kaliyuganI asara lupta karI hovAnuM jaNAvyuM che. A parathI zIlAdityanI jema A rAjA paNa dharmika ane guNasaMpanna hovAnI chApa paDe che. dharasena che je kharagraha 1 lA pachI ene moTo putra dharasena gAdIe Avyo. enAM be dAnazAsanakaTa maLyAM che, I. sa. 623 ane 624 nAM. eNe lagabhaga I. sa. 6 17 thI 625 sudhI rAjya karyuM.50 enAM dAnazAsanane dUtaka "rAjaputra sAmaMta zIlAditya" te derabhaTano putra zIlAditya hovo joIe." I. sa. 623-24 daramyAna dharasena lAMbI daMDayAtrAmAM rokAyelA hatA, para paraMtu e daMDyAtrAnuM nimitta nakkI karavuM muzkela che. dharasenanI prazastimAM enA aneka vijayone temaja enA astrakauzalano ullekha kare che.53 vaLI emAM enA vidyAdhigamanI, aneka zAstra kalA ane lokacaritanA UMDA abhyAsanI, sattvasaMpatti tathA tyAga-audAryanI temaja bhadra prakRti ane vinayazIlatAnI paNa prazaMsA karavAmAM AvI che,pa4 chatAM "AryamaMjuzrImUlaka95mAM jaNAvela capala e A dharasena hoya to e strIlaMpaTa hato ne ene laIne zastrajIvI sainika vaDe ene vadha thayela.55 dharasena 3 jAna uttarAdhikAra enA anuja dhruvasena 2 jAne prApta thayo. dhruvasena 2 bAlAditya dhruvasena 2 jAnA samayathI maitraka rAjAonI kIrti samasta bhAratavarSamAM prasarI. zIlAditya 1 lAe "dharmAditya" dhAraNa karyuM hatuM tema dhruvasena 2 jAe "bAlAditya" evuM bIjuM nAma dhAraNa karyuM. prazastimAM eNe udayasamaye janAnurAga prApta karI e apara nAma samarthita karyAnuM jaNAvyuM che.' enAM dAnazAsana (valabhI) saMvata 31 (I. sa. 629)thI 323 (I. sa. 642) maLyAM che.pa7 eNe lagabhaga I. sa. 625 thI 643 sudhI rAjya karyuM. I. sa. 638 sudhInAM dAnazAsanamAM dUtaka tarIke sAmaMta zIlAdityanuM nAma Ave che. I. sa. 638-40 nAM dAnazAsanamAM rAjaputra kharagrahanuM ane I. sa. 642 nA dAnazAsanamAM rAjaputra dharasenanuM. A traNe ya enA pitarAInA putra che, jemAMne
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ 58] caitraka kAla ane anu-maitraka kAla [. yeSTha have rAjaputra gaNAto nahoto. dAnazAsananA lakhanAra tarIke divirapati vatrabhadi pachI enA putra divirapati kaMdabhaTa 2 jAne ullekha Ave che. zarUAtamAM uttarApathanA cakravatI harSe A valabhIpatine parAbhava karyo ne tyAre nAMdIpuranA gurjaranRpatirAjavaMzI da6 prazAMtarAge enuM paritrANa kareluM.58 AgaLa jatAM harSe valabhIpati sAthe sumeLa karI ene potAne jamAI banAvyo.59 A baMne banAva dhruvasenanA rAjyakAlanA AraMbhamAM banyA hevA joIe, kemake I. sa. 642 mAM pukhta vaya prApta karato rAjaputra dharasena harSane dauhitra hovAnuM mAlUma paDe che. * cakravatI harSe I. sa. 644 mAM gaMgA-yamunAnA saMgama para chaThThI paMcavArSika pariSada bolAvI tyAre enA jamAI tarIke tyAM valabhIpati dhruvasenane agrima sthAna ApavAmAM AvyuM hatuM. tyAM dhruvasenane taMbu saMgamanI pazcime hato ne pariSada mATenI rAjasavArImAM enA sainika hAthI para savAra thayA hatA. A rAjAe karelAM bhUmidAnone lagatAM ATha tAmrazAsana maLyAM che. emAM " pAMca dAna brAhmaNone ApavAmAM AvyAM che, je surASTra, kheTaka ane mAlavakamAM rahetA hatA; be dAna valabhInA bauddha vihArone arpaNa karelAM che; ne eka dAna surASTramAM AvelA eka devI maMdirane ApeluM che. A chelluM dAna mULa droNasiMhe ApeluM, te vacagALAmAM lupta thaI jatAM dhruvasene ene tAjuM kareluM. 11 prazastikAre A rAjAnA saccarita, puruSArtha, prajAnurAga, parAkrama, mRdu hRdaya, agarvitA, prazAMta svabhAva ityAdi aneka guNonI bhAre prazaMsA karI che. vaLI prazastimAM e rAjataMtra ane zAlAturIya (pANinIya) taMtra e baMnemAM niSNAta hevanuM jaNAvyuM che. A ullekha parathI eNe vyAkaraNanA pANinitaMtrane sAre abhyAsa karyo hovAnuM sUcita thAya che. dhruvasena "parama mAhezvara" ho ne agAunA maitraka rAjAonI jema bauddha dharmane paNa protsAhana Apato. cInI mahAzramaNa yuana svAMge I. sa. 649 nA arasAmAM valabhInI mulAkAta lIdhI tyAre eNe enI noMdhamAM A rAjA vize dhruva (? dhruvabhaTa) tarIke nirdeza karyo che. emAM e noMdhe che ke "e rAjA tAjetaramAM ja triratnanI upAsanA tarapha anuro thayo che,"64 paraMtu eNe I. sa. 629 ane 638 mAM bauddha vihArone bhUmidAna karelAM che. yuena svAMga A rAjAnA bauddhadharmAnurAga vize neMdhe che: "dara varSe e moTI pariSada bolAve che ne sAta divasa sudhI ati kiMmatI ratna ane uttama bhojana Ape che, ne
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ kazuM] maitraka zakya [59 bhikSuone traNa cIvara ane auSadha, ke enI kiMmatanI bIjI vastuo, ane sAta prakAranAM kiMmatI virala ratanenA banelA mUlyavAna padArthonuM dAna kare che. A sarva dAnamAM ApIne e badhuM bamaNI kiMmate pAchuM rAkhI le che.. e sadAcArane saMmAne che ne sajajanone Adara Ape che. e bahuzruta janene mAna Ape che. dUra dezamAMthI AvatA mahAna bhikSuone e khAsa AdarabhAvathI saMmAne che." yuana svAMga A rAja vize vaLI ema paNa seMdhe che ke e mAchalI ane utAvaLI vRttino che ne enuM jJAna ane enI rAjanIti chIcharAM che. 47 game tema, dhuvasena bAlAditye uttarApathanA cakravatI harSa sAthenA saMgharSamAM chevaTe salAmata rahI saurASTra, taLa-gujarAta ane mALavA paranI maitraka sattA TakAvI rAkhI hatI, eTaluM ja nahi, harSanA jamAI tarIke uttara bhAratanA sarva rAjAomAM garavuM sthAna prApta karyuM hatuM. harSa jevA cakravartIe pitAnA jamAI tarIke valabhIpati dhruvasenanI pasaMdagI karI e hakIkata gujarAtanA itihAsamAM khAsa noMdhapAtra gaNAya, khAsa karIne harSa aputra hato e saMgamAM. dharasena 4 the-cakravatI dhruvasena bAlAdityane putra ane uttarAdhikArI dharasena ja che e maitrakavaMzano sahuthI mahAna rAjA che. valabhInA zarUAtanA rAjAo mAtra "mahArAja* hatA ne zIlAditya 1 lAthI dhruvasena 2 jA sudhInA rAjAo kaMI rAjabirudaprajatA nahi, jyAre dharasena 4thAe "paramabhaTTAraka-mahArAjAdhirAja-paramezvaranAM mahA biruda dhAraNa karavAnI pahela karI hatI. A Adhipatyadarzaka birado AgaLa jatAM enA uttarAdhikArIoe paNa cAlu rAkhyAM hatAM, paraMtu "cakravata"nuM birudato mAtra dharasena 4 thAe ja dhAraNa karyuM hatuM. maitraka rAjyane vistAra paNa enA samayamAM sahuthI vadhu thayo hato. A rAjAnAM cAra dAnazAsana maLyAM che, I. sa. 644 thI 648 nAM.18 eNe lagabhaga Isa. 643 thI 650 sudhI arthAt mAtra sAteka varSa rAjya karyuM hatuM.9 (valabhI) saMvata 326(I. sa. 644-45) nAM dAnazAsanamAM e pitAnA pitA dhruvasena uparAMta potAnA ajaka/mAtAmaha)no sAdara nirdeza kare che, jyAre (valabhI) saMvata 33 (I. sa. 648)nAM dAnazAsanamAM e ajajakane nirdeza karato nathI. A parathI A nirdeza spaSTataH cakravartI harSane lAgu paDe che, je I. sa. 646-47 mAM mRtyu pAmyo hato. mAtAmaha harSanI hayAtI daramyAna paNa
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ rakSetraDha kAla ane anu-maitraka kAla *. ] [pra. dharasene 'paramabhaTTAraka-mahArAjAdhirAja-paramezvara-cakravatI'' biruda dhAraNa karyAM hatAM, AthI emAM cakravatI hanI amIdraSTi hAvI joIe.70 e prAyaH aputra hanA dauhitra tarIke enA uttarAdhikArI gaNAtA haze, paraMtu hatuM mRtyu thatAM ene enA sAmrAjyanA uttarAdhikAra prApta thayA nahi e hakIkata che, chatAM dharasene e pachI gheADA vakhatamAM (I. sa. 648 mAM) bharukaccha(bharUca)mAM vijayachAvaNI nAkhI e parathI eNe dakSiNa gujarAtamAM maitraka rAjyanI sattA vistArI lAge che. AgaLa jatAM A vaMzanA rAjA zIlAditya 3 je bharukaccha viSaya(bharUca jillA)mAMthI bhUmidAna de che e hakIkata parathI A anumAnane samarthana maLe che. A parathI dhasene dhAraNa kareluM "cakravatI" biruda pazcima bhArata pUratuM sAOka thayuM gaNAya, kemake valabhInA maitrakeAnI sattA have saurASTra, uttara gujarAta, madhya gujarAta, pazcima mALavA, ane saO pradeza uparAMta bharUca jillA para paNa pravartI. dharasene rAjaputra-avasthAmAM dUtaka tarIkenI pharaja bajAvI hatI. enI prazastimAM jaNAvyA mujaba e nAnapaNathI vimala zruti dhAraNa karatA te dAna devAmAM parAyaNa rahetA.71 vaLI eNe prajA pAsethI haLavA kara levAnI UlaTa nIti apanAvI hatI.7ra e dhanurvidyAmAM nipuNa hatA.3 dharasena cakravatI tarIke nAmAMkita thayA,paraMtu ene putra nahotA. ene bhUpA nAme kuvarI hatI, jeNe e dAnazAsaneAnA dUta tarIke pharaja bajAvelI,74 paraMtu enA uttarAdhikAra tA pitarAI dhruvasenane prApta thayA. zIlAditya 1 lAnA rAjavAse| enA anuja khagraha 1 lAnA vaMzamAM gayA hatA, te have zIlAdityanA putra derabhaTanA vaMzamAM gayA. derabhaTanA putrAmAM dhruvasena sahuthI nAneA hateA, chatAM dharasenanA uttarAdhikArI tarIke enI pasaMdagI karevAmAM AvI hatI.75 derabhaTa ane enA pachI eneA jyeSTha putra zIlAditya 2 jo viSya-sahya pradezanI zAkhA saMbhALatA hatA, jyAre deralaTanA nAnA putra dhruvasenane valabhInA mukhya vaMzanA uttarAdhikAra prApta thayA hatA.76 (2) paDatI ane aMta dhruvasena 3 jo zIlAditya 1 lAnA putra derabhaTane kaniSTha putra dhruvasena dharasena cakravartIne uttarAdhikArI thayA, paraMtu eNe dharasenanI jema kAI mahAbiruda dhAraNa karyAM nahi
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ maitraka rAjya [Fe xy] te pitAmaha zIlAditya ane enA najIkanA uttarAdhikArIonI jema peAtAnA nAma sAthe mahArAja ' jevAM sAmAnya biruda prayeAjavAnuM paNa TALyu. maitraka vaMzamAM A sthiti pacIseka vaSa~ sudhI cAlu rahI. e parathI maitrakAnI rAjakIya adhisattAmAM vaLI kaMIka eTa AvI hAvAnuM sUcita thAya che. A daramyAna maitraka rAjyanA vistAramAM kaMI ghaTADA thayA jaNAtA nathI, ethI A hAsa pazcima bhAratanA samagra saMdarbhamAM maitrakAnA rAjakIya darajjAmAM thayA gaNAya. tr dhruvasena 3 jAnAM traNa dAnazAsana maLyAM che. eneA rAjyakAla pAMceka va (lagabhaga I. sa. 650 thI 655) jeTalA TUMkA hovAnuM mAlUma paDe che.77 enAM dAnazAsana virapati skaMdabhaTa 2 jAnA putra divipati anahile lakhelAM che. cyA rAjAe eka dAna kheTaka(kheDA)nA brAhmaNane ane eka khIjuM valabhInA bauddha vihArane ApeluM che.78 I. sa. 657 mAM dhruvasene sirisimmiNikA (sarasavaNI, tA. pAdarA, ji. vAdarA)mAM vijayachAvaNI nAkhI hatI, e parathI enI daMDayAtrA dakSiN gujarAta sAthe sabaMdha dharAvatI lAge che. dAnazAsaneAmAM ApelI enI prazastimAM te enA Adhipatyane spaSTa nirdeza karelA che.79 vaLI enAM ala ane parAkramanI paNa prazaMsA karI che. e khaDga temaja dhanuSamANunA upayAgamAM pravINa hatA ne zatrunA rAjyamAM peAtAnI ANa pravartAvI tyAMthI kara leteA hateA.81 enI vidyA, saMpatti tathA dAnazIlatAnIya bhAre praza MsA karavAmAM AvI che. prazasti parathI te| A rAjA vizALa sAmrAjya para Adhipatya dharAvatA mAlUma paDe che.82 kharagraha 2jo--dharmAditya dhruvasena 3 jAneA uttarAdhikAra enA agraja kharagrahane maLyo. nAnA bhAInA rAjavArasA mATA bhAI ne maLe e krama asAmAnya gaNAya, paraMtu uttarAdhikArInI pasadagI maitraka vaMzamAM vivekabuddhi pramANe karAtI te e anusAra dharasena cakravatIe peAtAnA uttarAdhikArI tarIke kaniSTha pitarAI dhruvasenanI pasaMdagI karI hatI. dhruvasena aputra mRtyu pAmyA haze te enA jayeSTha bhrAtA zIlAditya 2 jo e samaye hayAta haze teA e viSya-sahya zAkhA sauMbhALatA haze, AthI agAu rAjavArasAthI va`cita rahelA vaceTa kharagrahane Akhare valabhInI rAjagAdIne yoga prApta thayA.83
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12] maitraka kAla ane anu-autraka kAla kharagraha 2 jAnuM eka ja dAnazAsana maLyuM che. e zAsana vijayachAvaNImAMthI pharamAvavAmAM AvyuM che, AthI enA pUrvAdhikArInI jema e paNa daMDayAtrAmAM rokAyo lAge che (I. sa. 656) ne enI daMDayAtrA paNa dakSiNa gujarAta tarapha thaI hovAnuM sucita thAya che. A dAnazAsanamAM eNe kheTakanA brAhmaNane zivabhAgapura (zivarAjapura) viSaya( jillA)mAMthI gAma ApeluM che.* kharagrahanI prazastimAM zatravargane darpa dalita karyAne tathA zatruvaMzane bALI dIdhAne nirdeza Ave che e prAyaH enAM A parAkramone uddezIne haze. 5 prazastikAre A rAjAne apUrva puruSottama tarIke nirUpa che temaja enI rAjasaMpattinI tathA sAmaMto paranA AdhipatyanI prazaMsA karI che.8 prazastimAM sUcita thate vadhu vAstavika ullekha enI dAnazIlatA aMgene che : agAunA rAjAoe lebhathI jhUMTavI lIdhelAM devadeya ane brahmadeyane e usaMkalita karI anumodana Apato ne udra gAdi mahAdAna tathA dharmapAlana 'dAra eNe dhavaja vaDe pitAnA vaMzane prakAzita karyo hato.87 AvI dharmaparAyaNatAne laIne zIlAditya 1 lAnI jema kharacaha rAjAe paNa "dharmAditya evuM apara nAma dhAraNa karyuM hatuM. dhruvasena 3 jAnI jema kharagraha 2 jAe paNa mAtra pAMceka varSa (lagabhaga I. sa. 655 thI 660) rAjaya karyuM jaNAya che. mahArAjAdhirAja zIlAditya 3 je kharagraha 2 jA pachI valabhIne rAjatrArase enA agraja zIlAditya 2 jAnA putra zIlAditya 3 jAne maLyA hatA. zIlAditya 2 je enA pitA derabhaTanI jema viMdhya-sahya pradezanuM rAjya saMbhALato. e rAjya vize pachI kaMI mAhitI maLatI nathI, ethI enA putra zIlAditya 3 jAne valabhInI gAdI maLatAM e zAkhA valabhInI mukhya zAkhAmAM vilIna thaI saMbhave che.88 zIlAditya ra jAnA putranuM nAma "zIlAditya che, eTaluM ja nahi, zIlAditya 3 jAne dareka uttarAdhikArI paNa e ja nAma dharAve che. e parathI tyArathI maitraka vaMzano dareka rAjaputra rAjA thatAM "zIlAdiya" nAma dhAraNa karato hovAnuM mAlUma paDe che.89 A prathA A nAmanI lokapriyatA darzAve che. zIlAditya 3 jAnAM 11 dAnazAsana upalabdha che. enI miti (valabhI). saMvata 343 (I. sa. 662) thI 357 (I. sa. 676) nI che. eNe lagabhaga
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ maitraka rAjya I. sa. 660 thI 685 sudhI rAjya karyuM jaNAya che. enAM ATha bhUmidAna valabhI kheTaka siMhapura ityAdi sthaLonA brAhmaNane ane bAkInAM traNa valabhImAM AvelA bauddha vihArone ApavAmAM AvyAM che. dAnazAsanamAM jaNAvela rAjaputra dhruvasena e A rAjAno uttarAdhikArI hovAnuM jaNAya che.92 I. sa. 66 6 thI ka76 sudhInAM badhAM dAnazAsana keI ne koI vijayachAvaNImAMthI pharamAvelAM che, e parathI A rAjA ghaNAM varSo sudhI daMDayAtrAmAM rokAyela hovAnuM mAluma paDe che. emAMnA chellA dAnazAsanamAM jaNAvelI deyabhUmi bharakaccha viSayamAM AvelI hatI e parathI tyAre bharUca jillAne pradeza valabhInA maitraka vaMzanI sattA nIce hovAnI pratIti thAya che. saMvata 343 thI saMvata 357 nA poSa sudhInAM dAnazAsanamAM enA nAma sAthe koI rAjabiruda ApavAmAM AvyAM nathI, jayAre saMvata 357 nA mAgha mAsanA dAnazAsanamAM enA nAmanI pahelAM paramabhaTTAraka-mahArAjAdhirAja-paramezvara' e traNa mahAbiruda prayojAya che ne e mahAbiruda enA sarva uttarAdhikArIonAM dAnazAsanamAM zIlAditya 3 jAnA nAma sAthe temaja teonAM potAnAM nAma sAthe cAlu rahelAM che, AthI bharaka7 viSayanI bhUminA dAnane lagatA dAnazAsanamAM A mahAbirado prayojAyAM e sUcaka gaNAya. dharasena cakravatIe jyAM vijayakUca karelI te bharakacchano pradeza maitrake pachI gumAvI dIdho haze ? game tema, have maitraka rAjAo dharasena cakravatIe dhAraNa karelAM A traNa mahAbiruda pharI dhAraNa karavA lAgyA e parathI teonA rAjakIya darajajAnI punaH unnati thaI jaNAya che. A rAjAnI prazastimAM ApelI aneka upamAo parathI e rAjyArohaNa samaye navayauvanamAM hoya evo dhvani nIkaLe che.93 paraMtu zIlAdityanI A unnati lAMbe vakhata TakI nahi. bIje varSe (I. sa. 677) bharakacacha viSaya para nAMdIpurInA gujaranRpativaMzI dada bAhusahAyanuM zAsana dekhA de che e parathI e rAjAe bharUca pradeza zIlAditya pAsethI jaladI jItI lIdho jaNAya che.94 navasArInA cAlukya rAjA dharAzraya jayasiMha mahI-narmadA pradezamAM rAjA vajajaDavajaTa)nA samagra sainyanuM umUlana karyAnuM neMdhAyuM che te vAta A zIlAditya hovo joIe. prAyaH e enuM mULa nAma haze. rAjakIya unnatimAM Ama ThAsa thavA chatAM, maitraka rAjAoe pa. ma. pa. nAM mahAbiruda cAlu rAkhyAM. A rAjAnA samayamAM hi. sa. 57(I. sa. 677)mAM araba saradAra IsmAIle ghoghA para humalo 1 karela 95
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ $4 ] maitraka kAla ane anu-maitraka kAla [>>. zIlAditya . 3 jAnA anugAmIonAM dAnarAsaneAmAM zIlAditya 3 jAthI zIlAditya 7 mA sudhInA sarva rAjAonA saMdarbhamAM zrIbapuM' tarapha parama Adara vyakta karavAmAM AvyA che te rAjAnI jema bappane paNa paramabhaTTAraka -mahArAjAdhirAja-paramezvara'nAM mahAbhirudothI navAjavAmAM Ave che. ahI bappa' e kAI vyaktivizeSa nathI e teA spaSTa che. 'bappu' zabda ahIM bApaH (pitA) nA arthamAM nahi, paNa vaDA dharmaguru(bApajI)nA arthamAM prayAjAyA jaNAya che.! maitraka vaMzamAM 'bappa' tarapha parama Adara darzAvavAnI prathA have pracalita thaI. mahArAjAdhirAja zIlAditya 4 thA zIlAditya 3 jA pachI enA putra zIlAditya 4 ce| gAdIe AvyA. eNe lagabhaga I.sa. 685 thI 710 rAjya kareluM. enAM ATha dAnasazAna maLyAM che.97 enI miti (valabhIM) saMvata 372 (I. sa. 691) thI 386 (I. sa. 705) sudhInI che. emAM jaLuAvelAM badhAM bhUmidAna surASTrane lagatAM che. dvivirapati tarIke have annAdhikRta karaja bajAve che. pachInAM dAnazAsaneAnA dUtaka tarIke jaNAvelA rAjaputra dharasena e A rAjAnA uttarAdhikArI hAvA saMbhave che. zIlAditya 4 thA " paramabhaTTAraka-mahArAjAdhirAja-paramezvara zIlAdityadeva ' kahevAtA, paraMtu e enA pitAe gumAvelA bharukaccha viSaya pAchA meLavI zakayo nahi. nAMdIpuranA rAjAoe have peAtAnI rAjadhAnI ja bharukacchamAM rAkhelI. zIlAdityanI prazastimAM eNe pRthvInA mahAmatranA ulhAra karyAMnuM, parama azva prApta karyAMnuM, zatruenA sainyane parAbhava karI ceAmera pratApa prasAryAMnuM ane prabala bAhu vaDe ujavaLa yaza meLavyAnuM jaNAvyuM che.98 e ghaNA udAra hatA ane bhUmidAna devAmAM ghaNA utsAha dharAvatA99 evI enI prazastine enAM dAnazAsaneAnI sakhyAthI samana maLe che. dAnazAsanAnAM zAsanasthaLA parathI A rAjAe paNa prasa MgeApAtta daMDayAtrA karI hovAnuM jANavA maLe che, paraMtu e vize kaMI vizeSa mAhitI upalabdha nathI. mahArAjAdhirAja zIlAditya 5 me zIlAditya 4 thAnA putra ane uttarAdhikArI zIlAditya 5 mAnAM traNa ja dAnazAsana maLyAM che. emAMnAM e (valabhI) savata 403(I. sa. 721-722)nAM che, 100 jyAre trIjAnI miti avAcya che.101 A rAjAe lagabhaga I. sa.
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ 70 thI 735 sudhI rAjya karyuM gaNAya che. 102 rAjaputra tarIke A rAjAnuM nAma "dharasena' hatuM, jyAre enA potAnA rAjaputranuM mULa nAma zIlAditya che. enAM traNeya bhUmidAna kheTaka(kheDA)mAMnI vijaya chAvaNImAMthI pharamAvelAM che. emAM surASTra uparAMta lA(taLa-gujarAta)nI bhUminuMya dAna noMdhAyuM che. enI prApti ghaNI TUMkI che. 103 AraenuM AkramaNa A rAjAnA samayamAM pazcima bhArata para arabonuM AkramaNa thayuM. I. sa. 771 mAM araba saradAra mohammada kAsime siMdha kabaje karyuM ne tyAM arabI hakUmata sthapAI. e pachI be traNa varSamAM araba saurASTra sAthe saMgharSamAM AvyA, paNa I. sa. 714 mAM teoe suleha karI dIdhI.14 I. sa. 721-22nI zIlAditya 5 mAnI dRzyAtrA zAne uddezIne haze e jANavA maLatuM nathI....5 I. sa. 725 nA arasAmAM khalIpha hazAme siMdhanA sUbA tarIke junaidanI nimaNUka karI. thoDA vakhatamAM ja junaida bhAravADa, mAMDala, dahanaja, mALavA, bharUca, ujajana, seMdhava, kaccha, surASTra, cApoTaka, gurjara vagere rAjya para humalo karavA pheja mokalI. 14 arabI phoja A rAjyone parAbhava karIne dakSiNApatha tarapha AgekUca karavA navasArikA AvI tyAre tyAMnA cAlukya rAjAe ene parAsta karI. valabhIpuramAM paNa ene parAjaya thaye; emAM bharUcanA gurjarapativaMzI rAjAe sakriya bhAga bhajavyo. 17 A parathI siMdhanI arabI leje maitraka rAjyanA kaccha saurASTra mALavA vagere pradeza para saphaLa AkramaNa karyuM hevAnuM ne chevaTe e parAsta thatAM pAchA pharatAM valabhIpuramAMya zikasta pAmI hevAnuM phalita thAya che. arabI phojane pAchI haThAvavAmAM bharUcanA rAjAe cheka valabhIpura sudhI ene pIcho pakaDyo lAge che. valabhImAM thayelA arabI phojanA parAbhavamAM tyAMnA rAjA zIlAditya 5 mAe sakriya bhAga lIdho haze. jayadrathavaMzI gaNAtA saMdhava mahArAja ativamae A rAjAnA rAjyakAlamAM siMdha tajI saurASTramAM Azraya lIdhe lAge che. 108 mahArAjAdhirAja zIlAditya 6 Dho - zIlAditya 5 mA pachI ene putra zIlAditya 6 gAdIe AvyA. ene eka ja dAnazAsana maLyuM che;109 e (valabhI) saMvata 441(I. sa. 59) che. eNe lagabhaga I. sa. 735 thI 760 sudhI rAjya karyuM. -3-5
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________ traka kAla ane anu-sautraka kAla [pra. , prazastimAM ene bhAre parAkramI, zakitazALI ane vijayI nirUpa che; ene "puruSottama' tathA aneka pArthine adhirAja kahevAmAM Avyo che. 110 eNe pitAnuM dAnazAsana gohaka gedharA)nI vichAvaNImAMthI pharamAvyuM che ne bhUmidAnamAM sUryApura viSayamAMnuM eka gAma ApeluM che. A viSaya luNAvADAgodharA pradezamAM Avyo hovAnuM mAluma paDe che. 111 A dAnazAsana parathI maitraka rAjAonI sattA hajI cheka paMcamahAla jillA sudhI sAMgopAMga TakI rahyAnI khAtarI thAya che. zIlAdityanI gahaka taraphathI daMDayAtrA maitraka rAjyanI uttara ke IzAna sImAnA saMrakSaNane uddezIne thaI haze. I. sa. 750nA arasAmAM rASTrakUTa rAjA daMtidurge mahI ane revA nadI vaccenA lATa ane mAlava deza para vijayakUca karI. have bharukacchanA gurjaranRpativaMzIonI sattA asta pAmI hatI ne tyAM cAhamAna vaMzanI sattA jAmI hatI, jeNe uttaranA pratIhAra nareza nAgabhaTa 1 lAnuM Adhipatya svIkAryuM hatuM. zIlAdiyanI daMDayAtrA paDozanA gujaradezanI pratIhAra sattA sAmenA saMrakSaNa mATe thaI hevI saMbhave che. hi. sa. 14 (I. sa. 758)mAM nimAyelA siMdhanA sUbA hazAme amarUne vahANane kAphalo laI humalo karavA valabhIne kinAre maka, paNa arabo emAM phAvyA lAgatA nathI. 112 Ama zIlAditya 6 DhAe maitraka rAjyane surakSita rAkhyuM lAge che. mahArAdharAja zIlAditya - zIlAditya 6 ne putra ane uttarAdhikArI zIlAditya 7me e maitraka vaMzano chello rAjA che. e I. sa. 760nA arasAmAM gAdIe Avyo. eNe I. sa. 766 mAM AnaMdapura(vaDanagara)nA eka brAhmaNane kheTaka (kheDA) AhAra nAme vahIvaTI vibhAgamAMnuM gAma dAnamAM dIdhuM.113 A rAjAnuM mULa nAma dhruvasena" tevuM saMbhave che. e dhruvaTa athavA dhRbhaTa tarIke paNa oLakhAto. 114 e prAya: bharukacchanA cAhamAna rAjA dUbhaTane dohitra thato hato. 115 | maitraka vaMzanA dareka rAjAnI prazasti kAvyamaya gadyamAM ApavAmAM AvatI, jyAre A rAjAnI prazasti padyamAM racavAmAM AvI che. emAM enAM parAkrama, vaibhava, dharmiSThatA, kIti, jJAna, guNa, vijaya, Adhipatya, kAMti, paramArtha, pratApa ityAdinI prazaMsA karavAmAM AvI che. 116 emAM e gajabUha racavAmAM dakSa hato e ullekha neMdhapAtra gaNAya. enA pUrvAdhikArIonI jema e paNa
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ Totraka rAjya [Fo paramabhaTTAraka-mahArAjAdhirAja-paramezvara zrIzIlAdityadeva' kahevAtA ne 'paramabhakAraka -mahArAjAdhirAja-paramezvara zrIkhaSpanuM pAdAnudhyAna' karatA. * A zIlAditye I. sa. 766 mAM AnaMdapura(vaDanagara )mAM vijayachAvaNI nAkhI. uyasuMdarIkathAmAM 'mAM kavi sADhala valabhIpati zIlAditya ane uttarApathasvAmI dha`pAla vacce thayelA yuddhanA vRttAMta nirUpe che. 117 dhama pAla e baMgALAnA pAla vaMzanA prasiddha rAjA dharmapAla che; ne ethI A zIlAditya e maitraka vazanA rAjA zIlAditya 7 mA hovA joI e. dhama pAle peAtAnuM zAsana uttare tathA pazcime dhaNe lAMbe vistAryuM hatuM. 'udayasuMdarIkathA'mAM jaNAvyA mujaba zIlAdityanA sainye dhama pAlanA durgoM para gherA dhAhyA. amAtya nakAyananA rAjadrohane laI te e dharAmAM ghaNA vilaMba thatA hateA tyAre rAjAnA anuja kalAditye senAnuM saMcAlana peAtAnA hAthamAM laI, thADA vakhatamAM dhamapAlane vaza karI rAjAnI samakSa hAjara karyAM ne ene enuM rAjya pAchuM soMpI rAjA peAtAnI rAjadhAnImAM pAchA pharyAM; vijrayAtsava pUrA thatAM rAjAe amAtyane adhikAra kalAdityane soMpyA. A vRttAMtamAM aitihAsika tathya rahelu hAya, tA zIlAditye dharmapAla jevA pratApI rAjavI sAme meLavelA vijaya e enI yazasvI siddhi gaNAya. AnaMdapuranI vijayachAvaNI zIlAdityanA A parAkrama sAthe saMbaMdha dharAvatI hoya, teA A ghaTanA I. sa. 766 nA arasAmAM khanI haze. TA] A pachI dasa varSe valabhI para arakhAnA khIjo dariyAI humalA thayA. khalIpha al-mahadInA samayamAM abadula malIke hi. sa. 160(I. sa. 766)mAM valabhI para dariyAI humalA karyAM. zarUAtamAM arakhA valabhI kabaje karavAmAM phAvyA, paraMtu pAchaLathI sainikAnA meTo bhAga rAgacALAne laIne maraNazaraNa thayA ne bAkI rahelAone jaladI pAchA bhAgI javuM paDayuM. Ane pariNAme khalIphe hiMdu para pharI humaleA karavAnA vicAra mAMDI vALyeA.118 Ama A vakhate zIlAdityane peAtAnI vIratA nahi, teA kudarata vahAre dhAI.119 jaina prabaMdhAmAM valabhI-bhaMga aMge je anuzruti ApI che tene sAra A pramANe che : zIlAditya rAjAe peAtAnI kuMvarI mATe nagaranA zreSThI ska kArTUne tyAMthI enI ratnajaDita suvarNa-ka kraTikA (kAMsakI) khaLAtkAre jhUMTavI lIdhI, e apamAnane badaleA levA raMka mleccha-maMDala gayA ne mlecchapatine mAMmAgyA paisA ApIne valabhI para humalA karavA taiyAra karyAM. pUnamane divase valabhImAMthI caMdraprabha, vIra vagerenI A samaye AsAnI pratimAe devapattana
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________ $< ] maitraka kALa ane anu-maitraka kAla [x. zrImAlapura vagere sthaLeAtre cAlI gaI. nacadevatAe vardhamAnasUrine nagaNDe nAza thavAnI khabara ApI te tyAMnA zrAvako moDherapura cAlyA gayA. have mlecche nagara pAse AvI paheAMcyA. zIlAdityane daivI azva rakanI yuktine laI AkAzamAM UDI jatAM rAjA nirAdhAra thaI yuddhamAM maraNa pAmyA te svecchAe valabhInA bhaMga (nAza) karyA.120 A dhaTanA vikrama saMvata 845 mAM banI 121 A arakha lekhaka al--khIphanInI teAMdha parathI mAlUma paDe che ke 'mlecchapati' al-manasurAnA adhipati arthAt siMdhanA aba kheA hateA.122 arakhI tavArIkhamAM I. sa. 788-89 ne A humalA noMdhAyA nathI, paraMtu e tavArIkha parathI sidhanA A sUkhA salIma yunIsI (I. sa. 786-90) hAvAnuM mAlUma paDe che.123 dakSiNa gujarAtamAM rAjya karatA rASTrakUTa rAjA ka rAje 11mI naveMbara, I. sa. 788 sudhImAM kheTakamAM rAjadhAnI khaseDI uttara gujarAta sudhI peAtAnuM Adhipatya prasAyu` hovAnuM jANavA maLyu che,124 AthI jaina praznadhAmAM valabhInI jaina pratimAonA sthaLAMtaranA saMdarbhamAM jaNAvelI Azvina pUrNimA vi. saM. 844nA chellA mAsanI pUrNimA (19 mI sapTeMbara, I. sa. 788) hovI joI e. A gaNatarIe valabhIbhaMganI ghaTanA vi. saM. 845 nA Ara'bhamAM arthAt I. sa. 788 nI 5 mI oNkaTobarathI 11 mI navebara sudhImAM anI gaNAya. maitraka rAjyanA aMta jaina pradhA parathI jaNAya che ke arakhI phAja rAjA zIlAdityanA ane valabhIne nAza karI pAchI cAlI gaI.125 paraMtu e pachI tyAM maitraka va`zanI sattAnA samULA aMta AvyA. chellA rAjA zIlAdityanI julamI nIti Ama maitraka rAjyane karuNa aMjAma lAvavAnuM nimitta banI. maitraka rAjakuTuMba vize A ghaTanA pachI kaI jANavA maLatuM nathI. taLa-gujarAtanA maitraka pradezA para rASTrakUTa rAjAnI sattA prasarI, jyAre saurASTranA uttarapUrvamAM cApa vazanI, dakSiNamAM cAlukaya vaMzanI ane pazcimamAM sai Mdhava vaMzanI sattA pravatI. I. sa. 818-19 mAM pUrva saurASTramAM rASTrakUTa rAjAnI sattA dekhA de che, paraMtu tyAM gheADA vakhatamAM vALA vaMzanI sattA sthapAI lAge che. valabhI have cAlu sthAnika bhASAmAM "vaLA" kahevAtuM haze te vaLAnA vatanIe "vALA" tarIke oLakhAyA lAge che. valabhInA maitrakAneA vaMzavelA vALAemAM cAlu rahelA saMbhave che. arakhI humalAne laIne valabhI tAtkAlika verAna thaI gayuM, paNa pachI thoDA
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________ ] vakhatamAM tyAM vastI thavA lAgI,126 bA e zatake sudhI bhagnAvazeSo dharAvatuM nAnuM sthaLa ja rahyuM ne tyAM agAu maitrakonA vizALa rAjyanI rAjadhAnI hatI ne enI gaNanA pazcima bhAratanI prasiddha samRddha nagarI tarIke thatI e hakIkta smRtizeSa banI rahI. Rvaka rAjyanI siddhio bAhya pradezanA zAsanamAMthI mukta thaI gujarAtamAM maitraka vaMze potAnI svataMtra sattA sthApI e enI pahelI mahattvanI siddhi che. pachI maitraka vaMzanI sattA saurASTra, kaccha, uttara gujarAta, aSA gujarAta ane pazcima bhALavA para pravatI (naka 1) ne traNa zatake jeTalA sudIrgha kAla paryata TakI e maitraka rAjyanI bIjI mahAna rAjakIya siddhi gaNAya. maitraka rAjAoe potAnA vizALa rAjyamAM suvihita rAjyataMtra vikasAvyuM hatuM. emaNe dharma, vidyA, sAhitya, kalA, vepAra, udyoga vagerene protsAhana ApI potAnA rAjyamAM Arthika temaja sAMskRtika jIvananI pravRttione paNa vikasAvI hatI. teoe brAhmaNa, devAlayo ane bauddha vihArone anekAneka bhUmidAna dIdhAM hatAM te tAmrapatro para enAM rAjazAsana ketarAvI ApyAM hatAM. valabhImAM "bhadikAvya" ke "rAvaNavadha jevuM avanavuM mahAkAvya racAyuM hatuM. valabhI zikSaNakSetre tathA vepArakSetre dezabharamAM nAmAMkita thaI hatI. valabhImAM ziva, bauddha ane jaina dharmane ghaNuM protsAhana maLyuM hatuM. maitraka kALa daramyAna gujarAtamAM jaina sAhityamAM dvAdazAniyacakra, vizeSAvazyakabhASya, cUrNio ane harivaMzapurANa jevI mahattvanI kRtio racAI hatI. saurASTramAM maMdira-sthApatyanA svarUpane pA kAlamAM vikAsa thayo hato. maitraka rAjyamAM zilpakalAmAM paNa noMdhapAtra pragati sadhAI hatI. Ama gujarAtanA rAjakIya tathA sAMskRtika ItihAsamAM maitraka rAjya aneka rIte mahattvanuM sthAna dharAve che.
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________ 7 ] ( maitraka kAla ane anu-maitraka kAla pAdaTIpe 1-2. me.gu, bhA. 1, pR. 70-71 , : 3. ejana, pR. 7375 4. guele, naM. 34 5-6. maga, bhA. 1, pR. 75 7. AHI, pp. 43 f. 8-9. mai.gu, bhA. 1, pR. 76-77 10. ejana, pR. 77 11. ejana, pR. 78 12-14. ejana, pR. 79, 119 15. ejana, pR. 79 16. ejana, pR. 80-81 17. ejana, pR. 79-80 18. ejana, pR. 82; ha. gaM. zAstrI ane pu. vi. dhoLakiyA, "maitraka rAjA zIlAditya 1 lAnuM AMbaLAsa dAnapatra', "svAdhyAya', pu. 8, pR. 178-84 19. .gu, bhA. 1, pR. 82 ' 20-21. ejana, 5. 84 22. ejana, pR. 85-87 23-24, ejana, pR. 8 25. ejana, 5, 88-89 26. ejana, pR. 89-91 27. ejana, pR. 91 28. ejana, pR. 93 29. pUrvajonI prazastinuM laMbANa vadhatuM jatAM, bhaTAka ane guhasenanI vaccenA cAra rAjAonI prazasti rada karavAmAM AvI; ne dUtaka, lekhaka, miti ane svahastano krama niyata thavA lAgyo. rAjAnA svahasta(daskata)mAM paNa mAtra "vasto manathI patAvavAmAM AvyuM. -30-32. .gu., bhA. 1, pR. 83 33. ejana, pR. 82 34. nija, aMDaja, daja ane ubhinna 35. buddha, dharma ane saMdha 36. prAyaH kaLaza, kuMDI, thALI ane Asana 36. Buddhist Records of the Western World (Trans. by Beal), Vol. II, pp. 261 f. 38. zloka 587-589 39. sai.gu., bhA. 1, pR. 82; svAdhyAya, pu. 8, pR.180, 183 40. se.gu, bhA. 2, pR. 403-404 41. sai., bhA. 1, pR. 95 42. ejana, pR. 82 43. ejana, pR. 118-119 44. ejana, pR. 5-96 45. ejana, pR. 96 46. ejana, pR. 96-97 47. ejana, pR. 97 48-49. ejana, pR. 98 50. samaMjuzrIeqmAM jaNAvela dhruvane agraja capala A rAjA have saMbhave che. emAM eNe varSodha" (adhu varSa) rAjya karyuM hovAnuM jaNAvyuM che te kharI rIte "varSAba" (ATha varSa) hevuM joIe (ejana, pR. 100-102) 51. ejana, pR. 99 52-53. ejana, pR. 100 54. ejana, pR. 102-103 55. ejana, pR. 100-101 56. ejana, pR. 109
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4 thuM ] maitraka rAjya [ 1 57. ejana, pR. 103; ane H. G. Shastri, Malila Copper-plate Inscription of King Dhruvasena II", J0I, Vol. X, pp. 123 f. 58-60, zai.gu., bhA. 1, pR. 105-106. dUtA tarIkenA ullekhA parathI dhruvasenanAM putra dharasena I. sa. 642 mAM (ke 641 mAM) pukhta vayanA thayeA lAge che; I. sa. 140 sudhI tA pitarAI derabhaTanA putra e adhikAra dharAvatA. 61. guaile, na. 67 62-63. zai.gu., bhA. 1, pR. 108-109 64. Buddhist Records of the Western World (Trans. by Beal), Vol. II, p. 267 65. guale, naM. 63 ane 66 68-69. zai.gu., bhA. 1, pR. 112 71-73. ejana, pR. 117 75-76. mai.gu., bhA. 1, pR. 117-120 78. trIjA dAnazAsananI vigata upalabdha nathI. 79-82. maigu., bhA. 1, pR. 122-123 84. ejana, pR. 124 86. ejana, pR. 126-127 88. ejana, pR. 118-110, 127-128 66-67. BRWW, Vol. II, pp. 267 f. 70. ejana, pR. 114 74. guale, naM. 72-73 77. ejana, pR. 121 89. dUtaka tarIke AvatA rAjaputranA nAmanirdeza parathI dhruvasena ' ane zIlAditya 5 mAnuM dharasena' hAvAnu 128, pA. TI. 21). 90-91. ejana, pR. 128-130 zIlAditya 4 thAnuM mULa nAma sUcita thAya che (ejana, pR. 92. ejana, pR. 129-130 93. ejana, pR. 133-134 94. Mirashi, CII, Vol. IV, No. 28, 11. 9-10; rASTrakUTa rAjAonAM aneka dAnapatromAM paNa karNATakanA sainye je rAjAone vaza karelA teomAM harSoMnI sAthe vajanu nAma gaNAvyuM che. ( dA. ta. EI, Vol. VI, pp. 210 ff.) 5. maiM.gu., bhA. 1, pR. 135 96. ejana, pR. 132 97. guale, naM. 77. 88-91; huM. ga zAstrI, phUMkAvAvanuM dAnazAsana, va. sa. 376', 'buddhiprakAza', pu. 105, pR. 9 thI; H. G. Shastri, Vadnagar Plates dated Year 385," J0I, Vol. XVII, pp. 59 ff. ha. ga. zAstrI, ziheAranu dAnazAsana, valabhI saMvata 387,' buddhiprakAza" pu. 102, pR. 9 thI; pR. 102 thI 98-99. mai.gu., bhA. 1, pR. 100. guale, na` 93-94 101. H. G Shastri, Vadnagar Plates, ' 01, Vol. XVII, pp. 66 140 61 ff. 103. ejana, pR. 144 102. mai.gu., bhA. 1, pR. 141 83. ejana, pR. 123-124 85. ejana, pR. 125 87. ejana, pR. 126
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________ maitraka DhAla ane anu-maitraka kAla ] 14. Eliot, HIH, Vol I, p. 123 10pa. rASTrakUTa rAjA iMdra 1 lAe kheTakamAlamAM cAlukaya sajaputrI bhavanAgAnu haNu karI enI sAthe lagna karela e dakhaNamAMnuM kheTaka che huM. ga. zAstrI, gujarAtamAM rASTranuM zAsama,' zu, sa, maMDaLanuM traimAsika," pu, 30, pR. 309-14 106. HIH, pp. 125 f; Navasari plates of Avanijanasraya Pulakesin'', CII, Vol, IV, pp. 139 ff. [x. 107. zai.su, bhA. 1, pR. 143-144 108. H. G. Shastri, Ambalas Plates of the Saindhava King Ahivarman', 701, Vol. XIX, pp. 279 ff. 109. sule, na. 95 111. ejana, pR. 145 113. jIle, naM. 96 116. ejana, pR. 151 110. meM.gu., bhA. 1, pR. 149 112. ejana, pR. 147 114-115. mRgu., bhA. 1, pR. 150 117. pR. 3-4 118. HIH, Vol. I, p. 444; Voll, II, p. 246 119. agAu A humalAne valabhI-bhaMganuM nimitta mAnavAmAM AvelA (BG, Vol. I, pt. 1, pp. 94, 50, 67), paratuM valabhI-bhaganI ghaTanA e pachI bAra varSa bAda banI. 120. pravanyavintAmaLi (sa', jinavijaya), pR. 107-109; vividhatIrthaMRtva (sa. jinavijaya), pU. ra9; prazanyajJeza (saM. jinavijaya), pR. 23; purAtanapravanyasaMprada (sa. jinavijaya), pR. 82-83 121 pravanyanvintAmaLi (pR. 109) tathA purAtanapravandhasaMpradaeN(pR. 83) mAM temaja prathameza(pR. 24)mAM A varSe vi. sa. 375 (I. sa. 318-19) ane pramAvaparita(pR. 74)mAM vIra nirvANu saMvata 845 (I. sa. 318-19) jaNAvyuM che, jyAre vividhatIyAq(pR. 29)mAM vi. saM. 841(I. sa. 788-89) ApyuM che. I. sa. 318-19 mAM tA. valabhInA rAjyanI sthApanArya thaI nahatI, jyAre I. sa. 788-89tu varSa e rAjyanA chellA jJAta dAnazAsananA va(I. sa. 766)nI najIkanu che. AthI jaina anuzrutimAM keTalIka jagyAe vi. sa. 845 ne badale vI. ni. saMvata 845nA bhrama thayA lAge che (maigu., bhA. 1, pR. 157-58). 122. Sachau's Alberuni in India, Vol I, pp. 192 f. 123. mai.gu., zA. 1, pR. 160 124. ejana, 5. 331-33 125-126. ejana, pR. 164, pA. TI. 116
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa bhUmidAna, dAnazAsana ane tAmrapatro bhUmidAna dharmazAstramAM dAnane ghaNe mahimA gAvAmAM AvyuM che. dAnanA ane prakAra che, emAM bhUmidAna e mahAdAna ke atidAna gaNAtuM. suvarNa, dhenu, anna ItyAdi jaMgama padArthonI sarakhAmaNIe sthAvara bhUminuM dAna zAzvata prakAranuM hoI ene aMge rAjazAsananuM khata karAvavAmAM AvatuM ne e khatane tAmrapatro para kotarAvavAmAM AvatuM. A dAnazAsana saMskRta bhASAmAM lakhAtuM. maitraka vaMzanA rAjAo aneka bhUmidAna detA ne ene lagatAM dAnazAsana batAmrapatro para ketarAvatA. A paikI ekasothI vadhu tAmrazAsana maLyAM che ne hajI avAranavAra vadhu ne vadhu tAmrazAsana maLatAM rahe che. devane (arthAta devAlayana) apAtA dharmadevane "devadeya" ane brAhmaNane apAtA dharmadeyane "brahmadeya' kahe che. rAjAe karelA bhUmidAnane lagatA ane tAmrapatro para kotarelA zAsanapatrane 'dAnapatra' "dAnazAsana' "tAmrapatra" ke "tAmrazAsana" kahe che. valabhInA maitraka rAjyane itihAsa jANavAmAM enAM tAmrazAsana sahuthI moTuM ane sahuthI mahattvanuM sAdhana nIvaDyAM che. kAnazAsana maitraka rAjyamAM dAnazAsananA lekhanI paddhati sAro vikAsa pAmI hatI. A lekha paddhatinuM svarUpa pUrI vigato ane niyata krama dharAvatuM. lekhana AraMbha svati ke zasti evA maMgala padathI thatA.4 e pachI pahelAM rAjazAsana kayA sthaLethI pharamAvavAmAM Ave che e jaNAvavAmAM AvatuM.5 zAMtinA samayamAM dAnazAsananuM sthaLa rAjadhAnI valabhI hoya che, jyAre daMDayAtrA daramyAna e aMdhAvAra(lazkarI chAvaNI)nuM juduM juduM sthaLa hoya che. ene
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________ 74] maitraka kAla ane anu-maitraka kAla hamezAM "(amuka) sthAnamAM vasele vijayaskaMdhAvAra" kahetA. A vigata parathI rAjAonI keTalIka daMDayAtrAo ane enAM keTalAMka sthaLa jANavA maLe che. dAtAne lagatI mAhitIne AraMbha dAna denAra rAjAnA vaMzanA paricayathI karavAmAM AvatuM, jemAMthI A rAjavaMza maitraka nAme parAkramI vaMza hovAnuM jANavA maLyuM che.' pachI dAtAnA pUrvajo tathA pUrvAdhikArIonI prazasti Ave che, jene AraMbha A rAjavaMzanA sthApaka senApati bhaTArkanI prazastithI thAya che. vaMza ane pUrvajonI prazasti ApavAnI prathA dhruvasena 1lAnA samayathI pracalita thaI, tyAre dAtAnA pUrvAdhikArIonI saMkhyA mAtra traNanI hatI. paraMtu samaya jatAM e saMkhyA vadhatI gaI, AthI zIlAditya 1 lAnA samayathI bhaTAka pachInA cAra rAjAonI prazasti rada karavAmAM AvI. e pachI maitraka vaMzamAM bIjA 11 rAjA thayA ne vaMzAvya darzAvavA mATe bIjA be pUrvajonA nirdezanI jarUra paDI, chatAM pachI bAkInA sarva pUrvAdhikArIo ane jarUrI pUrvajonI prazasti jArI rAkhavAmAM AvI. e pachI dAna denAra rAjAnI prazasti ApavAmAM Ave che. A prazastio parathI ekaMdare maitraka vaMzanA 19 rAjAonI ane aMkoDArUpa bIjA be puruSonI prazasti jANavA maLI che. " A prazastio ucca gadya-zailImAM racAtI. emAMnAM ghaNAM pada AlaMkArika ayuktiothI bharapUra heI ane koI nakkara ghaTanAo ke vigatonA nirdeza vinA moghama ane goLa goLa zabdacitra rajU karatAM hoI emAMthI vAstavika ghaTanAo ke siddhionI nakakara vigato javalle sAMpaDe che, chatAM A prazastio parathI rAjAonAM nAma, biruda ke biruda (hoya to), pUrvAdhikArI sAtheno sagAIsaMbaMdha, ane dharmasaMpradAya tathA keTalIka vAra teonI amuka viziSTa rucio tathA siddhio jANavA maLe che. 10 maitraka vaMzanA rAjAonI saLaMga vaMzAvaLI ene laIne ja baMdha besADI zakAya che. dAna denAra rAjAnI kuzaLatA jaNAvIne dAnanuM nivedana karavAmAM Ave che, je lAgatAvaLagatAone uddezIne hoya che. pahelA dasa rAjAonAM dAnazAsanamAM A lAgatAvaLagatA dasa paMdara adhikArIonI yAdI ApavAmAM AvatI; AgaLa jatAM sthaLasaMkocane kAraNe e yAdI rada karavAmAM AvI. 11 A yAdI parathI e rAjyanA adhikArIonA aneka prakArene khyAla Ave che.
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________ thuM] Btraka rAjya [75 A pachI dAna devAne hetu jaNAvavAmAM Ave che. A hetu sAmAnyataH mAtApitAnA puNyanI abhivRddhino darzAvAto. zarUAtanAM dAnazAsanemAM e uparAMta potAnA aihika tathA Amumbika yatheSTa phaLanI prAptino hetu umerAto. - dAna lenArane "pratigrahItA' kahetA. pratigrahItA brAhmaNa hoya te enuM sthAna, gotra, svAdhyAyanI vedazAkhA, vidyAparvatano prakAra ne enuM sthAna, pitAnuM nAma ane enuM potAnuM nAma--e vigato ApavAmAM AvatI.13 brAhmaNa je e sthAne bIje kyAMkathI AvIne vasyA hoya to enuM mULa vatana paNa darzAvavAmAM AvatuM. devAlayanI bAbatamAM enuM sthAna tathA enAM deva ke devI ane keTalIka vAra enA baMdhAvanAranuM nAma jaNAvatA.14 bauddha vihAranI bAbatamAM enuM sthAna, enA baMdhAvanAranuM nAma, emAM rahetA temaja bahArathI AvatA bhikSuo ke bhikSuNIonAM saMgha nikAya yAna vagerenI vigata paNa ApavAmAM AvatI.15 pratigrahItAnI vigato sAthe ene dAna ApavAnuM prayojana paNa darzAvavAmAM AvatuM. brAhmaNonI bAbatamAM bali, caru, vaizvadeva, agnihotra, atithi ane paMca mahAyanI kriyAonA paripAlananuM prayojana rahetuM, devAlayonI bAbatamAM te te devanA pUjananuM, vAdya-gIta-nRtyAdinuM, pUjArInI AjIvikAnuM ane devAlayanA samArakAmanuM prayojana rahetuM. bauddha vihAranI bAbatamAM bhikSuo ke bhikSuonA cIvara (vastra), piMDapAta (bhikSA), zayanaAsana ane bhaiSajya(auSadha)nuM, buddha ke buddhanA pUjananuM ane vihAranA samArakAmanuM prayojana rahetuM. pratigrahItAne lagatI A vigato parathI tatkAlIna dharmasaMpradA, dharmasthAne tathA dharmapuruSo vize ThIka ThIka mAhitI maLe che. dAtA ane pratigrahItAnI jema devabhUminI vigato paNa dAnazAsanamAM agatyanuM sthAna dharAve che. bhUmidAnamAM kayAreka gAmanuM, kyAreka kSetra(khetara)nuM, te kyAreka vApI (vAva)nuM dAna devAmAM AvatuM. gAmanI bAbatamAM enA nAma uparAMta e kayA pradezanA kyA vahIvaTI vibhAgamAM AveluM che e paNa jaNAvAtuM. 17 kSetra ke vApInI bAbatamAM ene lagatA gAma uparAMta e gAmanI sImAnI dizA, enuM mApa, enuM nAma (hoya to) ane enAM cAre dizAnAM AghATana (mUMTa) paNa jaNAvavAmAM AvatAM. devabhUmine lagatI A vigato parathI mautraka rAjyanA pradeza, vahIvaTI vibhAge tathA peTA vibhAgo, amuka gAmonAM e samayanAM nAma (prAyaH saMta ke saMskRtIkRta rUpamAM), bhUmimApanA ekama, bhUminA mAlikanuM ke kSetranA kheDanAranuM
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________ maitraka kAla ane Aju-maitraka kAla 1 nAma, khetare vAvo vagere ane e cAre bAju AvelA bhUmiprakAre ItyAdi anekavidha mAhitI upalabdha thAya che. bhUminuM dhamaya pratiMgrahItAne Arthika sagavaDa mATe AvavAmAM AvatuM, enI sAthe udraya uparikara ityAdi karaverA levAne haka ApavAmAM Avate, emAM rAjAnA adhikArIonA-khAsa karIne sainikonA-hastakSepane niSedha pharamAvavAmAM Avato ane bhUmiddhi (paDatara jamIna)nA nyAye A bhUmine paNa karamukta rAkhavAmAM AvatI. 18 pratigrahItAne A bhUmi para haka AkhI jiMdagI parvatane maLato, eTaluM ja nahi, enA putro pautra vagere vaMzajene paNa e haka cAlu raheto, AthI A dAna "caMdra, sUrya, samudra, bhUmi, nadI ane parvata Take tyAM sudhInuM arthAta zAzvatakAlIna hevAnuM jaNAvavAmAM AvatuM. 20 A badhI vigato pasthI jamIna-mahesUlanA prakAre, jamIna paranA hake ane "dharmadenI zAzvatatA vize jANavA maLe che. dharmadAya udakAtisarga arthAta jaLasaMkalpanI vidhi dvArA karavAmAM AvatuM. 21 dharmadenI rUe pratigrahItAne ene bhogavavAne, kheDavAne, kheDAvavAno ne suparata karavAne haka raheto. A badhA niyama dAna denAra rAjA potAnA adhikArIo pAse paLAvI zake, paraMtu bhaviSyanA rAjAonuM zuM ? AthI e AgAmI "bhadra' rAjAone to naitika anurodha karavAnuM rahe : aizvaryo anitya che, manuSya asthira che ne bhUmidAnanuM phaLa sarvasAmAnya che, eno khyAla karIne teo A dharmAdAyanuM anumodana ApI enuM anupAlana kare. 23 zarUAtanAM dAnazAsanamAM to, kaI dharmadeyano bhaMga kare ke karavA de che, ene paMca mahApAtaka ane upapAtake lAge evI cetavaNI paNa ApavAmAM AvatI.24 AgaLa jatAM sthaLasaMkecane laIne A vAkya kamI karyuM lAge che. paraMtu ApelA dAnanuM anupAlana karavAthI maLatA puNyanuM tathA eno A cheda karavAthI lAgatA pApanuM nirUpaNa karatA keTalAka paurANika bleka to avazya TAMkavAmAM AvatA.25 A zleka vedavyAsanA manAtA. zarUAtamAM ghaNI vAra traNa keTalIka vAra be, ane kaI vAra eka, cAra, pAMca ke cha zloka ApavAmAM AvatA, paraMtu zIlAditya 1 lAnA samayathI dAnazAsanamAM ApavAnA konI saMkhyA tathA ene krama paNa niyata karavAmAM Avyo. maitraka vaMzanA dAnazAsanemAM ekaMdare nIcenA sAta zleka ApavAmAM AvyA cheH
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________ patraka SaSTiM varSasahasrANi svagge modati bhUmidaH / bhAcchettA cAmumantA ca tAmbeva marake vaset // [bhUmidAtA vase svarge varSo sATha hajAra ne chede ke davA de te eTalAM narake vase.] svadasA paradattAM vA yo hareta vasundharAm / gavAM zatasahasrasya hantu: prApnoti kilbiSam // [ pote ke pArake dIdhI bhUmine je hare nara, lAkha gAye haNyA keruM lAge pAtaka tehane.] bahubhirvasudhA bhuktA raajbhissgraadibhiH|| yasya yasya yadA bhUmistasya tasya tadA phalam // [ sagarAdi ghaNA rAjA bhUmine bhogavI gayA jenI jenI yadA bhUmi tenuM tenuM tadA phala.] pUrvadattAM dvijAtibhyo yatnAdrakSa yudhiSThira / mahI matimatAM zreSTha dAnAcchreyo[s]nupAlanam // [ dvijane dAna dIdhelI yane pALa, yudhiSThira ! bhUmine, zreSTha bhUpAla, dAnathI zreya pAlana.] yAnIha dAriyabhayAnnarendraddhanAni dhrmaaytniikRtaani| nirbhuktamAlyapratimAni tAni ko nAma sAdhuH punarAdadIta // [dharmAzraye dAna karela bhUpe che dravya nirmAlya samAna te te; daridratAnA bhayathI khare e pAchAM laI sarjana keNu le re? vindhyATavISvatoyAsu shusskkottrvaasinH| kRSNAhayo hi jAyante bhUmidAyaM haranti ye // [ bhUmidAya hare che je janme che kRSNasarpa te; vase zuSka bakholamAM viMdhya-nirjala-kAnane.] lakSmIniketaM yadapAzrayeNa prApto[s]si [] ko[s]bhimataM nRpaa| tAnyeva puNyAni vivarddhayethA na hApanIyo hyupkaaripkssH|| [nA thakI Ipsita artha pAme lakSmI taNo Azraya []ka, bhUpa pu rahyAM e ja vadhAravAnAM, gumAvo nA u5kAripakSa.
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________ maitraka kAla ane anu-maitraka kAlI 'mi. AgaLa jatAM jyAre zloka niyata karavAmAM AvyA tyAre AmAMthI -vahUmi, yAnI ane pa0i e traNa ka pasaMda karavAmAM AvyA. AmAMnA ghaNAkharA leka skaMda, padma, bhaviSya ane viSNudharmottara jevAM purANamAM -ApelA che. dAnazAsanane aMte rAjazAsananA dUtakanAM nAma ane hoddo, dAnazAsana ghaDanAranAM nAma ane hoddo, dAnanI miti ane dAna denAra rAjAnA daskata ApavAmAM Ave che. 27 zarUAtanAM dAnazAsanamAM A cAra bAbato game te kramamAM rajU thatI, paraMtu zIlAditya 1 lAnA samayathI ene krama upara jaNAvyA mujaba niyata karavAmAM Avyo. dAnazAsana ghaDavAno haka amuka prakAranA adhikArIne rahe. dharmadeya detI vakhate e tyAM hAjara hoya to rAjA ene svamukhe AjJA karate, paraMtu evuM bhAgyeja banatuM. sAmAnya rIte te anya koI javAbadAra adhikArI ene rAja-zAsanane saMdeza pahoMcAData, ene "dUtaka" kahetA. dUtakano adhikAra sAmAnya rIte rAjaputra ke sAmaMtane ane keTalIka vAra mahApratIhAra ke mahAkSapaTalika jevA ucca adhikArIne sapAto.28 dAnazAsana ghaDavAne adhikAra sAmAnya rIte divirapati (lipikono uparI) saMbhALato. divirapatine adhikAra ghaNI vAra saMdhivigrahadhikRtane ne keTalIka vAra balAdhikRtane seMpavAmAM Avato. 29 dUtaka ane lekhakanA hoddAonI vigato parathI maitraka rAjyanA adhikArIo vize vizeSa mAhitI sAMpaDe che. dareka dAnazAsanamAM dAnanI miti ApavAmAM Ave che. maitraka rAjyanAM dAnazAsanamAM varSa, mAsa, pakSa ane tithi jaNAvatA, vAra jaNAvatA nahi. 30 varSa mATe "saMvatsara' zabda prayojAte. maitraka vaMzanAM dAnazAsana saMvatsara 183thI 447 nAM che. ahIM A varSa kayA saMvatanAM che e jaNAvatA nahi, paraMtu A varSa valabhI saMvatanAM hovAnuM mAluma paDyuM che. 1 varSanI saMkhyA aMkamAM ApavAmAM AvatI; mAsanuM nAma ApavAmAM AvatuM. koI varSe adhika mAsa Avyo hoya to pachInA mAsane ditIya' kahevAmAM AvatA.32 pakSa mATe "zuddha' (zukala) ane bahula' ( !) zabda vaparAta.3' tithi aMkamAM ApavAmAM AvatI. kavacita, grahaNanuM parva hoya to ene nirdeza karavAmAM Avato.34 mitine lagatI A vividha vigato parathI maitraka rAjyamAM saMvata, varSa, mAsa ane adhika mAsa aMge kAlagaNanAnI kaI paddhatio pracalita hatI e jANavA maLe che. 35
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________ maitraka zakya : rAjAnA daphatamAM zarUAtamAM to enuM biruda sAthe nAma ApavAmAM AvatuM, paraMtu zIlAditya 1 lAnA samayathI ene badale mAtra "svahasta mana' (daskata tei) lakhAtuM. dAnazAsananA khatanI pramANitatA mATe rAjAnA daskata agatyanA hoI, emAM te te rAjAnA daskatane maroDa ghaNuM mahattva dharAvato haze. ' maitraka rAjyanAM dAnazAsanonI lekhapaddhati gupta sAmrAjya karatAM vAkATaka rAjyanI lekhapaddhati sAthe ghaNuM sAmya dharAve che. tAmrapatro bhUmidAna zAzvata prakAranuM hoI ene lagatuM zAsanapatra peDhIo ne peDhIo lagI jALavI rAkhavAnI jarUra rahetI, AthI pratigrahItAne dAnazAsana tAMbAnAM patarAM para ketarAvI ApavAmAM AvatuM, ene "tAmrapatro' kahe che. A patarAM khatanA patranA kada pramANe kApavAmAM AvatAM. tADapatra parathI kapAtAM tAmrapatra laMbAInI sarakhAmaNue pahoLAImAM ghaNA sAMkaDAM rahetAM. dakSiNa gujarAtanAM ghaNuM tAmrapatra AvA AkAranAM che, paraMtu maitraka rAjyanAM tAmrapatronI pahoLAI enI laMbAI karatAM thoDI ja ochI hoya che, kemake uttara bhAratanAM tAmrapatronI jema ene AkAra bhUjapatra parathI ghaDAto.31 droNasiMhanuM dAnazAsana, je maitraka rAyanuM paheluM jJAta dAnazAsana che te, TUMkuM hoI ene eka patarA para kAtaravAmAM AveluM, paraMtu pachI rAjavaMza, pUrvAdhikArIo ane dAna denAra rAjAnI prazasti umerAtAM dAnazAsanane be patarAM para kotaravAnI prathA pracalita thaIne chevaTa sudhI cAlu rahI. samaya jatAM rAjavaMzAvaLIne vistAra vadhato gayo tenI sAthe A patarAMnuM kada paNa vadhAratA gayA. tAmrapatranuM kada zarUAtamAM sarerAza 30X20 se.mI. (1288 ica) hatuM te AgaLa jatAM sarerAza 40430 seM.mI. (16412 IMca) jeTaluM thayuM.37 zarUAtamAM bhaTAka pachInA cAra rAjAonI prazasti kamI karavAmAM AvI, chatAM dAnazAsananuM laMbANa vadhatuM gayuM. pachI patarAMnuM kada vadhAravA uparAMta akSarenuM kada ghaTADatA rahevAnuM apanAvavAmAM AvyuM. pariNAme have paMktimAM lagabhaga 24 ne badale cheka 75 jeTalA akSara samAvI zakAtA ne patarA para 12-15 paMktine badale 30-35 ke ethIya vadhu paMkti kotarI zakAtI.38 - dareka tAmrazAsananAM patarAMne eka cheDe tAMbAnI bae kaDIo vaDe joDavAmAM AvatAM. A mATe pahelA patarAnA nIcalA cheDA pAse ane bIjA patarAnA upalA cheDA pAse babbe moTAM kANuM pADavAmAM AvatAM. Ama karavAthI tAmrazAsanananAM baMne patarAM eka cheDe joDAyelAM rahe che ne aMdara lekha vAMcavA mATe bIje
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________ maitraka zAha ane anu-zautraka kAla [, cheDethI bolI paNa zakAya che. tAmrapatra jamInamAM dATIne ke gharanA gekhalAmAM ke kaThaNAmAM mUkIne sAcavavAmAM AvatAM, ethI enI bahAranI baMne bAju karI rAkhavAmAM AvatI; ajIta, lakhANa aMdaranI bAju para ja katavAmAM AvatuM. lakhANavALI aMdaranI bAjue eka-bIjA sAthe ghasAya nahi e mATe baMne patarAMnI kera cAre bAjue aMdara vALavAmAM AvatI. patarAMne joDanArI kaDInA tArane goLa vALI enA cheDA eka bIjA sAthe joDI devAmAM AvatA. emAMnI eka kaDInA sAMdhA para rAjamudrAnI chApa lagAvavAmAM AvatI, jethI tAmrazAsanenAM patarAMnI joDI akabaMdha rahe ne pramANita gaNAya. maitraka rAjyanI rAjamudrAnA upalA bhAgamAM beThelA naMdinuM cihna ane nIcalA bhAgamAM rAjavaMzanA sthApaka zrImadanA nAmanuM lakhANa hoya che. 39 tAmrapatra para lahi dAnazAsananI paMktio lakhI Apate ne kaMsAre e pramANe akSaro kotarato. dAnazAsanamAM kaMsAranuM nAma ApavAmAM AvatuM nahi. kyAreka AgaLa jatAM pAchalA koI rAjAnA nAme banAvaTI dAnazAsana lakhAtuM ne tAmapatro para kotaratuM, paraMtu evA dAnazAsanamAMnI asaMgata vigata parathI temaja enI lipinA maroDa parathI e anukAlIna banAvaTa hevAnuM pakaDAI jAya che. 40 maitraka rAjayanAM tAmrazAsane parathI e rAjyanA rAjavaMza, rAjyataMtra, dharmasaMpradAya, lipi, kAlagaNanA ityAdi vize vipula mAhitI upalabdha thaI che. pAdaTIpo q-2. P. V. Kane, Histotry af Dharmasastra, Vol. II, pp. 437 ff. 3. juo , zA 1, pariziSTa 1, jemAM A vaMzanAM 101 tAmrazAsana gaNAvyAM che. e pachI bIjAM sAta tAmrazAsana maLyAM che. sana 1970 nI Akhare kula saMkhyA 18 thaI che. emAM be tAmrazAsana banAvaTI che. 4-7. ai.gu, bhA. 1, pR. 535 8. juo mitraka rAjAonI vaMzAvaLI. 9. me.gu, bhA. 2, 5. 497-499 10-16. ejana, pR. 535-536, pariziSTa 3 17. ejana, pR. 537; pariziSTa 4 18-24, ejana, pR. 537; vaLI juo ejana, 5 345
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________ maitraka rAjya [80 25-26. ejana, pR. 345-347, 535 27. ejana, pR. 534, 538 28-29. ejana, pR. 514-515 30. ejana, pR. 538, 600 31. mai.gu, bhAga 2, pR. 572-574 32. koI miti adhika mAsanI maLI nathI. 33. suda' ane 'vada' zabda "zuddhi.' ane ".." saMkSiptarUpe parathI thayA che. 34 mi.gu, bhA. 2, 5. 602 35. juo graMtha 1, pra. 13; mai.gu, bhA. 2, pR. 577-585 36-39. mi.gu, bhA. 2, pR. 542-146 40. dA. ta. dharasena 2 jAnA nAmanA zaka 400nAM be dAnapatra (mai.gu., bhA. 1, pR. 80-81)
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakaraNa pa zrImAla-bhillamAla gurjaradezanuM pATanagara zrImAla-bhillamAla Ana -saurASTrane gujaradeza ke gujarAtanuM nAma kayAre maLyuM e gujarAtanA RtihAsaneA hajI abhrakA koyaDA che. mahI-erasaMgathI mIDhoLA nadI sudhInA vistAramAM sattA dharAvatA gurjaranRpativazISmanAM tAmrapatra maLyAM che ane e pramANe sAtamA-AThamA saikAmAM ekasAthI vadhu varlDanuM gurrAjya vaDAdarA, bharUca ane surata jillAmAM dekhA de che. A gurjara rAjyanI rAjadhAnI pahelAM nAMdIpurI-nAMdIpura (nAMdoda) ane pachI bharukaccha (bharUca) hatI.ra bIjI bAju uttaramAM gurjaradeza hatA, jenI rAjadhAnI bhillamAla (zrImAla) hatI ema yuana svAMge peAtAnI pravAsaneAMdhamAM lakhelu che. hAlanA gujarAtanA bhUbhAgamAM thayelAM tatkAlIna keTalAMka rAjakula gujarajAtinAM ke gujaradezanAM hAvAM saMbhave che. emAMya rAjiputra mUlarAja seAlakInuM rAjakula khAsa noMdhapAtra che. A pradezanuM nAma AgaLa jatAM gurjaradeza ke gujarAta paDayuM, paraMtu sAtamI sadImAM te| zrImAla-bhillamAla(bhInamAla)nI AsapAsanA pradeza gurjaradeza tarIke eLakhAtA hatA. A pradeza hAla AjInI uttarapazcime AjanA rAjasthAnanA dakSiNapazcima bhAgamAM AvelA che (nakazA 2). gujarAtanI dhaNI itara vartamAna jJAti paNa emanA AcAra, vicAra ane dhamA~mAM zrImAla-bhillamAla sAthe sabaMdha dharAve che e parathI ema kahI zakAya ke 'gujarAtanI jAti-jJAtienu ghaDatara zrImAlanuM che ane e zrImAla-bhillamAlanI gujaratA Anata, saurASTra ane lATamAM vistarI che e ni:zake che. A arthamAM prAcIna gurjaradezanuM pahelu` rAjakIya tathA sAMskRtika pATanagara zrImAla ke bhillamAla gaNAya. 92
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________ 5 muM]. zrImAla-bhilamAla nAmanI utpatti zrImAla-milamAla aMge eka purANa racAyeluM che, jenuM nAma zrImAlapurANa ke zrImAlamAhAbhya che. A purANamAM zrImAla nAma kevI rIte paDayuM enI kathA ApelI che. zrImAla nAme je nagarI jANItI thaI tenuM prAraMbhanuM nAma gautamAzrama hatuM. RSi gautamane ziva bhagavAne trayaMbaka sarovara che tyAM javA kahyuM hatuM. tyaMbaka sarovara saugaMdhika parvatanI uttare AveluM che ane Abu parvatanA vAyavya keNamAM che. sarovaranI pAse varuNa kAnana che, jyAM tapa karavAthI varuNane enI sattA prApta thaI hatI. gautame pAMca gabhUti(dasa mAIla)nA pradezamAM potAno Azrama sthAye ane e potAnI patnI ahalyA ane bhakto sAthe tyAM rahevA lAgyA. A ja sthaLa pAchaLathI "zrImAla' nAme jANItuM thayuM.' . "zrImAla' nAma kema paDyuM e aMgenI rasaprada mAhitI zrImAlapurANamAMthI maLI Ave che. bhRgu RSine tyAM putrI tarIke lakSmIjIno janma thayo ane ene viSNu sAthe paraNAvavAmAM AvI. A sthaLa upara thaIne viSNu ane bIjA de pasAra thatA hatA te vakhate teo eka sthaLe rokAyA tyAre cUMbaka sarovaramAM snAna karyA pachI zrIne potAnA sAcA svarUpane khyAla Avyo. zrIne sAcuM jJAna thayuM ene pariNAme devoe samagra pradezane devI puSponI mALAothI DhAMkI dIdhe, AthI pAMca keza jeTalI samagra bhUmi ke je devonA vimAna mATe upayogamAM levAmAM AvI hatI tene zrInI vinaMtIthI "zrImAla" nAma ApavAmAM AvyuM. samagra pradeza zrIe brAhmaNone bakSisa tarIke Ape ane icchA pradarzita karI ke pitA mATe thoDIka jagA rAkhavI. viSNue potAnA gaNone jaNAvyuM ke judA judA bhAgamAMthI pavitra brAhmaNone lAvavA ane vizvakarmAne A sthaLa upara suMdara zahera bAMdhavA jaNAvavuM. daivI sthapatie bhavya zahera bAMdhyuM enuM suMdara varNana zrImAlapurANamAM ApeluM che. A zaherane avakAzamAM rahIne zrI, viSNu ane bIjA dee joyuM ane e mATe saMpUrNa saMtoSa vyakta karatAM kahyuM ke "mo ramo racamo pado maThTha: ''. khUba saMtoSa pAmIne zrI vizvakarmAne daivI hastasUtra ane suvarNakamaLahAra ApyAM ane viSNue ene varadAna ApyuM : "tame je sthApatyavidyA utpanna karI che te dharmazAstra hoya te rIte zreSTha brAhmaNo ene abhyAsa karaze. jyAM mahelo ane gharo baMdhAtAM haze tyAM sthapatiomAM tame ja sau prathama mAna
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________ maitraka kAla ane anu-autraka kAla [pra. pAmaze e niHzaMka che. jyAre ApaNe gujarAtanA sthApatyane vArasa ane sthapatio ke jeoe sthApatya taiyAra karyuM che tene abhyAsa karIe chIe tyAre ema jaNAya che ke "Izvare ApeluM vacana barAbara paLAyuM che." pavitra brAhmaNo AvyA ane teoe zrI pAsethI zaheranI bakSisa meLavI. je sthaLa upara A zahera baMdhAyuM te "zrImAlanagara' tarIke jANItuM thayuM. svajAti dhanavAna hevA chatAM eNe puruSaratna mAghane sudhAthI nAza thavA dIdhA eTale zrImAlanuM nAma "bhillamAla' paDyuM evuM mAgha-prabaMdha jaNAve che. zrImAlamAM kaliyuga Avele jANIne lakSmI tyAMthI cAlI gaI ne enA javAthI zunya thayelA zrImAlanuM 'bhinnamAla' nAma thayuM evuM zrImAlapurANa jaNAve che. * purANa pramANe zaheranuM "zrImAlanagara' nAma satyayugamAM hatuM; tretAyugamAM enuM nAma "puSpamAla' hatuM; ne kaliyugamAM e "bhinnamAla" ke "bhilamAla'nA nAme jANItuM thayuM. enuM zuM nAma purANamAM batAveluM che ane prabaMdhaciMtAmaNie paNa enI neMdha karI che. e che "ratnamAla', jenI kathA rAjA zrI-puMja ane enI putrI zrImAtAnA saMbaMdhamAM ubhavelI che. 11 aitihAsika daSTie Ane vicAra karIe. | bhinnamAla ke bhilamAla, zrImAla, puSpamAla ane ratnamAla A cAre nAmone aMte "mAla" zabda Ave che. "mAla" zabdanA traNa artha thAya che? (1) be gAmaDAM vaccenuM jaMgala, (2) UMco DuMgarALa pradeza, ane (3) e nAmanI pleccha jAti.12 bhillamAla' kaliyuganuM nAma che. ghaNA pradeze tyAM rahetI jAtionA nAmathI oLakhAya che, AthI bhila ane mAla nAmanI prajA A pradezamAM vasatI haze ane tethI e pradeza bhillamAla' nAme jANItA thaye haze.13 jema jema zahera samRddha thatuM gayuM tema tema tyAMnA rahevAsIoe "zrImAla" nAma pracAramAM mUkyuM haze. sAtamA saikAnA suprasiddha jyotiSAcArya brahmagupta 'bhillamAlakAcArya tarIke oLakhAya che. 14 zrImAlapurANamAM pavitra sthaLonI yAdI ApI che temAM kerAta sarovarano ullekha che. 15 A sarovara kirAto ke bhile mATe pavitra haze.
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________ 5 muM ] zrImAla-milamAla. [85 vistAra A zaheranA vistArano khyAla meLavavo muzkela nathI. zrImAlapurANa pramANe gautamAzramane arthata zrImAla kSetrane vistAra pAMca gabhUtine eTale ke Azare paMdareka mAIlane thAya. zaheranuM samagra kSetraphaLa moTAM moTAM makAnomAM rokAI gayuM che. je jagA devonA vimAne rokI hatI te jagA pAMca keza17 eTale dasa mAIlanI hatI; ne parAo sAthenA zrImAlanagara vistAra pAMca jana18 eTale ke vIsa mAIlano thAya che. yuana svAMga A nagarane gherAvo 30 lI (pAMca mAIla) hevAnuM jaNAve che. 19 varNana gurjaranI A rAjadhAnI bhilamAlanI mulAkAta cInI pravAsayAtrI yuana svAMge sAtamA saikAmAM lIdhI hatI. potAnI pravAsanadhamAM e enuM varNana karatAM jaNAve che ke: valabhIthI uttara tarapha lagabhaga 1800 lInA aMtare kaucelo(gujara)nI rAjadhAnI AvelI che. A pradeza 5,000 lInA gherAvAmAM che. ane enI rAjadhAnI pIlomolo 30 lIne gherAvo dharAve che. A sthaLane khetapradeza ane lokonI rItabhAta saurASTrane maLatAM Ave che. vastI gIca che. sthAno samRddha ane aneka vastuthI bharelAM che. teo nAstika che, thoDAMka bauddha dharmane mAne che. tyAM eka saMdhArAma che, jemAM so sAdhuo rahe che. teo hInayAna ane sarvAstivAdane upadeza kare che. emAM keTalAMka devamaMdiro che temAM aneka dharmanI pUjA thAya che. rAjA kSatriya varNana che. e vIsa varSane juvAna che. e enAM jJAna ane zaurya mATe jANIto che. e bauddhadharmI che. vividha zakti dharAvatAM mAnavIone e bhAna Ape che. 20 prabhAvakacaritanA lekhaka prabhAcaMdrasUri (vi. saM. 1334 I. sa. 1278) A bhavya nagaranuM varNana A pramANe kare che? gUrjaradeza ke gUrjarabhUmi ke je zrIthI samRddha che temAM zrImAla nAme eka zahera che, je eka saudaryavatI asarA samAna che. tyAMnAM maMdiranA kuMbhonI zreNI jANe ke zaheranA mugaTa uparanAM ratna che. e bhavya mahelo suMdara bhAvAraNothI zaNagArAyelA che. ene mukhya mArga zaktizALI hAthIonI
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________ maitraka kAla ane anu-traka kAla [pra. hAjarIthI zobhAyamAna che. A zaheramAM suMdara jaina maMdira che ane mahAna sAdhuo vase che. 21 zrImAlapurANa je zrImAlane pradeza gurjara maTI pAcho maramAM gaNA tyAra pachI lakhAyuM lAge che, temAM zrImAlanagaranuM suMdara varNana ApeluM che : "cUnAthI dhoLelI enI UMcI havelIo gaganAMgaNamAM haMsanI paMktio jevI zobhe che. makAnonI jALIomAMthI dekhAtI citrovALI bhIMte gRhalakSmIonAM citravicitra vastronI jema zobhatI hatI. havelIonAM zirogRha upara siMdUra chaMTAtuM ne tyAre e AkAzamAM rAtAM Idragopa gokaLagAya) jevAM lAgatAM hatAM. nagaranA cheDAo upara 28 keNa staMbha UbhA karavAmAM AvyA hatA. sthaLe sthaLe teNe hatAM-kyAMka sonerI, kyAMya maNimaya ne kyAMka rUperI. e nagaranA saune mahAna uDDaya kinArA para UchaLI AvelA uttarasamudranuM smaraNa karAvato hato."22 nagaranI racanA caturasta hatI.23 purANa zrImAlanA keTalAka AMkaDAo Ape che, jene "zrImAlikI sarvasaMkhyA kahe che te pramANe zrImAlamAM 1000 gaNapati, 4000 kSetrapAle, 84 caMDikA devIo, 1000 saravare, 11000 zivaliMge, 999 mukhya maMdira ane durgAnAM 180 00 maMdira hatAM. 4000 brahmazALAo, 8000 dukAne ane 1000 sabhAgRha hatAM. A nagaranA saMrakSita durganI dIvAlamAM 84 daravAjAo hatA. A zaheranI pUrva dizAmAM rahetA vazyo "prAgvATa' nAme jANItA thayA, tevI ja rIte dakSiNanA dhaneskaTa ane pazcima ane uttaranA "zrImAlI' kahevAyA.24 ItihAsa zrImAlamAM sacavAyelI praNAlI pramANe jagasvAmI ke sUryanuM sau prathama maMdira vi. saM. 222(I. sa. 166)mAM baMdhAyuM. zaherano nAza vi. saM. 265 (29 I. sa.)mAM thaye. vi. saM. 498(I. sa. 438)mAM rAkSasoe zaherane pharIthI nAza karyo ane vi. saM. 700 (I. sa. 644)mAM zahera pharIthI vasyuM. vi. saM. 900 (I. sa. 844)mAM trIjI vakhata zaherano nAza thaye. vi. saM. 955(I. sa. 899)mAM zahera pharIthI vasyuM ane bAra raukAo sudhI enI samRddhi TakI rahI."25
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________ 5 muM] zrImAla-milamAla bhInamAlanI pramANabhUta likhita mAhitI varmalAtanA samayane zilAlekha pUrI pADe che. prabhAvaritanA mate e zrImAlane rAjA hato.27 zilAlekha vi. saM. 682(I. sa. 626)no che. eka rAjA varmalAtano ullekha mAgha kavie potAnA saMskRta mahAkAvya "zizupAlavadha'nI prazastimAM karela che. A baMne varmalAta eka ja hoya to suprabhadeva ke je mAghanA dAdA hatA te varmalAtanA mukhya maMtrI hatA. kavinA pitAnuM nAma dattaka hatuM ane leke enA maitrIbharyA vartanane lIdhe ene "sarvAzraya" tarIke saMbodhatA hatA. mAghanA mahAkAvyanA dareka sargane aMte "zrI" zabda Ave che ane mAgha 'yaMka' kahevAya che. ane A rIte eNe pitAnA nagara zrImAlane enA mahAkAvyamAM yAdagAra banAvyuM. 28 bhInamAlane rAjakIya ItihAsa jotAM jaNAya che ke varmalAta (I.sa. 626) pachI cApa vaMzanA rAjA vyAdhramukha za. saM. 55 (I. sa. 628)mAM rAjya karato hato. 29 jyAre yuana svAMga I. sa. 641 mAM Avyo tyAre tyAM 20 varSane eka kSatriya rAjA rAjya karato hato te kadAca vyAdhramukhane putra haze.30 bhInamAlanI AsapAsanA pradezamAM tyAre gurjara pratIhAre rAjya karatA hatA.31 A samaye A samasta pradeza gujaradeza' tarIke oLakhAto hovAnuM jaNAya che. navasArInA cAlukya rAjA pulakezInA kalacuri saMvata 490(I. sa. 739)nA tAmrapatramAM ullekha che ke musalamAnoe cAvokaTo upara humalo karyo 33 jo A bhInamAlanA cApa hoya to ema jarUra kahI zakAya ke bhInamAla upara I. sa. 739 pahelAM humale thaye hato.34 cApa pachI bhInamAlamAM pratIhAro rAjya karatA hatA. cApanI jagAe pratIhAro kyAre AvyA e jANI zakAyuM nathI. paMDita gaurIzaMkara ojhA A banAva I. sa. 740 ane I. sa. 800nI vacamAM mUke che.35 A pratIhAro avaMtimAM paNa rAjaya karatA hatA.5 sau prathama pratIhAra rAjA nAgabhaTa hatA. bharUcanA cauhANa rAjA bhartuvRddha bIjAnA tAmrapatra(vi. saM. 813-I. sa. 757)mAM seMdhAyele nAgAvaloka te A nAgabhaTa hoya to bhavRddha nAgabhaTane sAmaMta hato. A tAmrapatra bharUca jillAnA hAMsoTa gAmamAMthI maLI AvyuM hatuM, AthI ema kahI zakAya ke nAgabhaTanuM sAmrAjya uttaramAM mAravADathI dakSiNamAM bharUca sudhInuM hatuM.38 A samaye balUcIoe enA rAjya upara humale karyo hato, paNa emane mArI haThAvavAmAM AvyA hatA.39
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________ maitraka kAla ane anu-zaitraka kAla tyAra pachI be rAjA kAkastha ane devarAja thaI gayA ane pachI A vatsarAja. vatsarAje baMgALAnA gauDa rAjAone jItI lIdhA. jyAre e mALavAnA rAjA sAthe yuddhamAM rokAyelo hato tyAre enA upara rASTrakUTa rAjA dhruvarAje humalo karyo ane vatsarAja hArIne potAnA rAjya mAravADamAM pAcho Avyo. pite gauDa rAjA pAsethI be zveta cho lIdhAM hatAM te eNe rASTrakUTa rAjAne pAchAM ApyAM.40 jaina digaMbara AcArya jinasene zaka saMvata 705(I. sa. 783)mAM racelA harivaMzapurANamAM enI noMdha ApI che. evI ja rIte udyotanasUrie potAnI kuvalayamAlAkathA(I. sa. 778)mAM ene ullekha karela che. 42 enA pachI ene putra nAgabhaTa bIje gAdIe AvyA. e "nAgAvaloka nAme jANIto hato. eNe kanojanA rAjA cakrAyudhane harAvyuM. e sAmrAjyane vaDe thayo. vAliyaranA abhilekhamAMthI mAhitI upalabdha thAya che ke eNe AMdha, seMdhava, vidarbha, kaliMga ane baMganA rAjAone jItI lIdhA hatA ane Anarta, mAlava, kirAta, turaSka, vatsa ane matsyanA giridurgo laI lIdhA hatA.43 jodhapura rAjyanA eka gAmaDAmAMthI ene vi. saM. 772(I. sa. 716)ne lekha maLI Avyo che. e bhagavatIne mahAna bhakta hato. jaina lekhako A nAgabhaTane "Ama" nAmathI oLakhe che. 44 prabhAvarita pramANe e vi. saM. 890(Isa. 834)mAM mRtyu pAmyo. 45 kadAca A samaye ja bhInamAla gurjaranI rAjadhAnI maTI gayuM. tyAra pachI gujarAnI rAjadhAnI kAnyakubdha thaI4 pazcima saurASTranA saidhava rAjA jAIka ra jAnA gu. saM. 596 (I.sa. 915)nA dAnazAsana parathI mAlUma paDe che ke bhUtAmbilikA(dhUmalI)mAM bhillamAlanA nagna nAme vepArIe potAnA nAme nagna-maThikA nAmano nAne maTha sthApyo hato.47 rASTrakUTa rAjA kRSNa 3 jAnA samaya(I. sa. 939-967)mAM bhillamAlanA vepArIoe saMyAna(saMjANa)mAM bhillamAladeva madhusUdananI pratiSThA karI hovAne ullekha Ave che. 48 mALavAnA paramAra rAjA siMdhurAja(I. sa. 994thI 1011)nA putra dUsale bhInamAlamAM alaga zAkhA sthApI. e zAkhAnI sattA tyAM bAramI sadI sudhI rahI.49 purAtana avaze bhInamAlamAM ukhanana ane sthaLatapAsa dvArA "rAtAM caLakatAM mRpAtro' ane kALAM-ane-rAtAM mRtpAtronA avazeSa maLI AvyA che. A uparAMta rAmana sAmrAjyanA samayanAM mRtpAtronA avazeSa navalakhezvara mahAdevanA TekarA uparathI
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________ 5 muM] zrImAla-bhillamAla [89 maLI AvyA che. A avaze batAve che ke zrImAlanI vasAhata khristI saMvatanI pUrvenA samayamAM temaja enI AraMbhika sadIomAM AbAda hatI. jekasana bombe gejheTiyara-vo. temAM jekepa (yakSapa) ane jagasvAmI sUryanA maMdiranuM vigatathI varNana Ape che. sarovaranI bAjumAM khUba dhyAna kheMce tevuM eka mahAkAya zilpa che. jekasana enuM vigate varNana ApIne noMdhe che ke A mahAkAya zilpa tUTeluM che, AthI enuM mukha beDoLa jaNAya che. hAtha ane paga bhagna che chatAM paNa A zilpakRti bhavya jaNAya che. enA mAthAnA vALa vyavasthita ane vAMkaDiyA che. enI chAtI ane enuM vartuLAkAra udara kuzaLatAthI ghaDelAM che. A mUrtimAM sapramANatAnI khAmI che. enA hAthano nIceno bhAga ane paga ghaNuM TUMkA che, tevI ja rIte ene mATenuM Asana sAMkaDuM che. AthI ema jaNAya che ke paththaranI jarUrI UMDAIne abhAva haze ane pariNAme kuzaLa zilpIne hAthe pramANahIna pratimA ghaDAI haze. A mUrtimAM dhyAna kheMce tevAM lakSaNomAM mAthAnA vALa (julaphAM) ane enA jamaNA hAthamAM rahele paththarane daDe che. mAthAnA vALa vAMkaDiyA ane vyavasthita che. vAMkaDiyA vALa kapALa upara khUle che. vAMkaDiyA vALanI cAra haraLa che, je khabhA sudhI laTakatI jaNAya che. mastaka uparanA mukuTane traNa Toca che. e khUba asarakAraka alaMkAra tarIke zobhe che. nAkanA uparanA bhAganI saMmukha Toca ane kAna uparanI be bAjunI be Toca ema traNe Toco vALelI paTIthI bAMdhelI che. prathama najare hAthamAM rahela paththarane goLo zrIphaLa hoya ema lAge che; jANe ke rAjA ene sarovaramAM padharAvatA hoya, jyAre eka mata e mAnavahastaka hevAna che (pR. 457). A AkRtine dekhAva, enI bhavyatA, ene bharAvadAra deha ane enI adA, enA mAthAnA vAMkaDiyA vALa vagere eliphanTAnI guphAmAM ziva-pArvatInA lagna vakhatanA zilpamAMnI caMDanI AkRtine maLatI Ave che. AthI ema spaSTa thAya che ke A AkRti zrImAlane jUnAmAM jUne avazeSa hoI zake ke je eliphanTAnI vAMkaDiyA vALanI AkRti chaThThA ke sAtamA saikAnI mAnavAmAM Ave che. tenI sAthe sAmya dharAve che ane A ja samaye gurjaroe zaheranI sthApanA ke punaHsthApanA karI ema manAya che" (pR. 458). sAhityanuM dhAma zrImAlapurANa pramANe zrImAlamAM eka hajAra brahmazALAo ane cAra hajAra bhaThA hatA, jemAM judI judI vidyAzAkhAonA viSaya bhaNavavAmAM AvatA.51 A rIte zrImAla mahAna vidyApIThanuM dhAma hatuM.
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________ 90] maitraka kAla ane anumaitraka kAla [.. bhInamAlanI AsapAsanA pradezanuM varNana karatAM sana naMdhe che ke ITonA TukaDA moTA vistAramAM verAyelA paDyA che tethI e prAcIna vidyAzAlA ke saMskRta kolejano pradeza hoI zake.para mAgha kavi A ja zaheramAM khyAtanAma thayo hato. mahAna khagoLazAstrI bhillamAlakAcArya brahmagupta pitAne jatiSano mahAna graMtha brahmakTasiddhAMta zaka saMvata 15 (I. sa. 628)mAM ahIM pUrNa karyo hato. abIrUnI (I. sa. 1930) kahe che ke viSNunA putra brahmagupta brahmasphaTasiddhAMtane graMtha mulatAna ane aNahilavADanI vacamAM bhInamAla zaheramAM racyo hato.53 zrImAla jaina vidyAnuM mahAna dhAma hatuM. suvikhyAta siddharSinI upamitibhavaprapaMcathAna graMtha vi. saM. 962(I. sa. 96)mAM bhInamAlamAM pUrNa thayo hato. haribhadrasUrinI vidyApravRtti paNa bhInamAlamAM thaI hatI. vadarzanasamuccaca nAmano graMtha A zaheramAM ja lakhAyo hato. samarAditya nAyakanI samarAdityathA (samara pharave) paNa jaina vidvAna haribhadrasUrie prAkRtamAM ahIM lakhI hatI. ene "sakalakathA' tarIke kAvyAnuzAsanamAM oLakhavAmAM Ave che. siddharSi, je haribhadrasUrino ziSya hato te, zrImAlano nAgarika ho ema prabhAvakacaritamAM seMdheluM che. haribhadrasUrie ene mATe lalitavistarA nAmanI TIkA lakhI hatI.54 kuvalayamAlA kathAne prAkRta graMtha udyotanasurie lakhe che, je haribhadrasUrine samaya nakakI karavAmAM bahu upayogI che. A graMtha pUrNa thayAne samaya zaka kAla 700 varSanA AgalA divase baporane kahevAya che. A graMtha A pramANe pUrNa thAya che -"A graMtha kavinA pitAnA abhimAna mATe ke kAvya lakhavAnA uddezathI racAyo nathI, paraMtu A dharmakathA che mATe e lakhAya che, AthI enA doSa tarapha jozo nahi."55 AvA thoDAka ullekhamAMthI zrImAlanI vidyAkIya pravRttine khyAla Ave che. tyAra pachI aNahilavADa pATaNa enI preraNAnuM keMdra rahyuM. dharmasaMpradAya zrImAlano dhArmika itihAsa jotAM najare paDe che ke zrImAla zaiva ane vaiSNava tIrthasthaLa che. vaLI yuana svAMganI pravAsanoMdhamAMthI jANI zakAya che ke enA samaye bauddha dharma pracAramAM hato, jaina dharma paNa mahattvanuM sthAna dharAvato hato.55 siddharSi(10 mI sadI)nuM kAryakSetra bhillamAla hatuM.pa7 vIragaNi bhInamAla, tharAda, tharA ane pATaNamAM rahetA.58
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrImAla-bhillamAla [ 6% valabhI-bhaMga (I. sa. 788) thavAnI taiyArImAM hatA tyAre valabhInI vadhu mAnasvAmInI pratimA zrImAlapura gaI.59 5 suM] aMcalagacchanA dharma prabhasUri (13 mI sadI) bhinnamAla nagaranA vatanI hatA.6. vividhatIrthaMkalpa(14 mI sadI)mAM zrImAlapattanamAM vIrapratimA hovAne ullekha che. 61 bhAvaDa (15 mI sadI) zrIbhinnamAlanagaramAM thayA.12 bhinnamAlamAM leAkAyatika matanA anuyAyIo paNa hatA.63 paDatI zrImAlapurANamAM ApelI sArikApAkhyAna nAmanI kathAmAM4 nAdheluM che ke siMdhanA leAkeA zrImAla kSetranI lagnalAyaka juvAna kanyAone upADI jatA hatA, A kAraNe bIkanA mAryA lAke zrImAla cheADIne Akhu gayA. A batAve che ke pazcima taraphanA bhayanA mukhya kAraNathI zrImAlanI paDatI thaI ane pariNAme zaheranA nAza thayA. sArikAnA bhayathI zahera ujjaDa thaI gayuM ane 164 varSA pachI zrIpu je ene pharI vasAvyuM. vikrama saMvata 1203, vaizAkha zukala aSTamIne divase zrImAlanI zrI zahera cheADIne cAlI gaI ane zahera 'bhillamAla' banyuM. lakSmI tyAMthI nIkaLI gurjaradezanI rAjadhAnI pATaNa AvI.65 A batAve che ke upara jaNAvelA varSa pachI zaheramAM rAjakIya paristhiti badalAI gaI haze. aitihAsika dRSTie jotAM jaNAya che ke gujarAtanA mahAna solaMkIee peAtAnA rAjyavistAra mAravADa sudhI arthAt hAlanA pazcima rAjasthAna sudhI vistAryAM ane e ja hakIkata ApaNane zrImAlapurANamAMnI paurANika kathAmAMthI prApta thAya che. pAdaTIpeA 1-2. jue prakaraNa 6, khaMDa 2. 3. jue prakaraNa 6, khaMDa 1. 4. puSTikAmAM enuM nAma zrImAmAhAtmya Apelu che ne ene ndrapurALanA trAjJa-spaMdanI aMtargIta jaNAvyu che. 'zrImApurALa' e enuM leAkAmAM rUDha nAma che. 5. adhyAya 2-3 6. madhyAya 6-1 7. adhyAya 10-11 9. pravanyacintAmaLi, pR. 26 8. zrImApurALa, a. 1, o. rU. 10. 1, 72, jo. rUrU-rUpa
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________ 11] i na mane anu- ita [ . 19. R. C. Parikh, Introduction to Kavyanusasana p. XCII; 2. Bl. parIma, gumazatanI yAnIso. pR. 12-13 12. 2. 1. parINa, megana, pR. 63 mAlaM praamaantraattvii| abhi. cintA., kA. 4, lo. 297 mAlaM zailaprAyamunnatasthalam / mallinAtha, meghadUtaTIkA, lo. 16 mAlA bhillAH kirAtAzca sarve'pi mlecchajAtayaH / abhi. cintA., kA. 3, glo. 598; ayaza misa no bhAsa (mAuna za)-sa. 13. 2. ch|. parIma, mesana pR. 63 14. zaM bA. dIkSita, bhAratIya jyotiSa, pa. 300 15. adhyAya 19 19. a. 3, lo, 25; a. 4, lo. 45 . 17. a. 1, zlo. 38 18. a. 10, zlo. 58 / 16. Hiuen Tsiang: Buddhist Records of the Western World, Vol. II, p. 270 20. Ibid., pp. 269 f. 21. prabandha 14, lo. 5-8 22. a. 9, zlo. 3-18, 2. ch|. 5rIma, "zurAtanI dhAnIma". 5.87-88 23. a. 10, 'lo. 58 / 24. a. 72; a. 13, zlo. 25; 2. ch|. parIma, "zuzatanI ghAnIyo", pR. 89-100 25. B. G., Vol. I, Pt. 1, p. 463 26. EI., Vol. IX, p. 191 27. prabandha 14, lo. 9 R. R.C. Parikh, op. cit., pp. XCV-XCVI 26. brahmagupta, brAhmasphuTasiddhAnta, a. 24, zlo. 7 30. R. C. Parikh, op. cit., p. XCIX 31. G. G., Part III, Appendix A (1) and A (2) 32. Hiuen Tsiang, op. cit., p. 270 33. B.G., Vol. I, Pt. 1, p.109 34-34. R.C. Parikh, op. cit., p. XCIX 38. G. G., Pt- III, p.53 37. bha. pu. bhA., pR. 303-305 38.-49. R.C. Parikh, op. cit., p.C 47. Chronology of Gujarat. p. 259 48. sudiprAza, 15 83, 5. 347 46. The Struggle for Empire, pp.73 f. 50. B. M. Parmar, Cultural and Critical Study of Srimala Purana, Vol. I, p.118
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________ 5 ] zrImAla-bhillamAla 51. zrImAlapurANa a. 12, zlo. 22; a. 72, zlo. 9 52. B.G., Vol. I, p. 453 53. R.C. Parikh, op. cit. p., XCVI 48, Ibid., pp. XCVI-XCVII 4 4. Ibid., p. XCVIT 59. Ibid., p. XCVII 57. mI. , desAI, irr sAhityamA sakSiH tihAsa', pR. 185 58. tyAviSaya, "prAdhyarita-prathaparyAtAyana", pR. 7-78 56. prabandhacintAmaNi, pR. 109 60. vividhagacchIya paTTAvalIsaMgraha, pR. 101 91. pR. 86 62. vividhagacchIya paTTAvalIsaMgraha, pR. 12.. 93. ejana, pR. 75 . 64. a. 38 65. a. 75
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakaraNa 6 gurjara-pratIhAro 1. gurja dezane ane avaMti-kAjano pratIhAra vaMza rAjasthAnamAM chaThThI sadInA madhyamAM eka navo rAjavaMza sattArUDha thayo. e vaMzane sthApaka haricaMdra nAme vipra hato. ene rANI bhadrA nAme kSatrIya patnIthI je putra thayA te "pratihAra" ke "pratihAra rAjA tarIke oLakhAyA. 1 AgaLa jatAM A vaMzanA rAjAo potAne vaMza rAmanA bhAI lakSmaNathI utpanna thayela ane lakSmaNe rAmanA pratIhAra tarIke pharaja bajAvelI tethI A vaMza e nAme oLakhAya ema jaNAve che. kulotpattinI A mAnyatA paurANika prakAranI che; vAstavamAM to A vaMzano mULa puruSa koI rAjyanA pratIhArano adhikAra dharAvato haze ne jema zuMga ane maitraka vaMzanA senApatioe tathA kAva vaMzanA amAtye taka maLatAM rAjasattA sthApI tema A vaMzanA pratIhAra mULapuruSe taka maLatAM rAjasattA dhAraNa karI haze. mahApratIhAra e mahAsAmaMta ane mahArAjanI haroLane eka moTo hedo gaNAto, jene samAveza rAjAnAM paMca mahAbiradomAM thatA. haricaMdranA putroe mAMDavyapura (jodhapuranI uttare AveluM maMDora) chatI tyAM tuMga prAkAra karAvyo.3 emAMnA rajijalanA pautra nAgabhaTe meDataka(meDatA)mAM rAjadhAnI sthira karI (nakazo 2). e pachI e vaMzamAM tAta, yazovardhana, caMduka, ziluka, jhaTa, bhillAditya ane kakka nAme rAjA thayA. kaka gauDo sAthe yuddha karI muddagiri(muMgera, bihAra)mAM yaza meLavyo.5 enA putra bAukano vi. saM. 884(I. sa. 837)ne zilAlekha jodhapuramAM maLe che, jyAre bIjA putra kaphakanA vi. saM. 918(I. sa. 861)nA zilAlekha ghaTiyAla(ji. jodhapura)mAM maLyA che. A parathI haricaMdra IvI 6 ThThI sadImAM thayo hovAnuM phalita thAya che.
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________ gujara-pratIhAre [95 A vaMzanI rAjadhAnI zarUAtamAM bhilamAla(bhInamAla)mAM hatI ne yuana kvAMge I. sa. 641 nA arasAmAM bhillamAlanI mulAkAta lIdhI tyAre tyAM je juvAna rAjA rAjya karato hato te A pratihAra vaMzano rAjA tAta hato evI kalpanA karavAmAM AvI che, paraMtu vi. saM. 6 82(I. sa. 625)mAM to tyAM varmalAta nAme rAjA rAjya karato hato, zaka varSa 55 (I.sa. 628-29)mAM bhilamAlakAcArya brahmagupate brAhmaphuTasiddhAMta" lakhyo tyAre cApavaMzanA rAjA vyAdhramukhanuM zAsana hatuM, 10 ane I. sa. 641 nA arasAmAM yuana kvAMge tyAM kSatriya varNane rAjA hovAnuM noMdhyuM che.11 tyAre bhillamAlanI AsapAsano pradeza "gurjara' nAme oLakhAto. chatAM uparanA ullekho jotAM bhillamAlanA rAjAo pratIhAra vaMza karatAM cApa vaMzanA hoya e vadhu saMbhavita che. I. sa. 726 nA arasAmAM siMdhanI araba je A pradeza para AkramaNa karyuM hatuM. 12 A arasAmAM pratIhAra kulano eka bIjo rAjavaMza sattArUDha thaye. A vaMzanA sthApaka hato nAgabhaTa, jeNe mleccha adhipatinI moTI senAno parAbhava karyo 13 siMdhanA arabane khALI rAkhavAmAM pratIhAra rAjAoe ghaNuM prAbalya dAkhaveluM. gurjaradezanA pratIhAra vaMzanI sattA kSINa thatI gaI. bharUca pradezamAM pratIhAra zAkhAnI jagyAe have cAhamAna vaMza sattArUDha thaye, teNe nAgAvaloka arthAta A nAgabhaTanuM Adhipatya aMgIkAra karyuM.14 dakhaNanA rASTrakUTa rAjA daMtidage lATa ane mAlava para AkramaNa karI, gurjara rAjAne harAvI ujanamAM hiraNyagarbhadAnavidhi karI 15 paraMtu enuM zAsana tyAM lAMbe vakhata TakyuM nahi.16 nAgapachI enA bhAIno putra kakka ane enA pachI eno nAne bhAI devarAja rAjA thayo. devarAjanA putra vatsarAjanA rAjyakAlanuM varSa zaka 705 (I. sa. 783-84) jANavA maLyuM che e parathI nAgabhaTa 1 le evI AThamI sadInA pUrvArdhamAM thayo hovAnuM mAlUma paDe che. I. sa. 726 no araba humale enA vakhatamAM thayo hoya e ghaNuM saMbhavita che. vatsarAja ghaNo parAkramI hato. eNe pratIhAra vaMzanA pratApamAM17 abhivRddhi karI. eNe uttaramAM, prAya: kaneja sudhI, vijayakUca karI ane gau-rAjane paNa harAvyuM. zaka 700 (I. sa. 788)mAM jAvAlipura(jAlora)mAM enuM zAsana pravartatuM hevAnuM neMdhAyuM che. 18 harivaMzapurANamAMnA ullekha(I. sa. 793)
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________ 96] maitraka kAla ane anu-maitraka kAla parathI vatsarAja avaMti(mALavA)ne rAjA hovAnuM mAlUma paDe che. 19 e madhya ane pUrva rAjasthAna para paNa sattA dharAvata.0 vatsarAjane putra nAgabhaTa 2 je pitA karatAMya vadhu parAkramI nIvaDyo. eNe AMdha, seMdhava, vidarbha ane kaliMganA rAjAone vaza karyA, paraMtu kAjamAM Akhare gauDarAja dharmapAlanI sattA prayatI ne tyAM idrAyudhanI jagyAe cakrAyudha nAme sAmaMta sattArUDha thayo.22 kAja para Adhipatya jamAvavA mATe avaMtinA pratIhAra rAjA, gauDa dezanA pAla rAjA ane dakhaNanA rASTrakUTa rAjA vacce spardhA cAlatI hatI. pachI nAgabhaTe cakAyudhane harAvI kanoja para pitAnuM zAsana pravartAvyuM.23 gujara dezanA pratihAra rAjA kakake, dakSiNa saurASTranA cAlukya rAjA bAhukadhavale ane mevADanA guhita rAjA zaMkaragaNe nAgabhaTane gauDarAja sAmenA yazasvI parAkramamAM sakriya madada karelI 24 dhruvanA uttarAdhikArI goviMda 3 jAe dakSiNa gujarAta para rASTraphiTonuM zAsana daDha karyuM. e rASTrakUTa vaMzano sahuthI pratApI rAjA hatA. enuM mRtyu thatAM nAgabhaTanA Adhipatyane mokaLAza maLI. eNe kanoja kabaje karI uttara bhAratamAM pitAnuM Adhipatya pravartAvyuM, 25 eTaluM ja nahi, Anarta, mAlava, kirAta, tuSka, vatsa, matsya vagere rAjAonA giridurga paNa kabaje karyA. nAgabhaTa 2 je "nAgAvaleka" tathA "Ama" nAme paNa oLakhAto. e vi. saM. 890(I. sa. 833-34)mAM mRtyu pAmyo. 27 e ghaNe dhArmika hatA. nAgabhaTa 2 jA pachI ene putra rAmabhadra gAdIe AvyA. eNe lagabhaga traNa varSa ja rAjya karyuM (I. sa. 833-836) 28 e daramyAna gujaradezane pratIhAra rAjA bAuka svataMtratAthI vartavA lAgyA. 29 enA putra bhejanA samayathI pratIhAra rAjyane pratApa vistaryo. enI rAjadhAnI kane jamAM hatI. eNe gurjaradezanA pratIhAra rAjya para Adhipatya punaH pravartAvyuM, paraMtu bhejane pAla rAjA devapAla vaDe parAjaya thayo. gujarAtanA rASTraTa rAjA dhruve tathA kalacuri rAjA kele paNa ene harAvyo. gurjaradezano pratIhAra rAja kaphaka svataMtra thaI gayo.30 paraMtu bhoje thoDA vakhatamAM potAnI pratiSThA pAchI meLavI. pAla rAjA nArAyaNapAlane harAvI enA pazcimI pradezone ghaNo bhAga jItI lIdhA.31 rASTrakUTa rAjya para AkramaNa karI eNe gujarAta jItI lIdhuM, paraMtu rASTrakUToe gujarAta pAchuM meLavI lIdhuM ne ujajanamAM paNa pitAnI sattA jamAvI, chatAM
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________ gurjara-pratIhAre [ 97 saurASTra para bhojanuM Adhipatya pratyu.32 uttara bhAratamAM pratIhAra rAjya ghaNuM vistRta thayuM. bhoje lagabhaga 49 varSa jeTaluM lAMbe vakhata rAjya karyuM (lagabhaga I. sa. 836-885). enI pAse azvo ane UMTanuM vipula sainya hatuM ne e arabono prabaLa pratispadhI hato. e prabhAsa', "AdivarAha' ane "mihira" tarIke paNa oLakhAtA.33 bhejane uttarAdhikAra enA putra maheMdrapAlane maLyo. eNe magadha jItI lIdhuM.34 saurASTranA cAlukyo para enuM Adhipatya pravartatuM 35 e mahedrAyudha tathA "maheMdrapAla tarIke paNa oLakhAto. enA guru rAjazekhara mahAna sAhityakAra hatA mahedrapAlanA mRtyu (lagabhaga I. sa. 910) pachIne pratihAra rAjyane itihAsa aspaSTa che.36 I. sa. 812 nA arasAmAM ene bIjo putra mahIpAla gAdIe Avyo. kavi rAjazekhara ene "AryAvartana mahArAjAdhirAja' kahe che. zarUAtamAM eNe rASTrakUTa rAjyane thoDo bhAga jItI lIdhe, paraMtu IMdra 3 jAe kaneja para AkramaNa karI mahIpAlane tyAMthI bhAgyo. samaya jatAM sAmaMtonI madadathI mahIpAle ghaNA pradeza pAchA meLavyA.38 vaDhavANano cApa rAjA dharaNIvarAha mahIpAlanuM Adhipatya aMgIkAra karato.39 chatAM pratIhAra rAjyanI sattAno have hAsa thavA lAge ne sAmaMta rAjya svataMtra thavA lAgyAM.* rASTrakUTa rAjA kRSNa 3 jAe pratIhAra rAjyanA be durga kabaje karyA.41 mahIpAla I. sa. 942 nA arasAmAM mRtyu pAmyo. thoDA vakhatamAM pratIhAra sAmrAjya kanojanI AsapAsa AvelA nAnA rAjyamAM sImita thaI gayuM. 2. nAMdIpura-bharukaccha gurjaranRpativaMza chaThThI sadInA uttarArdhamAM bharUca jillAnA vistAramAM eka navA rAjavaMzanI rAjasattA sthapAI. A vaMzanAM 13 dAnazAsana maLyAM che. e (kalacuri) saMvata 280 thI 486 nAM, arthAta I. sa. 629 thI 736 nAM che. emAM zarUAtanAM dAnazAsana dara prazAMtarAganAM che. emAM enA pUrvAdhikArIo tarIke enA pitAmaha sAmaMta danI tathA pitA jyabhaTa vItarAganI prazasti ApelI che. gurjarapativaMzane artha daH prazAMtarAganAM pahelAM be dAnazAsanamAM43 A rAjavaMzane "gurjaranRpativaMza tarIke ne ene nAme pAchaLathI ghaDAyelAM banAvaTI dAnazAsanamAM I-3-7
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________ 98]. maitraka kAla ane anu-maitraka kAla [pra. gurjaranRpAnvaya' tarIke oLakhAvavAmAM AvyuM che, jyAre A vaMzanA uttarakAlIna rAjAonAM rAjazAsanamAM ene "mahArAjakanvaya' kahevAmAM Avyo che. AmAM gurjararAjavaMzano ullekha vAstavika lAge che, jyAre mahArAja karNanA vaMzane nirdeza pAchaLathI upajAvelI paurANika utpattinI mAnyatA sUcave che. ahIM "gurjaranRpativaMzane artha vivAdAspada che. ghaNA eno artha gurjara jAtine rAjavaMza' evo kare che,45 jyAre keTalAka ene artha gurjara dezano rAjavaMza" ke "gurjara dezanA rAjAne vaMza' evo kare che.* ahIM gurjaravaMza'ne badale "gurjaranRpativaMza evo lAMbe zabdaprayoga thaye hAI bIjo artha vadhu saMbhavita che. vaLI chaThThI sadImAM bhillamAlanI AsapAsane pradeza "gurjaradeza' tarIke oLakhAto ne tyAMnA rAjavaMzanA sthApaka haricaMdrane da6 nAme eka putra hato:7 e parathI paNa A saMbhavane samarthana maLe che. gurjaradezano e rAjavaMza tyAre pratIhAra vaMza tarIke oLakhAtA. A parathI bharUca jillAne A rAjavaMza paNa gurjaradezanA pratIhAra vaMzamAMthI udbhavya hovAnuM phalita thAya che. "gurjara-pratIhAravaMza'mAM paNa gurjara' zabda dezavAcaka lAge che. e rIte ahIM paNa e zabda jAtivAcaka nahi, paNa dezavAcaka arthamAM prayojAyo gaNAya. rAjavaMzenI utpatti samaya jatAM rAmAyaNa-mahAbhAratanAM prasiddha pAtromAMthI thaI hovAnI mAnyatA pracalita thatAM gurjaradezanA haricaMdranA vaMzajo AgaLa jatAM pitAne rAmanuM pratIhAratva karatA emanA bhAI lakSmaNanA vaMzaja manAvatA thayA. saurASTranA saMdha pitAne pAMDavonA samakAlIna siMdhurAja jyadrathanA vaMzaja gaNAvatA hatA. te bharUca jillAnA A vaMzanA rAjAo AgaLa jatAM potAne pAMDavonA samakAlIna mahArAja karNanA vaMzaja manAvatA hatA. jayadrathanuM nAma to siMdhudeza sAthe saMkaLAyeluM che, jyAre karNa te pUrvabhAratamAM AvelA aMgadezane rAjA gaNAto. rAjadhAnI A vaMzanI rAjadhAnI zarUAtamAM nAMdIpurI-nAMdIpura hatI. da6 prazAMtarAganAM AraMbhika dAnazAsana(I. sa. 629-634)mAM48 ene "nAMdIpurI' ane pachInAM dAnazAsana(I. sa. 642)mAMkela 'nAMdIpura" tarIke oLakhAvI che e parathI e rAjadhAnI samaya jatAM "purImAMthI "puramAM vikasI hovAnuM sUcita thAya che.
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________ OM OM' ] guja 2-pratIhArA [ 99 byUlare nAMdIpurane vAmAhAtmya'mAM bharukaccha pAse jaNAvelA naMditI tarIke ne hAla bharUcanI pUrve jhADezvara daravAjAnI bahAra AvelA na devAla nAme jUnA jillA tarIke oLakhAvelu, 50 ne munazIe A mata svIkArelA,pa1 paraMtu bhagavAnalAle nAMdIpura e jUnA rAjapIpaLA pAse AveluM nAMdeda sUcaveluM 52 I. sa. 648 mAM maitraka rAjA dharasena cakravartIe bharukacchamAM vijayachAvaNI nAkhelI53 ne I. sa. 676 mAM enA vaMzaja zIlAditya 3 jAe bharuccha viSayamAM AvelI bhUminu dAtuM dIdheluM pa e parathI bharUca ane enI AsapAsanA pradeza tyAre nAMdIpuranA rAjavaMzanA zAsana nIce na heAvAnuM mAlUma paDe che. vaLI the!DAM varSa para maLelA eka dAnazAsanamAMpa5 nAMdIpura viSayamAM jaNAveluM tAraNuka gAma nAMdoda pAse Avelu che, AthI bhagavAnalAlane mata cathA hovAnuM pratipAdita thAya che. nAMdoda (21deg paradeg 3, 73deg 30deg pU) karajaNa nadInA pUrva kAMThA para AveluM che ne bharUca jillAnA nAMdoda tAlukAnuM vaDu mathaka che. have e rAjapIpaLA tarIke oLakhAya che. 66 bAhusahAya(i.sa. 677)nA samayathI A rAjavaMzanI rAjadhAnI bharucchamAM hovAnuM mAlUma paDe che." e rAjAe A pradeza valabhInA maitrakA pAsethI jItI laI enA saMrakSaNa mATe I. sa. 676-77 daramyAna rAjadhAnI tyAM khaseDI jaNAya che. bharukaccha e na`dAnA uttara taTe AveluM bharUca che, je hAla bharUca jillAnuM vaDu mathaka che. 57 sAmata 570 thI 595 nA e A rAjavaMzanA sthApaka che. A vaMzanI rAjamudrA enA nAmathI aMkita hatI. A dar e gurjaradezanA pratIhAra rAjA haricaMdrane kaniSTha putra v have! saMbhave che. enA pautra 66 prazAMtarAganA jJAta rAjyakAla I. sa. 629-642 parathI sAmata daphnA zAsanakALa I. sa. sumAranA aMkAya. tyAre sa MkheDA-bharUca pradeza kaTacyuri vaMzanI sattA nIce hatA.pa8 66nI prazastimAM enAM parAkrama tathA pratApanI praza MsA karI che temaja revA nadInA pravAhanA tathA vidhya parvatanI upatyakAnA nirdeza Ave che e parathI eNe viSya-revA pradezamAM koI pratipakSane rAjasattA sthApI lAge che.59 eNe kaTapcyuri nareza svIkArI sAmaMtapadma dhAraNa karyuM" jaNAya che.'. e 'parama parAjaya karI peAtAnI zaMkaragaNunuM Adhipatya divyabhakta' hatA.
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________ 100 ] jayabhaTa vItarAga maitraka kAla ane anu-caitraka kAla [X. sAmaMta daddanA putra jayabhaTe lagabhaga I. sa. 55 thI 620 sudhI rAjya karyuM. enA nAmanI sAthe ka MI biruda Apelu nathI. enA samayamAM kaccuri buddharAjanI sattAne cAlukaya nareza maMgalarAje hastagata karI. e saMjogAmAM jayabhaTTa 'sAmaMta' maTI svataMtra rAjA thayA haze te chatAM hajI 'mahArAja' biruda dhAraNa karatA thayA nahi hAya. enI pravRstimAM enAM parAkrama, audAya, yaza ane vinayanI prazaMsA karI che.61 ekadare e zAMtipriya ane ni:spRha prakRtinA hatA, AthI e 'vItarAga' tarIke paNa oLakhAte. da prazAMtarAga jayabhaTa 1 lAnA putra 66 2 jo A vazane pratApI rAjA hateA. enA zAsanakAlanAM pAMca dAnazAsana maLyAM che, je (ka.) saM. 380(I. sa. 629)thI saM. 392 (I. sa. 642)nAM che.12 e mahAsAmata' thI mAMDIne mahArAja' sudhInAM paMca mahAbiruda dharAvatA. enA pitA 'vItarAga'nuM apara nAma dharAvatA tema eNe 'prazAMtarAga'nuM apara nAma dhAraNa kareluM. pahelAM khe dAnazAsana akrUrezvara (aMkalezvara) viSaya (jillA)ne lagatAM che. (ka.) saM. 391(I. sa. 641)nuM dAnazAsana!3 6nI anujJAthI enA bhAI ragrahe pharamAveluM. chellAM e dAnazAsana sagamakheTaka (saMkheDA) viSayane lagatAM che. sAmaMta danI jema dda prazAMtarAga paNa 'parama Adityabhakta' hatA. enI prazastimAM eNe parAkrama vaDe vizALa yaza prApta karyAMnA ullekha che.64 enA uttarAdhikArIenAM dAnazAsanomAM 6 prazAMtarAganA eka evA parAkramanA nirdeza karelo che ke jene lIdhe ene 'bhamatA mATA ujjavala vAdaLa jevA' yaza prApta thayA hatA.65 A parAkrama hatuM "paramezvara zrI devathI abhibhUta thayelA valabhIpatine paritrANu' ApyAnuM 66 mAlava, gura ane lATanAM rAjya pahelAM dakSiNApathanA cAlukaya nareza pulakezInA pakSamAM bhaLelAM, paNa pAchaLathI e rAjyAe uttarApathanA cakravatI hanI adhisattA aMgIkAra karelI. A sayAgAmAM dve valabhIpatine Apelu rakSaNa pulakezInA pakSakAra karatAM devanA pakSakAra tarIke apAyuM lAge che.7 6nA A parAkrame enA rAjavaMzane ghaNA yazasvI banAvyA hatA. eNe jevuM paritrANa kareluM te valabhIpati maitraka rAjA dhruvasena bAlAditya hatA, jene AgaLa jatAM harSoMnA jamAI
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________ $ $ huM ] gujara-pratIhArA [ 101 thavAnuM mAna maLeluM, 68 saMbhavataH te paNa kaneAjanA e rAjAnI kuMvarI maLI hatI.69 d prazAMtarAgane nAme AgaLa jatAM traNa banAvaTI dAnazAsana ghaDAyAM che, jene samaya zaka varSa 400, 415 ane 417(arthAt I. sa. 478, 193 ane 895)ne ApavAmAM AvyeA che. tyAre te| A rAjavaMzanA AraMbha paNa thayA na hateA. A dAnazAsana dekhItI rIte ekAda zataka bAda anu--maitraka kAlamAM rASTrakUTa``rAjyanAM dAnazAsane parathI ghaDAyAM che.71 jayabhaTTa 2 jo 66 prazAMtarAga pachI ene putra jayabhaTTa 2 jo gAdIe AvyA. eNe lagabhaga I. sa. 645thI 665 sudhI rAjya karyuM. e daramyAna maitraka cakravatI dharasene I. sa. 648 mAM bharukaccha(bharUca)mAM vijayachAvaNI nAkhelI.72 e agAu bharUca ane enI AsapAsanA pradezanA samAveza kayA rAjyamAM thatA e vize kAMI ceAsa ullekha upalabdha nathI, paraMtu nAMdIpura, akrUrezvara ane saMgamakheTaka pradezeAnA sAMnidhya parathI e pradeza nAMdIpuranA gurjaranRpativazanI sattA nIce hAvA sabhave che. teA e pradeza maitraka dharasene A rAjA pAsethI jItI lIdhA gaNAya. kApikA (kApI) pAsenuM jayAditya maMdira prAyaH A jayabhaTe baMdhAvyuM haze.73 jayabhaTa 66 mahusahAya jayabhaTa 2 jAne putra 66 3 o parAkramanuM bahumUlya AMkatA evuM enA 'bAhusahAya' aparanAma parathI sUcita thAya che. da prazAMtarAganI jema e paNa paMca mahAzabda (mahAkhiru) dharAvate! hatA. eNe valabhInA maitrake pAsethI bharukaccha pradeza jItI lIdhA. bharukaccha viSayamAMthI I. sa. 676 mAM maitraka rAjA zIlAditya 3 jAe bhUmidAna dIdheluM,74 jyAre I. sa. 67 mAM tyAMthI 66 bahusahAye bhUmidAna dIdhuM. dadde peAtAnA vaMzanI rAjadhAnI have nAMdIpurathI khaseDIne bharukacchamAM rAkhI. prazastimAM dve pUrvanA tathA pazcimanA adhirAjAne AvarI letA mahAsaMgrAmamAM addabhuta bAhubaLa dAMvI 'bAhuhAya' tarIke khyAti pAmyAnuM jaNAvyu che.75 eNe lagabhaga I. sa. 665 thI 690 sudhI rAjya karyu. e 'parama mAhezvara' hateA.
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________ 102] maitraka kAla ane anu-maitraka kAla jayabhaTa 3 je daH bAhusahAyane uttarAdhikAra enA putra jayanTa 3 jAne prApta thaze. enAM be dAnazAsana maLyAM che. (ka) saM. 4pa6 (I. sa. 706)nuM bhUmidAna bharukaccha viSayane lagatuM che, jyAre (ka.) saM. 46 0 (I.sa. 710)nuM bhUmidAna97 nAMdIpura viSayamAMnI bhUminuM che. enA parAkramanI bhAre prazasti karavAmAM AvI che; emAM eNe koI gumAvelo pradeza pAcho meLavyAne dhvani raheluM che.8 I. sa. 706 mAM A rAjAe kAyAvatAra(kAravaNa)mAM vijaya chAvaNI nAkhI hatI e parathI enuM e parAkrama bhakaccha pradezane lagatuM tevuM saMbhave che.79 jayabhaTa parama mAhezvara' hato ne paMca mahAzabda dharAvato. enA vaMzajonAM dAnazAsanamAM ene mATe "mahAsAmaMtAdhipati biruda prayojAyuM che. A rAjAe lagabhaga I. sa. 690 thI 715 sudhI rAjya karyuM. ahirala e jyabhaTa 3 jAne putra ane uttarAdhikArI che. enuM ekeya dAnazAsana maLyuM nathI, paraMtu enA uttarAdhikArInAM dAnazAsanamAM enI prazasti ApelI che. emAM ahiralanI parAkramI, pratApI, sadAcArI ane rAjanItijJa rAjavI tarIke prazaMsA karelI che. e paNa "parama mAhezvara" hota ne paMca mahAbiruda dharAvato hato. "dadanI jema ahirala' nAma paNa dezya bhASAnuM lAge che. ahile thoDAM varSa-lagabhaga I. sa. 715 thI 720 sudhI rAjya karyuM lAge che.* jayabhaTa 4 the ahirelane putra jayabhaTa 4che e A rAjavaMzane chelle jJAta rAjA che. enAM be dAnazAsana maLyAM che, je baMne (ka.) saM. 486(I. sa. 736)nAM che. baMne dAna bharukaccha viSayamAMnI bhUmine lagatAM che. potAnA purogAmIonI jema jyabhaTa paNa paMca mahAzabda dharAvato temaja "mahAsAmatAdhipati' kahevAto; ne "parama mAhezvara" hato. dAnazAsanomAM enI lAMbI prazasti ApavAmAM AvI che. emAM enAM parAkrama tathA pratApanI bhAre prazaMsA karavAmAM AvI che. zaravRSTi vaDe e sakala zatrumaMDalane nAza karato, zatrunA gajenI ghaTAnuM vidAraNa karavAmAM nipuNa hatA, raNAMgaNamAM UchaLatA tuMga turaMgamonA samUhane nAza karavAmAM bhISaNa hato; aneka mahAna nareMdra ene caraNavaMdana karatA hatA; dhavala yazarUpI sudhAthI eNe sakala
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________ guja2-pratIhAre [103 dharAmaMDalane dhavalita karyuM hatuM, ityAdi.83 A vaMzanA rAjAonI prazarita sAmAnyataH ucca zailInA gadyamAM racAtI, jyAre A rAjAnI prazastimAM be kene paNa samAveza karavAmAM Avyo che.84 emAMnA pahelA kyAM ene bAla IMdu sAthe sarakhAvavAmAM Avyo che. e parathI A rAjA nAnI vaye gAdIe AvyuM hovAnuM sUcita thAya che. bIjA zlekamAM enA eka viziSTa parAkramanI prazasti gAvAmAM AvI che. emAM A rAjAe valabhIpatinA nagaramAM tajikone parAbhava no nirdeza karelo che.85 jayabhaTanA A parAkramane navasArInA cAlukaya rAjA avanijanAzraya pulakezInA parAkrama sAthe sAMkaLatAM mAlUma paDe che ke tajika (araba) senAe saurASTra gurjara Adi rAjyone vIMdhIne dakSiNanA rAjAne jItavA mATe navasArikA para AkramaNa kareluM tyAre tyAMnA rAjA pulakezIe e senAne harAvI tyAMthI pAchI haThAvelI; pachI e senAne parAbhava pAcho valabhIpuramAM thayo ne emAM jyabhaTanA parAkrame mahattvano bhAga bhajavelo. A ghaTanA I. sa. 716 nA arasAmAM banI lAge che. 07 navasArIthI pAchI pharatI araba senAne pIcho pakaDI jyabhaTe valabhIpuramAM eno bhAre parAbhava karyo lAge che jayabhaTa 4 thAe lagabhaga I. sa. 745 sudhI rAjya karyuM haze. e arasAmAM rASTrakUTa rAjA daMtidurge vAtApinA cAlukya rAjyanI sattAne hAsa karI uttaramAM revA ane mahI nadI sudhI vijayakUca karI ne lATa ane mAlava deza jItI lIdhA.88 A ghaTanA I. sa. 750 pahelAM banI 89 A rASTrakUTa AkramaNane laIne navasArInA cAlukyavaMzanI temaja bharUcanA gurjaranRpativaMzanI sattAno aMta Avyo. Ama A gurjaranRpativaMza nAMdeda-aMkalezvara-bharUca-saMkheDA pradeza para lagabhaga 175 varSa (lagabhaga I. sa. 570 thI 745) rAjya karyuM. 3. gujarAtamAM pratIhArenuM Adhipatya gurjaradeza(dakSiNa rAjasthAna)ne pratIhAra rAjAonuM zAsana maitraka rAjyanA aMta pachI paNa gujarAtanA keI bhAga para prasaryuM hovAnuM jaNAyuM nathI, paraMtu avaMtinA pratIhAra rAjAonuM Adhipatya A pradeza para prasaryuM hovAnA ullekha maLe che. A Adhipatyane prathama jJAta ullekha bharUcanA cAhamAna rAjA bhavaDha 2 jAne haseTa dAnazAsanamAM maLyo che. emAM bhartavaDha pitAne ullekha mahAsAmatAdhipati tarIke kare che ne aMte zrImadbhAgAvalokanA pravardhamAna vijaya
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________ 104] maitraka kAla ane anu-maitraka kAla [pra. rAjyane nirdeza kare che. A dAnazAsana varSa 813nuM che, je vikrama saMvatanuM hovAnuM mAlUma paDayuM che. e anusAra A dAnazAsana I. sa. 756 nuM che. A pratIhAra vaMzano nAgabhaTa 2 je nAgAvaloka' tarIke paNa oLakhAto, 2 paraMtu ene rAjayakAla I. sa. 783 pachIne che, AthI nAgabhaTa 2 jAnI jema ene pUrvaja nAgabhaTa 1 le paNa "nAgAleka' tarIke oLakhAto hato joIe na bhartavaDha 2 jAnA dAnazAsanamAM jaNAvele nAgAvaloka e nAgabhaTa 1 le hovo joIe evuM mAlUma paDe che. 3 bhartavaDhanI rAjadhAnI narmadA nadIne uttarataTe Avela bhRgukaccha(bharUca)mAM hatI ne e narmadAnI dakSiNe AvelA arezvara (aMkalezvara) viSaya para paNa sattA dharAvate. A parathI avaMtinA pratIhAra rAjyanuM Adhipatya tyAre gujarAtanA bharUca jillAnA pradeza para pravartatuM hovAnuM spaSTa thAya che. bhadraMvaDUtanA dAnazAsanamAM enA pAMca pUrvAdhikArIone ullekha karela che e parathI emAMnA pahelA pUrvAdhikArInuM rAjya sAtamI sadInA pUrvArdhamAM pravatyu hovAnuM phalita thAya che, paraMtu lagabhaga I. sa. 600 thI 735 sudhI to bharUcanI AsapAsanA pradezamAM gurjaranRpativazanI sattA pravatI hatI, AthI cAhamAna vaMzanI sattA A pradezamAM I. sa. 735 pachI sthapAI hovAnuM mAlUma paDe che. saMbhava che ke bhagukacchane cAhamAna vaMza zAkaMbharI pradezanA cAhamAnava zanIja zAkhA hoya ne nAgabhaTa 1 lAnA samayathI e cAhamAnavaMze A pratihAra vaMzanuM Adhipatya aMgIkAra karyuM hoya, nahi te I. sa. 788 sudhI uttara gujarAta, madhya gujarAta ane pUrva gujarAta para valabhInA maitraka vaMzanI sattA pravartatI hoI, e daramyAna avaMtinA pratIhArenuM Adhipatya ekAeka cheka bharUca pradeza para prasare e asaMbhavita jevuM gaNAya. game tema haiya, I. sa. 756 mAM pratihAra nareza nAgAvaloka arthAta nAgabhaTa 1 lAnuM Adhipatya bharUcanA cAhamAna rAjya para pravartatuM hatuM e hakIkata che. vatsarAjanA rAjyakAla (lagabhaga I. sa. 778-792) daramyAna valabhInA maitraka rAjyane aMta AvI gayo ne rASTrakUTa rAjA karkarAjanI sattA dakSiNa gujarAta uparAMta madhya gujarAta para pravatI, uttara gujarAta para paNa e rASTrakUTa rAjAnuM Adhipatya prasareluM 95 nAgabhaTa 2 jA(lagabhaga I. sa. 792 thI 833)e pratIhAra rAjyane vistAra karyo. eNe zarUAtamAM Anarta mAlava vagere pradezanA rAjAonA giridurga kabaje karyA.97 Anartane giridurga uttara gujarAtamAM Avyo hovo
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________ guja2-pratIhAre [105 joIe, paraMtu enuM cokkasa sthAna jANavA maLyuM nathI. kheTaka(kheDA)ne kakarAjanI sattA lupta thaI gaI hatI ne lATa (gujarAta) para dakhaNanA rASTrakUTa rAjA goviMdarAja 3 jAnI sattA pravatI hatI. eNe lATamaMDalanuM rAjya potAnA nAnA bhAI IdarAjane sepyuM hatuM.98 Anarta paranA AkramaNane laIne nAgabhaTane IdrarAja sAthe saMgharSa thaye hovo joIe. yuddha karavA AvelA gujarezvarane IMdrarAje ekalA hAthe bhagADI dIdho evo enA uttarAdhikArIonAM dAnazAsanamAM ullekha Ave che. 99 bIjI bAju dakSiNa saurASTranA cAlukya rAjA vAhukadhavale yuddhamAM karNATa-sainyano arthAt rASTrakUTa sainyane parAbhava karyAne vAhukadhavalanA vazaja avanivarmA 2 jAnA dAnazAsanamAM nirdeza karelo che. 100 vaLI vAhakadhavale dharma nAme pratApI rAjAne paNa harAvyA ne vaza karyAne ullekha thayo che. 10 1 A rAjA spaSTataH gauDarAja dharmapAla che. vAhukadhavale A parAkrama pratIhAra narezanA sAmaMta tarIke karyA lAge che.* 2 vaDhavANanA rAjA dharaNavarAha(I. sa. 914)nI jema enA pUrvadhakArIe paNa A samaye pratIhAra narezanuM Adhipatya aMgIkAra karyuM lAge che. pazcima saurASTranA eka saidhava rAjAe paNa prAyaH pratIhAra narezanuM Adhipatya svIkAryuM lAge che, paraMtu e vaMzanA rAjAo potAnAM dAnazAsanamAM e adhipatione nirdeza karatA nahi. 13 prabhAvacarita'mAM jaNAvyA mujaba A nAgabhaTa "nAgAvaloka temaja "Ama" nAme paNa jANIto hato. 104 Ama rAjAe saurASTramAM jaina tIrthonI yAtrA karI tyAre eNe revatAcala (giranAra) uparAMta dAmodara (jUnAgaDhamAM), piMDatAraka (pIMDArA), mAdhavadeva (mAdhavapura), zaMkhoddhAra, dvArakA ane somezvara (somanAtha) pATaNanI padayAtrA karelI. 105 | vanarAja cAvaDA vize jaina prabaMdhomAM je anuzruti ApI che te pramANe enA janmasamaye gujarabhUmi (gujarAta) kAnyakunja(kane ja)nA rAjyanI aMtargata hatI. hiMdI kAvya "ratnamAlA'mAM jaNAvyA mujaba vanarAjano pitA jayazikharI paMcAsarane rAja hato ne ene yuddhamAM mArI kanojanA rAjA bhuvaDe enuM rAjya laI lIdhuM hatuM. 107 "dharmAraNya-mAhAsya'mAM jaNAvyA pramANe kanojanA rAjA ame gujarAtanuM rAjya chatI laI e rAjya potAnI putrIne kAMcaLImAM ApyuM.108 A parathI paMcAsaranA rAjyane nAza karanAra kanojane rAjA bhuvaDa e kanojanA pratIhAra vaMzano rAjA Ama urphe nAgabhaTa 2 je hovAnuM mAlUma paDe che. 109 A anusAra nAgabhaTa 2 jAe uttara gujarAtamAM paMcAsara pradeza para pitAnuM zAsana pravartAvyuM gaNAya.
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________ 101] traka kAla ane anu-maitraka kAla [pra. "ratnamAlA'mAM nirUpelA vRttAMta pramANe kanojanA rAjAe paMcAsara jItavA pitAne soLe paTAvane mokalyA, paNa paMcAsara jitAyuM nahi, AthI bhuvaDe jAte paMcAsara para caDAI karI, temAM jayazikharI laDatAM marA ne tyAM kAjanA rAjAnI ANa pravatI. 110 Ama Amilekhika tathA anukRtika vRttAMto parathI nAgabhaTa 2 jAo Anarta para potAnI sattA vistArI hovAnuM tathA saurASTramAM pitAnuM Adhipatya prarvatAvyuM hovAnuM mAlUma paDe che. nAgabhaTa 2 jA pachI enA pautra bheja(mihira)nA samaya(lagabhaga I. sa. 833-885)nA keTalAka ullekha upalabdha che. skaMdapurANamAMnA vastrApathamAhAsyamAM ApelA vRttAMta mujaba kanojanA rAjA je dasa hajAra azvo ane pattio laI, azva para ArUDha thaI raivataka (giranAra) pradeza para caDAI karI hovAnuM ane emAM tyAMnI eka vilakSaNa dekhAvanI nArIne prApta karI potAnI agramahilI (paTarANI) banAvI hovAnuM paNa jaNAvyuM che.111 "prabaMdhaciMtAmaNimAM kAnyakujanA kalyANakaTakamAM bhUyarAja nAme rAjA rAjya karatA hatA ne kAnyakubdhanA rAjAe potAnI putrI mahaNikAne paherAmaNImAM gurjaradeza Apele evuM jaNAvyuM che112 e prAyaH kanejanA A rAjA bhojane lAgu paDe che. A vRttAMta anusAra khaMDaNI ugharAvavA kAnyakujathI je paMcakula (paMcoLI) ahIM Avelo tenA selabhUta (zelata) tarIke nimAIne, cha mahinA pachI paMcakula 24 lAkha rUpAnA drama ane cAra hajAra azva laIne kaneja pAcho jato. hatA tyAre ene vanarAje saurASTranA ghATamAM haNI nAkhe. pachI pote rAjAnI bIkathI eka varSa sudhI jaMgalamAM chupAI rahyo; ne pachI eNe sarasvatIne tIre aNahillapATaka vasAvI tyAM potAnuM rAjya sthApyuM. 13 A parathI bhoje uttara gujarAta parano pratihAra rAjyane adhikAra gumAvI dIdhA lAge che. madhya gujarAtanA rASTrakUTa rAjA dhArAvarSa thuvarAja 2 jAe ekalA hAthe gujAronI (pratIhAronI) senAne pAchI haThAvI parama yaza prApta karyo ne mihirane jhAMkho pADyo evuM enA dAnazAsana(I. sa. 867)mAM jaNAvyuM che. 114 A parathI paNa pratIhAra nareza bhoja gujarAtamAM phAvyo na hovAnuM mAlUma paDe che. chatAM saurASTra paranuM pratIhAra vaMzanuM Adhipatya bhojanA samayamAM temaja e pachI paNa cAlu rahyuM gaNAya che.
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________ gurjara-pratIhAre [107. dakSiNa saurASTranA cAlukya rAjA balavarmAnA valabhI saMvata 174(I. sa. 892)nA dAnazAsanamAM tathA enA putra avanivarmA 2 jAnA vi. saM. 956(I. sa. 900)nA dAnazAsanamAM paramabhaTTAraka mahArAjAdhirAja paramezvara bhajadevanA uttarAdhikArI che. ma. pa. maheMkAyudhadeva urphe maheMdrapAladevanA Adhipatyane ullekha karelo che. 15 A adhipati e spaSTataH kanojanA pratIhAra rAjA bhojadeva, 1lAno putra ane uttarAdhikArI maheMdrapAla 1 le che. evI rIte vaDhavANanA cApa vaMzanA rAjA dharaNIvarAhanA zaka varSa 836-. (I. sa. 914)nA dAnazAsanamAM 16 rAjAdhirAja paramezvara mahIpAladevanA Adhipatyano nirdeza Ave che, e adhipati mahedrapAlane bIjo putra mahIpAla, che. harikRta bRhatkathAkezamAM jaNAvelo rAjA vinayakapAla (I. sa. 3132)117 kAMto mahIpAla pote athavA to ene bhAI hato.118 eno abhilekha vi. saM. 988( I. sa. 971)no maLyo che.11 A parathI saurASTramAM kanojanA pratIhAra narenuM Adhipatya ochAmAM ochuM I. sa. 914 sudhI arthAta ekaMdare so-savAso varSa sudhI pravarlDa hovAnuM phalita thAya che. pAdaTIpe 9. B. N. Puri, The History of the Gurjar-Pratiharas, pp. 19 f. 2. K. M. Munshi, The Glory that was Gurjaradesa, Pt. III, Appendix A (1): Jodhpur Inscription of Pratihara Banka, V. S. 894, vs. 4; Appendix A (2); Ghatiyala Inscription No. 2, V. S. 918, vs. 2 3. Jodhpur Inscription of Pratihara Bauka, vs. 9-10 (EI, Vol.. XVIII, pp. 87 f.) 4. Ibid, vs. 12. meDatA jodhapuranI uttarapUrve lagabhaga 112 ki. mI. (70 mAIla) para AveluM che. 4. Ibid., vs. 24 6. upara pA. TI. 2 juo 7. G. G, Pt. III, App. A (2), Nos. 1-2 8. Ibid., pp. 30 f. 9. pramavArita, 14, 5-6 vasaMtagaDha (sirohI) vi. saM. 682ne zilAlekha (E I, Vol. IX, P. 191)
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________ *108 ] maitraka kAla ane anu-maitraka kAla [x, 6 10. zrAdghaTasiddhAntanI racanA brahmagupte 'cApava'zatilaka vyAghramukhanA rAjyakAlamAM karI evuM enA aMtima adhyAya(24, 7-8)mAM jaNAvyuM che. tyAM lekhakanuM ke rAjAnuM sthAna jaNAvyuM nathI. brahmaguptane AgaLa jatAM bhillamAlakAcArya'' tarIke oLakhAvavAmAM AvyA che: (I. A., Vol. XVII, p. 192). e parathI vyAdhramukha paNa bhillamAlamAM rAjya karatA heAvAnuM dhAravAmAM AvyuM che. (au. dI. mokSA, rAnapUtAneA rUtihAsa, saM. 1, rR. 116, 46), paraMtu ceDAM ja varSoMmAM yuana svAMga bhillamAlane gurjara dezanA pATanagara tarIke oLakhAve che e parathI keTalAka vidvAne bilamAlamAM guja`rapratIhAranuM ane cAvaDAenuM anyatra rAjya hAvAnuM dhAre che. 6. ke. zAsrI, gu. ma. rA. i., pR. 50-51; Munshi, GG., III, 32; R. C Majumdar, : Northern India during A. D. 650-750', The Classical Age, p. 145. al-bIrUnI ' brAhmasphuTasiddhAnta 'nI racanA brahmagupte bhinnamAlamAM karI hovAnuM spaSTa jaNAve che (Sachau, Al Berunis India, Vol. I, pp. 153, 267). 11. Hiuen Tsiang, Buddhist Records of the VVestern World, Vol. 11, p. 270; Watters, On Yuan Ghoang's Travels in India, Vol. II, p. 250 yuana svAMge jaNAvelA pATanagarane keTalAka bhillamAlane badale khAlamera tarIke eLakhAve che (Watters, ibid., p. 250; R. C. Majumdar, The Classical Age, p. 154). 12. avanijanAzraya pulakezInA navasArI dAnazAsanamAM AvatA cApeATaka rAjyane ullekha prAya: guja radezane lAgu paDe che. (Mirashi, CII, Vol. IV, Introduction, p. lxiv): al-bilAdurI mAravADa ane bhinnalAlanA spaSTa nirdeza kare che (Elliot .and Dowson, History of India as told by its own Historians, Vol. I, Pp. 126). 13. R. C. Majumdar : Rise and Fall of the Pratihara Empire", The Age af Imperial Kanauj, p. 19 14. ha. ga. zAstrI. maitrakakAlIna gujarAta '', bhA. 1, pR. 303-305 15-16. R. C. Majumdar, op. cit., p. 20 17. ejana, pR. 22-23 HH 18-20. ejana, pR. 21-22 21-25. ejana, pR. 24-27 26. candraprama, pramAvarita, 11. vampaTTiratA, o. 188, 181, 721 27. ejana, 11, 719 28-29 R. C. Majumdar, op. cit., pp. 28 f. 30. ejana, pR. 29-30 34. ejana, pR. 33 31-33. ejana, pR. 31-32
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________ gujara-pratIhAre [129 35. guele, le. 234 (mahedrAyudhadeva') ane 235 (mahedrapAladeva") 36. vigatavAra carcA mATe juo R. C. Majumdar, op. cil, pp. 33. ft. 37-38. ejana, pR. 35-36 34. gule, le. 236 80-81. R. C. Majumdar, op. cit., pp. 36 f. 42. G. I. ., Vol. IV, Nos. 16 to 24 and 121; guele, le. 19 thI 19. emAM traNa banAvaTI che. 43. C. . I, Vol. Iv, Nos. 16-17; guele., le. 19-110 44. gule, le. 114-116 45. dA. ta. B. G., Vol. I, Pt. 1, p. 113 46. dA. ta. Sankalia, Archaeology of Gujarat, p. 14 47. dA. ta. haricaMdrane kSatriya rANathI cAra putra hatA : bhogabhaTa, keka, rejijala ane diH bAukana jodhapura zilAlekha, le. 8-9 -G.G, Part III, Appendix A (2) 48. C. I. I., Vol. IV, Nos. 16-17 49. Ibid., Nos. 19-20 50. IA, Vol. VII, p. 62 51. G. G., Part III, p. 25 para. B G, Vol. I, Pt. 1, p. 113; IA, Vol. XIII, p. 73 53. juo upara pR. 60 54. juo upara pR. 63. 55. C. I. ., Vol. IV, No. 22 56. Ibid., Nos. 121 and 122 naM. 21nuM zAsana vijaya chAvaNamAMthI pharamAveluM che, jyAre na. 23-24nAM zAsanasthAna ajJAta che. 57. graMtha 1, pR. 341-344 58. C. I. I, Vol. IV, Nos. 12-15 59-60. meM.gu., pR. 276-275 61. ejana, pR. 278-280 62. C. I. I., Vol. IV, Nos. 16-20 63. Ibid., No. 18 - 64-67. meM.gu, pR. 286 68. ejana, pR. 287 69. ejana, 5. 286-287 70. guele, na. 114-116 ' 71. me-gu, pR. 283-285 72. juo upara pR. 60. 13. Mirashi, C. I. I., Vol IV, Introduction. p. liv 74. juo upara pR. 63. 75. sai.gu., pR 290. 76. C. . I., Vol. IV, Nos. 21 77. Ibid., No.22 78-79.ma.gu, pR. 291-92 80. ejana, pR. 292-93 81. enA pUrvAdhikArInA rAjyanuM cheTaluM jJAta varSa I. sa. 710 che; ne enA uttarAdhikArI jayabhaTe valabhIpuramAM kareluM parAkrama I. sa. 726nA arasAmAM thayeluM. 82. C. I. I, Vol. IV, Nos. 23-24 83. me.gu., pR. 294-95 84-85. ejana, 295-296 81. ejana, pR. 296-197
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________ [. 110] maitraka kAla ane anu-maitraka kAla siMdhanA rabA jade mAravADa, mAMDala, dahanaja (1), bharUca, ujana, mALavA, baharImada ane gurjara (deza) para humalo karavA pheja mekalelI (Elliot and Dowson, History of India as told by its own Historians, Vol. I, pp. 125 f.). tAjika sanya saMdhava, chella, saurASTra, cApoTaka, maurya, gurjara Adi rAjyone vadhIne dakSiNanA rAjAone jItavAnI icchAthI navasArikA AvyuM hatuM. (CII Vol. IV. No. 30). 87. junaida hi. sa. 107 (I. sa. 725)mAM siMdhane sUbe nimAyo hato ne eNe A pheja e pachI thoDA vakhatamAM mokalI hatI. avanijanAzraya pulakezInA rAjyakAlanI pUrvamaryAdA enA moTA bhAI jayAzraya maMgalarAjanA jJAta varSa zaka 653 (I. sa. 731-7) parathI agAu I. sa. 735nA arasAmAM mUkavAmAM AvatI (mai. gu., pR. 319-3ra0), paraMtu have maMgalarAja to uttara kekaNamAM rAjaya karato hovAnuM pratipAdita thayuM heI (C. . ., Vol. IV, Introduction, pp. ixiii-lxiv), pulakezInA rAjyakAlanI pUrva maryAdA ThIka ThIka varSa vahelI mUkI zakAya ema che. AthI have I. sa. 7ra6 nA tAjika AkramaNane enA yazasvI parAkrama sAthe sAMkaLI zakAya. 88-89. magu, pR. 326 90. guela, bhAga 3, lekha naM. 233 91. e divase sUryagrahaNa hatuM (paM. 14 ane 19). vi saM, pramANe e I. sa. 1765nI 28mI kabara sAthe baMdha bese che (EI, Vol. IX, p. 251, n. 4) 92. prama, pramAdvacarita, vamadimUricarita, cho. 188, 721 parabalanA paThArI taMbhalekha(I. sa. 867)mAM tathA vigraharAjanA harasa zilAlekha (I. sa. 974)mAM jaNAvela nAgAvaleka e A nAgabhaTa 2 je che (B. N. Puri, The History of the Gurjara-Pratiharas, pp. 36 f.). 63. Sten Know, El., Vol. XII, pp. 197 f. 68. D. C. Ganguly, "Central and Western India", The Age of Imperial Kanauj, pp. 105 ff. 5. ha. gaM. zAstrI, "maitrakakAlIna gujarAta', pR. 330 thI (s. K. M. Munshi, The Glory that was Gurjaradesa, Part III, p. 59; rannajhama, uparyu, mo. 71 97. "Gwalior Prasasti of Mihira Bhoja," EI, Vol XVIII, pp. 107 f, vs. ll. 98. du. ke. zAstrI, "gujarAtane madhyakAlIna rAjapUta itihAsa", pR. 87-88 6. D. C. Ganguly, op. cit., p. 24 100. guela. uparyukta, lekha naM. 235, le. 11 101. ejana, le. 9 12. D. C. Ganguly, op. cit., p. 24 I* Vs. 11.
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________ OM haiM huM ] gujara-pratIhArA [11 104. candraprama, uDyuM, o. 188, 181, 721 106-107. jue prakaraNa 7. 103. Ibid., p. 25 105. 3ryuMtta, rR. 107-108 108. padmapurALa, dhanya thA, a. pura, joi. rU-1, 109. K, M. Munshi, vp. cit., pp. 67 ff. 110. ratnamA, chu. 42-107 112. mehatuLa, prabandhacintAmaLe, pR. 11-12 113. nana rR. 12. A nagaranI sthApanA vi. sa', 802 mAM thaI hAvAnI anuzruti aneka lakhANAmAM ApelI che: rA. cu. meAdI. pATaNasthApanAnAM tArIkhavAra tithi' " kAntamAlA ', pR. 157, 6. ke. zAstrI, upayukta, pR. 59. paraMtu samakAlIna rAjAonA nizcita rAjyakAla sAthe A varSoMne meLa maLatA na heAI e asvIkAryAM che (K. M. Munshi, op. ci., p. 68; H. G. Shastri, - The Problem of the Chronology of Cavada Kings', Proceedings and Transactions of the All-India Oriental Conference, Seventeenth Session, pp. 425 ff.). 114. guale, lekha naM. 129, zle|. 41 11pa. ejana, lekha na. 234-235 117. prApti, zno. 11-1< A. N. Katakhosa, p. 121 f. 111. purALa, 7, 23, 6-7 116. ejana, lekha na. 236 Upadhye, Introduction, Brhat 118. A. N. Upadhye,. op. cit., p. 122, n.l; R.C.Majumdar, 'Rise and Fall of the Pratihara Empire', The Age of Imperial Kanauj, Pp. 33 . 119. J. F. Fleet, "Bengal Asiatic Society's Plate of the Maharaja Vinayakapala'' IA, Vol. XV, pp. 138 ff.; Correction by D. R. Bhandarkar, JBBRAS, Vol. XXI, pp. 410 ff.
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakaraNa 7 cAvaDA rAja kulanAma maitrakakAla tathA anu-maitrakakALa daramyAna gujarAtamAM cA-cApotkaTa-cATaka-cAuDA-cAvaDA nAme oLakhAtAM rAjakulanAM keTalAMka rAjya pravaryA. bhillamAla ke enI najIkanA koI sthaLe "cApa" vaMzane rAjA rAjaya karato evo ullekha brahmaguptanA brAhmaphuTasiddhAMta'(Isa. 628)mAM Ave che. navasArInA cAlukya rAjA avanijanAzraya pulakezInA dAnazAsana(I. sa. 739)mAM cAvoTaka' rAjyano nirdeza che. dharaNIvarAhanA vaDhavANa dAnazAsana(I. sa. 914mAM e rAjA "cApa" vaMzano hovAnuM jaNAvyuM che. vanarAja cAvaDAno rAjavaMza vi. saM. 802 (I. sa. 756 thI 998 (I. sa. 942) sudhI thayo hevAnI anuzruti che, paraMtu ene lagatA sahuthI prAcIna ullekha kumArapAlanA vaDanagara zilAlekha(I. sa. 1151)mAM maLe che, jemAM e vaMza mATe "cApotkaTa" zabda prayojAya che.4 pachI maharAjaparAjaya(I. sa. 1174-76)mAM "cAlukkaDa' (saM. cApotkaTa)no ullekha che." evI rIte mahAmAtya vastupAla(lagabhaga I. sa. 1220 thI 1240)nA samayamAM racAyelA sukRta-saMkIrtana tathA sukRtakIrtikalelinImAM paNa "cApotkaTa' zabda prayojAya che. 17 mA-18 mA zatakanI "ratnamAlAmAM "cApotkaTa" tathA "cAuDA" baMne rU5 vaparAyAM che. prabaMdhaciMtAmaNi (I. sa. 1305)mAM paNa "cApotkaTa' rUpa prayojAyuM che. vividhagacchIya paTTAvalIomAM "cArUDa' tathA "cAvaDo' e rUpa jovAmAM Ave che. A bhATacAraNoe jALavelI anukRtiomAM saurASTra ane kacchamAM bIjAM keTalAMka "cAvaDA rAjakula thayAM hovAno vRttAMta Ave che. Ama A kulanAmanAM vividharUpa prajAtAM, jemAM "cApotkaTa', "cATaka' ane "cAuDA' ke 'cAvaDAe spaSTata: eka ja zabadanAM bhinna bhinna rUpa che. emAM "cAuDA' (ke "cAvaDA') e mULa rUpa haze ne "cAvoTaka" tathA "cApotkaTa' e enAM saMskRtIkRta rUpAMtara thayAM haze. 112
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________ 7 muM] cAvaDA rAjya [113 A zabdane mULa artha zo haze e eka prazna che. vaDhavANa dAnazAsanamAM te evI vAta karI che ke zaMbhu dhyAnamagna thAya tyAre pRthvI asuronA upadrava sahana karI zakatI nahi, AthI enI vinaMtIthI zaMbhue potAnA cApa (dhanuSa)mAMthI eka samartha zaktizALI purUSa saryo te "cApa" kahevAya ne enAmAMthI cApa vaMza pravaryo. 10 A vAta dekhItI rIte alaukika kathA (myth) prakAranI che ne emAM "cApa' nAma parathI e kulanI utpattine zaMbhunA cApa sAthe sAMkaLIne e alaukika kathA upajAvelI che, jema "caulukya' nAma parathI e rAjakula brahmAnA culuka(bA)mAMthI utpanna thayuM hovAnI alaukika kathA UpajI che tema. prabaMdhaciMtAmaNinI eka pratamAM cApotkaTane haihaya' jaNAvyA che.11 e parathI AgaLa jatAM cApotkaTa vaLI haihayenA vaMzaja paNa manAtA evuM mAlUma paDe che. kharI rIte to "calika'-'caluka'-'culika" "zulikInI jema "cAuDA'- cAvaDA" paNa kaI dezI nAma haze 3 ne "cAvoTaka' e enuM najIkanuM ardha-saMskRta ane AgaLa jatAM "cApotkaTa' e enuM pUruM saMskRtIkRta rUpAMtara karavAmAM AvyuM haze. alabatta, "cAvoTaka'nI jema "cApotkaTa'mAM paNa aMte ka umerAvo joIto hato. "cApotkaTa' eTale "cApa (dhanuSa)thI "utkaTa (samartha, zaktizALI, saMpana ke unmatta) evo artha thaI zake khare, paraMtu e zabdaprayoga spaSTataH kRtrima che. prabaMdhaciMtAmaNimAM ApelI vanarAja cAvaDAnA uttarAdhikArI rAjA yogarAjane lagatI anuzrutimAM enA pUrvajonA kalaMkane laIne enuM rAjya caro - cAra)nuM rAjya gaNAtuM hovAno ullekha Ave che14 e parathI "cAuDA'cAvaDA' zabda gujarAtI zabda "coTA'-coraTA' (corI karavAnI TevavALA)ne maLato hovAnuM sUcita thAya che ne te cAvaDA e corI ne cAMciyAgIrI karatI sAhasika janajAti hovI saMbhave che. A kulane samaya jatAM rAjasattA prApta thatAM eno samAveza chatrIsa rAjakulamAM thaye, paraMtu ene saMbaMdha sUryavaMza-caMdravaMza sAthe saMkaLAyo nathI. chatAM A kAraNe A janajAtine videzamAMthI AvelI gaNavI e pUratuM takeyukta na gaNAya. -3-8
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________ maitraka kAla ane anu-maitraka kAla maitrakakAla tathA anu--maitraka kAla daramyAna gujarAtamAM cApa-cApeAkaTacAveAkaTa-cAuDA-cAvaDA pulanAM aneka rAjya thayAM. 114] [tra. bhillamAlanu* cApa rAjya cAvaDA rAjakulAne sahuthI prAcIna sAta ullekha zaka varSe 550 (I. sa. 628)ne che. jyAtiSAcArya brahmagupte brAhmasphuTasiddhAMtanI racanA e varSe` karI tyAre tyAM cApavaMzanA rAjA vyAghramukha rAjya karatA hatA. 16 brahmaguptane anyatra bhillamAlakAcAya' kahyo che e parathI vyAghramukhanI rAjadhAnI bhinnamAlamAM hevI saMbhave che.17 i. sa. 640 nA arasAmAM yuana svAMge bhillamAlanI mulAkAta lIdhI tyAre e gurjaradezanuM pATanagara gaNAtuM hatuM. 18 e parathI tyAM tyAre gurjara jAtinA rAjAnuM rAjya pravatu hatu ema mAnIne I. sa. 628 mAM cApa rAjA vyAghramukha tyAM rAjya na karatA hoya evI zaMkA upasthita thaI che,19 paraMtu cInI pravAsIe dezane 'gura' kahyo che, rAjavaMzane nahi; AthI tyAre e pradeza pratIhArInA zAsanane laIne ke anya koI kAraNe 'gujaradeza' tarIke oLakhAtA hAya ne chatAM tyAMnA bhillamAlamAM cApa vaMzanI sattA pravatatI hoya e asa Mbhavita nathI.20 A rAjakulAne lagatA khIje jJAta ullekha navasArInA cAlukaya rAjA avanijanAzraya pulakezInA dAnazAsana(I. sa. 739)mAM Ave che.21 emAM tAjika (arakhI) sainye saiMdhava, kacchella, saurASTra, cAveATaka, mauya, gujara Adi rAjyone parAbhava karyAnuM jaNAvyuM che. 'phutuhula khuladAna'mAM si MdhanA sUbA junaide mAravADa, mAMDala, dhaNeAja, bharUca, ujjana(mALavA), ane bhInamAla(gujara) para pheoja mekalI humalA karAvyAnA ullekha Ave che.22 e dhaTanA hi. sa. 107(I. sa. 726)nA arasAmAM banI.23 pulakezInA dAnazAsanamAM jaNAvelu tAjika AkramaNa ane 'phutuhula khuladAna'mAM jaNAvelA A arakhI humale eka ja hAvA saMbhave che. ahIM pulakezInA dAnazAsanamAM jaNAvelA 'cAvATaka' rAjyanA vicAra karavAnA che. ahI jaNAveluM A cAvaDA rAjya karyu ? vaDhavANanuM cApa rAjya teA I. sa. 800 nA arasAmAM sthapAyuM hoI ahI aprastuta gaNAya. keTalAka vidvAneA pulakezInA dAnazAsanamAM jaNAvelA gura rAjyane a tavArIkhamAM jaNAveluM bhInamAlanu gurjara rAjya mAnI, pulakezInA dAnazAsanamAMnA cAveATaka rAjyane paMcAsaranuM' cAvaDA rAjya gaNavAnI himAyata kare che,24 paraMtu A sUcana svIkAratAM arakhI tavArIkhamAM jaNAveluM bhaca pulakezInA dAnazAsanamAM anulikhita rahe che, jyAre dAnazAsanamAM jaNAveluM
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________ 7 muM ] cAvaDA rAjya [115 gurjara rAjya bharUcanA gurjaranRpativaMzanuM rAjya heya e vadhAre baMdha bese che. vaLI Anuzrutika samayanirdeza anusAra paMcAsaranA rAjA jayazikharInuM mRtyu I. sa. 696 mAM thayeluM ne pachI e pradeza para kanojanA rAjAnuM zAsana pravarteluM, ethI Isa. 726 nA arasAmAM paMcAsaramAM cAvaDA rAjya hovAnuM saMbhave nahi. Anuzrutika samayanirdezane sudhAratAM jayazikharI tyAM I. sa. 770-790nA arasAmAM rAjya karato jaNAya che, paraMtu e agAu tyAM enA pUrvajonI sattA kyArathI pravartatI hatI e jANavA maLyuM nathI. bIjI bAju bhillamAlamAM cApa vaMzanuM rAjya vyAdhramukhanA samayamAM I. sa. 628 mAM hatuM, paraMtu tyAM e vaMzanI sattA kyAM sudhI cAlu rahelI e paNa jANavA maLyuM nathI, chatAM gujaradezanA pratIhAranuM pATanagara tyAre anyatra heyara5 ne bhilamAlamAM cApa vaMzanuM rAjya cAlu rahyuM hoya e asaMbhavita nathI. saurASTra ane kacchanAM cAvaDA rAjya A kALa daramyAna saurASTra ane kacchamAM cAvaDA kulanAM keTalAMka rAjya thayAM. 1. vaDhavANane cApavaMza navamI sadInA pUrvArdhamAM vaDhavANamAM cApa kulane eka rAjavaMza sattArUDha thayo. tyAM e vaMzanI utpatti zivanA cApa(dhanuSa)mAMthI utpanna thayelA cApa nAme nRpamAMthI thaI manAtI. 26 A vaMzano pahele jJAta rAjA vikramAke che. eNe lagabhaga I. sa. 805 thI 830 sudhI rAjya karyuM jaNAya che. enA pachI eno putra aDuka gAdIe AvyuM. A rAjAnA nAma parathI vaDhavANa pAsenA pradezanuM nAma "aThThANuka" paDayuM.27 aDukano rAjyakAla lagabhaga I. sa. 830 thI 855 ne aMkAya. ane uttarAdhikAra enA putra pulakezIne maLyo. eNe lagabhaga I. sa. 855 thI 880 sudhI rAjya karyuM lAge che. eno putra dhruvabhaTa (sagabhaga 880 thI 895) dhArmika vRttine hato.28 dhruvabhaTa pachI eno anuja dharaNavarAha gAdIe Avyo. e dakSiNa saurASTranA cAlukya rAjA avanivarmA 2 jAthI parAjaya pAmele evo ullekha avanivarmAnA vi. saM. 956(I. sa. 900)nA UnA dAnazAsanamAM Ave che.29 dharaNIvarAhe zaka varSa 836(I. sa. 914)mAM varlDa mAna(vaDhavANa)mAMthI mahezvarAcArya nAme zaiva AcAryane eka gAma dAnamAM dIdheluM.30 ene lagatA tAmrazAsanamAM rAjAdhirAja paramezvara zrImahIpAladevanA Adhipatyane nirdeza
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________ 116] maitraka kAla ane anu-maitraka kAlI [.. karavAmAM Avyo che, te kane jenA pratihAra nareza mahIpAladeva 1 lAne lAgu paDe che.32 dharaNIvarAha paMca mahAzabda dharAvato ne "mahAsAmatAdhipati' kahevAto. dAnazAsananA maMgalAcaraNa tathA pratigrahItA parathI e "parama mAhezvara' hovAnuM phalita thAya che. enI prazastimAM enAM dAna, zaurya ane sauMdaryanI bhAre prazaMsA karavAmAM AvI che.33 A cApa vaMzane I. sa. 814 pachIne kaMI vRttAMta upalabdha nathI. 2. saurASTranAM anya cAvaDA rAjya bhATacAraNo pAsenA Anuzrutika vRttAMto anusAra A kAla daramyAna saurASTramAM cAvaDA kulanAM bIjAM paNa keTalAMka rAjya pravartatAM. emAMnuM eka rAjya dIvamAM hatuM, je AThamI sadImAM sthapAI 1ra mI-13 mI sadI sudhI cAlu raheluM 34 somanAtha pATaNamAM paNa cAvaDAonuM zAsana pravartatuM,35 paNa enI kaMI vigata upalabdha nathI. okhAmaMDaLamAM cAvaDA kulanA akherAjajIe vAgherene vaza karI pitAnI sattA sthApI (chaThThI sadI). eNe thoDAM varSa rAjya karyuM. pachI eno putra bhuvaDarAya gAdIe Avyo. enA putra jayasena cAvaDApAdara nAme nagara vasAvyuM, jenuM prAcIna sthAna hAlanA mUlavAsara gAmanI samIpamAM darzAvAya che. e niHsaMtAna hato. eNe potAnuM nAma kAyama rAkhavA cAvaDApAdaranI najIkamAM eka vizALa jaLAzaya baMdhAvyuM ne tyAM smAraka zilA paNa sthApI. jayasena pachI ene bhAI jagadeva gAdIe AvyuM. eNe 21 varSa rAjya karyuM. enA pachI ene putra maMgalajI rAjA thayo, je thoDAM varSa che. maMgalajI pachI ene putra jagadeva 2 je gAdIe Avyo. ene be putra hatA. moTA putra kanakasene kanakapurI nagarI vasAvI, je hAla vasaI tarIke oLakhAya che ne je okhAmaMDaLanuM moTuM ane samRddha vepArI mathaka hatuM. vasaI gAmane pAdare AvelAM charNa jaina derAsara kanakasene baMdhAvelAM manAya che.' jagadeva ra jAnA bIjA putra anaMtadeve A samaye dvArakAmAM potAnuM alaga rAjya sthApyuM. dvArakAnI gAdI agAu devagAdI manAtI hAI khAlI rahetI, te gAdI para anaMtadeva besatAM devo kupita thayA ne ethI dvArakA para herola rAjapUtoe humalo karyo evI mAnyatA che. hele cAvaDAo sAthe gADha
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________ 7 muM] cAvaDA rAjya [ 117. saMbaMdha dharAvatA. anaMtadevanuM rAjya paDAvI laI herolAe tyAM potAnI prabaLa sattA jamAvI. okhAmaMDaLamAM cAvaDAo ane herelo vacce cheka 13 mI sadI sudhI vigraha cAlyA karyo.37 anaMtasena cAvaDAnuM rAjya ziyALabeTamAM hatuM; athavA e bhAdroDamAM rAjya karato ne enuM nAma "anaMtadeva" hatuM evI paNa anuzruti che.38 3. kacchanAM cAvaDA rAjya Anuzrutika vRttAMta anusAra A samaye kacchamAM paNa cAvaDA kulanAM keTalAMka rAjya thayAM, khAsa karIne kacchanA pazcima bhAgamAM. pATagaDha(tA. lakhapata)mAM vIrama cAvaDe rAjya karato. e IsvI navamI sadInA pUrvArdhamAM thayo jaNAya che. vIrama cAvaDo jhUtarI(tA. nakhatrANA)nA sAMdha rAjyane khaMDiyo hato. eNe pitAnI putrI buddhi siMdhanA samA rAjA lAkhiyAra bhaDanA putra lAkhA vere paraNAvI. vIramanA putra vAghama cAvaDAnA nAma parathI pATagaDha vAghama-cAvaDAgaDha tarIke oLakhAtuM. enA samayamAM enI bahena buddhine jayeSTha putra moDa ane moDI sAvake kaniSTha bhAI manAI pATagaDha AvyA. samAo ane cAvaDAo vacce gharSaNa thatAM manAIe vAdhama cAvaDAnuM khUna karAvyuM, ne moDa ane manAIe pATagaDhanI gAdI kabaje karI.51 kanaka cAvaDAe saM. 18(I. sa. pa62)mAM bhadrAvatI (bhadrezvara) lIdhuM ne saM. 22) I. sa. 566)mAM tyAMnA maMdirano jIrNoddhAra karyo evI anuzruti che, paraMtu A vigata yathArtha lAgatI nathI. | kanaka cAvaDe viMjhANa(tA. abaDAsA)mAM rAjya karato. eNe bhadrezvara (tA. muMdrA) lIdhuM hoya, to enuM rAjya eTaluM vistRta gaNAya. vaLI enA pautra bhUaDa cAvaDAe paNa bhadrezvara para caDAI karI kahevAya che. ene rAjyakAla vi. saM. 971 thI 992 (I. sa. 815 thI 934) gaNAya che. enA samayamAM selaMkIoe bhadrezvara kabaje karyuM kahevAya che. 3 bhadrezvarathI pAchA vaLatAM bhUaDa laDatAM laDatAM rUpArelanA kAMThe vIragati pAmyo. enA nAma parathI tyAM "bhUaDa' nAme gAma vasyuM tyAM bhUaDe bhUDezvara mahAdevanuM maMdira baMdhAveluM) hAla tyAM ene pAyei ane enA nAmanI derI che.44 kanaka cAvaDo bhUaDane pitAmaha hoya, e chaThThI sadImAM nahi, paNa navamI sadInA uttarArdhamAM thayo gaNAya.
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________ 118] maitraka kAla ane anu-maitraka kAla (ga A uparAMta ghelAya-sarasAgara(tA. lakhapata)mAM tathA rAyapura baMdara(tA. mAMDavI)mAM paNa cAvaDAonuM rAjya hatuM evI anuzruti che, 4pa paraMtu ene lagatI vigato upalabdha nathI. uttara gujarAtanAM cAvaDA rAjya A kAla daramyAna uttara gujarAtamAM paMcAsara-aNahilavADanAM cAvaDA rAjya thayAM. paMcAsaranuM cAvaDA rAjya aNahilavADa pATaNamAM vanarAja cAvaDAe sthApeluM rAjya tyAM solaMkI rAjya sthapAtA sudhI cAlu rahyuM e ullekha solaMkI kAlathI sAhityamAM maLe che, paraMtu vanarAjanA pUrvajo agAu paMcAsaramAM rAjya karatA hatA e vizenA spaSTa ullekha eTalA prAcIna sAhityamAM upalabdha nathI. prabaMdhaciMtAmaNi I. sa. 1305)mAM vanarAjanI mAtA paMcAsaramAM rahetI hatI eTale ullekha Ave che, vanarAjanA pitA vize kaMI nirdeza nathI.46 purAtanaprabaMdhasaMgraha(14 mI sadI)mAM paNa vanarAjanI mAtA paMcAsaramAM rahetI hovAnuM jaNAvyuM che, paNa vanarAjane AMbAsaNanA cAmuMDa nAme cApotkaTane putra kahyo che.47 padmapurANAMtargata gaNAtA dharmAraNya-mAhAbhya'(15 me seke)mAM vaLI kezaladezanA sUryavaMzI rAjA aniketune sairaMdhIthI thayelA rajanIputra nAme putrane vanarAjane piMtA kahevAmAM Avyo che.48 paMcAsaranA rAjA ane vanarAjanA pitA jayazikharIne prasiddha vRttAMta te cheka 17 mA-18 mA saikAmAM racAyelI kRSNa kavinI hiMdI "ratnamAlA'mAM Apele che. 49 "mirAte ahamadI'(18 mo seka)mAM kanAjanA rAjA bhuvaDanA sAmaMta sAmaMtasIMgane vanarAjane pitA kahyo che,pa0 to vaLI eka hastalikhita pustakamAM vanarAjane bhillamAlanA cAvaDA rAjA bhImadeva tathA enI rANI jazakuM varabAne putra jaNAvyA che.pa1 Ama vanarAjanA pitA vize aneka bhinna bhinna anukRtio nedhAI che, emAM vanarAjanA bALapaNane paMcAsara sAthe nikaTa saMbaMdha rahela hevAnI bAbatane aneka anukRtionuM samarthana hAI "ratnamAlA'mAM ApelI paMcAsaranA rAjA jyazikharIne lagatI anuzruti ghaNI saMbhavita gaNAya.
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________ 7 muM] cAvaDA rAjyo 129 emAM jayazikharInA pUrvajo ke pUrvAdhikArIo vize kaMI ullekha Avato nathI, ethI paMcAsaramAM cAvaDA vaMzanuM rAjya kyArathI pravarteluM e nakakI karavuM muzkela che. emAM jayazikharI vize je vRttAMta ApavAmAM Avyo chepara tene sAra A pramANe che: kAnyakubdha dezanA kalyANakaTaka zaheramAM culukya-caulukya (solaMkI) vaMzane bhuvaDa nAme rAjA rAjaya karato hato. ene saLa subhaTa hatA, jemAM mihira mukhya hato. eka divasa bhuvaDanI rAjasabhAmAM gurjara dezanA zaMkara kavie paMcAsaranA cApatkaTa-cAuDA rAjA jayazikharIne mahimA gAyo tyAre pUchaparacha karatAM bhuvaDane khabara paDI ke enA sAmaMtoe AsapAsanA rAjAo pAse pitAnuM Adhipatya aMgIkAra karAveluM, teomAM jayazikharI bAkI rahela che. bhuvaDe tarata e mATe senA mokalI, paraMtu jayazikharInA zarIra sALA sUrapAle mihiranI senAne parAsta karI dIdhI. pachI bhuvaDe pote AgevAnI laI paMcAsara para AkramaNa karyuM. baMne sainyo vacce ghaNA divaso sudhI jabarajasta saMgrAma khelA. jyAre jayazikharInA saMkhyAbaMdha sainika yuddhamAM mAryA gayA ne vijyanI AzA lupta thaI tyAre eNe potAnI garbhavatI rANI rUpasuMdarIne keAI surakSita sthAne laI javA sUrapAlane AjJA karI. rapAla bahenane jaMgalamAM mUkI AvI jaladI pAcho pharyo. daramyAna yuddhamAM rAjA jayazikharI ajaba vIratA dAkhavI vIragati pAmyo ne bhuvaDanI senAe paMcAsara kabaje karyuM (I. sa. 752). bhuvaDe vIra jayazikharIne agnisaMskAra karAvyo ne tyAM "gurjarezvara" nAme zivanuM maMdira baMdhAvyuM. gurjaradeza hAtha karI bhuvaDe kaccha saurASTra vagere kabaje karyA ne gujarAtamAM pradhAna nImI e kanoja pAcho pharyo. jayazikharInA maraNottara putra vanarAjane janma vi. saM. 7para nI vaizAkhI pUrNimAne divase thayo. e cauda varSano thatAM gujarAtanuM rAjya prApta karavA jhaMkhavA lAgyo. jayazikharIne kAMtimAna, kAvyajJa, TekIle, hetALa ane ekavacanI kahyo che. pa3 A anuzruti anusAra paMcAsaramAM jayazikharInuM mRtyu vi. saM. upara (I. sa. 696)mAM gaNAya, paraMtu tyAre kanojamAM bhuvaDa nAme kaI caulukya rAjA rAjya karato nahote. kharI rIte caulukya (cAlukya) vaMzanuM rAjya to dakhaNamAMnA kalyANanagaramAM thayuM ne e paNa IsvI dasamI sadInA aMtabhAgathI 54 sAtamI sadInA aMte to kanojamAM yazovarmA nAme pratApI rAjAnuM rAjya zarU thayeluM, jemAM kula tathA pUrvAdhikArIo vize kaMI mAhitI upalabdha nathI.pa1 e pachI pratIhAra vaMzanA rAjA nAgabhaTa 2 jAe
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________ 120] maitraka kAla ane anu-maitraka kAla (lagabhaga I. sa. 792-834) kane jamAM sattA prasArI ene potAnI rAjadhAnI banAvI.56 e rAjA "Ama" nAme oLakhAto. eNe Anarta para sattA prasArelI ane saurASTramAM tIrthayAtrA karelI. jayazikharIno yuddhamAM vadha karI paMcAsarano pradeza kabaje karanAra kanoja dezane rAjA bhuvaDa e kanejanA pratIhAra vaMzane A rAjA nAgabhaTa 2 je hevo saMbhave che. to jayazikharInuM mRtyu I. sa. 696 mAM nahi, paNa e pachI lagabhaga so varSa thayuM hovuM joIe.57 jayazikharInA mRtyu pachI pacAsaranA cAvaDA rAjyane aMta Avyo ne tyAM pacAseka varSa sudhI kanojanA pratihAra rAjAonuM zAsana pravatyuM. e pachI vanarAje 50 varSanI vaye aNahilavADa vasAvI tyAM potAnuM rAjya sthApyuM58 tyAre paMcAsara pradeza paNa aNahilavADanA cAvaDA rAjyanI aMdara samAyo haze. vastuta: aNahilavADane cAvaDAvaMza e paMcAsaranA cAvaDA vaMzamAMthI ubhale gaNAya. aNahilavADanuM cAvaDA rAjya , aNahilavADane cAvaDA vaMza vanarAjathI zarU thayo, paNa agAu jaNAvyA mujaba vanarAjanA pitAnI bAbatamAM bhinna bhinna prakAranI aneka anukRtio pracalita che. emAM vanarAja paMcAsaranA cApotkaTa rAjA jayazikharIne yuddhamAM kanojanA rAjA bhuvaDanA sainiko vaDe vadha thayA bAda thoDA vakhatamAM enI vidhavA rANI rUpasuMdarInI kUkhe je hevAnI je anuzruti che te, bAla vanarAjanA ucheranA saMdarbhamAM paMcAsarane lagato ullekhapa9 bIjI aneka anuzrutiomAM Avato hovAthI, sahuthI vadhu zraddheya gaNAya. "ratnamAlA' anusAra vanarAjane janma vikrama saMvata 752 nA vaizAkha mAsanI pUrNimAe vanamAM thayela.0 vanarAjane uchera jaina prabaMdhe 1 pramANe vanarAjanuM zaizava vaDhiyAra pradezanA paMcAsara gAmamAM vIteluM. tyAM zIlaguNasari2 vanavRkSa para bAMdhelI jhoLImAM e addabhuta lakSaNavALA zizune joIne, lAkaDA vINatI enI mAtAne enA putra sAthe pitAnI sAthe laI gayA. pachI emaNe mAtAnA jIvananirvAha mATe prabaMdha karI, e zizune viramatI nAme gaNinIne seM ne enuM nAma "vanarAja' rAkhyuM.
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________ 7 suM] cAvaDA rAjya [121 vanarAja ATha varSanA thayA tyAre sUrie ene caityanAM pUjAnAM sAdhaneAnuM uMdarAthI rakSaNa karavAnuM kAma sAMpyuM. eNe teA A mATe bANu vaDe udarazanA nAza karavA mAMDayo ! AthI sUrie ene enI mAtAne pA| soMpyA. enI janmakuMDaLImAM rahelA rAjayAga parathI e meTa thatAM rAjA thaze evA emane khyAla AvI gayA hatA. ' dharmAraNya-mAhAtmya 'mAM vaLI vanarAjanA uchera aMge judI jAtanA vRttAMta ApavAmAM AvyA che: 63 kSattA rajanIputranI patnIe vanarAjane janma ApyA, e pachI teramA hine ene pitA gAyAnuM rakSaNa karatAM yuddhamAM mRtyu pAmyA ne enI patnI dharmAraNyanA vaividya brAhmaNAne bALaka soMpI sAdhvI thaI. mATA thatAM e brAhmaNAnI patnIonA ghaDA phADavA lAgyA, tethI brAhmaNAe ene peAtAnA pradezamAMthI kADhI mUkayA. dharmAraNyathI uttara dizAmAM daza gAu para ujjaDa vanamAM nyagrAdhanA vRkSa nIce rAte e sUteA hatA tyAM grahalA nAme yAginI AvI ne eNe saMtuSTa thatAM vanarAjane AzIrvAda ApyA ke sa` siddha thaze. 'ratnamAlA'64 jaNAve che ke zizu cha mAsanA thayA tyAre vanamAM kAI yati AvyA teNe jhADanI DALe jhUlatI jhALI joI ne ene jhulAvanArI mAtAne iMdrANI jevI lekhI. vismita thaI vRttAMta pUchatAM ene rAjAnI rANI jANIne e nagaramAM lAvyA. vanamAM janma thayA hatA tethI saMnyAsIe ene 'vanarAja' nAma ApyuM. mAtAne jayazikharInA mRtyunI vAta karI dhIraja ApI. bahenane putra janmyA jANI zapAle ene chAnI rIte lAvIne peAtAnI pAse rAkhI. cauda vanA thatAM si`ha-zAvakanA jevA prabaLa vanarAja gujarAtanuM rAjya karavAnI cAhanA karavA lAgyA. A anuzruti jaina anuzrutine maLatI Ave che; mAtra jaina sUrine badale kAi saMnyAsI yatinA ullekha che. vanarAjanA samayathI gurjara rAjyanA vahIvaTamAM jainane vizeSa kALA rahelA hatA ke brAhmaNeAnA e vize matabheda rahyA karatA hatA. pa mirAte ahamadI66 paNa lagabhaga AvI vAta Ape che, paraMtu emAM vanarAjanA janma pachI sakhaladeva nAme mANasa enI mAtAnI vAta sAMbhaLI ene rAdhanapura laI gaye| evuM jaNAvyuM che. A badhA vRttAMteA parathI vanamAM janmele vanarAja pitRchAyAnA abhAve du:khamAM UcharatA sUri ke yati ke brAhmaNeAnA Azraya pAmI meTA thayA ne enAmAM rAjo thavAnAM lakSaNu pragaTa thavA lAgyAM evuM phalita thAya che.
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________ 122] maitraka kAla ane anu-maitraka kAla AraMbhika kArakidI jaina prabaMdhomAM 7 vanarAjanI AraMbhika kArakirdIne lagatA keTalAka rasaprada prasaMga nirUpAyA che : vanarAja pitAnA mAmA sAthe badhe dhADa pADavA lAgyuM. eka divasa kAkara8 gAmamAM eka vaNikane tyAM khAtara pADI dhana ceratAM vanarAjane hAtha dahIMnA vAsaNamAM paDyo eTale ahIM te jamyA barAbara gaNAya evuM vicArI, e badhuM dhana tyAM mUkI cAlyA gayA. bIje divase e vaNikanI bahena zrIdevIe enI tapAsa karI, rAte ene bolAvI jamADyo; tyAre vanarAje ene vacana ApyuM ke mAre rAjyAbhiSeka thaze tyAre tArI pAse tilaka karAvIza. vaLI eka divasa vanarAjanA sAthIdAra cera jaMgalamAM AMtarelA jAMba nAme dhanurvidyAvizArada vaNikane vanarAja pAse lAvyA ne vanarAje enI yuddhakalAthI prasanna thaI pitAne rAjyAbhiSeka thatAM ene mahAmAtya nImavAnuM vacana ApyuM. A baMne prasaMga lokakathAnI kaTinA lAge che, paraMtu e pachIno prasaMga aitihAsika daSTie lakSamAM levA jevo che : kAnyakujanA eka rAjAe (prAyaH bhUyarAje) 49 pitAnI putrI mahaNikAne paherAmaNImAM gurjaradeza Apela tenI khaMDaNI ugharAvavA kAnyakujathI je paMcakula (paMcoLI) Avele teNe vanarAjane sehalabhUta (zelata) nIme. pachI cha mahinA sudhI dezamAMthI vasUlAta ugharAvIne rUpAnA 24 lAkha dAma ane cAra hajAra azava laIne paMcoLI pAcho jato hato tyAre ene saurASTra ghATamAM AMtarIne vanarAje mArI nAkhe ne enuM badhuM dhana laIe rAjAnI bIkathI eka varSa sudhI chupAI rahyo. "dharmAraNya-mAhAtmyamAM... vanarAjanI A kArakirdI vize eTaluM ja jaNAvyuM che ke dharmAraNyathI nIkaLyA pachI e zikArIne dhaMdho karato ne lUMTata; emAM pacAseka juvAne enA anucara banyA. mirAte ahamadImAM71 vanarAja pukhta uMmare pahoMcatAM lUMTaphATanuM kAma karavA lAgyo, eNe caMpA nAme vANiyAne sumArge doryo ne kAja jatI gujarAtanA dhaNInI tijorI lUMTI e jaNAvyuM che. A Anuzrutika vRttAMto parathI vanarAje zarUAtamAM corIluMTane dhaMdhe AdarI kane janA rAjAnI sAme kunehabharyuM kAvataruM karyuM lAge che.
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________ cha su' ] cAvaDA rAjye aNahilavADanI sthApanA ane vanarAjanA rAjyAbhiSeka kaneAjanA rAjA taraphathI kaMI vaLatAM pagalAM levAmAM lAgatAM nathI. have vanarAjane rAjasattA dhAraNa karavAnA samaya kayo, paraMtu eNe paMcAsaramA~ rAjya. na sthApatAM koI zUra bhUmimAM navuM nagara vasAvavA vicAryuM.72 jaMgalamAM aNuhilla nAme geAvALe ene evI bhUmi batAvI, jyAM. sasalu 73 zikArI kUtarA para dhasI AvatuM 74 AvI kathA aneka nagarAnI sthApanA aMge pragalita che. vanarAje tyAM navu nagara vasAvyuM ne ene aNuhillanA nAma parathI aNahillapATaka ' nAma ApyuM. tyAM pahelAM dhavalagRha baMdhAvyuM. aNahillapATakanI sthApanA vi. saM. 802 mAM thaI.7pa tyAM pahelAM 'lAkSArAma ' nAme gAma vaseluM hatuM.76 [123. have aNuhillapATakanA dhavalagRhamAM vanarAjane rAjyAbhiSeka thayA. tyAre vanarAje agAu ApelAM vacane pramANe zrIdevIne kheAlAvI enI pAse tilaka karAvyuM te jA Mbate mahAmAtya nImyA. A samaye vanarAjanI vaya 50 varSanI hatI. Ama ene pukhta vayanA thayA pachI trIsa pAMtrIsa jeTalAM varSa sudhI hADamArI veThavI paDelI. rAjA vanarAja anuzruti pramANe vanarAje 60 varSa (vi. saM. 802 thI 862) rAjya karyuM. gaNAya che, paraMtu enA kAI abhilekha ke sikkA maLyA nathI temaja ene lagatA. khIjA koI samakAlIna ullekha upalabdha nathI. anukAlIna sAhityamAM vanarAjanAM rAjya tathA carita vize keTalAka ullekha nAMdhAyA che : ' neminAthacariu 'mAM7 jaNAvyA mujaba vanarAje zrImAlathI gaMbhUtA-(gAMbhU )mAM8 AvI vaselA prApvATa (pAravADa) jJAtinA krUra niya nAme dhanADhaya vepArIne pATaNamAM vasAvye te nimnaye tyAM RSabhadevanuM madira baMdhAvyuM. niyane putra lahara vanarAjane senApati hatA; eNe vanarAjanI senA mATe vidhyATavImAM aneka gaja pakaDelA ne sa Mdathala (sAMthaLI)mAM9 viSyavAsinIdevInA prAsAda baMdhAvelA; te vanarAje ene saMthala gAma nAmamAM ApeluM, jaina anuzruti anusAra vanarAje paMcAsarathI zIlaguNusUrine (athavA devacaMdrasUrine) aNahilavADa teDAvI emane peAtAnuM rAjya arpaNa karyuM, paraMtu
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________ 124] maitraka kAla ane anu-maitraka kAla [pra. sUrie ene aMgIkAra na karatAM emanI preraNAthI vanarAje tyAM "vanarAjavihAra' nAme cetya baMdhAvI, paMcAsarathI pArzvanAthanI pratimA maMgAvI emAM enI pratiSThA karAvI, emAM ArAdhaka tarIke potAnI pratimA paNa karAvI. pATaNamAM paMcAsarA pArzvanAthanuM moTuM maMdira che, temAM paMcAsarA pArzvanAthanA biMba uparAMta vanarAjanI tathA zIlaguNasUrinI pratimA paNa che. vanarAjanI sAkSImAM jaina saMghe caityavAsI yationI saMmatithI ja suvihita sAdhue nagaramAM vasavuM evI -vyavasthA karelI.81 vanarAje potAnA rAjamahela pAse kaMThezvarI devInuM maMdira baMdhAvyuM.82 pATaNamAMnI umAmahezvaranI tathA gaNapatinI pratiSThA vanarAje karelI manAya che.83 A ullekho parathI vanarAja zaiva tathA jaina e baMne dharmasaMprasAdAne protsAhana ApatA hovAnuM phalita thAya che. eno kulaparaMparAgata dharma zaiva haze ne e jaina sUri taraphanI kRtajJatAne laIne jaina dharmane protsAhana Apato haze.84 mirAte ahamadImAM vanarAjanA maMtrI tarIke jAMbane badale cAMpAnuM nAma ApeluM che 5 ne cAMpAnera e cAMpAe vasAveluM manAya che. sutasaMkIrtana1 tathA sukRtakIrtAikallolinImAM vanarAjanA caritacitraNamAM enAM parAkrama, pratApa, zaurya tathA yazanI prazasti karI che. dharmAraNya-mahAbhya'mAM ene duSTone daMDa denAra, sAdhuone pALanAra ane gabrAhmaNanuM hita karanAro kahyo che.88 "ratnamAlAmAM ene caurakarma tajanAra, kAmajita , devabhakta, hiMtaciMtaka, hetALa, ojasvI ane vikhyAta kahyo che. vanarAje 100 varSanuM AyuSa bhogavI 58 varSa arthAta vi. saM. 861 sudhI rAjya karyuM kahevAya che.* rAjAonI vaMzAvaLI vanarAje aNahilapATakamAM sthApelA cApotkaTa vaMzanA rAjAonI vaMzAvaLI vize be bhinna anukRtio pracalita che : eka anukRti anusAra A vaMzamAM 1. vanarAja-59 ke 60 varSa, 2. yogarAja-17 ke 9 ke 10 varSa, 3. ratnAditya-3 varSa, 4. vairisiMha-11 ke 16 (10) varSa, 5. kSemarAja-38 (ke 37) ke 39 ke 29 varSa, 6. cAmuMDarAja -13 (ke 3) ke 27 ke 24 varSa, 7. AhaDa ke AgaDa ke ghAghaDa ke
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________ 7 muM] cAvaDA rAjya [12 udhaDa-2 ke 20 ke 27 ke 28 varSa ane 8. bhubhaTa ke bhUvaDa ke bhUyagaDa ke sAmaMtasiMha-27 ke 28 ke 19 varSa-ema ATha rAjA thayA, jemaNe kula 196 varSa rAjya karyuM.91 bIjI anuzruti pramANe A vaMzamAM sAta rAjA thayA H 1. vanarAja-60 varSa, 2. yogarAja-35 varSa 3. kSemarAja-25 varSa, 4. bhUyaDarAja ke pRthurAja-29 ke 19 varSa, 5. varasiMha ke vairisiMha-25 varSa, 6. ratnAditya15 varSa 7. sAmaMtasiMha ke gayaMdasiMha-7 varSa 2 AmAM paNa A rAjAoe kula 196 varSa rAjya karyuM hovAnuM jaNAvyuM che. AmAM rAjAonI saMkhyA uparAMta ghaNA rAjAonA kramamAM paNa phera paDe che. vaLI pahelI anuzrutimAMnA cAmuMDarAja ane AhaDanAM nAma bIjI anukRtimAM nathI, jyAre bIjI anuzrutinA chellA rAjA sAmaMtasiMhanuM nAma pahelI anuzrutimAM apavAdarUpe ja dekhA de che. saMbhavita samaya ane sAlavArI lagabhaga sarva Anuzrutika vRttAMtamAM aNahilapATakanA cApotkaTa vaMzane rAjyakAla vi. saM. 802(I. sa. 746)thI vi. saM 998 (I. sa. 942) jaNAve che. enI uttara maryAdA solaMkI vaMzanA rAjyAraMbhanA samaya sAthe barAbara baMdha bese che, jyAre enI pUrvamaryAdAnuM pratipAdana paMcAsaranA rAjyano nAza karanAra bhuvaDa rAjAnA abhijJAna para AdhAra rAkhe che. zarUAtamAM bhuvaDane kalyANane solaMkI rAjA mAnavAmAM Avele, paraMtu kharI rIte ahIM kalyANakaTaka e kAnyakuja dezanA pATanagaranuM nAma che, dakhaNamAMnuM kalyANanagara nahi; ne ethI e rAjA solaMkI vaMzano nahi, paNa pratihAra vaMzane hevo joIe, paraMtu vi. saM. upara-82(I. sa. 696-746)nA arasAmAM. kanojamAM pratIhAronuM rAjya prasaryuM nahotuM, AthI e rAjA kharI rIte bhillamAlanA pratIhAravaMzano haze, ne AgaLa jatAM pratIhAre kanojamAM sattArUDha thayA e parathI ahIM bhillamAlane badale kanojanuM nAma joDAI gayuM haze evI aTakaLa karavAmAM AvelI.64 emAM jayazikharI ane vanarAjanA samayanA pratIhAra rAjA e vaMzanA kyA rAjA hoI zake e vigata vicAravAmAM AvI nathI. "bhuvaDa e jaina prabaMdhamAM jaNAvela kAnyakujano bhUyarAja hoya, to pratIhAra haricaMdranA vaMzanA rAjA tAtane nA bhAI bhoja hoI zake. paraMtu e rAjAe AvuM parAkrama karyuM hoya to enA vaMzajonA zilAlekhamAM nirUpAyelAM pUrvajonAM
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________ 126] maitraka kAla ane anu-maitraka kAla [pra. parAkramomAM ene paNa gaNAvyuM hoya, jyAre bAudanA lekhamAM bhejanuM kaMI 'parAkrama jaNAvyuM nathI ne kakanA lekhomAM to bhojanuM nAma paNa AvyuM nathI. "ratnamAlAmAM paMcAsara para AkramaNa karanAra rAjAnuM nAma "bhuvaDa' jaNAvyuM che, paraMtu "dharmAraNyamAhAmyamAM gujaradeza para adhikAra sthApanAra rAjAnuM nAma "Ama" hevAnuM jaNAvyuM che.95 vrajalAla zAstrI neMdhe che tema jayazikharInA samayamAM paMcAsara para AkramaNa karanAra kanAjano rAjA "Ama" nAme hato, jyAre e pachI pukhta vayanA vanarAje kanAjanA je rAjAnI khaMDaNI lUMTa lIdhI te rAjAnuM nAma "bhUbhaTa" ("bhuvaDa') hatuM. A rAjA bhUbhaTa e jaina prabaMdhomAM jaNAvela kAnyakubaja dezanA kalyANakaTamAM rAjya karatA bhUyarAja97 hovAnuM jaNAya che. "Ama" e pratIhAra vaMzanA nAgabhaTa 2 jAnuM bIju nAma hatuM ne e rAjAe Anarta pradeza cho hovAne ullekha pratIhAra rAjA bhejanI gvAliyara prazastimAM Ave che.98 to pachI vanarAjano samakAlIna pratihAra rAjA e nAgabhaTa 2 jAno pautra bhoja hovo joIe evuM munazIe darzAvyuM che. A mata mujaba jayazikharI tathA vanarAjanA samayanA kojanA rAjAonuM abhijJAna barAbara baMdha bese che, paraMtu enI sAthe jayazikharI tathA vanarAjanA Anuzrutika samayane meLa maLe ema nathI, kemake nAgabhaTa 2 jAno rAjyakAla lagabhaga I. sa. 792-833 no che, jyAre jayazikharInuM mRtyu I. sa. 696 mAM thayuM kahevAya che ne bhajano rAjyakAla lagabhaga I. sa. 836-885 ne che, jyAre vanarAjane rAjyAbhiSeka I. sa. 746 mAM thayo kahevAya che. AthI munazI sUcave che tema jayazikharI ane vanarAjanAM Anuzrutika varSone asvIkArya gaNuM e rAjAone Ama ane bhojanA samakAlIna gaNavA joIe. 100 Anuzrutika varSa 752 ane 802 ne vikrama saMvatane badale zaka saMvatanAM gaNavAmAM Ave to A samakAlInatAne meLa maLI rahe che, paraMtu cAvaDA vaMzanA 196 varSanA gaNAtA rAjyakAlamAM 135 varSane kApa paDe ne e rAjyakAla mAtra 61 varSano rahe, jyAre pratIhAra rAjAonA rAjyakAlane AdhAre emAM 90 varSa sudhIno kApa cAlI zake ema che. vanarAje 50 varSanI vaye rAjasattA prApta karI ne pachI 59 ke 60 varSa rAjya karyuM evI anuzruti che, ene badale eNe 60 varSanuM rAjya nahi, paNa 60 varSanuM AyuSa bhogavyuM hoya e vadhu saMbhavita che. yogarAjane pukhta vayanA traNa putra hatA e lakSamAM letAM ene rAjyakAla 35 varSane gaNAya. yogarAjanA vaMzajomAM "bhUbhaTa" ("bhUyaDa'). ane "sAmaMtasiMha' eka ja rAjAnAM nAma hoya ane "cAmuMDarAja' tathA AhaTha yogarAjanA be nAnA bhAIonAM nAma hoya, to aNahilavADamAM
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________ 7 su* ] cAvaDA rAjya [ 120 yAgarAja pachI kSemarAja, ratnAditya, vairisiMha ane bhUbhaTa-sAmaMtasiMha e cAra rAjA ja thayA gaNAya. emAM kSemarAja, ratnAditya ane vairisiMhanA rAjyakAla mATe anuzrutimAM jaNAvelAM ochAmAM echAM va laIe teA e traNa rAjAoe 25+3+10=38 varSa rAjya karyuM` gaNAya. paraMtu chellA rAjAnI bAbatamAM 8 varSanA rAjyakAla ghaNA TUMkA paDe, kemake eNe rAjA thayA pachI paraNAvelI enI bahenanA bhANeja pukhta vayanA thaI enI gAdI paDAvI le che, AthI ene mATe ' vicArazreNI 'mAM jaNAvelA 19 vaSa~tA rAjyakAla svIkAravA ghaTe. A gaNatarIe aNahillapATakanA cApAkaTa vaMzamAM 1. vanarAje 10 varSa, 2. ceAgarAje 35 varSI, 3. kSemarAje 25 varSa, 4. ratnAditye 3 varSa, 5. vairisi Mhe 10 varSa ane 6. bhUyaDa-sAmatasiMhe 19 varSa maLI kula 102 varSa rAjya karyuM. gaNIe, te| vanarAjane rAjyAbhiSeka vi. saM. 998-102=vi. saM. 896 (I. sa. 840)nA arasAmAM thayA gaNAya te jayazikharInuM mRtyu tathA vanarAjanA janma e pahelAM 50 varSe arthAt I. sa. 790 arasAmAM thaye hAvA saMbhave.102 alabatta, A sudhArA vanarAja ane enA pitAnI sAthe kanejinA bheAjarAja ane nAgAvaleAka-AmanI samakAlInatA baMdha besADavAnA hetuthI sUcavAyA che. chatAM A cAvaDA vazanI vaMzavALI vize maLatI e paraparA vacce saMkhyA, nAmeA ane kramanA je visa vArda rahelA che te parathI e vaMzAvaLInI anuzrutimAM ka MIka garabaDa thaI hovAnuM nizcita che. purANAmAM paNa vaMzAvaLIone lagatI anuzrutiemAM kayAreka AvI gabaDa mAlUma paDe che.102 cAvaDA vaMzanI vaMzAvaLImAM vanarAja, yAgarAja, kSemarAja, ratnAditya ane vairisiddha e pAMca nAma baMne anuzrutiemAM enAM e che. pahelI anuzrutimAM bhUbhaTa ane sAmaMtasiMhanuM samIkaraNa jovA maLe che e parathI bIjI anuzrutimAMnA bhUyaDa ane sAmatasiha vacce abheda hAvA sa Mbhave che. pahelI anuzrutimAMnA cAmuMDarAja ane AhaDa bIjI anuzrutimAM jaNAvyA ja nathI, tethI e aNuhilavADanA rAjA na hAvAnI za MkA rahe che. AthI banne anuzrutionI tulanA karatAM A vazamAM cha rAjAonI ja khAtarI paDe che. chatAM aNahilavADanI sthApanA ane vanarAjanA rAjyAbhiSeka mATe vi. saM. 802 tuM varSa bhinna bhinna paraMparAonA aneka graMthamAM Apelu hAI, e varSa cheka azraddheya hAvAnuM paNa bhAgyeja mAnI zakAya. kadAca evu banyu hAya ke mULa va '902' hAya, paraMtu koI graMthamAM lahiyAne hAthe saratacUkathI ene
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________ 128] maitraka kAla ane anu-maitraka kAla [5. badale "802' lakhAyuM hoya ne hAla upalabdha thatA ullekhamAM enA AdhAre badhe e ja saMkhyA apAI heya. te A cAvaDA vaMze vi. saM. 802 (I. sa. 846)thI 998 (I. sa. 942) sudhI rAjya karyuM gaNAya; ne vanarAjano janma vi. saM. 85ra(I. sa. 796)mAM thayo gaNAya. A be varSa anukrame bhojanA tathA nAgabhaTa 2 jAnA rAjyakAla sAthe baMdha bese che. A sUcanA anusAra A vaMzanA rAjAone samagra rAjyakAla 96 varSane thAya ne e saravALo baMdha besADavA mATe vanarAjanAM 10, yogarAjanAM 17, kSemarAjanAM 25, ratnAdityanAM 15, vairisiMhanAM 10 ane sAmaMtasiMhanAM 19 varSa gaNavAthI meLa maLI rahe. A paNa eka bIjI aTakaLa che, paraMtu Anuzrutika vRttAMtamAM ApelAM varSa ane kane janA rAjAonA abhijJAna vacce meLa meLavavA mATe AvI koI aTakaLa karavI anivArya che. vanarAjanA ja vanarAja pachI ene putra garAja gAdIe AvyuM. eNe 35 varSa, prathama sUcita samayAMkana mujaba I. sa. 85thI 885 sudhI rAjya karyuM. enI prazastimAM ene parAkramI ane pratApI Alekhyo che. 103 e dhanurvidyAmAM nipuNa temaja rAjanItimAM pravINa hato.104 prabaMdhaciMtAmaNimAM ApelI anuzruti 5 pramANe rAjA garAjanI manAI chatAM enA kuMvaroe semezvara (somanAtha) pATaNamAM AvI caDele bIjA rAjyane mAla chAnomAno lUMTI lIdhe tyAre rAjAe ethI cauravRtti aMgenuM pUrvajonuM kalaMka vadhyuM hovAnuM jaNAvI prAyopavazana karI citApraveza karyo. yogarAje bhaTTArikA gIzvarInuM maMdira baMdhAvyuM hatuM. garAjane uttarAdhikAra enA cha putra kSemarAjane prApta thaze. enA caritacitraNamAM enI vIratA tathA kIrtinI prazasti karavAmAM AvI che. 10 e saMpattimAna, aizvaryavAna ane kepazIla hato. enA dUta avivekI hatA. 107 kSemarAje 25 varSa (lagabhaga I. sa. 885 thI 910) rAjya karyuM. cAmuMDarAja ane AhaDa e enA nAnA bhAIo hoya, to teoe paNa rAjyanA koI bhAgamAM samAMtara rAjya karyuM hoya. AhaDe karApurImAM AgaDezvara (AhaDezvara) ane kaTezvarInA prAsAda karAvyA.8 aNahilavADamAM paNa AvaDezvaranuM maMdira hatuM...9 kSemarAja pachI ene putra vairisiMha gAdIe Avyo. enI zuravIratA tathA kIrtinI paNa bhAre prazasti karavAmAM AvI che. 10 eNe dharmAraNyanA
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________ 7 muM] cAvaDA rAjya vaivigha brAhmaNonI sevA karI kahevAya che111 e tethI aparAjita rahyo ne ene bahubuddhizALI tathA parAkramI pradhAna hatA evo paNa ullekha Ave che.112 varisiMhe dasa varSa (lagabhaga I. sa. 910 thI 920) rAjya karyuM. vairisiMhanA putra ratnAdi mAtra traNa varSa (lagabhaga I. sa. 920thI 923) rAjya karyuM. e taravArathI aneka rAjAone haNato ane yuddhamAM agni varasAvatA.113 e tejasvI, pratApI, zaktizALI ane vairyavAna hato. eNe rAjyamAM zAMti tathA nIti sthApI hatI.114 eno putra sAmaMtasiMha e A vaMzane chelle rAjA che. e bhUTabhUyaDa-bhUyagaDa-bhUvaDa-bhUaDa nAme paNa oLakhAto. eka bAju enI vIratA tathA yazasvitAnI suMdara prazasti karavAmAM AvI che, 115 to bIjI bAju ene khAudhare, kAmI, avivekI ane caMcaLa nirUpavAmAM Avyo che. 115 eNe aNahilavADa pATaNamAM pitAnA nAma parathI bhUyaDezvara ke bhUyagaDezvara nAme maMdira baMdhAvyuM. 117 sAmaMtasiMhe somezvara(somanAtha)nI yAtrAethI pAchA pharatA rAjinI azvavidyAthI prasanna thaI ene potAnI bahena lIlAdevI paraNAvI. e mUlarAja nAme putrane janma ApI mRtyu pAmI. e bhANeja rAjAne ghaNe vahAle hato. ghaNI vAra madirenmatta avasthAmAM rAjA ene gAdIe besADato ne pachI pAche gAdI parathI uThADI mUkato. AvA "cAvaDAnA dAnathI mUlarAjanI paNa hAMsI thatI. AthI chevaTe eNe mAmAne mArI gAdI kharekhara kabaje karI-evI anuzruti che. 118 mUlarAja caulukya kuLano hato, enA vaMzanI rAjadhAnI paNa aNahilapATakamAM hatI ne e caulukyae cApotkaTa pAsethI rAjyazrI prApta karI hatI e hakIkata jotAM A anuzruti saMbhavita gaNAya. sAmaMtasiMhe 7 varSa nahi, paNa 19 varSa (lagabhaga I. sa. 923 thI 942) rAjya karyuM hoya ne lIlAdevInuM lagna eNe pitAnA rAjyakAlanA AraMbhamAM karAvyuM hoya, to ja I. sa. 942 mAM mUlarAja saLeka varSanI pukhta vayane hoI zake. A cApotkaTa vaMzanA keI abhilekha ke sikkA maLyA nathI, paraMtu rASTrakUTAdi samakAlIna rAjyanA abhilekho parathI maLatI mAhitI mujaba cApotkaTonI sattA lagabhaga hAlanA banAsakAMThA ane mahesANA jillA jeTalA I-3-9
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________ 120] maitraka kAla ane anu-maitraka kAla [, vistAramAM sImita hovAnuM mAluma paDe che. vaLI A kulanA rAjAo samAjamAM eraTA tathA dArUDiyA gaNatA. chatAM aNahilla pATaka pattananI sthApanA e vanarAjanuM ciraMjIvI pradAna banyuM che. evI rIte A vaMzanA rAjAoe baMdhAvelAM aneka maMdira paNa gujarAtanA dhArmika sthApatyamAM noMdhapAtra gaNAya. pAdaTIpe 1. brahmagupta, trAhmasiddhAMta, 24, 7-8 2. C.I.I, Vol. IV, No. 30 3. guela, bhA. 2, lekha 236 4. ejana, bhA. 3, lekha 147, le. 5 pa. pu. 108 7. 70 8. ratna 2. emAM ghaNe ThekANe rApara (dA. ta. pR. 25, 35, 54) ane kayAreka cAra arthAta (dA. ta. pR. 40, 51) zabda prayojAya che. 9. p. 52 9 a. p. 50, 188 10. ka. 2-3 11. pu. 16 12. ha. gaM. zAstrI, "gujarAtane prAcIna itihAsa", pR. 170 13, 6. ke. zAstrI, "gujarAtano madhyakAlIna rAjapUta itihAsa", pR. 51-52 14. pravinintAmaNi, 6. 14 15. B.G, Vol 1, Part 1, p. 150; gu. ma. rA. i, pR. 5ra. "jAvaDA" je pradezamAM cora ke lUMTArAnA arthamAM pracalita che tyAM "cAvaDA''nuM rUpAMtara che (B.G, Vol, I, part 1, p. 150). 16. brahmaputa, trAhmasiddhAnta, 24, 7-8 . 20. G. Buhler, Gurjara Inscriptions,' I.A., Vol. XVII, p. 192; ze. vI. sIkSita, bhAratIya cotiSa, 5. 200 26. Hiuen Tsiang, Buddhist Records of the Western World, Vol. II, PP. 269 f. 19. du. ke. zAstrI, "gujarAtane madhyakAlIna rAjapUta ItihAsa", pR. 50-51; K.M. Munshi, The Glory that was Gurjaradesa, Part III, pp. 18, 32 20. gaurIzaMkara hI. ojhA paNa Ama mAnatA (rAgapUtAne vaza tihAsa, laMDa 1, 9. 6, 14 6). 21. C.LI, vol v, No. 30
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________ 7 su] cAvaDA rAjyA [ 131 22. Elliot, History of India as told by its own Historians, Vol. I, Pp. 125 6. 23. V.V. Mirashi, C.I.I., Vol. IV, Introduction, p. lvi 24. dA. ta. B.G., Vol. I, Part 1, p. 149; 6. ke. zAstrI, upayukta, pR. 50-51 25. ka. mA. munazI pratIhArAnu pATanagara zarUAtamAM bhillamAlamAM hatu' evu' mAnI le che. (G. G., Vol. I, Part III. P, 30). pratIhArAnA abhilekhAmAM pratIhAra vaMzanA sthApaka haricaMdranA pATanagara vize kaMI nirdeza nathI. haricaMdranA voe mANDavyapuramAM prAkAra karAvyA evA ullekha Ave che. haricaMdranA (munazI kahe che tema pautra nahi, paNa) prapautra nAgabhaTanI rAjadhAnI meDamtaka (meDatA)mAM hatI ne chatAM enA putra tAta bilTamAlamAM rAjya karatA evuM munazI dhAre che (p,. 31) ne ethI vyAghramukha gujaradezamAM anyatra rAjya karatA evu sUcave che (p. 32). 6. ke. zAstrI paNa Avu mAne che. (gu. ma. rA. i., pR. 50-51). 26. guaile, bhA. 3, lekha 236, zlA. 2 28. ejana, pR. 36 30. ejana, lekha 236 32. juo upara pR. 107. 34. B. G., Vol. VIII, p. 434 35. Ibid., pp. 109, 610; za. ha. dezAI, "saurASTranA itihAsa '', pR 187 36-37. Ibid., pp. 589 f. 38. za. ha. desAI, "saurASTranA 39. jayarAmadAsa je. nayagAMdhI, dezanA itihAsa '' pR. 6; 27. ejana, pR. 36-37 29. ejana, lekha 235 31. ejana, pR. 30 33. o. 1-7 itihAsa '', pR. 220-223 kacchanA bRhad itihAsa ', pR. 40; rAmasiMha rATheDa, kacchanuM saMskRtidarzana'', pR. 42 40. kaccha dezanA itihAsa"mAM enuM nAma khAthI' ane kacchane bRhad itihAsa''mAM 'bauddhi' ApyuM che. mane lAge che ke kharuM nAma buddhi" haze. 41. ja. je. nayagAMdhI, uparyukta, pR. 41-45; rAmasiMha rATheADa, uparyukta, pR. 42-43 42. rAmasiMha rAThADa, uparyukta, pR. 86 43. ejana, pR. 87 45. ejana, pR. 42 kaccha 44. ejata, pR. 40, 90 46. pR. 12 47. 6 12 mAtAnuM nAma kSatrA' ke 48. . 66, jo. rU7-1rU. keTalAke ahIM vanarAjanI akSatA' ApyuM hAvAnu dhAryuM che (rAsamALA, pR. 3pa; I. H. G., P. CVII; gu. ma. rA. i., pR. 56), paraMtu mULa zleAkeA(1-1ra)mAM kSattA' zabda che, je dAsIputranA arthAMmAM vanarAjanA pitA rajanIputra mATe prayeAAyelA che. A aMmAM dhRtarASTra-pAMDunA bhAI vidura paNa 'kSattA'" kahevAtA. 49. 4. 21, 107
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________ maitraka kAla ane anu -maitraka kAla 132] 50. mIrAte ahamadI', pR. 1-2; Mirat-i-Ahmadi, p. 1 51. "phA*sa gujarAtI sabhAnAM hastalikhita pustakAnI nAmAvali ', aM. 48-8, pR. 443, sUcimAM A hastapratanA samaya darzAvyA nathI. 52. ratna 3-8 " rAsamALA''mAM phA`se ane emane anusarIne pachInA keTalAka lekhakAe 'jayazekhara' rUpa prayeAjyuM che, paraMtu "ratnamALa"mAM badhe jayazikharI' rUpa Apelu che. vaLI emAM kavi rAjAne paricaya ApatAM zaMkara kavinA mukhe e nAmanA artha paNa A rIte samajAve che: [Y=. nija prAkramasoM jayagiri kinhA, kavi Ahvaya 'jayazikharI' dinhA. 6 (da. 14) arthAt eNe peAtAnA parAkramathI jayane giri karyAM, mATe kavioe ene jayazikharI ' (jacanA pata) nAma ApyuM che. 6 . 53. pru. 36 54. The Struggle for Empire, Chapter VI; huM. ga. zAstrI, prAcIna 99 bhArata, bhAga 2, pR. 1291-192 55. Classical Age, p. 128; ejana, bhAga 1, pR. 218 56-57. jue upara pR. 96, 120. 58. pravanyacintAmaLa, rR. 12 59. jue upara pR. 118. 6. pR. 106 61. pramAvaparita, rR. 123; pravanyacintAmaLi, pR. 12; purAtanapravanyasaMpraa, pR. 11 62. pramAvaparitamAM zIlaguNasUrine badale devacaMdranA ullekha che. devacaMdra zIlaguNasUrinA ziSya hatA. 63. adhyAya 66, jo. 14-76 64. pR. 106-107 65. sUrkharALAmivuM rAkhyuM vanarA'AstramRtyuti / jainaistu sthApitaM mantraistad dveSI naiva nandati // (pra. ci., Forbes, Ras Mala, Vol. I, p. 40 66. "mIrAte ehamadI '', pR. 2; Mirat-i-Ahmadi, p. 21 67. thanmacintAmaLi, pR. 12-13; purAtanapravasaMprada, pR. 12 68. A gAma banAsakAMThA jillAnA kAMkareja tAlukAmAM AveluM che. 69. vanarAjane lagatA prasaMgamAM A rAjAnu nAma ApavAmAM AvyuM nathI, paraMtu vanarAjaprabaMdhanI pahelAMnA prabaMdhamAM kAnyakubjanA saMdarbhamAM tyAMnA rAjAnuM nAma bhUcarAja jaNAvyuM che (vR. 11). pR. 12)
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________ cAvaDA [13) 70 . 66, . 80-82 - 71. amIrAte ehamadI', pR. 2, Mirat-i-Ahmadi, pp. 21 f. 72. eka paTTAvalImAM cAvaDA vanarAje paMcAsarathI AvIne vi. saM. 7lpa mAM vaNoda nagara vasAvyuM, paNa tyAM cAre bAju bhayaMkara vana hovAthI vi. saM. 802 mAM eNe aNahilapATaka pattana vasAvyuM evuM jaNAvyuM che (vividhachIpAvaTItaMtra6, mA. 1, 6 188). 73. hemacaMdrakRta prayAzrayanca paranI abhayatilagaNikRta TIkA(pu. 1, pR. 8)mAM sasalAnI jagyAe kUtarAne ullekha Ave che. A anukRti anyatra neMdhAI nathI. 74. moharAjaparAjaya, pR. 67; dvadhAzraya kAvya 52nI abhayatilakagaNikRta TIkA, - 8; pravacantAmaNi, g. 13; purAtanapravadhasaMa6, 6. 12; vividhatIrthatva, 9. 1; Mirat-i-Ahmada, p. 22 75. lagabhaga badhA graMthe A varSa ja Ape che, paraMtu emAM judI judI miti jaNAve che - prabandhacintAmaNi - vaizAkha zukala 2 ne somavAra dharmAraNyamAhAtmya - ASADha zukala 3 ne zanivAra rAjavaMzAvalIo - zrAvaNa zukala 2 ne somavAra umAmahezvara pratimA lekha (gaNapati maMdira, pATaNa) - caitra zukala 2 ne zukravAra rAsamALAmAM ApeluM kavitA - mAgha kRSNa 7 ne zanivAra (rAmalAla cunIlAla modI, "pATaNasthApanAnAM tArIkhavAra tithi," "kAnamALA," pR. 157). paTTAvalIomAM vIra saMvata 127ra ane vi. saM. 802nuM varSa ApyuM che (vivi chIyapaTTaviTIsaMpradu, ma. 2, pR. 11, 188). vicAromAM vi. saM. 802 ne badale vi. saM. 821 nuM varSa ApyuM che. e gaNatarIe emAM cAvaDA vaMzano AraMbha paNa 19 varSa moDo jaNAvyo che. paraMtu siddharAja jayasiMhanA sAMbhara zilAlekha(I. A., Vol. VIII, p. 234)mAM mULarAja solaMkInA rAjyAraMbhanuM varSa vi. saM. 998 ApeluM hovAthI vivAranI sAlavArI asvIkArya karI che. vaLI emAM vi. sa. 821 nA vaizAkha zukala 2 ne somavAra kahyo che, jyAre e tithie kharekhara guruvAra hato. vi. saM. 802nA upara jaNAvelA divasamAM ApelAM tithi-vArane paMcAMganAM kASThakAmAM meLavI jotAM emAM vai. gu. 2, semavAra ane ASADha suda 3 zanivAra e be ja baMdha besatAM hovAnuM mAluma paDe che. A parathI zrI. modIe nagaranI sthApanAnI dharmakriyA vaizAkha suda 2 ne somavAre zarU thaI haze ane e kriyA pUrI thatAM nagaravasavATa ASADha suda 3 ne zanivAre thaye haze e tarka karyo che (uparyukta, pR. 157). 79. vidhidhatIrthakalpa, pR. 51
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________ 134] maitraka kAla ane anu-maitraka kAlI [pra. 77. H. Jacobi (Ed.), Sanatkumaracaritam, p. 152 (naiminArinI prazastimAMthI) 78. tA. cANasmA, ji. mahesANuM 79 tA. rAdhanapura, ji. banAsakAMThA 80. prabhAvakacarita, pR. 163; prabandhacintAmaNi, pR. 13 81. pramavArita, g. 163 ' 82. pravacantAmaNi, p. 13. 83. Forbes, RasMala, p. 41 ' 84. Ibid. pp. 40 f. <4. Mirat-i-Ahmadi., p. 22 86. sa 1, e. 1-8 87. bho. 1-10 8. . 66, . 86 89. pR. 26-27 90. pravanyacintAmaNi, p. 13 91. zukratIrtana, sa 1; zukratavartavonTinI, RRo. 1-22; prakanittAmana (A ane D dustakata), p. 15; vivAraef, g. S; dharakhyamArca, . 66, mo. 87-17 ityAdi 92. pravAntiAmaNi, p. 14-15; ninamana, kumAravanya, 5. 2; pravacanaparIkSA, pR.271; Mirat-Ahmadi. p. 23; gUrnarArAgavarAvI , "svAdhyAya,", pu. 5, pR. 248-249; ratnamAjha, pR. 21-12 93. agAu kane jane kalyANakAraka kahetA ne AgaLa jatAM dakhkhaNamAMya kalyANa nAme nagaramAM rAjadhAnI rahelI, paraMtu kAjamAM pratIhAra rAjAo rAjya karatA ne dakhkhaNanA kalyANamAM cAlukaya rAjAo. ahIM kalyANa uttaranuM ne vaMza dakhkhaNane e goTALo thayo che. 68. R. C. Parikh, Kavyanusasana, Introduction, p. CVIII 5. sa. para 96. rAsamALA, guja. anu. (AvRtti 3 jI), pR. 23 97. vanyaciMtAmaNi, pR. 11 98. juo upara pR. 96. c. G. G., Part III, pp. 69 ff. 100. Ibid, pp. 68 fr 101. meM. gu., bhA. 1, pR. 139 102. ha. ga. zAstrI, "aNahilavADa cAvaDA vaMza", "svAdhyAya rU. 5, pR. 503 thI. 102 a. dA. ta. zizunAga vaMzanI ane maurya vaMzanI vaMzAvaLIomAM (Age of Imperial Unity, pp. 19 f; ha. . zAstrI, "purANamAM ApelI maurya vaMzanI sAlavArI", "gujarAtI sAhitya pariSada-20 muM saMmelana-hevAla", pR. 255-61). 103, . saM, sa. 1, mo. 27-28; ru. . , . 15 104. ratnamADha, pR. 37 106 ku. le, sa. 1, mo. 3-4; . . ., o. 18 107 ratnamAjha, pR. 28 108, s. f, p. 12 105. pR. 14
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________ 71] cAvaDA rAjya [135 106. I. 1. sAMDesarA, 'zurAtanA sAMskRti: itihAsa : bhusAyo 504', "gusarAta", pAsapI ma, 2023, pR. 7-8 110. su. saM., sa. 1, zlo. 31, 32; su. kI. ka., *lo. 17 111. dharmAraNyamAhAtmya, a. 66, zlo. 90 112. ratnamALa, pR. 59 113. su. saM., sa. 1, zlo. 29-30; su. kI. ka., zlo. 16 114. ratnamALa, pR. 39 115. su. saM., sa. 1, zlo. 39-41; su. kI. ka., zlo. 21-22 116. dharmAraNyamAhAtmya, a. 66, zlo. 94-95; ratnamALa, pR. 39 117. pra. ci., pR. 14-15 118. ejana, pR. 16
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakaraNa 8 samakAlIna rAja maitraka ane anu-maitraka kALa daramyAna gujarAtamAM maitraka, gurjara-pratIhAra ane cApacApotkaTa rAjya uparAMta bIjAM keTalAMka nAnAM moTAM rAjya thayAM. 1. gArulaka rAjya saurASTramAM maitrake nA Adhipatya nIce gArulaka nAme eka kula rAjasattA dharAvatuM. A vaMzanAM be dAnazAsana maLyAM che. emAM gArulaka vaMzane parAkramI yazasvI ane prabhAvazALI rAjAone vaMza kahyo che, paraMtu emAM e kulanI utpatti vize kaMI ullekha karavAmAM Avyo nathI. "gArulaka' nAmamAM "gAruDaka' zabda abhipreta lAge che, to e kulanA rAjAo potAne garuDanA vaMzaja gaNAvatA hoya. A rAjAo "parama bhAgavata" hatA, tethI A taddana saMbhavita che. gAralaka rAjAonI vaMzAvaLImAM sahuthI pahelo ullekha zara 1 lAne Ave che. maitraka senApati bhaTArkanI jema zara paNa pahelAM senApati hoya ne pachI eNe rAjasattA dhAraNa karI hoya ema lAge che. e bhaTArkane samakAlIna hatA, eNe lagabhaga I. sa. 481 thI 500 sudhI rAjya karyuM. bhaTArka-vihAra bheTa meLavanAra rAjasthAnIya sUra prAya: A sUra hovo joIe. te e bhaTArkane rAjasthAnIya haze ne bhaTake enA para prasanna thaI ene potAne vihAra A haze. ghara pachI ene putra varAhadAsa gAdIe Avyo. maitraka vaMzanA AraMbhika rAjAonI jema e paNa rAjapadavI dhAraNa na karatAM mAtra "senApati" kahevAto. e maitraka rAjA droNasiMhane samakAlIna hato.' e "parama bhAgavata' hato. varAhadAsano uttarAdhikAra enA moTA putra zara 2 jAne prApta thayo. e sAmaMta" ane "mahArAja" biruda dhAraNa karato. e bhadi' ('bhaTTArakanA arthamAM)
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________ 8nuM ] samakAlIna rAje [137 paNa kahevAta. e maitraka rAjA dhruvasena 1 lAnA samakAlIna hato. e gArulaka vaMzane pratApI rAjA gaNato." zara 2 jAne gAdIvArase enA anuja varAhadAsa 2 jAne maLyo. enuM I. sa. 549nuM dAnazAsana maLyuM che. eNe eka bhikSuNI-vihArane bhUmidAna dIdhuM hatuM. e vihAra prAya: valabhImAM Avyo hato. vihArane dAnamAM ApelI bhUmi je gAmamAM AvelI hatI te gAma ene maitraka rAjA dhruvasena 1 lA taraphathI bakSisamAM maLeluM hatuM. 11 varAhadAsa ghaNe dharmika hato.12 eNe dvArakA jItI laI "dArakAdhipatinuM garavuM biruda prApta kareluM. 13 e "parama bhAgavata" hato. e aneka devAlaya vagere baMdhAvato.14 varAhadAsa 2 jA pachI ene putra siMhAditya gAdIe Avyo. eNe I. sa. pa74 mAM eka brAhmaNane bhUmidAna dIdheluM. 15 dAnazAsanamAM ApelI enI prazasti parathI e dhIra ne lalita, namra ne darzanIya temaja parAkramI ne pratApI hovAnI chApa paDe che. 16 gAralaka vaMzamAM siMhAdiya pachI bIjA rAjAo thayA hoya to emane vize hajI kaMI mAhitI maLI nathI. dAnazAsanonA zAsanasthAna parathI gAralaka rAjyanuM pATanagara phaMkaprastravaNa hovAnuM mAlUma paDe che. A nagarano sthaLanirNaya karavo muzkela che. 17 dAnazAsanamAM jaNAvelAM gAmonA sUcita sthaLanirNaya parathI gAralakanuM rAjya saurASTranA pazcima bhAgamAM hovAnuM mAlUma paDe che. 18 eno vistAra pazcime cheka dvArakA sudhI hato. 2. saMdhava rAjya "apara-surASTra arthAta pazcima saurASTramAM AThamI sadImAM seMdhava nAme vaMzanuM rAjya sthapAyuM. A vaMzanAM nava dAnazAsana maLyAM che, jemAMnuM eka banAvaTI che. A vaMza sAmAnya rIte "seMdhava" nAme oLakhAto ne e vaMza jayadrathamAMthI utpanna thayela manAto. A parathI A rAjAo mULa siMdhudezanA hovAnuM mAluma paDe che. jayadratha e pAMDavono samakAlIna siMdhurAja hato, tethI A rAjAo pitAnA vaMzane jayadratha sAthe sAMkaLe e svAbhAvika che. ghUmalInAM dAnazAsanamAM pUrvajonI vaMzAvaLI vadhumAM vadhu puSyadeva sudhI ApavAmAM AvI che.19 enA vaMzajenA jJAta samaya parathI puSyadevane rAjyakAla lagabhaga I. sa. 735 thI 750 no AMkI zakAya.20 vaLA(valabhIpura)mAMthI maLeluM mudrAMka mahArAja ativarmAnA putra mahArAja mahAsenApati puSyanuM
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________ 138] maitraka kAla ane anu-caitraka kAla [5. che. A puSeNa ne ghUmalInA nazAsanamAne puSyadeva eka hevAne keTalAka saMbhava manAyela, 22 paraMtu have AMbaLAsa( ji. jUnAgaDha)mAMthI maLelA tAmrapatraka parathI e be vyakti bhinna hevAne saMbhava adhika lAge che.24 A dAnazAsana mahArAja mahAsenApati puSeNanA putra mahArAja ahivarmAnuM che. vaLAnA mudrAMkavALo puSyaNa e A ativarmAne pitA tevo saMbhave che, paraMtu ghUmalInA dAnazAsanamAMne puSyadeva ahivarmA 2 jAne putra hoya e ghaNuM saMbhavita che. 25 puSeNa avivarmA 1 lo siMdhamAM "mahArAja' tarIke rAjya karatA haze, jyAre ene putra puSeNu siMdhamAM thayelA arabI upadrava(I. sa. 711)ne kAraNe vatana tacha saurASTramAM AvI vasya lAge che. vaLAnA mudrAMka parathI sUcita thAya che ke eNe zarUAtamAM valabhInA maitraka rAjyamAM "mahAsenApatine adhikAra aMgIkAra karyo haze ne AgaLa jatAM saurASTramAM kyAMka rAjasattA pAmI "mahArAja' biruda prApta karyuM haze. ahivama 2 je puSeNane putra ativama 2 je mAtra "mahArAja' kahevAto. eNe kuberanagaramAMthI eka bhikSuNI-vihArane bhUmidAna dIdhuM. dAnazAsananuM varSa spaSTa nathI, paraMtu e valabhI saMvata 404 (I. sa. 723) hevuM saMbhave che. kuberanagara keDinAra pAse AvyuM hoya athavA dhArI tAlukA(ji. amarelI)nuM kubaDA gAma hoya.26 kuberanagaranA saidhava rAjya vize A eka ja abhilekha maLyo che. puSyadeva ghUmalInA chellA dAnazAsanamAM jaNAvela rAjA puSyadeva e puSyane pautra ane avivarmA 2 jAne putra hevo saMbhave che. "puSyadeva" e "puSyaNa'nuM ja rUpAMtara che. 27 puSyadeve lagabhaga I. sa. 735 thI 750 sudhI rAjya karyuM. e maitraka nareza zIlAditya 6 ThThAne samakAlIna hato. enI rAjadhAnI bhUtAMbilikA(ghUmalI)mAM 28 hatI. ene "jayadrathavaMzazekhara kahevAmAM Avyo che, te prAya: bhUtabilikAnA saidhava vaMzanA sthApaka tarIke.
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________ 9 su' ] kRSNarAja 1 lA puSyadeva pachI eneA putra kRSNarAja gAdIe AvyeA. eNe lagabhaga I. sa. 7pa0 thI 770 sudhI rAjya karyuM. prazastimAM ene dhaNA parAkramI, yazasvI ane pratApI nirUpavAmAM AvyA che.29 eNe mahAsAmaMta vagere paMca mahAzabda(mahAbiruda) dhAraNa karyAM hatA. samakAlIna rAjyo [13 azruka 1 le kRSNarAjanA uttarAdhikAra enA putra aggakane maLyeA. dhUmalImAMthI maLelAM e AraMbhika dAnazAsanAmAM tyAMnI rAjavaMzAvaLInI zarUAta A rAjAthI karavAmAM AvI che e parathI e A rAjavaMzane mahattvanA rAjA gaNAya. enI prazastimAM enAM yaza, pratApa, dAna ane sucaritanI lAMkhI AlaMkArika prazaMsA karavAmAM AvI che.30 enA rAjyakAla lagabhaga I. sa. 770 thI 790 nA AMkavAmAM AvyA che. I. sa. 788 mAM siMdhanA arae vaDe thayelA valabhI-bhaMganA banAva A daramyAna banelA. ghUmalInA chellA dAnazAsanamAM ApelI enI prazastimAM eNe peAtAnA bhUmaMDalanA udghAra karyAM hovAnuM jaNAvyuM che.31 rANaka 1 lA aggaka 1 lAnA putra rANaka 1lAe lagabhaga I. sa. 790 thI 810 sudhI rAjya karyuM. dhUmalImAMthI maLeluM eka dAnazAsana2 kRSNarAjanA putra agrukanA: putra rANakanuM che, paraMtu saiMdhavAnI vaMzAvALImAM kRSNarAja-agrukanI khe joDI Ave che te A dAnazAsananuM khIjuM pataruM maLyuM na hoI enA samaya ajJAta rahyo che. zAstrI hAthIbhAI hariza Mkare A rANakane aggaka 1 lAnA putra rASTraka mAnelA, jyAre alatekare emAM keTalAka vAMdhA darzAvI ene agnukara jAnA putra gaNyA.73 paraMtu DIlararAya mAMkaDe A praznanI vigate carcA karIne e aSNuka 1 lAnA putra hAvAnuM pratipAdita karyu che.34 rANake bhUmidAnamAM pacchatrI viSayamAMnuM eka gAma ApyuM. pahelA patarAnA aMte ApelI pratigrahItAne lagatI apUrNa mAhitImAM rANI kSemezvarInA ullekha thayA che, rAjA rANakanI pativratA patnI tarIke.35 prazastimAM rAjA rANu pratApI, yazasvI, udAra, dharmiSTha, vidvAna ane parAkramI hAvAnuM nirUpAyuM che.3 rANakane be putra hatAH kRSNarAja ane jAIka.
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________ -140 ] maitraka kAla ane anu-maitraka kAla [, -kRSNarAja 2 jo , rANaka pachI ene me putra kRSNarAja gAdIe Avyo. eNe lagabhaga I. sa. 810thI 825 sudhI rAjya karyuM. enI prazastimAM ene AlaMkArika rIte bharata, vRkodara, dinakara vagerenI upamA ApavAmAM AvI che. 37 prazastimAMnA eka padamAM AvatA "rApi' zabda parathI alakare A rAjAe cApa kulanA ripuone parAbhava karyo hovAne artha ghaTAvela 38 paraMtu kharI rIte ahIM "pApa" zabda te + avinA arthamAM prayojAya che ne janI pahelAM gapi zabda Avelo hovAthI ahIM saratacUkathI Apa zabdanI nirarthaka punarukti thaI che.39 evI rIte rAmanI ArAdhanA karavAmAM ApelI bharatanI upamA parathI alakare A rAjAnA saMdarbhamAM pratIhAra rAjA rAmabhadranA AdhipatyanuM sUcana mAnyuM che40 te paNa yathArtha lAgatuM nathI, kemake A upamA to kRSNarAja 2 jA (I. sa. 810 thI 825) uparAMta jAI, 1 lA (I. sa. 825 thI 845) ane aggaka 3jA (I.sa. 845 thI 870) mATe paNa prayojAI che, jyAre pratIhAra rAmabhadre te mAtra traNeka varSa (lagabhaga I. sa. 833 thI 836) rAjya kareluM. prazastimAM kRSNarAjane parAkramI, utsAhI, daDhanizcaya, tejasvI, satyAnurAgI, puNyazALI ane mAtRbhakta nirUpa che.41 aggaka ra che kRSNarAja 2 jAne uttarAdhikAra enA jayeSTha putra aggaka 2 jAne prApta tha. ghUmalInuM gu. saM. 51 (I. sa. 832)nuM dAnazAsana sagIra aggaka 2 janA rAjyakALa daramyAna enA vAlI tarIke sattA dharAvatA enA kAkA jAI ke. pharamAveluM che evuM atekare dhAreluM,42 paraMtu kharI rIte e dAnazAsanamAM te kRSNarAjane rAjyavArase je kulakramanI rUe putra agrukane maLelo te enA pratApI kAkA jAI ke paTAvI lIdhele eTale ja artha nIkaLe che.43 A ghaTanA I. sa. 832 pahelAM prAyaH I. sa. 830 nA arasAmAM banI. A hisAbe aNUke siMhAsana bahu thoDA vakhata, prAyaH thoDA mahinA ke thoDA divasa, bhagavyuM jaNAya che. * jAIka 1 le e kRSNarAja 2 jAne sAvake bhAI hato. kRSNarAjanA putra aguka pAsethI rAjasattA A samartha rAjavIne maLI. eNe gu. saM. 513 (I. sa. 832)
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________ 8muM] samakAlIna rAjya [141 mAM semezvara(somanAtha)nA brAhmaNane pacchatrI viSayamAM AveluM Dhaka (DhAMka) gAma dAnamAM dIdhuM.44 e viSayamAMnuM eka bIjuM gAma eNe bhillamAlanA brAhmaNane dAnamAM ApyuM, paNa enA dAnazAsanamAM dAnane samaya no nathI.45 baMne dAnazAsana eka zake lakhelAM che. AmAMnuM paheluM dAna jAI ke aMguka 2 jAnA rAjyakAla daramyAna ApeluM evuM alatekaranuM maMtavya agAu jaNAvyA mujaba barAbara nathI; baMne dAna jAI ke potAnA rAjyakAlamAM ApelAM che. eNe lagabhaga I. sa. 825 thI 845 sudhI rAjya karyuM. prazastimAM enAM puruSArtha, parAkrama, paiyeaudAya, aizvarya ityAdinI bhAre prazaMsA karavAmAM AvI che. ene be putra hatA : aggaka ane cAmuMDarAja. aggaka 3 je jAIka 1 lA pachI ene putra aNUka 3 ja gAdIe Avyo. alatekare cAmuMDarAjane jAIne moTo putra mAnele, paraMtu accaka jAkano meTo putra heya ne sIdhe pitAne uttarAdhikArI banyA hoya e vadhu saMbhavita che. aguke lagabhaga I. sa. 845 thI 870 sudhI rAjya karyuM gaNAya. enuM ekeya dAnazAsana maLyuM nathI, paNa enA putra rANakanA dAnazAsanamAM agrukanI prazasti ApelI che.47 emAM enA purogAmIonI prazastinAM aneka suMdara pada saMkalita karelAM che. emAM enAM parAkrama, kIti, nIti, purUSArtha, dehasauSThava AdinI prazaMsA karI che. agruke lAMbo samaya rAjya bhogavIne pitAnI hayAtImAM potAnA putra rANakane rAjasiMhAsane sthA.48 rANaka 2 je aggaka 3 jAnA putra rANuka 2 jAnuM eka dAnazAsana maLyuM che. 49 emAM eNe gu. saM. 55 (I. sa. 874-75)mAM amuka maMdirane tathA maThane ApelA grAmadAnanI hakIkata neMdhI che. e gAma suvarNamaMjarI viSayamAM AveluM hatuM. dAnazAsanano dUtaka yuvarAja jAI che. prazastimAM rANakanA zakti, jJAna, saccarita, audArya, parAkrama, svairya, gAMbhIrya ityAdi vividha guNonI prazaMsA karavAmAM AvI che, emAM ghaNuM pada zleSa mATe AlaMkArika rIte prayojAyAM che. rANuke lagabhaga I. sa. 870 thI 88. sudhI rAjaya karyuM.
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________ 142] maitraka kAla ane anu-maitraka kAla [ rANakane uttarAdhikAra yuvarAja jAIkane nahi, paNa rANakanA kAkA cAmuMDarAjane maLe. yuvarAja rAjAnI pahelAM akALa mRtyu pAmyo haze athavA cAmuMDarAje sattA paDAvI lIdhI haze. -cAmuMDarAja cAmuMDarAja agyeka 3 jAno bhAI hato. eNe agTakanA putra rANakane uttarAdhikAra prApta karyo. eNe lagabhaga I. sa. 880 thI 885 sudhI rAjya karyuM. enuM ekeya dAnazAsana maLyuM nathI, paraMtu enA putranA tathA pautranA dAnazAsanamAM enI lAMbI prazasti ApelI che. pahelI prazastinAM pada akSarazaH aggaka 3 jAnI prazasti pramANe ApelAM che.pa1 emAM upamA tathA uprekSA alaMkAranuM vipula pramANa raheluM che. bIjI prazastimAM enAM parAkrama, yaza tathA vaibhavanI suMdara prazaMsA karelI che.52 aSNuka the cAmuMDarAja pachI ene putra aggaka 4the gAdIe Avyo. eNe gu. saM. 567( I. sa. 886-887)mAM svarNamaMjarI viSayamAMnuM eka gAma brAhmaNane dAnamAM dIdhuM. eNe lagabhaga I. sa. 885 thI 890 sudhI rAjya karyuM. enI prazastinAM ghaNuM pada rANaka 2 jAnI prazastinAM pade sAthe akSaraza; maLatAM Ave che. prazastinAM navAM padomAM ene zaktizALI, zAstrapUta, darzanIya, niSkalaMka, ajAtazatru ane udAra rAjavI tarIke nirUpavAmAM Ave che.pa3 jAI 2 je aggaka 4thAne putra jAIka ra je e seMdhava vaMzanI jJAta saLaMga vaMzAvaLImAne chelle rAjA che. enAM be dAnazAsana maLyAM che : eka morabImAMthI ane bIjuM ghUmalImAMthI. morabInA dAnazAsanamAM eNe gu. saM. 185(I. sa. 905)mAM be brAhmaNane ApeluM dAna neMdhavAmAM AvyuM che, paraMtu enuM paheluM pataruM upalabdha na hovAthI emAM jaNAvelI deyabhUminI vigata jANavA maLI nathI. rAjA jAI tathA enA pUrvajonI prazasti paNa pahelA patarA sAthe gUma thaI che. paraMtu A prazasti dhUmalInA dAnazAsanamAM papa sacavAI rahI che. emAM enA pUrvajonI lAMbAmAM lAMbI vaMzAvaLI ApavAmAM AvI che. emAM puSyadevathI mAMDIne jAI, 2jA sudhInI pitAputranI saLaMga vaMzAvaLI ApavAmAM AvI che;
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________ 8muM] samakAlIna rAjya [14 kRSNarAja 2 jAnI tathA angaka 3jAnI avAMtara zAkhAonA rAjAo gaNavAmAM AvyA nathI. jAIne gu. saM. 196(I. sa. 915)mAM nannamaThikAne survaNamaMjarI viSayamAMnuM eka gAma dAnamAM dIdhAnuM A dAnazAsanamAM nedhyuM che. A maThikA bhillamAlanA nanna nAme vepArIe karAvI hatI ne e bhUtAMbilikA pattanamAM puruSottama maThikAnI samIpa AvelI hatI. jAIkano rAjyakAla lagabhaga I. sa. 900 thI 920 ne aMkAya. prazastimAM enA parAkramanA saMdarbhamAM azvadala tathA gajadalano temaja kRpANu tathA kavacano ullekha Ave che ne ene yaza, vacana, teja, vega, yauvana vagere guNomAM uttama upamAo ApavAmAM AvI che. 57 Ama bhUtAMbilikA(dhUmalI)ne saidhava vaMza lagabhaga I. sa. 735 thI 920 sudhI avyavacchinna rIte pazcima saurASTra para sattA dharAvato hovAnuM jANavA maLe che. saMdhava ane jeThavAo A pachInAM sittereka varSane itihAsa aMdhArAmAM che. e pachI I. sa. 989 mAM bASkaladeva nAme rANake ApelA bhUmidAnane lagatuM tAmrazAsana ghUmalImAMthI maLyuM che.58 emAM bAkkalanA pitA tathA pitAmahanuM nAma ApyuM. che, paNa enA kulanuM nAma jaNAvyuM nathI. enI AsapAsanA pradeza " Thukadeza" nAme oLakhAto. A nAma bASkala pachInA 'jeThavA" kula sAthe saMbaMdha dharAvatuM hovAnuM sUcita thAya che, to bIjI bAju bhUtAMbiliMkA rAjadhAnI dvArA e agAunA seMdhavo-jAyadratha sAthe paNa saMbaMdha dharAvatuM hoya. A parathI "jayadratha" ane "jeThavA' vaccenA saMbaMdhanepala samarthana maLe che. jeThavA kulanA rAjAo paNa zarUAtamAM ghumalImAM rAjya karatA e hakIkata jayadratha (seMdhavo) ane jeThavAo vacce sIdhe saMbaMdha hovAnuM sUcave che. je jeThavAe seMdhavonA vaMzaja hoya to teoe pitAnA rAjacihnamAM AgaLa jatAM matsyane badale hanumAnano pheraphAra karyo gaNAya. vaLI bhATacAraNae noMdhelI jeThavAonI vaMzAvaLImAM jaNAvelA ghUmalInA AraMbhika rAjAonAM nAmomAM A seMdhava rAjAonAM nAmono samAveza thato nathI e parathI paNa seMdhavo ane jeThavAo vaccenA saMbhavita saMbaMdhane bAdha Avato nathI, kemake e vaMzAvaLImAMnA rANuM saMgajI(12 mI sadI)nI pahelAMnA
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________ 144] maitraka kAla ane anu-caitraka kAla vRttAMtanI aitihAsikatA zaMkAspada che. 13 AthI siMdha dezamAMthI AvI saurASTramAM vaselA saidhavo-jAyadrathA ane jeThavAe eka kulanA hoI zake che. saurASTranuM cAlukya rAjya valabhInA mitraka rAjyano nAza thayo e arasAthI dakSiNa saurASTramAM cAlukya kulanuM eka rAjya pravartatuM hovAnuM jANavA maLe che. cAlukyonuM eka prasiddha rAjya e pahelAM dakhaNamAM lagabhaga I. sa. 535 -764 daramyAna thayeluM. enI eka zAkhA dakSiNa gujarAtamAM sattA dharAvatI. dakhaNanA cAlukya rAjAonA lekhamAM teone mAnavya gotranA hArItIputra kahyA che. teo saptamAtRkAo tathA kArtikeyanI ArAdhanA karatA ne pitAnA dhvaja para viSNunA varAhAvatAranuM rAjacihna rAkhatA. dakhaNanI cAlukya sattAnuM unmelana karanAra rASTrakUTa rAjyanA aMta pachI cAlukAnuM bIjuM kula sattArUDha thayuM tyAre bhAradvAja muninA ke brahmAnA caluka( bA)mAMthI cAlukya vaMzanI utpatti thaI evI paurANika mAnyatA pracalita thaIpa gujarAtamAM mULarAja solaMkInA samayathI caulukya (selaMkI) vaMzanI sattA prarvatI tyAre e rAjyamAM paNa brahmAnA culuka(bA)mAMthI caulukaya kula utpanna thayuM hovAnI mAnyatA pracalita hatI, paraMtu AThamI navamI sadI daramyAna AvI koI paurANika mAnyatA pracalita hovAnuM jANavA maLyuM nathI. saurASTranA A cAlukya kulanA abhilekhamAM evI kaI mAnyatAne ullekha nathI. e samaye cAlu mAnavya gotranA ane hArItIputra gaNAtA haze. UnAmAMthI maLelAM be dAnazAsana 67 paikI bIjA dAnazAsanamAM A cAlukya rAjAonI lAMbI vaMzAvaLI ApavAmAM AvI che. e vaMzamAM pahelAM kalla ane mahalla nAme prasiddha rAjA thayA, e be vacce rAmalakSmaNa jevo bhrAtRbhAva hato. zarUAtamAM e baMne abhinna rAjAo jevA gaNyA haze, paraMtu AgaLa jatAM teomAMne moTo kalla rAjAomAM zobhAspada sthAna pAme. enA rAjyamAM lekamAM dharmAnurAga, audArya ane saMpattidAnanI vRtti pravartatI. kale lagabhaga I. sa. 770 thI 79 sudhI rAjya karyuM. kalla pachI ene putra gAdIe AvyuM. enuM nAma spaSTa vaMcAyuM nathI, paNa e prAya: "rAjendra' hatuM. eNe lagabhaga I. sa. 70 thI 810 sudhI rAjya karyuM. enI prazastimAM jaNAvyA pramANe e ghoDesavArImAM nipuNa hata; e durgama hato ne ugra daMDa deto.
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2A*] samakAlIna rAjya [ 145 enA putra bAhukadhavale 'rAjAdhirAja ' ane 'paramezvara ' kahevAtA rAjAone jItyA heAvAtA ane dhama nAme rAjAne harAvyA heAvAnA ullekha Ave che. A rAjA dharma e spaSTataH baMgALAnA pAla vaMzanA pratApI rAjA dhamapAla che. bAhukadhavale enA parAjaya pratIhAra nareza nAgabhaTa 2 jAnA sahAyaka tarIke karyAM lAge che. bAhukadhavale harAvelA bIjo mahAna rAjA te karNATakane rASTrakUTa rAjA, prAyaH ameAdhava 1 leA hateA. Ama bAhukadhavala e samayanA e mahAna rAjavIone parAjaya karavAnA dAvA karatA. alabatta, A baMne parAkrama eNe pratIhAra adhipatinA sahAyaka tarIke karyAM hAvAM joI e. enA samayamAM kaneAjanA pratIhAra narezanuM Adhipatya saurASTra sudhI prasaryuM hatuM. bAhukadhavalanA rAjyakAla I. sa. 810 thI 840 nA aMdAjI zakAya. bAhukadhavala pachI ene putra anivarmA 1 leA gAdIe AvyA. eNe lagabhaga I. sa. 865 sudhI rAjya karyu. enA putra khalavamAMnu I. sa. 892 nuM dAnazAsana maLyuM che.68 e dAnAsana nakSisapuramAMthI pharamAveluM che. nakSisapura A rAjyanuM pATanagara hatuM; enuM sthAna barAbara eLakhAyuM nathI.69 balavarmAe paMca mahAzabda (mahAbiruda) prApta karyA hatA ne e mahAsAmaMta tarIke oLakhAtA. eNe mahArAjAdhirAja bhAjadevanA uttarAdhikArI mahArAjAdhirAja maheMdrAyudevanuM arthAt pratIhAra nareza bhAjadevanA uttarAdhikArI mahedrapAlanu Adhipatya aMgIkAra karyu hatuM. khalavarmAe rAjA viSayane harAvelA temaja rAjA japane haNIne dUSNa vaMzanuM nika Mdana kADhelu evA ullekha enA putranA dAnazAsanamAM Ave che, paNa e rAjAe vize vizeSa mAhitI maLI nathI. khalavarmAe kaNavIrikA nadInA kAMThA upara AvelA taruNAditya maMdirane nakSisapura cAryAzImAM jayapura gAma dAnamAM dIdhuM.70 eNe lagabhaga I. sa. 895 sudhI rAjya karyuM. e parAkramI, dharmiSTha ane dAnavIra hatA. nAnapaNathI e zaMkaranA upAsaka hatA. alavarmA pachI eneA putra avanivamAM 2 jo gAdIe AvyA. enuM khIjuM nAma ceAga' hatuM. enuM I. sa. 900 nuM dAnazAsana maLyu che" temAM eNe dhanuSabANa laI ne gajaLa sAthe AkramaNa karyuM. te rAjA yakSadAsanA sainyanA nAza karI ene bhAre parAbhava karyAM evA ullekha Ave che. A rAjA yakSadAsa vize kaMI vizeSa mAhitI upalabdha nathI. vaLI avanivarmAe vaDhavANunA cApa rAjA dharaNIvarAhane harAvyA. -3--10 1
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1w]. maitraka kAla ane anu-maitraka kAla pra. balavanI jema avanivarmA paNa pratIhAra mahArAjAdhirAja maheMdrapAlane mahAsAmaMta hato. eNe paNa nakSisapura caryAzImAMnuM eka gAma taruNAditya maMdirane dAnamAM dIdhuM. A baMne rAjAonAM dAnazAsanamAM dhIIkanI paNa anumati che. e maheMdrapAlane aMtapAla hate. prazastimAM avanivarmAnA deza, parAkrama, dharmAnurAga tathA audAryanI prazaMsA karavAmAM AvI che. A cAlukya rAjyane I. sa. 900 pachIno kAI abhilekha ke ullekha maLyo nathI, ethI e rAjasattA kyAre ne kevI rIte asta pAmI e jANavA maLyuM nathI. 4. vALA rAjya valabhInA maitraka rAjyanA nAza pachIne tyAMne itihAsa ghaNe aMze ajJAta rahyo che. vALA rAjapUte valabhInA rAjakulamAMthI utpanna thayA hovA saMbhave che. bAroTonA copaDA mujaba ugA vALo vi. saM. 1055(I. sa. 999)mAM vaLAnI gAdIe Avela te valabhInA rAjA zIlAditya(7 mA)nA putra dharasenane pautra ane vRSaketune putra hato,cha3 paraMtu valabhI-bhaMgane samaya vi. saM. 845 (I. sa. 788jotAM baso varSanA gALAmAM e be uparAMta bIjA vadhu. rAjA thayA hovA joIe. chatAM vaLA pradezamAM vALAonI sattA pravatI hoya ne e solaMkI kAla sudhI tyAM cAlu rahI hoya e taddana saMbhavita che. daramyAna vALAonI eka zAkhA vaMthaLImAM paNa sthapAI. eno sthApaka vALa rAma gaNAya che. e rAjA zIlAdityanI upAMganAnA putra varasIne putra kahevAya che. vALA rAmane putra dezavaTe cAlyA gayele ne vALA rAme pitAnI bahena siMdhanA nagaraThaThThAnA samA kulanA rAjA vere paraNAvelI, tene putra caMdracUDa vaMthaLImAM mAmA pAse raheto hato. eNe vALA rAmanA mRtyu pachI vaMthaLInI gAdI saMbhALI 75 A vRttAMtamAM aitihAsika tathya raheluM hoya to emAM paNa keTalAMka nAma khUTe che. 5. samA rAje bhATacAraNanI anuzruti anusAra sabhAo yAdavakulanA hatA; teonA pUrvaja zrIkRSNanA putra sAMbanA vaMzaja hatA ne misaramAM rAjya karatA hatA. tyAM arabano upadrava thatAM emAMnA kumAra narapate ke enA putra samAe siMdhamAM AvI sattA sthApI. enA vaMzaja "samA" tarIke oLakhAyA. narapatanA vaMzamAM
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________ 8muM]. samakAlIna rAje (147 caMdracUDa thayo. enA vaMzaja "cuDAsamA" kahevAyA. caMdracUDano putra yuvarAja hamIra pitAnI hayAtImAM akALa mRtyu pAmyo. caMdracUDano uttarAdhikAra hamIranA nAnA putra mULarAje saMbhALyo. eNe potAnA rAjyano vistAra karyo ne rAjyataMtrane vyavasthita karyuM. enA pachI eno putra vizvavarAha gAdIe Avyo, e mUlarAja solaMkInA samakAlIna graharipune pitA hato. siMdhanA samA vaMzamAM narapatanI dasamI peDhIe lAkhiyAra bhaDa thayo. ene putra lAkho kacchanA pATagaDhanA cAvaDA rAjA vAghamanI putrIne paraNele. lAkhAnA putra unnaDa, moDa ane manAI kacchamAM yAtrAe AvelA tyAre manAI e rAjyabhane vaza thaI chAnAmAnA unnaDane mArI nAkhe. moDa ane manAIe pATagaDhanA vAghama cAvaDAne Azraya lIdhe. AgaLa jatAM teoe vAghamane mArI pATagaDhamAM potAnI sattA sthApI. pachI nUtarInA zAsaka sAta sAMdhAne mArI tyAM potAnI sattA prasArI. moDanA putra sADe kaMthakoTa baMdhAvyo. geDIne dharaNa vAghelAe sADane pitAnI bahena paraNAvelI, chatAM ene dagAthI mArI naMkhAvyo. sADanA putra phUle moTo thatAM dharaNu vAghelAne harAvI vaza karyo ne AgaLa jatAM ene mArI enuM rAjya khAlasA karyuM.77 phUlane putra lAkho phulANI mUlarAja selaMkIne samakAlIna hato. che. sAMdha rAjya Anuzrutika vRttAMta anusAra kacchanA thApara paragaNu para "sAta sAMdho'nI sattA pravartatI hatI. kacchanA ItihAsamAM A sAdhane sAmAnya rIte selaMkI vaMzanA mAnavAmAM AvyA che. teo saidhava (siMdhava) haze evuM paNa sucavAyuM che.99A emanI rAjadhAnI gUtarI(tA. nakhatrANA)mAM hatI. pATagaDhanA cAvaDA rAjya para teonuM Adhipatya pravartatuM hatuM. tyAM vAghama cAvaDAnI jagyAe samA kulanA rAjA moDa ane manAInI sattA sthapAtAM sAMdhoe teonI pAse khaMDaNI mAgI tyAre khaMDaNI bharavAnA bahAnA nIce moDa-manAIe gADAmAM lazkara mokalI, sAta sAMdhene mArI nUtarInA rAjavaMzano aMta ANyo.78 7. vAghelA rAjya A samaya daramyAna geDI(tA. rApara)mAM vAghelA rAjA dharaNanuM rAjya cAlatuM hatuM. A rAjA vAghelA kulane hato evI anukRti che, paraMtu solaMkI rAjA kumArapAla(12 mI sadI)nA samakAlIna AnAkane pitA dhavala solaMkI vaMzanI vAdhelA zAkhAno sthApaka manAto hoI navamI sadImAM vAghelA kulanuM
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________ 148] haitraka kAla ane anu-autraka kAla [, rAjya hovuM na saMbhave evI zaMkA rahe che 78a chatAM jema dhoLakA dhavalanI pahelAM vaseluM mAluma paDyuM che tema vAghela sAthene AnAkanA pUrvajono saMbaMdha paNuM dhavalanI pahelAM hoya, ane to ja- tyAre ahIM keI vAghelA kula hovuM saMbhave. samA rAjA moDa-manAIe nUtarInA sAMdhA rAjyane nAza karI A vAghelA rAjya para najara karI tyAre dharaNa vAghelAe pitAnI bahena meDanA putra sADane paraNAvI maitrI sAdhI. AgaLa jatAM sADanI sattAnI vRddhi thatAM dharaNe ene potAne tyAM jamavA notarI dagAthI mArI naMkhAvyo. sADanA putra phUle moTA thatAM siMdhanA bAdazAha dhalurAnA sainyanI madadathI pitAnuM vera levA geDI para AkramaNa karyuM, paNa dharaNa vAghelAe potAnI kuMvarI phUlane paraNAvI enI sAthe saMdhi karI. AgaLa jatAM rANInA maheNAne laIne phUle dharaNa vAghelAne mArI nAkhe ne enuM rAjya laI lIdhuM.79 8. kAThI rAjya AThamI sadImAM kAThIo siMdhamAMthI kacchamAM AvI vasyA lAge che. pAvaragaDha(madhya kaccha)mAM teonuM pATanagara hatuM. AgaLa jatAM teonI sattA bhadrAvatI para prasarI.80 vAgaDamAM Avelo kaMthakeTa asala kAThIonA kabaje hatA evuM paNa manAya che.81 A kAThIonI sattA lAkhA phulANIe teDI evI anuzruti che.82 kacchasaurASTranAM A vALA, samA, sAMdha, vAghelA ane kAThI rAjyone lagato vRttAMta kevaLa bhATacAraNonI anuzruti para AdhArita che. e rAjyanA A kAlane lagatA ItihAsa vize keI Abhilekhika ke samakAlIna ullekha adyApi upalabdha nathI, AthI A Anuzrutika vRttAtemAMnuM etihAsika tathya nakkI karavuM tathA emAM jaNAvelI etihAsika ghaTanAone cokkasa samaya AMkavo muzkela che. taLa gujarAtamAM paNa A kAla daramyAna aneka rAjya thayAM. evAM rAjyone vRttAMta e rAjyanA abhilekho parathI jANavA maLe che. 9. saiphUTaka rAjya dakSiNa gujarAtamAM saikUTakenuM rAjya guptakAlathI pravartatuM.83 trikUTaka' nAma aparAMta(uttara koMkaNa)mAM AvelA trikUTa parvata parathI paDayuM lAge che.84 mahArAja indradattanA putra mahArAja dahasene kalacuri saMvata 207(I. sa.
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________ t149 8 muM] samakAlIna rAjya 457)mAM bhUmidAna dIdheluM.85 enA putra vyAghrasene I. sa. 400 mAM eka brAhmaNane bhUmidAna dIdhAnuM tAmrazAsana maLyuM che.81 e bhUmi hAlanA surata jillAnA pradezamAM AvI hatI. enA pitAnI jema A rAjA paNa "parama vaiSNava' hato.87 e aparAMta deza para paNa sattA dharAvato.88 enA sikkA mahArASTranA pUnA jillAmAM maLyA che.89 enI rAjadhAnI anirUddhapurI lAge che. enuM sthAna nakkI thayuM nathI. vyAdhrasenanI prazastimAM asaMkhya nRpatio paranA Adhipatyano, bAhubalathI prApta karelA vipula dravyane, sImA paranA zatruonA parAjayane ane sainya vaDe prApta karelA durga nagara ane sAgara paranA adhiSThAnane nirdeza Ave che. vaLI emAM vipula dravyadAnanI, vizALa yazanI, rucira vadhunI, udAra caritanI, guru gaMbhIra prakRtinI, lekapriyatAnI, Arthika protsAhananI ane saMyamI vRttinI prazaMsA karI che.91 kaherI(uttara koMkaNu)nA guphAlekha2 parathI saiphUTakonuM rAjya ka. saM. 245 (I. sa. 494-95) sudhI cAlu raheluM jaNAya che. e pachI thoDA vakhatamAM vAMkATaka rAjA hariSeNe pitAnI sattA trikUTa ane lATa para prasArI ne e pachI thoDAM varSomAM lATa para kaTacuri vaMzanuM zAsana pravatyuM. saiphUTaka rAjyamAM surata jillAnA dakSiNa bhAgane tathA valasADa jillAne samAveza thato. emanI rAjadhAnI prAya: surata jillAmAM AvelI hatI.94 10. kamyuri zAsana saiphUTanI sattAne asta thatAM A pradezamAM kaTacuri vaMzanuM Adhipatya pravatyuM. "kaTamyuri' AgaLa jatAM "kalayuri' tarIke oLakhAyA. teonI rAjadhAnI prAyaH mAhiSmatI hatI ne teo haiya jAtinA gaNAtA.5 ka. saM. ra92(I. sa. 541)mAM bharukaccha(bharUca)mAMthI mahAsAmaMta mahArAja saMgamasiMhe bharakacchanA brAhmaNone aMtamaMdA viSayamAMnuM eka gAma dAnamAM dIdhuM.96 emAM saMgamasiMhanA kulanuM nAma jaNAvyuM nathI. A rAjA kaTamyuri nareza zaMkaragaNa(lagabhaga I. sa. 175600)nA pitA kRSNarAja(lagabhaga I. sa. 550-575)nA pitAno mahAsAmaMta jaNAya che. 97 A kaTamyuri narezanuM nAma ajJAta che. kaTacuri nareza kRSNarAjanuM zAsana dakSiNa gujarAta, uttara koMkaNa ane mahArASTra para pravartatuM hatuM. e parama mAhezvara" hato, AthI enA sikkA je bIjI badhI bAbatomAM saiphUTaka sikkAonA jevA che te naMdInA cihnathI aMkita
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________ tjha. 15] maitraka kAla ane anu-maitraka kAla che.98 pautra buddharAjanA dAnazAsanamAM ApelI kRSNarAjanI prazastimAM enA parAkrama, pratApa, sadAcAra, vinaya, dAna Adi aneka guNonI prazaMsA karavAmAM AvI che.99 kRSNarAjane putra zaMkaragaNuM kaTacuri vaMzane sahuthI pratApI rAjavI jaNAya che. enuM I. sa. 197 nuM ANA dAnazAsana100 mahArArASTrane lagatuM che, paraMtu enA balAdhikRta zAMtillanA dAnazAsananuM paheluM pataruM maLyuM che te vaDodarA jillAnA saMkheDA tAlukAne lagatuM che. zAMtilla bhagikapAlaka (bhagika nAme sthAnika adhikArIone uparI) mahApIlupati (gajadaLanA nAyakane uparI) niriphullakano balAdhikRta (sainyane adhikArI) hase ne nirihulaka kRSNarAjanA putra zaMkaraNa(zaMkaragaNu)ne adhikArI hatA. zAMtille bhUmidAnamAM brAhmaNane kSetra (khetara) ApyuM. A dAnazAsanamAM zaMkaragaNune "aneka yuddhonA vijaya vaDe kIrti prApta karanAra ane ripuone nAza karanAra kahyo che. enA pitAnA dAnazAsanamAM ApelI enI prazastimAM ene pitAnA bAhubaLa vaDe ucca rAjazrI prApta karanAra, pitAnA pratApa vaDe samagra sAmaMtamaMDalane vaza karanAra, lAMbA samayathI padabhraSTa thayelA rAjavaMzone pada para sthApanAra ane atigarviSTha rAjavaMzonuM umUlana karanAra temaja pUrva tathA pazcima samudra sudhInA pradezonA svAmI tarIke nirUpe che. A parathI zaMkaragaNa aneka rAjavaMza para Adhipatya dharAvato ane ghaNuM vizALa pradeza para zAsana karato rAjAdhirAja hovAnuM mAlUma paDe che. e parama mAhezvara' hato. eNe lagabhaga I. sa. pa75 thI 600 sudhI rAjya karyuM. zaMkaragaNa pachI ene putra buddharAja gAdIe AvyuM. thoDA vakhatamAM e dakhkhaNanA cAlukya rAjA maMgaleza ke maMgalarAja vaDe bhAre parAjaya pAme (lagabhaga I. sa. 61),101 paraMtu maMgaleza pitAnA rAjakulanI AMtarika khaTapaTamAM rokAtAM buddharAje potAnI sthiti daDha karI. enAM be dAnazAsana maLyAM che. eNe ka. saM. 36 (I.sa. 610)mAM vidizA(ma.pra.)nI chAvaNImAMthI nAsika jillAnA gAmanuM dAna dIdhuM.02 pachI ka. saM. 361(I. sa. 610)mAM AnaMdapura(vaDanagara)nI chAvaNamAMthI bharukaccha viSayamAMnuM gAma brAhmaNane ApyuM.103 AnaMdapura pradeza para maitrakenuM zAsana pravartatuM ne thoDA vakhatamAM pazcima bhALavA para paNa teonI sattA prasarI. vidizAmAM A agAu prAyaH guptakulanuM rAjya pravartatuM hatuM ke A samaye uttara bhAratamAM harSavardhana pitAnuM zAsana vistArato hato. buddharAjanI A daMDayAtrA zAne uddezIne haze e spaSTa
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________ muM] samakAlIna rAja [15 thatuM nathI, paraMtu gujarAtamAM enuM zAsana dakSiNa gujarAtamAM rahyuM haze; uttara gujarAta to maitrakAnI sattA nIce hatuM. prazastimAM buddharAjanA navinayAdi guNonI, ripuonA darpavaMsanI, sthiti ane siddhinA AzrayanI ane prajAjanenA duHkhazamananI prazaMsA karavAmAM AvI che. 104 thoDA vakhatamAM cAlukya nareza pulakezI 2 jAe mahArASTra sudhInA pradeza jItI lIdhA ne kaTamyurionI sattA ghaNI sImita thaI gaI (lagabhaga I. sa. 620).105 dakSiNa gujarAtamAM have uttara bhAgamAM gurjaranRpativaMzanI ane dakSiNa bhAgamAM seMdraka vaMzanI sattA sthapAI. 11. cAhamAna rAjya nAMdIpura-bharukaccha pradezamAM gurjaranRpativaMzanI sattA lagabhaga I. sa. 20 thI 74deg sudhI pravarte. pachI A pradezamAM cAhamAna kulanI sattA sthapAI paramAra (5vAra), pratihAra (paDhiyAra) ane caulukya (selaMkI) kulanI jema cAhamAna (cauhANa) kula paNa Abu parvata paranA agnikuMDamAMthI utpanna thayuM manAya che. paraMtu A mAnyatA A samayamAM pracalita nahotI. I. sa. 1169nA biliyA zilAlekhamAM to e cAhamAna rAjavaMzanA AdipuruSa sAmaMtane ahicchatrapuranA vatsa getranA brAhmaNUMkulamAM janmelo jaNAvyA che. 17 A rAjyanuM eka dAnazAsana maLyuM che te (vikrama) saMvata 813(I. sa. 756-57) nuM che. 108 AThamI sadI pachInA lekho parathI cAhamAnane pratIhAra rAjAo sAthe gADha saMbaMdha hovAnuM jANavA maLe che. 109 saM. 813 nuM dAnazAsana cAhamAna rAjA bhartavaDha 2 jAnuM che. e paMca mahAzabda dharAvato ne mahAsAmaMtAdhipati gaNAto. eNe nAgAvaleka arthAta pratihAra nareza nAgabhaTa 1 lAnuM 10 Adhipatya aMgIkAra kareluM. enA dAnazAsanamAMnuM varSa vikrama saMvatanuM che.111 gujarAtanA upalabdha abhilekhamAM e saMvatano upayoga pahelavahelo A abhilekhamAM thayo che.112 vi. saM. 813 (I. sa. 756-57)mAM bhavaDhe bhRgukaccha(bharUca)mAM rahIne brAhmaNane akrUrezvara (aMkalezvara) viSayamAMnuM gAma dAnamAM dIdheluM. A cAhamAna kulane valabhInA maitraka vaMza sAthe gADha saMbaMdha hato.113 bhavaDhanA dAnazAsanamAM e vaMzanA pAMca purogAmI rAjAonI vaMzAvaLI ApI che : mahezvaradAma, bhImadAma, bhartavaDha 1 lo, haradAma ane dhrabhaTadeva; paraMtu A rAjAoe bharUca pradezamAM rAjya karyuM hovAnuM saMbhavatuM nathI, kemake bharukaccha viSayamAM to cheka I. sa. 736 sudhI gurjarapativaMzanI sattA hatI.114 chatAM
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________ fma. 152] maitraka kAla ane anu-maitraka kAla teo bIjA kayA pradezamAM rAjya karatA e jANavA maLyuM nathI. bharukaccha viSayamAM cAhamAnonI sattA bhatRvaDUDha 2 jAnA ke prAyaH enA pitA prabhaTanA samayamAM sthapAI lAge che. cAhamAna rAjyanI dakSiNe rASTrakUTa rAjA kakkarAjanI sattA pravartatI. maitraka rAjyano aMta AvatAM eNe potAnI sattA uttara gujarAta sudhI prasArI tyAre bharUkaccha pradeza paNa enI sattA nIce cAlyo gayo che. to A pradezamAM cAhamAnonI sattA apAyu nIvaDI gaNAya. I. sa. 760 nA arasAmAM siMdhanA araba hAkema hizAme gaMdhAra baMdara para humalo karyo. 115 e baMdara bharUca pAse AveluM hoI tyAre tyAM A cAhamAna rAjA rAjya karatA haze. gaMdhAramAM e pachI maMdiranI jagyAe masjida baMdhAI.11 e masjida gujarAtanI sahuthI pahelI jJAta masjida che. 12. suMdraka rAjya kaTacuri vaMzanI sattA dakSiNa gujarAtamAM lupta thatAM hAlanA surata-valasADa jillAvALA bhAgamAM seMdraka vaMzanI sattA pravatI. seMdrake pitAne bhujagendra ke dra vaMzanA gaNavatA, arthAt teo nAga jAtinA hatA. 117 hAla teo "zi tarIke oLakhAya che ne emanuM pratIka nAga che. suMdrake zarUAtamAM kadaMba rAjAonA ne pachI cAlukaya rAjAonA sAmaMta hatA.118 have A seMdrake dakSiNa gujarAta uparAMta khAnadeza para paNa sattA dharAvatA. A vaMzane sthApaka bhAnuzakti hatuM, je "nikuMbha" tathA "zrIvallabha' tarIke paNa oLakhAto.119 eNe potAnA bAhubaLanA parAkrama vaDe bhUmimaMDaLa saMpAdita kareluM. enI prazastimAM ene sAmaMtane adhipati paNa kahe che. vaLI emAM enAM naya, vinaya, satya, zauca, AcAra, dama, dayA, dAna, dAkSiNya tathA zrInI saMpattine nirdeza karyo che. eNe sAtamI sadInI pahelI pacIsImAM rAjya karyuM. bhAnuzakti pachI ene putra Adityazakita gAdIe Avyo. enI prazasti parathI eNe potAnI rAjasattAne abhyadaya karavAmAM ghaNe phALo Apyo jaNAya che. 121 ene uttarAdhikAra enA putra allazakitane maLe. e paNa nikuMbha tarIke oLakhAto. enAM traNa dAnazAsana maLyAM che : be khAnadezamAM ane eka gujarAtamAM. khAnadezane lagatA eka dAnazAsanamAM kalacuri saMvata ane bIjAmAM zaka saMvata prayojAya che. paheluM dAnazAsana ka. saM. 404(I. sa. 653)nuM che, 122 bIjuM
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________ su'] samakAlIna rAjye. [ 153 za. sa. 177(I. sa. 656)nu-123 A khIjuM dAna nAMdIpuradvArI (naMdarabAra) najIkanA gAmanuM che ne enuM zAsana kAyAvatAra(kAravaNa, ji. vaDAdarA)mAMthI pharamAveluM che. valasADa jillA(gujarAta)mAMthI maLelu dAnazAsana ke. sa. 406 (I. sa. 656)nu che.124 emAM trayaNa (tena, ji. surata) AhAramAMnuM eka gAma nirupurInA eka brAhmaNane ApyuM hovAnuM jaNAvyuM che, allazakti paMca mahAzabda dharAvatA hatA te 'nikuMbha' uparAMta 'pRthvIvallabha' tarIke paNa oLakhAtA hatA. e 'parama mAhezvara' hateA.125 enI prazastimAM enAM parAkrama, yaza, vidyAkalA-prAtsAhana, dharmAnurAga, audAya, buddhigAMbhI tathA dehalAvaNyanI prazaMsA karavAmAM AvI che.126 allazaktinA putra jayazaktinuM eka dAnazAsana maLyuM che, te zaka varSa 602(I. sa. 680)nu che te khAnadezane lagatu che, 127 e agAu I. sa. 671 mAM dakSiNa gujarAtanA A pradezamAM cAlukayAnI navasArI zAkhA sattArUDha thatAM, sedrakAe A pradeza gumAvI dIdhA hovAnuM mAlUma paDe che. 13. navasArInu cAluca rAjya kaTacyuri sattAnA hAsa pachI dakhkhaNanA cAlukaya nareza pulakezI 2 jAe mahArASTra para peAtAnuM zAsana pravartAveluM. enA putra vikramAditya 1 lAe nAsika jillA, uttara kAMkaNu ane dakSiNa gujarAtanA pradeza peAtAnA anuja dharAzraya jayasiMhane sAMpyA (I. sa. 671). jayasiMhuM pAte nAsika jillAmAM rAjya karatA; enA yuvarAja zyAya--zIlAditye dakSiNa gujarAtane vahIvaTa saMbhALyeA. te bIjA rAjaputra jayAzraya-maMgalarase uttara kAMkaNaneA.128 A vaMzanA rAjA dAnazAsaneAnA AraMbha viSNunA varAhAvatAranI stutithI kare che te peAtAne mAnavya geAtranA hArItI-putrA tarIke eLakhAve che. dharAzraya--jayasi MhanuM dAnazAsana ka. sa. 436(I. sa. 685)nuM che,129 emAM uttarApathAdhipati harSavardhanane parAjaya karanAra satyAzraya-pulakezI (2 jA)nA sagaurava nirdeza Ave che ne dharAzraya-jayasiMhe mahI ane nAnI vaccenA pradezamAM rAjA vajjaDanA samasta sainyane parAjaya karelA jaNAvyA che. A rAjA vajjaDa valabhIne maitraka rAjA zIlAditya 3 jo hAvA sabhave che.130 A dAna nAsika viSayane lagatu che, dharAzraya-jayasiMhanA rAjyakAla daramyAna yuvarAja tarIke kyAzraya-zIlAditye karelAM bhUmidAnAne lagatAM e tAmrazAsana maLyAM che, paheluM dAnazAsana131
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________ 154] maitraka kAla ane anu-maitraka kAla [pra. ka. saM. 4ra1(I. sa. 671)nuM che. emAM dakhaNanA mahArAjAdhirAja vikramAdityane paNa nirdeza kare che. A dAna navasArikA(navasArI)mAMthI navasArikAnA brAhmaNane ApavAmAM AveluM; dAnamAM ApeluM gAma bAhirikA viSayamAM AvyuM hatuM. bIjuM dAnazAsana ka. saM. 443(I. sa. 683)nuM che.132 tyAre dakhaNamAM vikramAditya 1 lAnA putra vinayAdityanuM rAjya pravartatuM, AthI ahIM "mahArAjadhirAja' tarIke ene ullekha paNa karavAmAM Avyo che. A dAna kAmaNeya viSayanA eka gAmanuM hatuM ne e kArmaNeyanA eka brAhmaNane ApavAmAM AvyuM hatuM. A pachI thoDA vakhatamAM yuvarAja pitAnI hayAtI daramyAna akALa avasAna pAme lAge che. pulakezInA dAnazAsanamAM cAlukya vaMzanA rAjA kIrtivarmA 1 le, pulakezI 2 je, vikramAditya 1 le, dharAzraya-jayasiMha, jayAzraya-maMgalarasa ane avanijanAzraya pulakezInI vaMzAvaLI ApI che e parathI dharAzraya-jayasiMhano uttarAdhikAra enA trIjA putra avanijanAzraya-pulakezIne prApta thayo hovAnuM spaSTa thAya che, kemake ene moTA bhAI jayAzraya-maMgalarasa te uttara koMkaNamAM rAjya karato hato.133 enAM dAnazAsananAM varSa zaka-saMvatanAM che. valasADamAMthI tathA kacchamAMthI maLelAM enAM zaka varSa 6pa3 nAM dAnazAsana paNa uttara koMkaNane lagatAM 134 che. avanijanAzraya-pulakezInuM dAnazAsana ka. saM 490(I. sa. 740)nuM arthAta yuvarAja zyAzraya-zIlAdityanA bIjA dAnazAsana (I. sa. 693) karatAM 47 varSa pachInuM che.13pa dharAzraya-jayasiMhanA rAjyakAlanAM jJAta varSo parathI avanijanAzraya pulakezIe lAMbuM rAjya bhogavyuM jaNAya che. A rAjA nAnapaNathI guNavAna hato, nitya abhyadaya pAmato hato, rAjalakSmIne vallabha hato ne vizALa yaza dharAvato hato evI enI sAmAnya prazasti karavAmAM AvI che, paraMtu e pachI enA eka asAmAnya parAkramanuM suMdara nirUpaNa karavAmAM AvyuM che. emAM jaNAvyA mujaba seMdhava, kachella, saurASTra, cApoTaka, maurya, gurjara Adi rAjyone vIMdhIne sarva dAkSiNAtya rAjAone jItavAnI IcchAthI dakSiNApathamAM praveza karavA mAgatA ne pahelAM navasArika viSaya chatavA AvelA tAjika (arabI) sainya sAme e mRta kabaMdhonI rAsamaMDaLIvALo bhISaNa saMgrAma khelIne samarAMgaNamAM e sainya para vijya pAmatAM zrIvallabha naredra arthAta cAlukya rAjAdharAje enA zauryanI kadaramAM ene "dakSiNApatha-sAdhAraNa" (dakSiNApathane AdhArastaMbha), "caluktikulAlaMkAra' (cAlukaya kulanuM AbhUSaNa), "pRthivIvallabha '(pRthvIne priya) ane
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________ muM] samakAlIna rAje (155 anivaka-nivayitA" (pAchA nahi haThanArane pAcho haThAvanAra) evAM cAra apara nAma enAyata karyA. A arabI humale siMdhanA hAkema junede karela hovAnuM mAlUma paDe che. AmAM mAravADa, mAMDala, dhiNeja, bharUca, mALavA-ujajana ane bhInamAla-gurjarane ullekha Ave che.13 junaidanI nimaNUka lagabhaga I. sa. 725 mAM thaI hatI ne bIje varSe enI jagyAe tamIma hAkema nimAyo, AthI A arabI humalo I. sa. 725-26 nA arasAmAM thayo hovA joIe.137 te e samaye dakhaNane cAlukya rAjAdhirAja vinayAdityane putra vijayaditya hovo joIe. A dAnazAsana samaye vijyAdityane putra vikramAditya 2 ja tyAM rAjya karato. avanijanAzraya-pulakezIe I. sa. 74 mAM eka dakSiNI brAhmaNane kAraNeya AhAra viSayamAMnuM eka gAma dAnamAM dIdhuM. e "parama mAhezvara' hato ne "paramabhaTTAraka gaNAto. 138 A rAjA cAlukyonI navasArikA zAkhAne chelle jJAta rAjA che. enA A bhUmidAna pachI thoDA ja vakhatamAM dakhaNanA cAlukaya rAjyano rASTrakUToe aMta ANyo ne sAthe sAthe navasArikAnuM cAlukya rAjya paNa lupta thaI gayuM, kemake A pradezamAM rASTrakUTanuM eka kula sattArUDha thayuM. 14. rAphuTa rAje rASTrakUTanA kulanI utpatti emanA lekhamAM caMdravaMzI yAdavakula sAthe sAMkaLavAmAM AvI che, paraMtu vastutaH e rAjakula "ra' jAtinuM hatuM. ra6 jAtinA nAyake samaya jatAM "ra-kUTa' tarIke oLakhAya ne enuM saMskRta rUpa "rASTrakUTa thayuM 139 emAMthI arvAcIna "rAThoDa rU5 vyutpanna thayuM che. rASTronI rAjamudrA para garuDanuM cihna hoya che. teonAM nAma tathA upanAmAM paNa vaiSNava dharmanI asara varatAya che.14) - rASTrakUTa daMtivarmAnA vaMzamAM goviMdarAja (1 lo) nAme pratApI rAjA thayo. enA putra karkarAja 1 lAnA putra idrarAja 1 lAe yuddhamAM cAlukya rAjaputrI bhavanAgAnuM haraNa karIne kheTaka maMDalamAM enI sAthe rAkSasa vivAha karela. 141 A kheTakane gujarAtanuM kheTaka (kheDA) mAnIne A banAvane rASTrakUTonuM gujarAta paranuM prathama vijayI AkramaNa gaNavAmAM AvatuM,142 paraMtu have e kheTaka dakhaNamAMnuM kheTaka hovAnuM pratipAdita thayuM che. 143 gujarAta para rASTrAkUTonuM paheluM AkramaNa idrarAjanA nahi, paNa enA putra daMtidurgarAjanA samayamAM thayuM. vAtApine cAlukya rAjyanI sattAne hRAsa karanAra
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________ 156] maitraka kAla ane anu-caitraka kAla [.. A parAkramI rAjAe mahI ane revA nadI sudhI vijayakUca karI lATa ane mAlava deza jItI lIdhA hatA. 144 elArAnA lekhanI miti parathI enuM parAkrama I. sa. 750 pahelAM banyuM jaNAya che. A samaye navasArInA cAlukaya rAjyanI tathA bharUcanA gurjara rAjyanI sattA asta pAmI hatI. (1) svataMtra rAjya I. sa. 756 nA arasAmAM tidrunI sattA enA kAkA kRSNarAje hastagata karI. A samaye navasArI pradezamAM rASTrakUTa rAjA karAja 2 jAnI ane bharUca vibhAgamAM cAhamAna rAjA bhartuvarDjha 2 jAnI sattA pravartatI hatI. A kakkarAja e daMtidurgaMnA pitarAI bhAI gAviMdarAjanA putra hatA. kakkarAjane rAjasattA peAtAnA pitAnA uttarAdhikArI tarIke maLI lAge che.145, gAviMdarAjanI sattA tidurge lATamAM karelI vijayakUca pachI tarata ja sthapAI lAge che. kakkarAjanA dAnazAsanamAM gAviMdarAjanAM parAkramAnI ghaNI prazasti karavAmAM AvI che. 146 gAviMdarAja pachI eneA putra kakkarAja I. sa. 755 nA arasAmAM gAdIe AvyA. enA I. sa. 757 nA dAnazAsanamAM147 e vAtApinA rASTrakUTa rAjavIne nirdeza karatA nathI te peAtAne mATe 'paramabhaTTAraka-mahArAjAdhirAja-paramezvara' nAM mahAbiruda prayAje che e parathI e vAtApinA mukhya vaMzanA AdhipatyathI mukta rahI zake teTalA svaMtatra hovAnuM mAlUma paDe che. e samaye karAje dAnamAM dIdheluM gAma kAma ane tApI nadInI vacce AvelA kAzAskUla viSayamAM Avelu hatu, jyAre kImanI uttare AvelA akrUrezvara viSaya tyAre cAhamAna rAjAnI sattA nIce hateA; arthAt kakkarAjanI sattA tyAre uttare kAma nadI sudhI hatI. kakkarAja parama mAhezvara' hateA. enI prazastimAM enAM parAkrama tathA yaza uparAMta bIjA aneka guNAnI paNa prazaMsA karavAmAM AvI che.148 gheADAM varSoM upara A rAjAnA samayanuM eka khIjuM dAnazAsana maLyuM che, je mahAsAmaMta caMdrAdityanu che.149 emAM caMdrAditya harSapuramAM rAjya karatA hAvAnuM ne enA adhipati 5. ma. 5. kakkarAjanI rAjadhAnI kheTaka(kheDA)mAM hAvAnu jaNAvyuM che. A dAnazAsana va. sa. 470(vi. saM. 845 )nI mAgasara suda sAtamanuM che. A parathI valabhInA bhaMga e varSe e pahelAM thayA hovAnuM te maitraka rAjyanA nAzane lIdhe sAMpaDelI takanA lAbha laI kakkarAje peAtAnI sattA tarata ja uttara gujarAta sudhI prasArI hAvAnu phalita thAya che. 1 lATanA rASTrakUTa rAjyanI rAjadhAnI kheTakamAM rahI. karAjanuM Adhipatya haOpura 150 tyArathI
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________ ey] samakAlIna rAjyA [ 150 ( harasAla, tA. prAMtIja, ji. sAbarakAMThA ) viSaya para pravatuM hatuM. Ama karAje peAtAnI rAjasattAnA dhaNA vistAra karyAM. I. sa. 757 nA dAnazAsanamAM ApelAM enAM mAbiruda have yathArtha nIvaDyAM. Ama kakarAje echAmAM ochu I. sa. 757 thI 788 sudhI rAjya karyuM. A daramyAna dakhkhaNanA mukhya vaMzamAM kRSNarAja akAlava, gAviMdarAja prabhutavaSa ane dhruvarAja dhArAva` e traNa rAjA thayA. dhruvarAje uttaramAM cheka gaMgA-yamunAnA pradeza sudhI vijayakUca karI. enA uttarAdhikArI gAviMdarAja 3 jAe pratIhAra nareza nAgabhaTa 2 jAte harAvI peAtAnuM zAsana cheka mALavA sudhI prasAyu" ne lATamaMDalanu rAjya pAtAnA nAnA bhAI iMdrane suparata karyuM.151 Ama gujarAtanA svataMtra rASTrakUTa rAjyanA dhruvarAjanA samayamAM nahi, te gAviMdarAja 3 jAnA samayamAM aMta AvyA. gAviMdarAje mALavA jItI vidhya pradezanA rAjA zavane vaza karI pAchA pharatAM ceAmAsu zrIbhavanamAM gALeluM te sthaLa bharUca jillAmAM Avelu sarabhANu hAI ahIM noMdhapAtra che.152 A banAva I. sa. 800 nA arasAmAM banyA jaNAya che. (2) lATama'DalanI rASTrakUTa zAkhA goviMdarAja 3 jAe peAtAnA anuja iMdrarAjane lATama`Dala soMpatAM, ahIM rASTrakUTa vaMzanI alaga zAkhA pravatI. lATamaMDalanA zAstA iMdrarAja 'lATezvara' tarIke oLakhAtA. enuM peAtAnuM koI dAnazAsana maLyuM nathI. eNe lagabhaga I. sa. 810 sudhI rAjya karyuM lAge che. enI prazastimAM eNe gujarezvarane parAsta karyAM hAvAnu te dakSiNApathanA mahAsAmAne rakSaNa ApyuM hovAnu jaNAvyu che. 153 iMdrarAjane be putra hatA H ka rAja ane goviMdarAja. suvarNa varSa ka rAja ane prabhUtavaSa gAvi'darAja A memAM karAja meATA hatA. enAM zaka varSa 734, 736, 738, 739, 743 ane 746 nAM dAnapatra maLyAM che, jyAre enA anuja gAviMdarAjanAM zaka varSa 732, zaka varSa 735, 1. sa. 500 (za. sa. 740 ) ane zaka varSI 749 nAM dAnapatra prApta thayAM che,154 AthI e be bhAIonA rAjyakAla vacce pUrvApara saMbaMdha rahelA nathI. dAnazAsaneAmAM jaNAvelI vigatA parathI e khenA zAsanapradeza paNa alaga alaga lAgatA nathI. AthI A samaya daramyAna kAyamI rAjA karka rAja hoya ne enA anuja kaka rAjanI gerahAjarImAM rAjabiruda dhAraNa karavAne tathA dAnazAsana pharamAvavAnA adhikAra dharAvatA hatA heAya evu saMbhave che.
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________ - 158] maitraka kAla ane anu-maitraka kAla [pra. karkarAja suvarNavarSanuM paheluM dAnazAsana (za. saM. 734-I. sa. 812) mukhya vaMzanA rAjA goviMdarAja 3 jAnA rAjyakAlanuM che, jyAre e pachInAM pAMce dAnazAsana (zaka varSa 736 thI 746-I. sa. 814 thI 824) goviMdarAjanA uttarAdhikArI ameghavarSa-zarvanA samayanAM che. enI rAjadhAnI kheTaka(kheDA)mAM hatI. eNe ApelI bhUmi aMkeTTika ceryAsI, bhArukaccha deza ke bharukaccha viSaya, mahI-narmadA vaccene deza, nAgasArikA vibhAga ane mAhiSaka-4ramAM AvelI hatI. karkarAjanuM "suvarNavarSa" evuM apara nAma hatuM. eNe azeSa mahAzabda prApta karyA hatA ne e "mahAsAmaMtAdhipati' kahevAto hato. prazastimAM enAM zaurya, jJAna, zAsanataMtra, dhanurvidyAmAM prAvINya, saurAjya mATe udAharaNarUpa gaNutA hovAne yaza, dAna ItyAdinI prazaMsA karI che emAM eka mahattvano ullekha e Ave che ke jyAre dakhaNanA rASTrakUTa rAjyamAM pratispardhIoe baMDa uThAvyuM tyAre A karkarAje amoghavarSane enI gAdI pAchI apAvI. 155 amoghavarSa gAdIe Avyo tyAre sagIra vayane hatuM ne tyAre lATezvara karkarAja enA vAlI tarIke vahIvaTa saMbhALato hate.156 geviMdarAja "prabhUtavarSa" tarIke prasiddha thaye. enAM pahelAM be dAnazAsana (za. saM. 732 ane 735) goviMdarAja 3 jAnA samayanAM ane pachInAM be dAnapatra (va. saM. 470 ane za. saM. 749) ameghavarSanA samayanAM che. emAM jaNAvelI deyabhUmi vahAula-84, sIharakhi-12, pAlittANuka pradeza ane bharukaccha pradezamAM AvelI hatI. e pitAnAM dAnazAsanamAM pitAnA agraja karkarAjane AdarapUrvaka nirdeza kare che. prazastimAM enAM dAna tathA vijayanI bhAre prazaMsA karavAmAM AvI che. suvarNavarSa karkarAjane uttarAdhikAra enA putra thuvarAjane maLe. karkarAjanA prathama dAnazAsana(I. sa. 811)ne dUtaka rAjaputra daMtivama be varSa pachI akALa avasAna pAme lAge che. yuvarAja karkarAjanI vRddhAvasthAmAM janmo jaNAya che. dhArAvaSa dhruvarAja 1 lo suvarNavarSa karkarAja pachI ene putra dhArAvarSa thuvarAja I. sa. 830nA arasAmAM gAdIe AvyA. enuM I. sa. 835 nuM dAnazAsana maLyuM che. 157 eNe dAnamAM dIdhelI bhUmi kAza hada viSayamAM AvI hatI; ne dAna lenAra brAhmaNa badarasiddhi(berasada)ne nivAsI hato. dhArAvarSa" uparAMta nirupama' tarIke paNa oLakhAto. eNe yuddhamAM vallabha rAjAnI senAne nasADI mUkelI evo ullekha
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________ 8muM] samakAlIna rAjyo [159 Ave che 58 te ameghavarSane lAgu paDe che. e anusAra lATamaMDalanA rASTrakUTa rAjakula ane dakhaNanA rASTrakUTa rAjakula vaccenA saMbaMdha have vaNasyA lAge che. 159 yuvarAja A yuddhamAM zarUAtamAM saphaLatA pAmyo haze, paraMtu chevaTe e yuddhamAM mAryo gaye (lagabhaga I. sa. 845).10 prazastimAM enI viratA tathA dAnavIratAnI khAsa prazaMsA karI che. akAlavarSa zubhatuMga enuM kAI dAnazAsana maLyuM nathI. e 'akAlavarSa" ane "zubhatuMga" tarIke jANIto che, paraMtu e enAM apara nAma lAge che; enuM mULa nAma jANavA maLyuM nathI. mukhya vaMzanA rAjA amoghavaSe I. sa. 850 mAM mAnyakheTa (karNATaka) mAMthI karmAtapura viSayamAMnuM gAma paur3apuranA brAhmaNone dAnamAM dIdheluM. 110 A parathI lATamaMDala tyAMsudhI mukhya vaMzanA zAsana nIce rahyuM lAge che. A pachI lATanA akAlavaSe valabha(amoghavarSa)nI senAthI AkrAMta thayeluM pitAnA pitAnuM rAjya satvara pAchuM meLavyuM. pachI pharI lATanuM sainya bhayamAM mukAyuM, evAmAM akAlavarSa mRtyu pAme ne enA putra dhRvarAje ameghavarSa sAthe samAdhAna karI lIdhuM. akAlavarSane dhruvarAja, daMtivama ane goviMdarAja nAme putra hatA. dhArAvarSa yuvarAja 2 je akAlavarSa zubhatuMgane uttarAdhikAra enA ceSTha putra yuvarAje saMbhALe. e dhArAvarSa" ane nirupama' jevAM apara nAma dharAvato. enAM I. sa. 867 thI [884 nAM dAnazAsana maLyAM che. paheluM dAna eNe bhRgukacchamAM karmAtapura-116 vibhAgamAMnA eka brAhmaNane ApeluM. 11 bIjA dAnamAM zaka 793 (I. sa. 871-72)mAM narmadA-mahI pradezanAM be gAma mahAdevanA maMdirane arpaNa karelAM. 12 e ja varSe amoghavarSe saMjAna-84 mAMnA eka gAmanuM dAna dIdheluM. 163 e parathI navasArI vibhAganI dakSiNe Avela e pradeza rASTrakUTanA mukhya vaMzanA sIdhA zAsana nIce hevAnuM mAlUma paDe che. I. sa. 884mAM yuvarAje kAmpityatIrthanA bauddhavihArane suhilA viSayamAMnuM gAma dAnamAM dIdhuM. 144 sAta varSa pahelAM (I. sa. 967mAM) dhavarAjanI saMmatithI enA bhAI daMtivarmAe paNa e vihArane grAmadAna kareluM che.15 dhruvarAja gAdIe Avyo tyAre eNe amoghavarSanI sAthe samAdhAna karI lIdheluM, paNa evAmAM eka bAju gurjarenuM prabaLa sainya caDI AvyuM ne
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________ maitraka kAla ane anu-autraka kAla [pra. bIjI bAju amodhavarSa vimukha thaI beTha.166 A sainya te kanojanA pratIhAra rAjA mihirabhojanuM hatuM. 17 e sainya e samayanA gujaradeza para thaIne lATamala para AkramaNa karyuM lAge che.18 pratIhAra bhejanuM AkramaNa lATamaMDalanI sarahade thayuM haze, paraMtu yuvarAje ekalAe e AkramaNane pAchuM haThAvI dIdhuM.19 enuM A parAkrama I. sa. 867 pahelAM thayeluM. - A rAjAnAM zaurya tathA dAnanI ghaNI prazasti karavAmAM AvI che. ene karkarAja nAme putra hatuM, paNa e I. sa. 884 pachI akALa avasAna pAmyo lAge che. akAlavaSa kRNarAja dhruvarAja 2 jAne uttarAdhikAra enA anuja aparimitavarSa 'talaprahArI daMtivarmAnA putra akAlavarSa kRSNarAjane prApta thayo. enuM I. sa. 888 nuM dAnazAsana maLyuM che. 170 A parathI enuM rAjyArohaNa I. sa. 886 nA arasAmAM thayuM gaNAya. e samaye dhRvarAja 2 jAne putra karkarAja temaja kRSNarAjane pitA daMtivarmA hayAta nahi hoya. A samaye rASTrakUTanA mukhya vaMzamAM amoghavarSano putra akAlavarSa kRSNarAja rAjya karato hato. lATamaMDalanA A rAjA kRSNarAje paNa enI jema akAlavarSa' apara nAma dhAraNa karyuM. A rAjAe aMklezvara(aMkalezvara)mAMthI variavi(variyAva)nA brAhmaNone variavi-116 mAMnuM eka gAma dAnamAM dIdhuM.171 kRSNarAje vallabhanA arthAta mukhya vaMzanA kRSNarAjanA dekhatAM ujajayinImAM zatruone arthAt pratIhArone parAjaya karyo. 172 A parathI have lATamaMDalanA rASTrakUTa kulane karNATakanA mukhya vaMza sAthe pAcho sAro saMbaMdha thayo hovAnuM phalita thAya che. chatAM game te kAraNe A kRSNarAja pachI lATamaMDalanI rASTrakUTa zAkhA lupta thaIne A pradeza para rASTrakUTonA mukhya rAjavaMzanuM sIdhuM zAsana pravatyuM. goviMdarAja 3 jAnA anuja iMdrarAjanA kulanI A zAkhAnI rAjasattA Ama ahIM lagabhaga eka varSa TakI. (3) mukhya vaMzanuM sIdhuM zAsana akAlavarSa kRSNarAja 2 je rASTranA mukhya rAjavaMzamAM amoghavarSa pachI eno putra kRSNarAja 2 je I. sa. 878 nA arasAmAM gAdIe Avyo hato. eNe "lATanA garvane
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________ samakAlIna zo (141 nAza karyo e ullekha73 Ave che e parathI enA samayamAM lATamaMDala para enuM sIdhuM zAsana pratye te enA bAhubaLathI pratye lAge che. sAmata pracaMDanA kapaDavaMja dAnapatra174 parathI sUcita thAya che tema pratIhAroe kheTakamaMDala laI lIdhuM hoya ne e A akAlavarSa kRSNarAje pitAnA parAkramathI pAchuM meLavyuM hoya. pracaMDa(I. sa. 910)nA pitA dhavalape AmAM rASTrakUTa rAjAne saMgIna madada karelI e parathI A banAva lagabhaga I. sa. 800 pahelAM banyo gaNAya. I. sa. 910 mAM harSapura pradezamAM brahmavaka kulanA mahAsAmaMta pracaMDanI sattA pravartatI hatI. e varSe pracaMDanA nAnA bhAI akuke harSapura-750 nI aMdara karpaTavANijya(kapaDavaMja)-84mAMnA eka gAmanuM dAna dIdhuM. kRSNarAjanI kRpAthI muhammada urphe subakta nAme araba adhikArIne saMpAnamaMDalane vahIvaTa prApta thayela 17pa rASTrakUTa rAjAo ane potAnA rAjyamAM moTA hoddA ApatA enuM A udAharaNa che. nityavarSa IMdrarAja 3 je akAlavarSa kRSNarAjane putra jagatuMga pitAnI hayAtImAM mRtyu pAmela, tethI kRSNarAjano uttarAdhikAra jagatuMganA putra idrarAjane prApta thayo. enAM I. sa. 915 nAM be dAnazAsana maLyAM che. 176 emAM enA rAjyAbhiSekano tAjA banAva tarIke ullekha Ave che. IMdrarAje paTTabaMdhanA utsava prasaMge tulApuruSamAM ArohaNa karIne seMkaDo grAmadAna dIdhelAM, teomAM lAdezamAM AvelAM be gAmono paNa samAveza thato. iMdrarAja "paramabhaTTAraka-mahArAjAdhirAjaparamezvaranAM mahAbirUda dharAvato ne "zrIvallabha', "zrI pRthvIvallabha', nityavarSa, naredra, rakaMdarpa, ane "kIrtinArAyaNa" jevAM apara nAma dharAvato. prazastimAM IrAde meru ke mahadayanA rAjAno parAbhava karyo hovAnuM jaNAvyuM che te karejanA pratIhAra rAjA mahIpAlane lAgu paDe che.177 I. sa. 926 mAM saMjANanA mAMDalika muhammada urphe subakate iMdrarAjanI anumatithI saMyAna maMDelamAMthI brAhmaNane bhUmidAna dIdhuM. prazastimAM IMdrarAjane ghaNA pratApI, darzanIya ane dAnavIra rAjavI tarIke nirUpavAmAM Avyo che. I-3-11
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________ 162] maitraka kAla ane anu-gautraka kAla ameghavarSa 2 jo - IdrarAja 3 jA pachI ene meTo putra amoghavarSa 2 je gAdIe AvyA, paraMtu e ekAda varSamAM akALa avasAna pAmyA ne enI vidhavA patnI vRMgI rAjyamAM cAlI gaI.178 amoghavarSa pachI ene nAno bhAI goviMdarAja gAdIe Avyo hato. eNe potAnA agraja pratye krUratA dAkhavI nahatI ne baMdhustrIgamanane apayaza meLavyo nahoto, evo ullekha Ave che179 e A saMdarbhamAM ghaNe sUcaka lAge che. emAM goviMdarAja spaSTataH potAnI sAmenA evA lakApavAdane miththA bacAva karato lAge che. 18deg enAM dAnazAsanamAM e potAnA agrajanI prazastine samAveza karato nathI e hakIkata enA vaimanasyanI zaMkAne daDha kare che. amoghavarSanuM koI dAnazAsana maLyuM nathI. suvarNavarSa geviMdarAja 4 the iMdarAja 3 jAnA A nAnA putre pitAnA moTA bhAI amoghavarSa 2 jAne dagAthI marAvI gAdI meLavI lAge che. eNe I. sa. 930 mAM paTTabaMdhanA mahotsava prasaMge tulApuramAM ArahaNa karIne je seMkaDo dAna dIdhelAM temAM lATa dezanA kheTakamaMDalamAMnA eka gAmanA dAnano samAveza thAya che. 181 e "suvarNavarSa', pRthvIvallabha,' "zrIvallabha" ane "naredra' evAM apara nAma dharAvato. e ghaNe darzanIya, dAnavIra, pratApI ane vijayI hato evuM enI prazasti parathI sUcita thAya che. e ghaNo viSayI ane ghAtakI hato. enA maMtrIo tathA sAmaMtoe ene dUra karI enI jagyAe enA kAkA amoghavarSane gAdIe besADyo.182 A ghaTanA I. sa. 835 nA arasAmAM banI. ameghavarSa che je e jagataMgane putra ane IkarAja 3 jAne nAno bhAI hato. maMtrIo ane sAmaMtonI vinaMtIthI eNe goviMdarAjane padabhraSTa karI rAjasattA dhAraNa karI. tyAre e prauDha vayane hato. e dhArmika vRttine hato ne rAjataMtramAM sakriya rasa leto nahi. eNe mAtra traNeka varSa rAjya bhogavyuM. akAlavaSa kRSNarAja 3 jo amoghavarSa 3 jA pachI ene jayeSTha putra kRSNarAja 3 je gAdIe Avyo (I. sa. 939). e yuvarAja hato tyArathI ja parAkramI hato. gAdIe AvatAM veMta
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________ muM] samakAlIna rAjya [16 eNe coLa rAjya para AkramaNa karI dakSiNamAM cheka rAmezvara sudhI vijayakUca karI. I. sa. 963 nA arasAmAM eNe uttara bhAratamAM AkramaNa karyuM. mALavAnA paramAra rAjA sIyakane harAvI ujajayinI kabaje karI. 183 sIyake A akAlavarSanuM Adhipatya aMgIkAra karyuM. gujarAtane moDAsA vibhAga sIyakanI sattA nIce hato.184 kRSNarAje I. sa. 967 sudhI rAjya karyuM. e pachI pAMcasAta varSamAM lATamaMDalamAM temaja dakhaNamAM rASTrakUTa rAjAonI sattA arata pAmI.185 15. paramAra rAjya meDAsA pradeza para sattA dharAvatA sIyaka paramAra kulane hato. enuM rAjakula jANe rASTrakUTa kulamAMthI ubhavyuM hoya evI rajUAta enAM dAnazAsanamAM thaI che. thoDA dAyakAomAM, paramArone mULa puruSa abudAcala para vasiSTha draSinA yajJakuMDanA agnimAMthI utpanna thayo hovAnI paurANika mAnyatA pracalita thayelI mAlUma paDe che. 18: emAM vizvAmitra pAsethI vasiSThanI kAmadhenuM pAchI meLavI ApanAra e vIra puruSa "para-mAra" (zatrune mAranAra) tarIke oLakhAya evI e nAmanI utpatti ghaTADavAmAM AvI che. paramAra vaMzanI rAjasattA navamI sadInA AraMbhamAM mALavAmAM dhArAnagarImAM sthapAI. A vaMzane pahele rAjA upedra urphe kRSNarAja hatA. e prAyaH rASTrakUTa rAjA goviMdarAja 3 jAne sAmaMta hato.187 upedrane be putra hatA : vairasiMha 1 le ane barasiMha. verisiMhane dhArAnagarInI gAdI maLI jyAre DaMbarasiMhe vAgaDa(vAMsavADA-DuMgarapura)mAM alaga zAkhA sthApI. vairisiMha 1 lA pachI ene putra sIyaka 1 lo ne sIyaka 1 lA pachI ene putra vApati 1 le gAdIe Avyo. varasiMha ane sIyaka rASTrakUTa amoghavarSa 1 lAnA sAmaMta hatA. vAkapatie rASTrakUTa IMdrarAja 3 jAnI uttarApathanI vijayayAtrAmAM bhAga lIdho lAge che. 188 vApatinA putra risiMha 2 jAnA samayamAM pratIhAra nareza mahIpAle ujajana ane dhArA chatI laI cheka narmadA sudhI vijayakUca karI. rASTrakUTa rAjA kRSNarAja 3 jAnI madadathI vairisiMhe ceDA vakhatamAM mALavAnuM rAjya pAchuM meLavyuM lAge che. 189 vairisiMha 2 jA pachI ene putra sIyaka 2 je gAdIe Avyo. enuM apara nAma "harSa' hatuM. I. sa. 949 mAM eNe AnaMdapura(vaDanagara)nA
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________ 164] maitraka kAla ane anu-maitraka kAla [Y=. e nAgara brAhmaNAne mAhaDavAsaka(mADAsA) viSayanAM khe gAma dAnamAM ApyAnAM dAnazAsana maLyAM che.190 emAM sIyaka akAlava kRSNarAja 3 jAnA AdhipatyanA nirdeza kare che. A dAnazAsaneA parathI meADAsAnI AsapAsanA pradeza tyAre paramAra vaMzanI sattA nIce hovAnuM te e paramAra vaMza para dakhkhaNunA rASTrakUTa vaMzanuM Adhipatya pravatu hovAnuM spaSTa thAya che. A dAnazAsaneAmAM kheTakama DalAdhipatine ullekha Ave che. A rAjA sIyakanA tAkhedAra191 ke sAthI192 nahi temaja sIyaka peAte193 paNa nahi, paraMtu akAlava kRSNarAja hAvA sa`bhave che. meAhaDavAsaka viSaya para paramAra vaMzanI sattA kayArathI pravatatI e nakkI karavuM muzkela che. sabhava che ke sIyaka 2jAnA pitA vairisiMha 2 jAnA samayamAM paramAra vaMzanI sattA mALavAmAM lupta thaI 194 tyAre eNe rASTrakUTa rAjAnA sAmata tarIke mALavAnI paDeAzamAM AvelA A pradezamAM sattA prApta karI hAya. kadAca sIyaka 2 jAnI sattA paNa dhaNA vakhata A pradezamAM sImita rahI hAya.195 game tema, mularAja seAlakInA samayamAM paNa mehaDavAsaka viSaya para paramAra vaMzanI sattA pravartatI hatI. kRSNarAja 3 jAnA mRtyu pachI sIyake rASTrakUTa rAjyanuM Adhipatya phagAvI daI, mAnyakheTa para AkramaNa karI peAtAnA rAjyanI svataMtratA sthApI. Ama maitrakakAla ane anumaitraka kAla daramyAna gujarAtamAM maitrA, pratIhArA ane cApAkaTA uparAMta bIjA aneka rAjakulAnAM meTAM nAnAM rAjya thaI gayAM. pATIyA 2. mai.gu., pR. 215 4. ejana, pR. 219 1. guale, lekha 118-119 3. ejana, pR. 218-219 5. ejana, pR. 220 8. ejana, pR. 223 10 maigu., pR. 225 12-13. ejana, pR. 224 15. guale, lekha 119 17. jue graMtha 1, pR. 361 19. dhUmalInA dAnazAsana naM. 6 mAM 20. alatekare I, sa. 734 thI 754 nA AMkaye che . (EI, Vol. XXVI, p. 187). 67. ejana, pR. 222 9. gule, lekha 118 11. ejana, pR. 225-226 14. ejana, pR. 225 16. mai.gu., pR. 226-227 18. mai.gu., pR. 228
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________ 8 muM] samakAlIna rAjya [165 21. guele, lekha 257 22. EI, Vol XXVI, p. 187 23. H. G. Shastri & P. V. Dholakia, "Ambalas Plates of the Saindhava King Ahivarman," J. 0. l., Vol. XIX, pp. 279 ff. 24-25. Ibid., p. 282 26. jao upara pAdaTIpa 23. 27. A baMne nAmonAM uttarapada rUna ane Teva rAjAno artha dharAvatAM hoI paryAya gaNAya (EI, Vol. XXVI, p. 187). 28. juo graMtha 1, pR. 359-361. 29. me.gu., bhA. 1, pR. 235; EI, Vol XXVI, p. 210 30. ejana, pR. 236 31. ejana, pR. 238, pA.TI. 68 32. ene alakare "C' saMjJA ApI che (EI, Vol. XXVI, pp. 207 ff). 33. Ibid., pp. 208 f. 34. De. 2. mAMkaDa, "dhUmalInA saMdhavavaMzI rAjAo", gujarAta saMzodhana maMDaLanuM trimAsika, pu12, pR. 15 35. enA nAma parathI ene zAstrI hAthIbhAI e aNahilavADanA cAvaDA rAjA kSemarAjanI rANu mAnelI, jyAre alakare ene kSemarAjanI putrI ke bahena gaNelI, paraMtu ahIM sUcavelA samayAMkana pramANe kSemarAjane rAjyakAla to lagabhaga I. sa. 885-910 jeTalo moDo jaNAto hoI A rANuno sabaMdha enI sAthe sAMkaLo asthAne che. 36. EI, Vol. XXVI, pp. 200 , 205, 211 and 223 . 37. Ibid., p. 201 38. Ibid, p. 190 39. De. 2. mAMkaDa, uparyuMkata, pR. 168 40 E. Vol. XXVI, p. 191 41. Ibid., p. 201 42. Ibid., p. 198 43. . 2. mAMkaDa, u5yukta, pR. 163-166 78. EI, Vol. XXVI, pp. 197 ff. (Grant A) 84 Ibid., pp. 203 ff. (Grant B) 46. Ibid., pp. 193 f. 47 Ibid., p. 214 48. Ibid., p. 215 49. Ibid., pp. 212 ff. (Grant D) 50. Ibid., p. 214 51. Ibid., p. 219 para-53. Ibid., p. 224 54. gule, lekha 27. 44. EI, Vol. XXVI, pp. 223 ff. (Grant F) 56. puSyadeva-kRSNarAja-agruka-rANuka-jAIka-cAmuMDarAja-amyuka-jAIka 57. EI, Vol. XXVI, pp. 224 f. 58. Ibid, pp. 14 f. 59. Ibid., p. 188 bhASAzAstranI daSTie nAyaka parathI veThavA vyutpanna karavuM kaIka muzkela che, paraMtu gAyaka kRtrima saMskRtIkRta rUpa hevAnI vadhu zakyatA che. 60 BAG, Vol. VIII, p. 623
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________ 166] maitraka kAla ane anu-maitraka kAla 61. A pheraphAra jeThavAoe samudra parano kAbU gumAvyA pachI rAma tathA hanumAnanI bhaktine laIne thaye ema alakara dhAre che ne jeThavA rANAonA pUrvajonI AnukRtika vaMzAvaLImAM hanumAna pachI makaradhvajanuM nAma Ave che temaja dhUmalInA eka maMdiranA avazeSa para hanumAna ane matsyanAM pratIka sAthe sAthe jovA maLe che e sUcaka hakIkata tarapha dhyAna dore che (EI, Vol. XXVI, p. 188). 52. B.G., Vol. VIII, pp. 622 ff. 63. Ibid., p. 124 64-66. gu.ma.rA., pR. 125-135; ha. gaM. zAstrI, "gujarAtano prAcIna itihAsa," pR. 170 67. gule, lekha 234-235 68. ejana, lekha 234 69. juo graMtha 1, pR. 349. 70. guele, lekha 234 71-72. ejana, lekha 235 73. zaM. ha. dezAI, "saurASTrane itihAsa", pR. 176-180 74. B.G., Vol. I, Pt. 1, p. 99; Vol. VIII, p. 672 75. zaM, ha. dezAI, uparyuMkata, pR. 181-182 76. B.G, Vol, VIII, p. 490; zaM. ha. desAI, uparyukta, pR. 190-203 77. B.G., Vol. V, pp. 132 f; rAmasiMha rAThoDa, "kacchanuM saMskRtidarzana," pR. 42-43, 65-66, 115-116 78. ejana, pR. 9-100 79. ejana, pR. 114-116 80. rAmasiMha rAThoDa, upayukatapR. 86 81. B.G, Vol. V, p. 224 82. rAmasiMha rAThoDa, uparyuMkata, pR. 114 83. graMtha 2, pR. 196-197 68. Mirashi, C. I. I., Vol. IV, Introduction, pp. xl-xli 85. C. I. T., Vol IV, No. 8 86. Ibid., No. 9 87-88. mai.gubhA. 1, pR. 250-251 c. Mirashi, op. cit., p. xlii 90. Ibid., pp. 26 . 91. meM.gu., bhA. 1, pR. 251 92. C. I. I, Vol IV, No. 10 63 Mirashi, op. cit., p. xliii 94. Ibid., p. xliv 5. Ibid., pp. xliv-xv 96. C. I. T., Vol, IV, No, II 4 Mirashi, op. cit., pp. xlv-xlvi <<. Ibid., p. xlvi 9. mai.gu, bhA. 1, pR. 258-259 100. C. 1. 1, Vol. IV, No. 12 909. Mirashi, op. cit., p. xlviii 102. C. . , Vol. IV, No. 14 103. Ibid., No 15 104. e.), bhA. 1, pR. 262-263 904. Mirashi, op. cit., pp. xlix-1 106. graMtha 1, pR. 450 107. mai.gu, bhA. 1, pR. 305 18. guele, lekha 233 A 19. ejana, pR. 306 110-111. Sten Konw, "Hansot Copper-plates of Cahamana Bhartsvaddha', EI, Vol. XII, pp. 197 f.
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________ 9 su samakAlIna rAjya 112. nai.gu., bhA. 2, pR. 56; graMtha 1, pR. 487 113. 'zai.gu., bhA. 1, pR. 307-08 114. C. I. I., Vol. IV, Nos. 23-24 115-116. hai. gu., bhA. 1, pR. 308-309 117-118. Mirashi, op. cit., p. lvii 119. C. I. I., Vol IV, No. 25, p.111 120. maigu., bhA. 1, pR. 312 122. C. I. I., Vol. IV, No. 25 123. N. I. A., Vol. I, pp. 747 PS. 124. C. I. I., Vol. IV, No. 26 127. Mirashi, oh. ct., p. lix 129. G. I. I., Vol. IV, No. 28 130. Mirashi, . . cit., pp. 1xi-lxii 131. C. I. I., Vol. IV, No. 27 [ 167 121. ejana, pR. 312-313 125-126. Ibid., Nos. 25-26 128. Ibid., p. lx 132. Ibid., No. 29 133. Mirashi, op. ct. pp. lxiii-lxiv 141 ff. 134. guaile, lekha 105; J. 0. I., Vol. IX, pp. vijayarAjanuM saM. 394 nuM dAnazAsana (guaile; lekha 102; C. I. I., Vol. IV, No, 34) prAya: banAvaTI che. 135. C. I. I, Vol. IV, No. 30 136. Elliot, History of India, Vol. I, pp. 125 f. 137. agAu avitajanAzraya-pulakezInuM rAjya maMgalarasa(I. sa. 731) nA rAjya pachI rArU thayuM gaNAtuM tyAre A humaleA I. sa. 731 pachI thayA manAtA. (au. gu., bhA. 1, pR. 719-22), paraMtu have pulakezInA rAjyanA AraMbha dhaNA vahelA thayA heAvAnu pratipAdita thatAM pU maryAdAnA bAdha AvatA nathI. chatAM mirAzI A humalAne junaidanA humalAnI pachInA gaNe che (op. cit., p. lxv), paraMtu ene mATe kaI kAraNa ApatA nathI, 138. C. I. I, Vol. IV, No. 30 139. zai. gu., bhA. 1, pR. 324 AgaLa jatAM 'rASTrakUTa' zabda viSayapati'nI jema rASTrapati' nAme adhikArInA athamAM prayAjAyA. 140. dA. ta. govidarAja ', 'zrIvallabha'; zrIpRthvIvallabha' 141. zai. gu. bhA 1, pR. 324 142. A. S. Altekar, The Rashtrakutas and Their Times., pp. 31 |.; The Age of Imperial Kanauj, p. 17, n. 4 143. hai. gu., bhA. 1, pR. 325; ha. gaM. zAsrI, gujarAtamAM rASTrakUTanuM zAsana', zu, sa. ma. nuM traimAsika', pu. 30, rR. 309-310 144. zai. gu., bhA. 1, pR. 326 145, ejana, pu. 328-329
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pra. 118] maitraka kAla ane anu-maitraka kAla 146. ejana, pR. 329-330 147. gule, lekha 120 148. .gu., bhA. 1, pR. 334-335 149. "vallabhavidyAnagara zodhapatrikA', na 1, pR. 34-38; EI, Vol. XXXIV, pp. 213 ff. 150. . gubhA. 1, pR. 333 151. ejana, pR. 336 152. ha. gaM. zAstrI, gujarAtamAM rASTranuM zAsana" uparyuMkata, pR. 312 A banAvane ullekha goviMdarAjanAM I. sa. 808 nAM vaNuM dAnazAsana tathA rAdhanapura dAnazAsanamAM Ave che. A be dAnazAsanono samAveza "gujarAtanA atihAsika lekhomAM karavAmAM Avyo che (lekha 121-122), paraMtu e baMne dAnazAsana kharI rIte dakhaNane lagatAM che (ha, gaM. zAstrI, ejana, pR. 312, pA. TI. 16). 153. guele, lekha 123, paMkti 33-35 154. ejana, lekha 123 (za. saM. 734), 124 (za. saM. 735), 125 (za. saM. 738), 125 a (za. saM. 739, sudhArIne 732), 125 ba (za. saM. 743), 125 ka (za. saM. 746) ane 126 (za. sa. 748) zaka varSa 732 nA lekha mATe juo EI, Vol. XXVI, pp. 248 ff. zaka varSa 736 nA dAnazAsana mATe juo buddhiprakAza, pu. 117, pR. 355-356. H. G. Shastri, 'Magodi Plates of Suvarnavarsa Karkaraja', . 3. 0, I, Vol. XX, pp. 271 ft. va saM. 500, nA dAnapratra mATe juo EI, Vol. XXXV, pp. 273 ff. 155. guele, lekha 127, le. 10; lekha 129, le. 29 245. A.S. Altekar, "The Rashtrakuta Empire', The Age of Imperial Kanauj, pp. 8 f.. 157. guele, lekha 127 158. ejana, lekha 129 15-160. A.S. Altekar, op. cit., p. 10 160 a. buddhiprakAza, pu. 117, pR. 356-327; H. G. Shastri, "Tarasadi Plates of Amoghavarsa 1' 3.0. I., Vol. XX, pp. 155 ff. 161. guele, lekha 129 162. B.G., Vol. I, Pt. 1, p. 127 A dAnazAsanano vigatavAra pATha upalabdha nathI. 163. gule, lekha 130 164. ejana, lekha 130 a 165. ejana, lekha 128 166. ejana, lekha 129, zlo. 37 167. ejana, lekha 41; AIK, p. 10 168. gu. ma. rA. I, pR.96-98 169. gule, lekha 129, zlo. 38; AIK, p 10. 170-172. gule, lekha 131 173. I. sa. 959 nuM karahADa dAnazAsana (EI, Vol. Iv, p. 287) 174-175. gule, lekha 132
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________ samakAlIna rAje 175. E.I, vol. XXXII, pp. 45 ft. 176. guele, lekha 133-134 177-178, AIK, p. 13 179. guele, lekha 135, ple. 22 180. amoghavarSanA mRtyu pAchaLa goviMdarAjane hAtha hato ne enI vidhavA binasalAmatInA bhayathI pitAnA putrane laIne vRMgI cAlI gaI. (AIK, p. 13). 181 guele, lekha 135 182. ATK, p. 13 183. AIK, pp. 14 f. 184. guele, lekha 237 185. ATK, pp. 15 t. 186. Tbid, p. 93 187. Ibid., p. 94 188-189, AIK, p. 94 190. guele, lekha 237 191. EI, Vol XIX, p. 236 192. AIK, p. 95 193. gu. ma. rA. I., pR. 152 194. I. sa. 946 nA eka abhilekha (EI, Vol. Xiv, pp. 176 ff.)mAM tyAre ujajanamAM pratIhAra maheMdrapAla 2 jAnA prAdezika adhikArInuM zAsana hevAne ullekha Ave che. 15. gu. ma. rA. i, pR. 155-156
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa gujarAta upara musalamAnAnAM AkramaNa hajharata mAhammada pegambaranA avasAna pachI emanA khalIphAe eTale ke uttarAdhikArIonA jamAnAmAM araba musalamAnAe majahabanAM Aveza, jhanUna ane jussAmAM cAre tarapha caDAI e karavA mAMDI hatI. emaneA mULa makasada badhe duniyAmAM islAmane pracAra karavAnA hatA. jyAM jyAM teo gayA tyAM teone phateha maLI. phreMka vakhatamAM emaNe zAma (sIriyA), pelesTAIna ane misara jItyAM ane uttara AphrikA, spena ane IrAna paNa emanA kabajAmAM gayAM. A rIte te islAmanA pracAra ane khilAphatanA vistAra karatA ja rahyA. ane emaNe uttara bhAratanA pradezA upara paNa AkramaNeA karavAnuM zarU karyuM. arakhAe islAma svIkAryAM te agAu ghaNI sadIothI emanA deza arabastAna ane bhAratavaSa vacce jaLamArge vepArI saMbadhA hatA. pazcima bhAratanA samudra-kAMThA uparanAM badarI mathakA upara teo AvatA jatA hatA. e saMbadhanI zarUAta gujarAtanI bhUmi upara ja thaI hatI, je gujarAtanA bhaugAlika kudaratI sthAnane AbhArI hatuM. A kAraNathI gujarAtanI samRddhi aMge arakhAne vAkephagArI tA hatI ja, teoe islAma svIkAratAM mUrtipUjAne tilAMjali ApI hatI, paraMtu tethI bhAratavAsIenA emanA pratyenA valaNamAM kaMI paNa taphAvata paDayo na hatA. Ama chatAM teoe pazcima bhAratanAM samRddha khadarA tathA enI AjubAjunA samRddha pradeza kabaje karavAnI ane tyAM mUrtipUjAneA nAza karavAnI pravRttio karavA mAMDI, khIjA khalIphA umara krAphsanI khilAphata (I. sa. 634-644) daramyAna musalamAna aba mAkramaNakArInuM dhyAna pazcima bhArata taraph kheMcAyuM. banyuM hatuM evuM ke e khalIphAe usamAna bina abIAsa saphIne bahujjaina ane umAnane hAkema nImyA hatA. eNe khalIphAnI paravAnagI meLavyA vinA peAtAnA bhAI hakamanI saradArI nIce hi. sa. 17 (I. sa. 636)mAM eka naukApheja kAMkaNu tarapha aa
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________ 8 su'1 pariziSTa (191 3 ravAnA karI. hakame vartamAna muMbaI 1 pAse AvelA thANAra baMdara upara AkramaNa karyuM ane lUMTaphATa karI tyAMthI e mAna pAcheryAM. arakhAne pazcima bhArata upara e pahelA humalA hatA. naukA-pheAja laI dUra dUranA pradezA upara caDAI karavAmAM parAjaya pAmavAne khatarA rahetA heAvAthI khalIphA umarane ema karavA pratye ati napharata hatI. AthI majakUra AkramaNa tathA enA piraNAma aMgenI khabara ene pahoMcADavAmAM AvI tyAre e ati rASe bharAyA ane hAkema usamAnane pegAma pAThavI jaNAvyuM ke birAdara sakUphI! A bAbatamAM sAcuM kahIe teA tame phrIja meAkalI na hatI, paraMtu eka kIDAne eka kASTha upara mUkI ene samudramAM pheMkI dIdhA hatA. e leke jo AphatamAM sapaDAyA hAta ( eTale ke mAryA gayA heAta) te tamArA kakhIlAmAMthI huM eTalI ja saMkhyA jeTalA mANaseAnI katala karAvata.4 ' " Ama chatAM the|DA samaya bAda majakUra saradAre bharUcapa upara caDhAI karI, emAM paNa hukamane sArA lAbha maLyA. e pheAja vize mAtra eTaluM ja jAvAnu maLe che ke e AkramaNa karI makarANu tarapha cAlI gaI hatI.cha 7 " trIjI caDAI ne banAva uparanA banAva pachI 41 varasa bAda dheAdhAmAM nAMdhAyA hatA. pravAsI mehammada zaphI ullAha dheAdhAnI neAMdha letAM lakhe che ke dhAtrAmAM eka Arasa zilA che, jenA upara arakhI lipimAM lekha che, temAM A pramANe lakhavAmAM AvyuM che: ' hi. sa. 57(I. sa. 67)mAM sipAhasAlAra ismAila eka baLavAna pheAja sAthe dheAdhA upara UtarI AvyA. ahIMnA hiMdu rAjA sAthe eka mahAna jaMga khelAyA. khaMne taraphe puSkaLa mANasA mAryA gayA, jemAM sipAhusAlAra ismAila ane eneA saradAra yAkUba madanI vagere ghaNA khapI gayA.'8 I. sa. 711 mAM9 mAhammada bina kAsime siMdha jItI lIdhuM ane tyAMnI zAsana-vyavasthA kharArbara karyA bAda I. sa. 713-14 mAM eNe eka phoja bhInamAla tarapha ravAnA karI. tyAMnA loko laDAI karyA vinA zaraNe thayA. e pachI e phAja jayapura tarapha cAlI gaI. a A I. sa. 714 mAM mehammada bina kAsime saurASTranA rahevAsI sAthe suleha karI. emAM meDa (mera ) leAkeAnA paNa ullekha Ave che. A uparathI ema jaNAya che ke ene e prajA sAthe kAMika dhaNu thayu hovu joI e. vaSe mAhammada bina kAsimanI kharataraphI thaI, e pachI khalIphrA taraphathI siMdhamAM
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________ 172] traka kAla ane anu-maka kAla 'da nimAIne AvatA hAkemo AMtara-vigrahamAM racyApacyA rahyA. ene lAbha laI bhInamAla arabanI hakUmatamAMthI mukta thayuM. I. sa. 725 mAM 10 siMdhanA hAkema tarIke junaida bina abdurrahamAna Avyo ane hakUmatanuM sukAna saMbhALyA bAda eNe AjubAjunA pradeza upara AkramaNa karavAno AraMbha karyo. kacchanA raNane raste e bhAravADamAM 11 pahoMce. tyAM thoDo samaya ArAma laI, tyAMthI UpaDI, mAMDala 12 thaI te dhiNoja13 gayo. tyAMthI AgaLa vadhI eNe rAjadhAnI paMcAsarano kabajo lIdhe 14 e pachI vijaya-yAtrA cAlu rAkhI e bharUca pahoMcyo ane eka ja laDAI laDyA bAda e eNe jItI lIdhuM. 15 pote siMdhathI ghaNe dUra sudhI nIkaLI AvyuM che tathA AgaLa vadhavuM potAnA mATe bhaya bhareluM che e khyAla ene tyAM Avela. tyAre e tyAMthI pAchA vaLI lUMTanA mAlanI sAthe bhInamAlane raste siMdha pahoMcyA.16 navasArInA eka tAmrapatramAM seMdhava, kacchella, saurASTra, cApoTaka, mIye, gujara vagere rAjya oLaMgI tAjika (araba) pheja dakSiNanA rAjAone jItavA jatI hatI evo ullekha Ave che e parathI A araba vRttAMtane samarthana maLe che. vaLI A parathI ema jaNAya che ke araba hAkeme bharUcathI eka phoja dakSiNapatha tarapha AgaLa ravAnA karI; araba hAkemane navasArInA cAlukaya nareza avanijanAzraya pulakezIe rekI, parAjaya ApI, tyAMthI pIchehaTha karavAnI pharaja pADI. 17 gurjara rAjA jayabhaTe araba phojane parabhava valabhIpuramAM karyo hoI enuM e parAkrama ghaNuM karIne A pIchehaTha daramyAna banyuM tevuM saMbhave che. 18 I.sa. 58 mAM 19 siMdhanA hAkema hizAma bina umara tagmabIe umara bina jamala nAmanA saradArane eka naukA-phoja ApI gujarAtanA kinArA tarapha, bahudhA tyAMnI paristhitinI mAhitI meLavavA, 20 ravAnA karyo, te bharUca najIka AvelA bhADabhUta baMdare pahoMcIne tyAMthI pAchA pharyo. eNe ApelI vigata uparathI hizAme naukA-pheja laI bharUcathI thoDe cheTe AvelA gaMdhArI2 baMdara upara AkramaNa karyuM ane eNe e jItI lIdhuM. keTaloka samaya eNe tyAM pasAra karyo. tyAM eka bauddha vihAra hato tene kabaje laI ene toDAvI tyAM eka masjida caNAvI. gujarAtamAMnI masjidamAM e prathama baMdhAyelI masjida hovAnuM manAya che. e pachI hizAma tyAMthI pAcho pharyo.
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa [17 khalIphA amahadI abbAsI(I. sa. 775-785)e abdulamaleka bina zihAbanI saradArI nIce eka naukA-phoja ravAnA karI, te I. sa. 776 mAM bhADabhUta baMdara upara UtarI. eNe enA upara AkramaNa karyuM ane tyAM jehAda jagAvI. e sainikanAM josa ane jhanUna sAme sthAnika leke TakI zakyA nahi. araba je zaherane kabajo lIdhe tyAre leke eka bauddha vihAramAM bharAI gayA. arabee ene gherI lIdho ane jhaDapabhera eno kabajo meLavavA teoe visphoTaka vastuo aMdara pheMkI, jenAthI emAM Aga saLagI UThI. keTalAka loke aMdara bhasmIbhUta thaI gayA ane je keTalAka gabharAIne bahAra AvI rahyA teo araba sainikonI taMgonA bhaMga banyA. e athaDAmaNamAM 29 jeTalA arabo paNa mAryA gayA. mAmalo thALe paDyo ane zaheramAM zAMti sthapAI. e pachI paNa arabo pAchA ravAnA thaI zakyA nahi, kAraNa ke samudramAM tophAna hatuM. karmasaMjoge bhADabhUtamAM aDhAra varase (adhika bhAdaravAvALA varasamAM) bharAto meLo e ja samaye Avyo hato. Rtu-phera ane lekonI ThaThThane laIne tyAMnI havA bagaDI ane rogacALo phelAyo. e rAga moMmAM thato hato ane e jherIle hato ke je emAM sapaDAya te bacato nahi. araba phojamAMnA hajAra jeTalA sainiko ene lIdhe maraNa pAmyA ane e pachI bAkI rahelAoe tyAMthI ucALA bharyA.24 I. sa. 776 nA A humalAne agAu keTalAke valabhInA vinAzanuM nimitta mAnele, paNa valabhIne vinAza to vi. saM. 845( I. sa. 788)mAM thaye tethI e A humalo hoI zake nahi. jaina prabaMdhamAM jaNAvelI anukRti mujaba maitraka rAjyanA patana temaja valabhIpuranA vinAza aMge valabhIpati zIlAdityane yuddhamAM haNIne valabhIpurane nAza karanAra maleccha senAnA ghAtaka AkramaNane javAbadAra gaNavAmAM AvyuM che. zIlAditya rAjAe pitAnI kuMvarI mATe nagaranA zreSThI raMka kAkUne tyAMthI enI ratnajaDita senAnI kAMsakI baLAtkAre jhUMTavI lIdhI enuM vera vALavA kAe pleccha senAne valabhIne nAza karavA netarI hatI.26 ala-bIrUnIe enA pustakamAM A bAbatamAM karelI neMdha uparathI spaSTa thAya che ke jaina prabaMdhamAM jaNAvela zleSThapati te ala manasUrAne hAkema hato ane eNe rAtre dariyAI humale karIne raMkanI IcchA mujaba valabhIno nAza karyo hato. 27
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________ maitraka kAla ane anu-maitraka kAla [. e pachI mahammada bina phale meDa leke sAme dariyAI jahAjane kAphalo laI AkramaNa karyuM.28 e prajA saurASTramAMnI mera prajA hovAnuM jaNAya che. mehammada bina phala (I. sa. 813-833 daramyAna) siMdAna(damaNa pAse)ne hAkema nimAye hato. I. sa. 788-942 nA anu-maitraka kAla daramyAna taLa-gujarAtamAM rASTrakUTanuM zAsana hatuM ane emane arabo sAthe sAro meLa hato; jyAre saurASTramAM pratIhAranuM Adhipatya hatuM ane emane arabo sAthe sAro saMbadha na hato, tethI e kAla daramyAna arabone upadrava saurASTramAM rahe (ane taLa gujarAtamAM na rahe) e svAbhAvika che. A rIte abee gujarAta upara anya AkramaNa paNa karyA haze, paraMtu enI kaI kAyamI chApa rahI na hatI. pAdaTIpa 1. e vakhate tyAM muMbaInI hastI na hatI. 2. arabI graMthamAM "tAnA" uccAra che. 3. vapharI, taMduraghuruddAna,' pR. jarUra 4. vANI "kurAna' (Elliot, History of India, Vol I, pp. 115116nA AdhAre); - mautrAnA saiyaH a najara navI, "tArIe fsava,' pR. 26 pa. e samayanuM bharukaccha. arabI grathimAM ene badale keTaleka ThekANe "barUja" ane keTaleka ThekANe "barUsa. che. 1. zekha gulAma mohammada, 'miraAte mohammadI,' pR. 27 7. mautrAnA jaya, "are adhyAma', pR. 4 8. zekha guloma mohammada, 'miAte mustaphAbAda', 'pR. 49-50, nAMdha e yuddha vizene ulekha arabI ItihAsa-graMthanI lakhAyelI neMdhamAM koI ThekANe jevAmAM Avyo nahi, AthI sipAhasolAra IsmAIlane koNe mokalyo hato. A yuddha jenI sAthe thayuM hatuM, vagere mAhitI prApya nathI. paraMtu itihAsa uparathI ema jaNAya che ke e samaye umaTyA khalIphA muAviyAnI khilAphata (I. sa. 661-680) hatI ane saurASTramAM valabhInA rAjA zIlAditya 3 jAnuM zAsana (I. sa. 660-685) hatuM.
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa [175 .. maulAnA saiyada sulemAna natI, 'hiMdake taallukAta,' pR. 16; alI akbarazAha khurAsonI, khAbite adavIe IrAna va hiMda', pR. 12 / 9. a. vAkSarI, "tUTuMddAna" (Elliot, op. cil. pp. 123.) 10. eTale ke hi. sa. 107. maurAnA saicaH suraimAna navI, vo dRi tarjata, chu. 1; ane "are nagarAnI' pR. 62-63 11. arabI pustakomAM "maramada" che. 12. e vIramagAma najIka che. 13. e pATaNa najIka che. 14-15. maurAnA saiyadra saM nara navI, "tAraNe siMdha,' pR. 131 16. vAkSarI, "tUhuravutAna', pR. 442 17. hariprasAda gaM. zAstrI, "maitrakakAlIna gujarAta, bhA. 1, pR. 3ra0-22 18. ejana, pR. ra95-96 19. B. G, Vol. I,Pt. I, pp. 93 and 524; mautrAnA saiyara atUnaER navI, ("tArI siMdha', rU. 15-117)e hi. sa. 154 eTale ke I. sa. 768 nI sAla jaNAve che. 20. vAlI, "tUvuddAna' . 445 21. A sthAnanA nAma vize aMgrejI pustakomAM matabheda che. iliyaTe ene baraDAnuM arabI rUpa gaNyuM che (History of India, Vol. I, pp. 444, . 1. 1), paraMtu baraDA" nAmanuM keI sthaLa samudra-kinAre hovAnuM jaNAtuM nathI. alabatta, pazcima saurASTramAM e nAmane DuMgara che. baoNmbe gejheTiyaramAM paNa e ja artha apanAvavAmAM Avyo che (Vol. I, Pt. I, pp. 95, 524), paraMtu enA pariziSTa 5 mAM "bAlabaha' pAThAMtara gaNI e nAma bAlabaha' (balabha) uparathI valabhIne lAgu pADavAmAM AvyuM che (pR. 524). e mujaba mULa barAdaha che ane enA uparathI barAbaha', bAlabaha" ane "balaMbaha" evA uccAro eNe ghaTAvyA che. emAMne balabaha' uparathI "valabI ane e uparathI valabhI" hovAnuM tArave che. pA. TI. 5). "barAda" uparathI "valabhI" Ama tAravavAnuM yogya gaNI zakAya ema nathI, paraMtu iliyaTe balA jharInA "kutU hulabuladAna'nA vRttAMtanA saMkSepamAM padaTIpamAM biMdI vinA je rekhAkIya zabda Apyo che temAM eNe enI upara biMdIo kApI "nArada" zabda ghaTA che (History of India, Vol. I, p. 127), paraMtu koI sthaLanuM evA ucAranuM nAma mAlUma paDatuM nathI. je e ja rakhAkIya zabda nIce biMduono upayoga karavAmAM Ave to te "bArabuda" vaMcAya, ane e sthaLane bharUcanI pazcime narmadA nadInA mukhamAM AvelA vartamAna bhALabhUta tarIke oLakhAvavAmAM * AvyuM che (saiyada gumAna navI, ravo hiMdu tAnhAta', 10).
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1]. maitraka kAha ane thAtu-maitraka kAla ya , 22. itihAsamAMthI jANavA maLe che ke e samaye gaMdhAra eka moTuM baMdara hatuM, ane e gheghA ane pIrama TApunI sAme hatuM. 23. maujAnA saiyada abU gajara navI, "tArI le liMdha' rU. 161 24. banne jUna," mA. 6, 6. rUpas 25. ha. gaM. zAstrI "maitrakakAlIna gujarAta," pR. 155-60 21. ejana, 5, 456 20. Sachau, "Al-Biruni's India, Vol. I, pp. 192 f. 28. kAzI, "taduvRttAna" (Elliot, Vol. I, p. 129 nA AdhAre)
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakaraNa 9 rAjyataMtra A kAlanA rAjyataMtra vize dAnazAsana parathI keTalIka mAhitI maLe che. rAjA rAjyataMtranI sArI jANakArI dharAve e apekSita gaNatuM. emAM prajAnA vizvAsa tathA anurUpa Adezane temaja saMdhi vigraha ityAdine samAveza thato.1 prabhu Adi traNa zaktio tathA saMdhi Adi cha guNonI jANakArI paNa apekSita hatI. rAjadharma mATe manusmRtine AdhArarUpa gaNavAmAM AvatI. rAjA rAjA rAjyataMtrane sarvoparI hato. rAjasattA dharAvanAra kula kSatriyavarNanAM gaNAtAM. rAjapadane vArase kulaparaMparAgata hato. rAjagAdIne vAraso haMmezAM putra ane putromAM jayeSTha putrane maLe evI prathA sarva rAjakulemAM pracalita nahatI. maitraka kulamAM to jANe rAjAnA uttarAdhikAra vArApharatI enA dareka putrane maLato evuM lAge che. uttarAdhikArInI pasaMdagI rAjA pitAnI icchA anusAra karato lAge che. AthI kavacita uttarAdhikAra moTA bhAIne mUkIne nAnA bhAIneya maLato evuM jovA maLe che.4 maitrakonAM dAnazAsanemAM dUtaka tarIke ghaNI vAra rAjaputra ane kavacita rAjaputrIneya ullekha Ave che, paraMtu kayAMya "yuvarAjane ullekha Avato nathI. cAlukyo tathA rASTranAM dAnazAsanamAM kyAreka yuvarAjane nirdeza maLe che." rAjAonI prazasti parathI Adarza rAjAmAM ucca kula, darzanIya deha, parAkrama, jJAna, sucarita ane udAratAnA guNa apekSita hovAnuM mAlUma paDe che. parAkramanI bAbatamAM yuddhakauzalana ne yuddhakauzalanI bAbatamAM sahaja zakti tathA viziSTa zikSAne nirdeza Ave che. I-3-12 :
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________ 18] maitraka kAla ane anu-maitraka kAlI [.5 rAjyAbhiSekane vidhipuraHsara utsava UjavAto. keTalAka rASTrakUTa rAjAo padRbaMdha prasaMge aneka gAmonuM dAna detA ne suvarNatulA paNa karAvatA. keTalAka rAjAo rAjyAbhiSeka thatAM navuM nAma dhAraNa karatA. keTalAka potAnA mULa nAma uparAMta gauravasUcaka apanAma dhAraNa karatA; jemake "dharmAditya ', bAlAditya', "vItarAga', "prazAMtarAga', "bAhusahAya.'', cAlukya vaMzanA rAjA dharAzraya', "zyAzraya", "jayAzraya" ane "avanijanAzraya' jevAM apanAma dharAvatA. rASTrakUTa rAjAo " suvarNavarSa ', "prabhUtavarga,' dhArAvarSa,' "nivarSa,' "akAlavarSa,' ameghavarSa," "zrIvallabha', "pRthvIvallabha' "nareMdra', ane "kIrtinArAyaNa" jevAM eka ke aneka apanAma dharAvatA. rAjapada prApta thatAM kirITa, chatra, pAlikvaja vagere rAjacihno dhAraNa karatA. rAjabirudo navAM rAjya sthApanAra rAjAo rAjyAbhiSeka pAmyA pachI ja rAjabiruda dhAraNa karatA, nahito rAjasattA dharAvavA chatAM potAnA jUnA hodA ja cAlu rAkhatA. jemake "senApati " ke "mahAsenApati'. A samaye sAmAnya rAjA mahArAja ' biruda prayojato. koI rAjAdhirAjanA AdhipatyanA saMdarbhamAM e sAmaMta" ke "mahAsAmaMta" kahevAto. keTalAka rAjA "mahAsAmaMta', "mahApratIhAra', "mahAdaMDanAyaka', "mahAkArtAkRtika" ane "mahArAja' e paMca mahAzabda dharAvatA. dakSiNa gujarAtanA ghaNu rAjAo mAtra paMca mahAzabda dharAvatA hovAno moghama ullekha karatA; jemake gujaranRpativaMzanA rAjAo tathA rASTrakUTonI lATa zAkhAnA rAjAo. vaLI emAMnA keTalAka pitAne "mahAsAmaMtAdhipati" tarIke oLakhAvatA. keTalAka rAjAo kaI rAjabirudane pravega karatA nahi; jemake maitraka vaMzanA zIlAditya 1 lAthI mAMDIne dhruvasena 2 jA sudhInA rAjAo. sAmaMta rAjAo potAnA adhipatine "paramabhakAraka ke "paramasvAmI" tarIke nirdeza karatA. prabaLa rAjAdhirAjonA AdhipatyathI mukta thayelA svatraMtra rAjAo "paramabhaTTAraka-mahArAjAdhirAja-paramezvara' evAM mahAbirUda dharAvatA. maitraka rAjA dharasena 4 thAe e uparAMta "cakravartI ' biruda paNa dhAraNa kareluM. rAjadharma prajAnuM paripAlana e rAjAne mukhya dharma gaNuto. rAjyanI aMdara zAMti, salAmatI ane vyavasthA rahe e mATe e pUrato prabaMdha karato. rAjyanA rakSaNa mATe
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________ 9muM] rAjyataMtra [179 temaja keTalIka vAra rAjyanA vistAra mATe e saMgrAma khelato. dAnazAsanamAM AvatA kaMdhAvAra(chAvaNI)ne ullekho parathI e samaye daMDayAtrAmAM rAjA jAte jato hovAnI pratIti thAya che. rAjyataMtra mATa e vividha adhikArIo nImato ne prajA para vividha kara nAkhato. e dIna-anAtha janonuM bharaNapoSaNa karato, vidvAne-guruone Arthika uttejana Apato ne brAhmaNo devAlaya tathA vihArone bhUmidAna dete. agAunA rAjAoe ApelAM dharmadene anumodana ApI enuM anupAlana karato. e varNAzrama-AcArane uttejana Apato. e prajAhadayanuM raMjana karato. parAkrama ane vibhavanI abhivRddhimAM parAyaNa rahevA chatAM e vidyA ane sadgaNo vaDe sadAcAra keLavato 10 amAtya rAjyataMtra calAvavA mATe rAja kumAra kulaputro ane sAmaMtonI madada lete ne amAtyanI nimaNUka karato. anumaitraka kAlanAM keTalAMka dAnazAsanamAM "amAtyane ullekha Ave che e tyAM rAjAmAtya ke mahAmAtyanA arthamAM che. A kAla daramyAna solaMkI kAlanI jema mahAmAtyonA nAmanirdeza bhAgyeja maLe che, chatAM "udayasuMdarIkathA 'mAM jaNAvyA mujaba amAtya vagaranuM rAjya e sUtradhAra vagaranA nATakanI jema calAvI zakAtuM nahi, kemake tamAma kAmane mukhya AdhAra amAtya para raheto. emAM jaNAvyA pramANe amAtyanI nimaNUka rAjA game te varNamAMthI pitAnA viveka anusAra karata.11 mukhya adhakiArIe keMdrastha taMtramAM mukhya amAtyane madada karavA aneka mukhya adhikArIo nimAtA. emAM mahApratIhAra, mahAdaMDanAyaka ane mahAkArtAkRtikane khAsa samAveza thato. rAjarakSaNanI bAbatamAM mahApratIhAranI mahattA senApati jeTalI gaNAtI. mahAdaMDanAyaka e sainyanA nAyakano vaDo hato. kArtAkRtika e rAjyanAM kRta ane akRta kAryonI samIkSA karanAra mukhya adhikArI jaNAya che. 12 rAjazAsananA dUtakano adhikAra sAmAnyataH rAjaputra (ke kavacit rAjaputrI), sAmaMta ke mahApratIhArane saMpAta. koI vAra A adhikAra mahAkSapaTalika arthAta akSapaTala (daphatara) khAtAnA mukhya adhikArIne soMpavAmAM Avato. rAjazAsana ghaDavAne divirapatine adhikAra sAmAnya rIte mahAsaMdhivigrahikane ne keTalIka vAra mahAbalAdhikRtane soMpAto. bIjA moTA adhikArIomAM kumArAmAtya, uparika ane rAjasthAnIyane samAveza thato. kumArAmAtya eTale kumArane salAha ApanAra
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________ 180 ] [x. amAtya. uparika adAlatI temaja vahIvaTI AdhakAra dharAvatA mATe adhikArI hatA. rAjasthAnIyane keTalAka rAjAnA vatI rAjyanA pradezanA vahIvaTa karanAra adhikArI arthAt rAjyapAla dhAre che, paraMtu ene badale e khIjA rAjya (rAjasthAna) sAthenA saMbaMdha saMbhALanAra adhikArI, arthAt videza khAtAnA maMtrI hAya e vadhu sa Mbhavita che. 13 mahesUla khAtAnA adhikArIe maitraka kAla ane anu bhUmidAnanAM rAjazAsanAmAM ghaNI vAra Ayukataka ane viniyuktakanA ullekha sahuthI pahelA karavAmAM Ave che. Ayuktaka e mahesUlI hisAbanA khAtAnA mukhya adhikArI ane viniyuktaka e e khAtAnA madadanIza adhikArI hAvAnuM jaNAya che. dhruva adhikaraNane adhikArI rAjye dhruva (mukarara) kareleA rAjabhAga udharAvanAra mahesUlI amaladAra hateA.14 nahi bharAyeluM mahesUla vasUla karanAra adhikArI anupana-AdAna-samudvrAhaka ' kahevAtA. zulka (jakAta) khAtAnA adhikArI ' zaukika' kahevAtA. bhAgika e ' bhAga ' udharAvanAra mahesUlI adhikArI hAvA saMbhave che. mahesUlI khAtAne sahuthI ucca adhikArI 'uparika' hovAnuM mAlUma paDe che.15 peAlIsa khAtAnA adhikArIe 6 maitraka kAla daMDapAzika, caurAharaNika ane dazAparAdhika e peAlIsa khAtAnA adhikArI hatA. 'daMDapAzika ' eTale daMDapAza dhAraNa karI aparAdhIne daMDa denAra adhikArI. 'caurAharaNika ' eTale cAranA pIche pakaDI ene pakaDanAra adhikArI. 'dazAparAdhika ' eTale daza prakAranA aparAdha16 karanArane daMDa denAra adhikArI. dussAdhasAdhanika ' eTale dhADapADuone vaza karanAra polIsa TukaDIne vaDA. va`pAla ' eTale va (bhAga)nuM rakSaNa karanAra adhikArI. 'atapAla' sarahadanuM rakSaNa karanAra adhikArI bharanAra ceAkIdAra hatA. adhikArI hatA. 17 hatA. ' pratisAraka 'e zahera, gAma ke sImamAM pahere * cAra ' ane 'avaleAkika' e guptacara vibhAganA " nyAyakhAtAnA adhikArIo , nyAyakhAtAne mukhya adhikArI ' pramAtA ' hatA. phAjadArI nyAyakhAtAnuM sacAlana prAyaH * mahAdaMDanAyaka ' karatA. ' mahAkSapaTalika ' A khAtAnA mukhya madadanIza hatA. 'daMDapAzika ' ane 'dazAparAdhika ' e prAyaH peAlIsa khAtA uparAMta nyAyakhAtAnAya adhikAra dharAvatA. 1 ' 18
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________ 9 muM] zAMta [181 lazkarI khAtAnA adhikArI dharmadeya tarIke ApelI bhUmimAM sarva rAjakIya puruSone haratakSepa karavAnI manAI pharamAvavAmAM AvatI, temAM "cAra" ane "bhaTa'ne khAsa ullekha karatA. e prAyaH niyamita ane aniyamita sainika hatA. sainikomAM "mola' (mUlanA) ane "bhuta" (bhADUtI) evA be prakAra hatA. e anusAra "cAra" e kAyamI ane "bhuta" e kAmacalAu sainika hoI zake. hastidaLanA sainikane hatyAroha" ane azvadaLanA sainikane "azvAroha" kahetA. sainyakhAtAne mukhya adhikArI "mahAbalAdhikRta" hato. "mahAdaMDanAyaka' e senApatine adhikAra dharAvato. "sAMdhivigrahika' (saMdhi ane vigraha khAtAnA adhikArI)no adhikAra balAdhikRta" sAthe saMkaLAyeluM che. 19 prAdezika adhikArIo prAdezika adhikArIomAM "rASTrapati ne adhikAra sauthI UMcI kakSAne hato. ene "rASTrapAla' kahetA. e rASTra nAme vahIvaTI vibhAgane vahIvaTa karanAra vaDe hato. "viSayapati" e viSaya(jillA)ne vaDe hato. AhAranA tathA pathanA adhikArI mATe khAsa zabda prayojAyA nathI. "sthAnAdhikaraNika" e sthAna-thANAno vahIvaTa karanAra adhikArI hato. "sthAna" ane "sthalI' eka lAge che. "kaMga (zahera)no vahIvaTa karanAra "kAMgika" kahevAto. "rAma"ne vaDe grAmakUTa' kahevAto. gAmane sahuthI moTo mANasa "mahattara" kahevAto; e grAmapaMcAyatanA sabhya jevo hato. "paMcakulika' e paMcakula(paMcAyata)ne sabhya hato.20 itara adhikArIe "vakSepika21 e dUtone melanAra adhikArI hatA.22 "adhikArika 23 e adhyakSa, niyAmaka ke saMcAlana je adhikArI hato.24 "vAsApaka 25 eTale AgaMtukAne nivAsasthAnonuM vitaraNa karanAra adhikArI.26 "madhyaga '27 eTale madhyastha (lavAda). "bhaTathI bhinna "bhaTTa ' e bhATacAraNa mATe prayojAyo lAge che. vahIvaTI vibhAge vastIne nAne ekama grAma hatuM. nAnAMmoTAM gAmo mATe "grAma, grAmaka, padra, padraka, palI, palikA' ityAdi zabda pracalita hatA, paraMtu vahIvaTI
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________ 182 ] maitraka kAla ane anu-maitraka kAla [38. ' grAma' ja gaNAtAM. vastInA moTA ekamane ' nagara, pura, tyAdi kahetA. samaya jatAM keTalAMka gAma ke nagara meTAM < 'nAMdIpura '.28 nAnA vahIvaTI dRSTie A badhAM purI, pattana, pATaka nAnAM thayA karatAM, dA. ta. nAMdIpurI 'mAMthI ' vibhAgeAmAM 'dnaMga' ane ' sthalI ' nAMdhapAtra che. 'Mga 'mAM dUMga(nagara) uparAMta enI AsapAsamAM nAnAM gAmAne samAveza thatA. sthalI 'maitraka kAlamAM surASTramAM pracalita hatI. ' pathakanA ' vibhAga tAlukA jevA hatA; dA. ta. nagaraka pathaka, kAlApaka pathaka, kArillA pathaka. ' pathaka 'thI gheADA ke ' AhAra ' kahevAteA; jemake hastavapra AharaNI, AhAra. 29 ' moTA vibhAga ' AharaNI ' kheTaka AhAra, kANeya > 6 ' A kAla daramyAna moTA vahIvaTI vibhAgeAmAM viSaya ' sahuthI vadhu pracalita hatA. e hAlanA jillA jevA vibhAga hatA. maitraka kAlamAM kheTaka viSaya, mAlavaka viSaya, zivabhAgapura viSaya, sUryapura viSaya, bharukaccha viSaya, aMta 'dA viSaya, akrUrezvara viSaya, saMgamakheTaka viSaya ane kAzAphUla viSaya jevA aneka viSaya pracalita hatA (nakazA 1), jyAre anu-maitraka kAlamAM bharukaccha viSaya, katAragrAma viSaya, pacchatrI viSaya, suvarNamaMjarI viSaya vagere viSaya pracalita hatA (nakazA 3). kyAreka viSayanA ' paTTa ' nAme mukhya vibhAga pADavAmAM AvatA; jemake zivabhAgapura viSayanA 'dakSiNapaTTa.' AthI * paTTa' e briTiza kAlanA ' Divijhana ' jevA vibhAga lAge che. ' bhukti ' uttara bhArata tathA pUrva bhAratamAM viSaya karatAM mATe vahIvaTa vibhAga hatA, jyAre pazcima bhAratamAM e viSayanA paryAyarUpa lAge che; jemake ' mAlavaka bhukti' te ' vamAna bhukti.' anu--maitraka kAlamAM ' maMDala ' viSayathI mATeA vibhAga hatA; dA. ta., kheTaka maMDalamAM kAzaRsda viSaya. vahIvaTI vibhAgeAmAM sahuthI moTo vibhAga ' deza' hatA; jemake lATa dezamAM kheTaka maMDala .30 ( rASTrakUTa rAjyamAM ghaNA vahIvaTI vibhAga amuka amuka saMkhyAnAM gAmAnA samUha tarIne pracalita hatA. emAM 750 gAmeAnA ke 116 gAmeAnA moTA samUha hatA, 24 gAmAnA ke 12 gAmAnA ke 10 gAmeAnA nAnA samUha hatA, teA 84 gAmA ke 42 gAmeAnA madhyama samUha paNa hatA; jemake kheTaka-750, harSa pura -750, kAsaRs-750, variavi-116, kapaTavANijya-84, a kATTaka-84, vAhAla-84, mAhiSaka-4ra, tailASTa-4ra, saMjANu-24, sIharakhi-12 ane pharidvA-10 (nakazA 3). saurASTramAM paNa--nakSisapura-84 nAme vibhAga hatA.
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________ 9 muM] rAjyataMtra [180 maitraka kALa daramyAna saurASTrane "surASTra kahetA ne dezavAcaka nAma tarIke ene prayoga bahuvacanamAM thato. vaLI "surASTra jevuM strIliMga rUpa paNa prayojAtuM.31 surASTramAM pUrva bhAgamAM hastavapra AharaNa nAme vibhAga hato, je AgaLa jatAM "AhAramAM vikasyo hato; dakSiNa pazcimamAM kauDinyapurane vibhAga hatA, jenA paTTa' nAme peTA vibhAga hatA; ne uttarapUrvamAM vardhamAna bhakti nAme vibhAga hato.32 vaLI ghAsaraka, kAlApaka ane rahANuka jevA pathaka hatA; ne bilvakhAta, jhari, vaTapAllakA, puNyAnaka, AnumaMcha, nimnakUpa, kadaMbapadraka, leNApadraka vagere aneka sthalIo hatI.33 madhya gujarAtamAM kheTaka viSaya hato. enI aMdara kheTaka AhAra hato. kheTaka AhAranI aMdara baMDarijidri, kaNaka, siMhapallikA, nagaraka ane u5laheTa jevA pathaka hatA.34 kheTaka viSayanI uttare AnaMdapura pradeza hato35 ne pUrve sUryApura viSaya tathA zivabhAgapura viSaya hatA.3 enI uttarapUrve mAlavaka bhukti ke mAlavaka viSaya nAme vibhAga hatuM, jenuM pATanagara prAyaH dazapura hatuM.37 zivabhAgapura viSayanI dakSiNe saMgamakheTaka (saMkheDA) viSaya hato. enI pazcime bharukaracha (bharUca) viSaya hate. narmadAnI dakSiNa pazcimamAM arezvara viSaya ane enI pUrve nAMdIpurI ke nAMdIpura viSaya hato (nakazo 1). narmadAnI dakSiNe Avela aMtarnarmadA pradeza vahIvaTI daSTie akrUrezvara viSaya tarIke oLakhAto. enI dakSiNe kazAkUla viSaya hato. tApInI dakSiNe jatAM pazcimamAM kaMtAragrAma viSaya hato. enI pUrve kAmaNeya AhAra hato, je 116 gAmone samUha lAge che; enI pUrve gharAya viSaya hato. tApI ane moM DheLAnI vacce IkSarakI, tatha(baga)-uMbarA ane treyaNa AhAra hatA. mIMDhoLAnI dakSiNe aMtamaMDalI viSaya hato. kahavala AhAra prAya: enI aMtargata hato. pUrNAnI dakSiNe bAhirika viSaya hato. damaNagaMgAnI dakSiNe karATa viSaya hato. - anu-maitraka kAlamAM vaDhavANanI dakSiNapUrve Avelo pradeza aDDANuka deza tarIke oLakhAto. emAM kaMthikA nAme sthalI hatI. * dakSiNa saurASTramAM nasipura-84 vibhAga hato.41 pazcima saurASTrane "aparasurASTrAmaMDala" kahetA; emAM pacchatrI viSaya ane suvarNamaMjarI viSaya hatA.42 * A kALa daramyAna rASTrakUTa rAjyane pradeza "lATamaMDala" tarIke oLakhAto. enuM pATanagara kheTaka (kheDA) hatuM. kheTaka 750 gAmanA samUhanuM vaDuM mathaka hatuM.43 AgaLa jatAM e vibhAga "maMDala' gaNAya.44 mahI ane DhADhara vacce
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________ 14] maitraka kAla ane anu-caitraka kAla [x. AvelA kAvI pradeza kheTaka maMDalanI aMtaCta gaNAtA.4pa kheTaka mAMDalanA pUrva bhAgamAM mAhiSaka-42 vibhAga hatA.46 kheTakamaMDalanI uttarapazcime kAzahada vibhAga hatA.47 uttare hapura-750 vibhAga hatA. enI a Mdara kapaTavANijya(kapaDavaMja)-84 vibhAga hatA, jenI aMdara vaLI rUriA-10 peTAvibhAga hatA.48 mahI-nadAnA-aMtarAla dezamAM akATTaka-84 vibhAga hatA.49 sIharakha-12 vibhAgapa. enI aMdara AvelA jaNAya che. na`dAnI uttare bhArukaccha deza AvelA hatA,11 jene bharuccha viSaya paNa kahetA.52 enI pUrve bhakaNikA bhukti hatI. enuM vaDu mathaka kaNikA (mAMkaNI) sa MkheDA pAse Avelu hatu. vAhAla-84 vibhAgapa3 prAya: bhuktinI aMtagata hatA. tApInI uttare variavi-116 vibhAga hatA.54 rivi e hAlanu riAva (tA. kAmareja) che. enI dakSiNapazcime katAragrAma viSaya hatA, jene agAu kavarikA viSaya kahetA.55 emAM madrApI(mIMDhALA) nadIne uttara tIre kAMpilpa vidvAra AvyA hatA; e hAlanuM kApalethA (tA. ceAryAsI) che. enI pUrve karmAMtapura viSaya hatA.pa e 116 gAmAnA samUha hatA.57 karmAM tapura ane kammaNija-kA Neya (kAmareja) prAyaH eka ja che. mIDhALA ane pUrNA nadInI vacce suhilA viSaya hateA.58 tailATa-42 vibhAga59 enA pazcima bhAgamAM AvyA jaNAya che. pUrNAMnI dakSiNe nAgasArikA (navasArikA) vibhAga hatA. aMbikAthI damaNugAMgA sudhInA pradezanA vahIvaTI vibhAge vize kaI mAhitI upalabdha thaI nathI. damaNaga MgAnI dakSiNe saMjANa-24 vibhAga hatA;1 mAgaLa jatAM e vibhAga maMDalamAM vikasyA.62 bhUmine bhAgavaTo . bhUminI mAlikI kAyadesara rAjAnI gaNAtI te kharIdI bakSisa ke dAnanI rUe enA bhAgavaTAnA ja haka rahetA, chatAM vyavahAramAM te ene kAje bhAgavaTA dharAvanAra enA mAlika jevA ja gaNAtA. rAjyanI tamAma kRSya bhUmi sAmAnyataH 'karada' (karane pAtra) hatI, paraMtu rAjA taraphathI dhamaya tarIke apAyelI bhUmi bhUmi(ipaDatara jamIna)nA nyAye 'a-karada' (karamukta) gaNAtI. A bhUmi pratigrahItAne zAzvata dhAraNe apAtI: te enA bhAgavaTAnA haka putrapautrAdi vArasAne paNa maLatA. dhama yanI bhUmi lenArane e bhUmi bhAgavavAnA, kheDavAnA, kheDAvavAnA ane suparata karavAnA' haka rahetA. 63
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________ muM]. rAjyataMtra [ 185 bhUminI mApaNI bhUmidAnamAM jyAre kSetra, vApI ke kUpanuM dAna devAmAM AvatuM tyAre dAnazAsanamAM enuM mApa jaNAvavAmAM AvatuM. A mApanI vigato parathI e samayanI maMjaNI(jamIna-mApaNI)nI keTalIka paddhatio vize mAhitI maLe che. surASTramAM jamInanI mApaNI "pAdAvarta" eTale pAdane eka bAju pheravIne mapAya eTale, (arthAta eka pAda cerasa = eka pAda lAMbe ane eka pAda pahoLo) bhUmino khaMDa, dA. ta. 100 pAdAvanuM kSetra eTale 100 x 100 = 10,000 corasa pAda kSetra. mAlavakamAM bhUmi "bhaktI' mAM mapAtI. A mApa lagabhaga pAdAvata jeTaluM lAge che. dakSiNa gujarAtamAM bhUminI mApaNI "nivartana" mAM thatI. nivartana eTale eka divasanuM kheDakAma karI emAMthI nivRtta thavAya eTalo bhUmikhaMDa. vyavahAramAM eka nivartana eTale 30 daMDa lAMbo ane 30 daMDa pahoLo bhUmine khaMDa evI gaNatarI thatI. kedAra kyAraDA)nI mojaNI "vrIhipiTaka"nI saMkhyAmAM thatI. e paddhatimAM jeTalA piTaka (TopalA) vrIhi (DAMgara) vAvI zakAya teTalA piTakanI saMkhyA gaNAtI. A aMge eka trAhipiTaka bhUmikhaMDa keTalA kSetraphaLano gaNAto e jANavA maLyuM nathI. kheTaka viSayamAM tathA saMgamakheTaka viSayamAM trAhipiTakanAM viziSTa mApa (mAna) pracalita hatAM. 14 rAjyanI AvakanAM sAdhana bhUmidAnane lagatAM rAjazAsano parathI bhUmine lagatAM rAjyanI AvakanAM vividha sAdhano vize mAhitI maLe che. mahesUla (rAjyanI Avaka) mATe "Adeya" ke "AdAna' zabda prayojAto. grAma kSetra vagerene lagatAM AdeyamAM udvega, uparikara, dhAnyAdeya, hiraNyAdeya, bhAga, bhoga, vAtapratyAya, bhUtapratyAya, viSTi ane dazAparAdhano ullekha Ave che. udvega eTale kheDUto pAsethI chUTaka chUTaka mahesUla ugharAvI lenAra jamInadAra pAsethI vasUla karavAmAM AvatuM mukarara sAmaTuM mahesUla. uparikara eTale jamIna para mAlikIhaka na dharAvatA kheDUto upara nAkhele vadhArAne kara. dhAnyanA mukarara bhAganA rUpamAM levAtuM mahesUla dhAnyAya' kahevAtuM ne hiraNya(suvarNa)nA arthAta nagada nANAnA rUpamAM levAtuM mahesUla "hiraNyAdeya" kahevAtuM. UpajenA mukarara hissAnA rUpamAM levAtA karane "bhAga" kahetA ne dainika vaparAza mATe levAtI phaLaphUla zAka vagerenI bheTone "bhoga' kahetA. vAtapratyAya eTale bahArathI AyAta karelI cIjo paranuM zuka (jakAta) ane bhUtapratyAya eTale gAmamAM UpajelI cIjo paranuM zuka. jyAre jyAre jarUra UbhI thAya tyAre tyAre viSTi (veTha)
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________ 18] maitraka kAla ane anu-maitraka kAla arthAta vagara mahenatANAnI sevA meLavavAno rAjyanA adhikArIone haka raheto. dasAparAdha eTale dasa prakAranA aparAdho mATe levAtA daMDanI Avaka. 5 pAdaTIpe 1. maitraka dhruvasena 2 jAnI prazasti parathI sUcita 2. ahirela tathA goviMda 4 thAnI prazasti parathI sUcita 3. meM. gu, bhA. 2, pR. 504 4. ejana, pR. 505 pa. juo yuvarAja zreyAzraya zIlAdityanAM dAnazAna; dhavarAje goviMda 3 jAne kaMThikA ApI emAM ene yuvarAja nImyAno artha abhipreta hovAnuM dhAravAmAM AvyuM che. 6. me.gu., bhA. 2. pR. 505 7. guale, lekha 133-134 8. mi.gu, bhA. 1, pR. 128 9. ejana, bhA. 2, pR. 570 10. ejana, pR. 508-509 11. ejana, pR. 510-511 12. ejana, pR. 512 13. ejana, pR. 512-515 14. gujarAtamAM "dhruva" athavA "dhU" aTaka A hodA parathI paDI che. 15. mi.gu, bhA. 2, 5.515-516 16. A dasa prakAra mATe juo ejana, 5. 516-517. 17. mi.gu., bhA. 2, pR. 516-517 18. ejana, pR517 19 ejana, pR. 517-18 20. ejana, pR. 518-119 21. siMdhava dAnazAsanamAM 22. D. C. Sircar, Indian Epigraphical Glossary, p. 359 23. rASTrakUTa dAnazAsanamAM 24. I. E. G, p. 7 25. rASTrakUTa dAnazAsanamAM 26. I. E. G, p. 366. 27. cApa dAnazAsanamAM 28. prAcIna-arvAcIna nAmanA saMbhavita samIkaraNa anusAra bhakapattananuM bhadrapATakabhAdaroDa ane sUryApuranuM sUryapalI-surelI thayuM lAge che. evI rIte nAMdIpura chevaTe nAMdIpakanAkeda thayuM. ra9-30. mi.gu, bhA. 2, pR. 520-para3; pariziSTa 4; ha. gaM. zAstrI, gu. prA. I, 6. 153-155 31. mi. gu., bhA. 1, pR. 171-173 32. ejana. pR. 174-176 33. ejana, pR. 177-181 34. ejana, pR. 182-184 35. ejana, pR. 209-211 36. ejana, pR. 202-204 37. ejana, pR. 195-202
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________ 9muM] rAjyataMtra [18 38. ejana, pR. 204-205, 298-199, 309-310 39. mi.gu., bhA. 2, pra. 9 40. guele, lekha 236 41. ejana, lekha 234-235 42. E. 1, Vol XXVI, pp. 185 ff43. gule, lekha 132 44-45. ejana, lekha 135 46. ejana, lekha 125 ka 47. ejana, lekha 127 48. ejana, lekha 132 49. ejana, lekha 123 50. ejana, lekha 124 pA. buddhiprakAza, varSa 117, pR. 356, para. guele, lekha 125 53. ejana, lekha 125 A 54. ejana, lekha 131 55. ejana, lekha 130 A 56. buddhiprakAza, varSa 117, pR. 317; guele, lekha 129 57. gule, lekha 129 58. ejana, lekha 130 a 59. ejana, lekha 128 60. ejana, lekha 125 ba 61. ejana, lekha 130 62. buddhiprakAza, varSa 108, pR. 314 63. me. gu, bhA. 2, pR. para3-525 64. ejana,pR. 545-527 65. ejana, pR. 5ra7-ra8 "bhUtapratyAya" eTale bhUmimAM thatA kudaratI pheraphArothI UpajatI Avaka ane "vAtapratyAya' eTale pavananAM tophAnomAMthI UpajatI Avaka evo e zabdone jude artha paNa ghaTAvavAmAM AvyuM ( I. B. G, p. 59).
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________ khaMDa 3 sAMskRtika ItihAsa prakaraNa 10 sAmAjika ane Arthika sthiti maitraka kAlamAM ane tyAra pachInA kAlamAM gujarAta ane saurASTrane pradeza sArI rIte vasela hato. gAmamAM mukhya vastI to kheDUtonI haze ema svAbhAvika rIte manAya. kuTuMbI(kaNabI)ne ulekha amuka tAmrapatromAM maLe che. e sAthe kuMbhAra, luhAra, suthAra, mocI, vALaMda, darajI, camAra vagare dhaMdhAdArIo ane vasavAyAMnI vastI haze enuM paNa anumAna thaI zake che. kheDUto ane emanI AsapAsanA vyAvasAyike uparAMta gAma bahAra nesaDA(s)omAM vasanAra ane eka sthaLethI bIje sthaLe pharatA rahenAra, gAya gheTAM bakarAM pALanAra pazupAlake AbhIra-AhIra, bharavADa, rabArInI vastI paNa haze. maitraka dAnazAsanemAM varNAzrama-AcAranA keTalAka ullekha che. yuana svAMge e kAlanA samAja vize lakhatAM cAra varNone nirdeza karyo che. kAyastha kavi seDhalakRta "udayasuMdarIkathA' anusAra, valabhInA rAjA zIlAditye navA amAtyanI pasaMdagI vakhate cAra varNone vicAra karI joyo hato. arthAta smRtiprota cAturvaNyanI vyavasthA samAjamAM ekaMdare pracalita hatI. valabhI dAnazAsanomAM brAhmaNo, rAjAo ne bhikSuo uparAMta vANijaka (vepArI), vardhaka (suthAra, hiMdI baDhaI'), kuTuMbI (kaNabI), kuMbhAra, nApita vagerenA ullekha che, paNa brAhmaNa ke vANijaka vageremAM pachInA samaya jevA jJAtibheda pracalita thayA
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10 muM]. sAmAjika ane Arthika sthiti [189 heya ema jaNAtuM nathI. emAM jaNAvelA AnaMdapuranA brAhmaNe anukAlIna nAgaranA pUrvaja hevA saMbhave che, paNa emanA nAmanI sAthe nAra zabdane prayoga kyAMya dekhA deto nathI. evI rIte brAhmaNonI bIjI koI jJAtine ullekha Avato nathI. vaLI vANijanAM nAmonI sAthe paNa kaI jJAtibhedano zabda najare paDato nathI. solaMkI kAlanA sAhityamAM temaja lekhamAM brAhmaNa ne vANiyAonI judI judI aneka jJAtiono ullekha Ave che, paNa maitrakakAlIna lekhomAM mAtra rAjavaMzanAM judAM judAM kulono ullekha Ave che. A parathI solaMkI kAlamAM dekhA detI jJAtibhedanI prathA maitraka kAlamAM khAsa pracalita thaI lAgatI nathI. dAnazAsanamAM to mukhyataH dhaMdhAdArI vargabheda ja dekhA de che.? khAsa karIne kSatriya ane brAhmaNa varNane AkhA dezamAM eka eka samudAya hato ema jaNAya che. kSatriya, upara kahyuM tema, mukhyatve vaMzanA nAmathI oLakhAtA ane brAhmaNe amuka gAmanA, amuka gotranA ane vedapAThI e rIte eALakhAtA. reTIvyavahAra ane beTIvyavahAra kaI paNa pradezanA brAhmaNano bIjA pradezanA brAhmaNa sAthe thaI zakato. kSatrie to e bAbatamAM pAchaLathI paNa ghaNI chUTa rAkhelI che. vaizyomAM paNa AvI chUTa haze ema kalpanA thaI zake che. dareka varganA puruSa mATe potAnA varNanI strI sAthenuM lagna dharmazAstromAM prazasta gayuM che, paNa jenI IcchA hoya te pitAthI UtaratA varNanI strI sAthe lagnaanuloma-lagna karI zakatA. brAhmaNa puruSathI adra strImAM utpanna thayela prajA te pArazava. valabhIne samakAlIna mahAkavi bANa 'harSacarita'mAM be pArazava bhAIone ullekha kare che e uparathI spaSTa che ke vidvAna brAhmaNanA gharamAM zuddha strI hoya e e kAle niMdita gaNatuM nahotuM. kanojanA gurjara-pratihAra rAjA maheMdrapAlanA guru ane "kAvyamImAMsAnA kartA rAjazekhare (I. sa. 880-920) viduSI cauhANa avaMtisuMdarI sAthe lagna karyuM hatuM e prasiddha che. mevADanA guhila, mAravADanA paramAra, maMDoranA pratIhAro vagere rAjavaMzanA mULa puruSone "brAhmakSatra" arthAta brAhmaNa puruSathI kSatriya kanyAmAM utpanna thayelA, te te vaMzanA keTalAka lekhamAM, kahyA che e paNa sUcaka che. rAjasattA prApta karanAra kula mULa game te jAti ke varNanuM hoya, paNa kAlAMtare e kSatriya varNanuM ja gaNatuM. A anusAra agAu vAya vaizya gaNuyelA maitrake rAjasattA para AvatAM kSatriya gaNAyA hatA temaja gurjaranRpativaMzanA rAjAo samaya jatAM vIra karNanA vaMza ja gaNAtA hatA. IsvI sananA TheTha 11 mA saikAne alabIrUnI lakhe che ke bhAratamAM cAre varNanA leke ekaThA rahe che ane ekabIjAnA hAthanuM khAya che. sparyAsparya
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________ 9 maitraka kAla ane anu-zaitraka kAla [pra. ane bhakSyAbhaDhyane vividha vargo vacce bAdha na hoya tyAM saMkucita jJAtiprathA vikasI zake nahi e spaSTa che. ucca varNomAM vidhavAvivAha pracalita nahote, paNa satIne rivAja hato emAM zaMkA nathI. paDadAno rivAja nahoto. cakravatI harSanI bahena ane mAtA darabArIone maLatAM ema bANa ane yuana svAMganA ullekhamAMthI jaNAya che. araba musAphara abu kaida (I. sa. 916) lakhe che ke rAjadarabAramAM ane jAhera sthAnomAM dezIo ane videzIo sAme rAjarANIo khule moDhe AvatI. gulAmInI-dAsadAsInI prathA pUrva kAlanI jema sarvasvIkRta hatI. A to sarvasAmAnya rUDhi ke rivAjanI vAta thaIpaNa keTalAka prAdezika rItarivAjanA paNa ullekha maLe che. jaina AgamanI keTalIka TIkAcUrNimAM lATa(dakSiNa gujarAta)nI keTalIka sAmAjika rUDhionA nirdeza che. "nizIthacUrNi' pramANe, lATamAM mAmAnI dIkarI gamya che, paNa mAzInI dIkarI agamya che. "nizIthacUNi' noMdhe che ke dakSiNApathamAM lehakAra ane kalAla jAtyadhama gaNAya che tema lATamAM carmakAra jAtyadhAma gaNAya che. 10 vyAvasAyikenA keTalAka ullekha upara noMdhyA che. A dhaMdhAdArIone lagatA eka rasaprada nirdeza maLe che. "AvazyakacUrNi' anusAra, bharUcathI ujjayinI javAnA mArga upara naTapiTaka (prA. napiyA) nAme eka gAma hatuM. saMbhavataH e naTo vaDe vasAyeluM gAma haze. ujajayinI pAse paNa naTanuM eka gAma hatuM. rohaka nAme naTaputra e gAmane hato; enI caturAInI aneka vArtAo jaina Agama sAhityamAM saMgharAI che.12 mukhyatve eka varga ke vyavasAyanA lekAthI vaselAM anya grAmanA ullekha prAcIna bhAratIya sAhityamAM Ave che. varNavyavasthAnI paripATI ane jJAtiprathAnA abhAvanA saMdarbhamAM devalazruti(I. sa. 900 AsapAsa)ne ullekha ahIM prastuta thaze. ApaNuM abhyAsapAtra kAlakhaMDanA uttarArdhamAM siMdha ane gujarAta upara muslima AkramaNa zarU thaI gayAM hatAM ane gujarAtamAM muslimo moTI saMkhyAmAM vasavA lAgyA hatA. muslimo vaDe vaTalAvavAmAM AvelA mANasane ane apahata thayelI strIone zuddha karIne Arya dharmamAM apanAvI levAnI vidhividhAne "devasmRitimAM ApyAM che. 13 emAMnAM vidhAnane a-bIrUnInI na vaDe anumodana maLe che. A batAve che ke hiMdu samAjavyavasthA jaDa banI gaI nahatI ane samayAnusAra parivartana mATenI zakti eNe TakAvI rAkhI hatI.
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10 muM]. sAmAjika ane Arthika sthiti [191 A yuganA khAnapAna vize spaSTa rIte ochI mAhitI maLe che. yAjJavaya (AcArAdhyAya, zloka 179 tathA 176) vagere smRtiomAM ahiMsA ane mAMsatyAga pratyenuM spaSTa valaNa dekhAya che. maitraka kAlamAM, khAsa karIne brAhmaNa ane jenenA khorAkamAM, nirAmiSa AhArane Agraha rahetA haze ema anumAna thaI zake che. anu-maitraka kAlamAM A tarapha Avelo araba musAphara a--masudI (I. sa. 945) kahe che ke: ucca varNanA hiMduo, jeo pILA tAMtaNA (janoI) pahere che teo, mAMsane aDatA nathI tema dArU pItA nathI.14 e batAve che ke nirAmiSa AhAranuM valaNa uttarottara daDha thatuM jatuM hatuM. jIvahiMsA na thAya e mATe rAjA zIlAdityanA hAthI ane gheDAne gALeluM pANI pAvAno Agraha rAkhavAmAM Avato enI neMdha cInI musAphara yuana kvAMge karI che.15 kheTaka mAlava ane bharukaccha viSayanAM dAnazAsanemAM dhAnyamAM mukhya ullekha vIhi(DAMgara)no che. mAlava dezanA varNanamAM yuana svAMge ghauMnA ziyALu pAkane tathA ghauMnI cAnakInA AhArano nirdeza karyo che. AthI ghauM ane cokhA mukhya khorAka haze ema kahI zakAya. bora, kerI, umaraDAM. kaThAM, khajara vagere phaLanA ulekha dAnazAsanamAM prasaMgopAtta Ave che, e uparathI A pradezamAM phaLanI thatI pedAzano keTaleka khyAla Ave che. nirAmiSa AhArane Agraha samAjamAM balavattara thato hato, chatAM mAMsAhAra ane madirApAna nIkaLI gayAM hatAM ema mAnavAnuM nathI. jaina Agama "vyavahArasUtra'nAM bhASya ane TIkA anusAra, sopArakanA be zrAvAmAM eka zAkaTika-gADI calAvanAra ane bIje vaikaTika-dArU gALanAra hato. jaina AcArya maMgUe vaikaTika sAthe prasaMgopAtta praznotarImAM eka udAharaNa ApatAM kahyuM hatuM ke "he vaikaTika ! tamArI kuMDI durbala hoya tene vAMsanI paTIothI bAMdhIne pachI emAM madha bhare che, paNa majabUta kuMDIne baMdhananI jarUra paDatI nathI." A batAve che ke vikaTikane vyavasAya paNa sAmAjika daSTie heya gaNato nahoto.17 mAhezvara, zrImAla ane ujjayinImAM amuka prasaMgoe loko samUhamAM ekatra thaIne surApAna karatA evo ullekha Avazyaka sUtra" uparanI cUrNimAM che. 18 maitrakakAlIna dAnazAsanamAM rAjAonA vividha alaMkAronA nirdeza Ave che. rAjacihnomAM Atapatra(chatra) ane pAdapIThano paNa ullekha che. strInA mukhane raMgavAne tathA aMgukathI avaguMThita karavAnoye nirdeza che.19 vo vize koI vizeSa mAhitI maitrakakAlIna gujarAtanA sAhityamAMthI maLatI nathI, paNa samakAlIna bhAratIya sAhitya, zipa ane citra uparathI e kAlanA paheraveza vize Ama kahI zakAya : puruSa ane strIo sAmAnya rIte kaTinI nIcenA bhAgamAM lAMbu
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________ 192] maitraka kAla ane anu-maitraka kAla [pra. adhara vastra (ke nivasana) paheratAM. enA upalA bhAga upara nIvi temaja kaTisUtra ke mekhalA bAMdhatAM, AgalA vacalA bhAgamAM nIvinI gAMTha vALatAM, emAMthI eka cheDo chUTI pATalInI jema vacce dariyAI mAjAnA AkAre sIdhe laTakato rAkhatAM, bIjA cheDAne DAbA pAsA parathI sIdho athavA pAchaLathI jamaNuM pAsA bhaNI thaIne AgaLathI DAbI bAju lAvIne nIvibaMdhamAM besI detAM kAM to DAbA hAthamAM pakaDI rAkhatAM, vastrano nIcale cheDe ghUMTaNa nIce lagabhaga ghUMTI sudhI pahoMcADatA ne vaccethI baMne cheDe kachoTo lagAvatAM..... kaTinI upara bhAga ghaNuM mANaso-strIo sudhdhAM-khulle rAkhatAM. bAghanAM citromAM nartake temaja sainikonA deha upara AkhI bAMyanA kaMcuka jovAmAM Ave che.20 "keTalAka puruSo upavIta Dhabe uttarIya dhAraNa karatA. strIo keTalIka vAra kaMcuka (kAMcaLI) paheratI keTalIka vAra strIo uttarIya aMzuka dhAraNa karatI. rAjavIo suzobhita mukuTa paheratA; sAmAnya leke veSTana (pAghaDI) ke TopI paheratA.21 anumaitraka kAlamAM paNa ekaMdare A ja paheraveza haze ema anumAna thaI zake. paNa piozAkanI prAdezika vizeSatAnA keTalAka rasaprada ullekha maLe che. jene Agama sAhitya paikI 'nizItha cUNimAM prAkRta zabda "bhoyaDA nI samajUtI A pramANe ApI che : lATavAsIo jene "ka" kahe che te mahArASTramAM bhoyaDA' kahevAya che. strIo bALapaNathI mAMDI lagna thayA bAda sagarbhA thatAM sudhI kaccha bAMdhe che. sagarbhA thAya tyAre bhajana karavAmAM Ave che, svajanone belAvI vastra pAtharavAmAM Ave che, ane e samayathI kaccha bAMdhavAnuM baMdha thAya che. 22 thavanAlaka' (navAgo) nAmano "kanyAcolaka -kanyAone paheraveza marumaMDalAdimAM prasiddha hovAnuM kahyuM che. emAM caNiyA-coLI bhegAM sIvI levAmAM AvatAM, jethI vastra khasI paDe nahi. kanyAnA mAthethI e paherAto, ethI e prakAranA paheravezane Ubho "sarakaMcuka" paNa kahevAmAM Avato. 23 A ullekha viziSTa mahattvano che, kemake emAM kanyAonA khAsa pizAkano nirdeza che. prAcIna saMskRta sAhityamAM "navine nirdeza Ave che te vastranI gAMTha che, caNiyAnI derInI gAMTha nathI, e dRSTie paNa A vastu vicAravA jevI che. saMbhava che ke sADInI nIce caNiyo paheravA kaI paradezI jAtinI asarathI dAkhala thayuM hoya. uparyukta ullekhamAMnA navA zabdamAM navA (saM. cavana zabda zithila arthamAM game te paradezI jAti mATe prayojAto e jANItuM che) aMga paNa ghaNuM karIne e ja sUcave che. e "kanyAcolaka bharUmaMDalAdimAM
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10 muM] sAmAjika ane Arthika sthiti [19. prasiddha hovAnuM kahyuM che, eTale marumaMDala uparAMta bIjA pradezamAM- saMbhavataH pAsenA uttara gujarAtamAM--paNa ene pracAra hovo joIe.24 samakAlIna gujarAtanI sAdhanasAmagrImAM kalAkArIgarI vize pratyakSa mAhitI nahivata maLe che e jotAM, jaina Agama sAhitya paikI "dazavaikAlikacUrNi" ane anya graMthamAMthI maLato eka ullekha vizeSa mahattvano banI rahe che. emAMthI jANavA maLe che ke puSpakAya mukuTa AnaMdapuramAM sArA banatA hatA ane "veDhima' (e prAkRta zabdanuM veSTima evuM rUpa saMskRta TIkAkAro Ape che) eTale e vastrAdinA vejhanathI banAvelI pUtaLIo vagere mATe paNa AnaMdapura prakhyAta hatuM.25 jUnA kALathI svIkArAyelAM senAnAM cAra aMge-hAthI, azva, padAti ane ratha-mAMthI ratha maitraka kAlamAM vaparAzamAMthI nIkaLI gayA hoya ema harSacarita'mAMnAM varNane ane yuana vAMganA ullekho uparathI jaNAya che, paNa hAthIone upaga pUrvavata cAlu hato. valabhInAM dAnazAsanemAM zatruonI gajaghaTAno spaSTa ullekha maLe che. jhaDapI prayANa mATe azvadaLanuM mahattva ghaNuM hatuM tathA aneka jAtanA ghaDAono lazkaramAM upaga thato. paradezamAMthI A mATe azvonI moTA pramANamAM AyAta thatI. UMcI jAtanA azvonI jAtionAM je nAma saMskRta sAhityamAM-khAsa karIne kozagraMthomAM tathA pachInA saMskRtotya bhASAonA sAhityamAM maLe che, te moTe bhAge paradezI mULanAM che e A dRSTie bahu sUcaka che. sainyanuM chelluM ane sauthI moTuM tathA mahattvanuM aMga te padAti sainya ke pAyadaLa hatuM. kUca karatA sainya sAthe vaidyo rAkhavAnuM "suzrutasaMhitA' jevA vaidyagraMthomAM ane arthazAstramAM kahyuM che. sainyanA paDAvanA sthAnane "zibira' kahetA. A zibiro yuena vAMganA kahevA pramANe sAdAM ane jhADanI DALIo pAMdaDAM vagerethI banAvavAmAM AvatAM ane mukAma upaDatAM bALI naMkhAtA.21 maitraka dAnazAsanamAM dhanurvedanA khAsa ullekha uparAMta khaDugAdi zastronA ullekha paNa Ave che, tethI zastravidyAnuM zikSaNa sucita thAya che. 27 maitraka rAjavaMza sthApanAra bhaTArka mULa senApati hato ane eNe maula, bhUta, mitra ane zreNI e cAra prakAranAM sainI sahAyathI rAjasattA sthApI hatI. rAjyanA rakSaNa arthe je mULa sthAyI sainya rahetuM hoya te maujha veDha ane yuddha prasaMge je vadhArAnuM bhADUtI sainya thAya te mata vaDha. (saMskRtane sainika-vAcaka mada zabda, kharekhara to, mRta nuM prAkRta rUpa hoya ema jaNAya che.) mitra rAjyanuM sainya te mitravatra ane zreNIonuM sainya te vastra. aMdhAvAra athavA i-3-13
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________ 194] maitraka kAla ane anu-maitraka kAla [. lazkarI chAvaNIomAMthI ApelAM dAnapatromAM zarada, vasaMta ane grISmanI tathA koI vAra ziziranI mitio jovAmAM Ave che, paNa hemaMta ane varSonI mitio dekhAtI nathI, kemake ThaMDI ane varasAdanI Rtuo svAbhAvika rIte ja lazkarI kUcane anukULa nahotI.28 anu-maitraka kAlamAM gujarAtamAM koI sthAnika mahAsattA nahotI tema evI mahAsattAnI upasthiti thAya evuM rAjakIya ke lazkarI saMgaThana echuM hatuM, paNa dakSiNanA rASTra ane uttaranA gurjara-pratIhAronAM baLavAna rAjyone gADha saM5ka gujarAtane thayo hato. araba vepArI sulemAna(I. sa. 851)nA kathana mujaba jhuja (athavA kanojanA gurjara) rAjyanuM ghaDesavAra sainya bhAratamAM sarvazreSTha hatuM.29 I. sa. 900 AsapAsanA baMgALAnA abhilekho uparathI jaNAya che ke baMgALAnA rAjAo lATa ane karNATakamAMthI sainikonI bharatI karatA.30 A darzAve che ke e kAlamAM lATanA sainike prasiddha hatA. I. sa. 950 AsapAsanA agnipurANamAM uttama khaga taiyAra karanAra bhAratanAM pAMca kedrone ullekha karyo che-zUrparaka (sopArA), khattikhattara ane riSika (khAnadeza) , vaMga ane aMga 31 lATa pAsenA sopArAno samAveza A keMdromAM karavAmAM Avyo che e e kAlanA lazkarI jIvana vize je chUTaka chUTaka mAhitI maLe che tenA saMdarbhamAM sUcaka che. nItinA eka zlokamAM kahyuM che ke sa dhanI carcA mUma: arthAta dhanavAna te ke jenI pAse bhUmi hoya. bhUmidAna e bahu mahattavanuM dAna hatuM. khetInI jamIna e mahatvanI milakata hatI, ane khetI e mahatvano vyavasAya hate. maitraka dAna patromAMnI bhUmidAnanI vigato paNa e ja darzAve che. dAnapatromAM khetaranAM sthAna, mApa, sImA vagereno tathA keTalIka vAra enA mAlika tathA kheDUtaneye ullekha karavAmAM Ave che, paNa emAM kyA pAka thatA enI mAhitI nahi jevI maLe che. kheTaka ane bharukaccha vibhAganI jamIna DAMgara mATe anukULa hatI ema e ullekho sUcave che. saurASTra ane uttara gujarAtanA pAka vize spaSTa rIte kaMI jANavA maLatuM nathI. eka dAnazAsanamAM kSetra, vApI ane rUpanI sAthe puSpavATikAnA dAnane ullekha che. pUrtakAryomAM ArAma eTale ke bagIcA taiyAra karAvavAnuM vidhAna dharmazAstromAM che enA prakAzamAM AvA ullekha jovA joIe.32 anu-maitraka kAlanI vAta karIe to IsvI sananA navamA ane dasamA saikAnA araba pravAsIoe gujarAtanI phaLadrupa jamIna ane AbAda khetInI
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10 muM] sAmAjika ane Arthika sthiti [15 vAta karI che. anAja ane phaLa baMneno pAka sAro thato. gujarAtamAM karI, nAriyeLa, UMcI jAtanAM lIMbu ane madhanI puSkaLa pedAza thatI hatI. keTaleka sthAne zeraDI paNa ugADavAmAM AvatI hatI.33 maitrakakAlInanI gujarAtanA hunnaraudyogo vize sAhitya ke utkIrNa sAmagrImAMthI ke purAtana avazeSamAMthI alpa mAhitI maLe che. dAnazAsanomAM vaheMki (suthAra) ane kuMbhArane ulekha che. ukhananane pariNAme maLelI vividha sAmagrI uparathI jaNAya che ke mATIkAmane hunnara sArI rIte khIlela hate. moTAM vAsaNo, keDiyAM, nALacAvALAM vAsaNo, loTa, bhoTavA, ghaDA vagere aneka prakAranAM vAsaNonA avazeSa maLyA che. sArI rIte pakavelAM A vAsaNanI bahAranI sapATI lAla raMganI ane poliza karelI hoya che ane enA upara keTalIka vAra kALA paTA ke phUlavela vagerenI bhAta hoya che. mATInAM vAsaNene A prakAra nidAna kSatrapakAlathI pracalita hato. valabhInAM khaMDeromAM pakavelI mATInA tathA judI judI jAtanA kiMmatI paththaronA ghaNA maNakA maLe che. akIka ane sphaTikanA maNakA tathA naMga paNa emAM che. emAMnAM keTalAMka upara vRSabha ne garUDa jevAM zaiva ane vaiSNava lAMchanonI bArIka AkRtio kotarelI hoya che. valabhI-bhaMganI anukRtimAM kAnUnI ratnajaDita kAMsakInI vAta Ave che tene A hunnaranI dRSTie sUcaka gaNI zakAya. maLelI purAtatvIya sAmagrImAM keTalAka maNakA paliza karyA vagaranA, keTalAka kANuM pADyA vagaranA, to keTalAka ghaDavAmAM adhUrA rahI gayelA maLyA che e batAve che ke A atratya sthAnika udyoga hato.34 halAyudhanI "abhidhAnaranamAlA' (I. sa. 900 AsapAsa) uparathI jaNAya che ke saurASTra kAMsAnA udyoga mATe ane vaMga trapu-kalAI mATe prakhyAta hato. kezakAre "kAMsya'nA paryAya tarIke "saurASTraka' (AMThya saurASTrammu-kAMDa 2, zloka 15) ane "trapu'nA paryAya tarIke 'vaMga" Ape che, e batAve che ke A be cIjo te te pradezathI kevI abhinna gaNAtI hatI.35 maitraka rAjyanuM pATanagara valabhI eka kALe baMdara hatuM. bhAvanagara pAsenA hAthaba(hastavapra)nI uttare AvelI samudranI khADI e samaye valabhI sudhI UMDI hatI ane pAchaLathI dasabAra mAIla purAI gayelI hoI enA bArAmAM hAla bhAvanagara baMdara AveluM che. bauddha graMtha "AyaMmaMjuzrImUlakalpamAM valabhIvAsIonI samudramArge dezAMtarayAtrAno ullekha che. emAM kahyuM che ke valabhI. vAsIo samudra oLaMgIne zarA pahoMcyA hatA. valabhIne prAya: esIriyA sAthe sIdhA vepArI saMbaMdha hatA e eno artha thaI zake. daMDInA dazakumAracarita'
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________ maitraka kAla ane anu-cItraka kAla vaDe valabhInA A pararASTriya vepAranuM samarthana thAya che. emAM kahyuM che ke valabhIne nAvikapati gRhagupta kubera jevo dhanasamRddha hato.37 ene jamAI balabhadra madhumatI(mahuvA)nA sArthavAhane putra hato ane e kheTakapuramAM vepAra karI puSkaLa dhana kamAyo hato. bahAranA vepArIo paNa A pradezamAM AvatA haze ja. kAzmIranA be jaina zreSThIo ajita ane ratna I. sa. 553 mAM giranAra AvyA hatA. tyAM tIrthaMkara neminAthanI lekhyamaya mUti ogaLI jatI joIne emaNe maMdirano jIrNoddhAra karAvyuM hatuM tathA pASANanI navIna mUrti pratiSThita karAvI hatI.38 surASTranA ghaNA loko vepAravaNaja ane vahANavaTuM karatA hatA ema yuvAna svAMga nedhe che. pradezanI phaLadrupatA temaja vepArI khuzkImArga ane jaLamArganI saraLatAne lIdhe e samaye valabhI, siMhapura, madhumatI, dIpa, devapattana, girinagara, dvArakA, hastavapra, nagaraka, kheTaka, jaMbusara, navasArikA Adi aneka nagarane vikAsa thayo hate.39 AnaMdapura paNa vepAranuM moTuM mathaka he jaina sAhityamAM ene "sthalapattana" kahevAmAM AvyuM che.39. emAMnAM keTalAMka nagara samRddha baMdara paNa hatAM. jaina "sUtrakRtAMgasUtra uparanI zIlAMkadevanI vRtti(I. sa. nA 8 mA saikA AsapAsa)mAM uddhata thayelA eka hAlaraDAmAM napura, hastaka95, giripattana, siMhapura, kukSipura, AyAmukha, zauripura ane kAnyakubdhano ullekha che. raDatA bALakane A badhAM nagaranA rAjA tarIke varNavIne chAne rAkhavAno prayAsa emAM che. AmAnuM siMhapura e saurASTranuM sihora haze ke agiyAramA tIrthaMkara zreyAMsanAthanA janmasthAna tarIke prasiddha siMhapura, saMbhavataH vArANasI pAsenuM jaina tIrtha siMhapurI, haze e prazna che. siMhapura e sihora hoya e zakya che, paNa emAMnAM hastakalpa ane giripattana e nagaro to niHzaMkapaNe gujarAtanAM che.41 hAlaraDA jevA lekasAhityamAM ullekha pAmatAM nagaronI AbAdI nirvivAda che e kahevAnI bhAgyeja jarUra hoya. eka saMnivezamAM be daridra bhAIo rahetA hatA, teoe surASTramAM jaIne eka hajAra rUpaka upArjita karyA hatA evuM eka prAcIna kathAnaka jaina AgamanI TIkAcUrNiomAM che 42 e paNa surASTranI vepArI samRddhi batAve che. tela bharavA mATenuM viziSTa prakAranuM mATInuM pAtra saurASTramAM telakelA' nAmathI prasiddha hatuM; e tUTI na jAya temaja cerAI na jAya e mATe enuM sArI rIte saMgopana karavAmAM AvatuM hatuM 43 sArtha-vaNajhAramAM ke samudramArge telanI nikAsa mATe AvAM pAtrone upayoga thato haze evuM anumAna thaI zake. eno artha e paNa thayo ke surASTramAMthI e kAlamAM paNa telanI nikAsa sArA pramANamAM haze.
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10 ] sAmAjika ane Arthika sthiti t197 lAMbA samudrakinArAne lIdhe gujarAtanuM vahANavaTuM samRddha hatuM. gujarAtanA vahANavaTIo ane vepArIo aneka videzo khUMdI vaLyA hatA. agni eziyAnA kaMbeja (kaMbaDiyA) saMsthAnanI vasAhatamAM pazcima bhAratanA vahANavaTAno ghaNe phALo hovAnuM jaNAya che. gujarAtanA rAjaputra bhUvijaya salacAla vi. saM. 66 (I. sa. 604)mAM javadIpa-jAvAmAM saMsthAnI sthApyuM hatuM e anuzrutimAM pUratuM atihAsika tathya jaNAya che. 44 e anuzruti pramANe, e rAjakumAra potAnI sAthe pAMca hajAra mANasa jAvA laI gayo hato, jemAM sainike, kArIgare, kheDUto, vaidyo, lekhako vagerene samAveza thato hato. pachIthI eNe bIjA be hajAra mANaso teDAvyA hatA, teomAM paththarakAma ane dhAtukAma karanArA kArIgare tathA zilpIo hatA. jAvAnAM borobudura jevAM bhavya maMdire A zi9pIoe ke emanA vaMzajoe bAMdhyAnuM manAya che. anu-maitraka kALamAM paNa A vepArI samRddhi cAlu rahI hatI, pazcima bhAratanAM mahattvanAM baMdaro tarIke araba lekhako khaMbhAta, bharUca, kAmareja vagerene ullekha kare che.45 amasUdI (I. sa. 916) khaMbhAta ane aNahilavADane khAsa ullekha kare che46. khaMbhAtanAM pAnAM (mANeka) eDana ane makkA jatAM. bharUcanI bhAlAnI koThI birUsI" (bharUcI) tarIke oLakhAtI. khaMbhAtanA joDA prakhyAta hatA. pazcima bhAratanAM baMdaroethI malamala, caMdana, kapUra, laviMga, jAyaphaLa, nALiyera, hAthIdAMta, tAMbUla, sepArI, nAraMgI, lIMbu, vAMsa, sIsuM vagerenI nikAsa thatI. ahIMnA bArIka kApaDa- malamalanI araba lekhakee khUba tArIpha karI che. sulemAna sodAgara noMdhe che ke e kApaDa eTaluM bArIka hoya che ke Akho ne Akho tAko aMgUThAnA gALAmAMthI pasAra thaI jAya che ane evA tAkA meM jAte joyA che.47 vepAravaNajanI AbAdI nANAM ane vahIvaTa vinA saMbhave nahi. maitraka kAla e gujarAtanI vepArI samRddhine kAla hato ane maitraka rAjAoe potAnA sikkA pADayA heya evI apekSA rahe, paNa sikkA pADavAnI kalAnI daSTie maitraka kAla nirAzAjanaka che e vilakSaNa lAge evI vAta che. dhruvasena bAlAdityanA eka dAnapatramAM rAjayanA kAzamAMthI dararoja eka eka "rUpaka' ApavAnI jAherAta che.48 A rUpaka' cAMdIno sikko haze e to spaSTa che, paNa e kaI maitraka rAjAe pADela haze ke kaI pUrva pracalita cAMdIno sikko haze e nizcayapUrvaka : kahevAnuM zakaya nathI.
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________ maitraka kAla ane anu-maitraka kAla [ ma. lagabhaga traNa sadI jeTalA lAMbA samaya sudhI pazcima bhAratanA eka vistRta pradeza upara maitraka vaMzanuM zAsana rahyuM hovA chatAM maitraka vaMzanA ekeya rAjAnA nAmanA kAI sikko maLyA nathI, paNa maitraka rAjyanA pradezamAMthI amuka prakAranA saMkhyAbaMdha sikkA maLe che, jene sAmAnya rIte 'valabhI sikkA ' tarIke oLakhavAmAM Ave che. za bhaTTArakanuM nAma dharAvatA keTalAka sikkA kSatrapa kAlanA aMta pachInA haze, jyAre ghaNA sikkA agAunA e rAjAnA nAme navesara paDAyA karyA haze. A sikkAe cAMdInA ke tAMbA upara cAMdInA epa caDAvelA che, tethI anumAna thAya che ke maitraka rAjyamAM cAMdInI taMgI hatI. gupta sAmrAjyanA uttarakAlamAM paNa cAMdInI taMgI hatI te maitraka rAjyamAM cAlu rahI haze. A sikkAnA mukhyatve e prakAra jovAmAM Ave che: keTalAka sikkAnI pAchalI bAju upara sAdA trizULanI AkRti hoya che, jyAre bIjA keTalAkamAM e trizULanI nIce parazu joDelu hAya che. AmAM trizULa mAhezvara saMpradAyanuM cihna che ane parazu bhAgavata saMpradAya sAthe saMbaMdha dharAve che, AthI A sikkA paDAvanAra rAjavaMza mukhyatve mAhezvara haze ane pachIthI e bhAgavata saMpradAya tarapha vaLyA haze evu anumAna thaI zake. sikkAnI AgalI bAju upara rAjAnA mastakanI dakSiNAbhimukha AkRti hAya che, je kSatrapa sikkA uparanI e prakAranI AkRtinuM anukaraNa che. agAunA jevA grIka-rAmana akSara emAM bhAgyeja najare paDe che tathA vanA AMkaDA paNa hAtA nathI. sikkAnI pAchalI bAjue trizULa vagere cihnanI AsapAsa kSatrapakAlIna kuTila lipimAMnuM lakhANa eTaluM aspaSTa ane vikRta hoya che ke aneka vidvAnAe prayAsa karyAM chatAM hajI e nirNayAtmaka rIte vAMcI zakAyu' nathI.49 199] gujarAtamAMthI A pachI maLatA anya sikkAomAM guptakAlanA uttara samayamAM maLatA sikkA jevA kalArahita ane kheDeALa tathA skaMdaguptanA nadInA cihnavALA sikkA jevA sikkA che. e uparanuM lakhANa brAhmI lipimAM hAI nIce mujaba vaMcAya che H paramamAhezvara-mAtApitRvAvAnudhyAta-zrI rAkha. A viSayanA meATA bhAganA vidvAnAnA abhiprAya che ke AmAMne zAsaka te rASTrakUTa kRSNarAja akAlava`; ane dakSiNa gujarAta uparanA enA rAjyamAM calAvavA mATe A sikkA bahAra pADavAmAM AvyA hoI nizcitapaNe IsvI sananI navamI sadInA gaNAya. gujarAtamAM sa MskRta bhASA ane brAhmI lipivALA sikkAnI A vaMzathI samApti thAya che. e pachInA sikkAomAM videzI, khAsa karIne IrAnI, asara spaSTa rIte jovAmAM Ave che.pa
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10 muM] sAmAjika ane Arthika sthiti [19 anu-maitraka kAlamAM gujarAtamAM je sikkA mukhyatve cAlatA tene abhyAsIo bhAratIya-sAsAnI' (De-sAsAniyana) tathA "gayA" sikkA tarIke oLakhe che. prAcIna IrAnanA sikkA sAdhAraNa rIte tyAMnA sAsAnI vaMzanA sikkAne maLatA hevAthI "sAsAnI' kahevAya che. enA namUnA parathI kaMIka vikRta svarUpanA je sikkA bhAratamAM-khAsa karIne rAjasthAna, mALavA ane gujarAtamAM pracalita thayA te bhAratIya-sAsAnI' kahevAya. "gadheyA" tarIke oLakhAtA sikakAno samAveza paNa A vargamAM thaI zake. IsavI sananI pAMcamI sadImAM draNa lokonAM ToLAM madhya eziyAmAMthI IrAnamAM AvyAM hatAM. tyAMnA rAjA phIrojhane parAjita karI dUNa saradAra toramANe pitAnuM rAjya sthApyuM hatuM. dUNa leko zarIrabaLa ane laDAyakapaNumAM zreSTha hovA chatAM saMskAritA ane kalAkArIgarInI bAbatamAM lagabhaga Adima dazAmAM hatA. emaNe phIrojhanA samayamAM pracalita sikkAne maLatA pitAnA sikkA banAvyA hatA ane toramANanA putra mihirakule paNa enuM anukaraNa karyuM hatuM. bhAratamAM mihirakulanuM rAjaya thayuM tyAre eNe IrAnamAM cAlatA hatA tevA sikakA ahIM pracalita karyA hatA, paNa tenuM svarUpa eTaluM badalAI gayuM ke bhAratIya-sAsAnI ane gayA sikkA jevAthI emanA mULa IrAnI svarUpanI kalpanA bhAgyeja Ave. sAsAnI sikakAnA agrabhAga upara rAjAnI mukhAkRti tathA pahelavI lipimAM rAjAnAM nAma, varSa ane TaMkazALanA sthaLano ullekha hoya che. pRSThabhAga upara jarathostI dharmanA pavitra AtazanA pratIkarUpa agnikuMDa hoya che, ane emAMthI javALAo nIkaLatI hoya che. agnikuMDanI baMne bAjue sevako hAtha joDIne UbhelA hoya che. A prakAra hUNoe apanAvya, paNa e uparanAM pratIke emane mATe sadaMtara AgaMtuka hAI emAM emaNe manaphAvatA aNaghaDa pheraphAro karyA ane sikkAonI kArIgarI UtaratI gaI. pahelAM to, IrAnI sikkAonI jema, thoDAM varSa pahelAM ApaNA dezamAM pracalita hatA tevA rUpiyAnA sikkA jevA moTA AkAranA, paNa tadana pAtaLA patarAnA, cAMdI ane trAMbAnA sikkA emaNe kADhyA hatA, paNa pAchaLathI ene AkAra nAno banato gayo hato ane jADAI vadhatI gaI hatI, ane AkRtio vikRta thavA mAMDI hatI. pAMcamI sadInA sikkAonuM sAsAnI mULa samajAya evuM hoya che mAtra mukhAkRtinuM nAka vadhAre lAMbuM thayeluM che ane pahelavI lipinA ajJAnane kAraNe rAjAnAM nAma, varSa ane TaMkazALanA ulekhanA akSaronuM sthAna kevaLa ADI avaLI lITI ja le che ! A pachInA samayamAM mukhAkRti AMkha, nAka vagerenA spaSTa aNusAra vinAnI DhImacA jevI banI gaI ane
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________ tw. 200] maitraka kAla ane anu-maitraka kAla akSaranA mAtra lITA rahyA. pRSThabhAga upara agnikuMDa ane enI javALAone bale ADI lITIo upara TapakAM AvyAM, ane mULamAM baMne bAjue UbhelA sevakonA AkAra kevaLa UbhA lITA jevA banI gayA ! Ama thatAM thatAM chevaTe gapaiyAmAM kevaLa TapakAM ane avyavasthita lITIo ja rahI gaI! agrabhAga uparanI AkRti ghATaghUTa vinAnI gadA jevI banI gaI. e gadAno upale bhAga e lAMbo, jADa ane vAMko banyo ke e jotAM gadheDAnI mukhAkRtina bhAsa thAya. ethI A prakAranA sikkAne lekasamAje "gayA' nAma ApyuM hoya e saMbhavita che.51 vividha prakAra ane kadanA A sikkAo IsavI sananA AThamA saikAthI mAMDI teramA saikA sudhI arthAta muslima rAjyaamalanI sthApanA thaI tyAM sudhI pracalita hatA. anu-maitraka kAla pachI solaMkI ane vAghelAnA rAjyakAlamAM paNa e cAlu hatA. bhAMDArakara mAne che ke gurjaroe sAsAnI sikkAonuM ThIka anusaraNa ryuM hatuM; AthI emanA drazna'nuM vajana 65 greIna che, je 66 greInanA grIka drazna(drachma)ne bilakula maLatuM che.para saMskRta dramma" zabda uparyukta grIka zabdamAMthI IrAnI "dirahama' dvArA Avyo che, ane gujarAtI tathA anya bhAratIya bhASAonA "dAma' "damaDI' vagere emAMthI vyutpanna thayelA che. pa3 anu-maitraka kAlanA judA judA rAjAo ane rAjavaMzoe pitAnA drazna" kADhelA che. gurjara pratihAra rAjyamAM mihirabhoja(AdivarAha)nA AdivarAha dragsa' ane mevADamAM vaparAja(bApA rAvaLa)nA sikakA supracalita hatA.4 gujarAtamAM pracalita kiMvadaMtI gayA sikakAne I. sa. pUrve pahelI sadImAM thaI gayelA ujajayinInA rAjA gardabhila sAthe sAMkaLe che. jaina AcArya kAlakAcAryanI bahena sAdhvI sarasvatInuM gardabhille haraNa karyuM hatuM, tethI kAlakAcA zakane bolAvI gardabhilanA vaMzane uccheda karyo, e prakAranuM jaina kathAnaka suprasiddha che ane e varNavatI aneka saMskRta, prAkRta ane jUnI gujarAtI kRtio upalabdha che, paNa upara je atihAsika vigate rajU karavAmAM AvI che te jotAM gavaiyA sikkAne eTalA prAcIna kAla sudhI laI jaI zakAya nahi e spaSTa che. keTalAka vidvAnonA mata mujaba "gadaMbhI' eka sAsAnI rAjavaMzanuM nAma che; varaharana gura (I. sa. 42 ) e vaMzane hato. jaMgalI gadheDAnA zikArano ene zokha hato, tethI dUNoe enA sikkAne tiraskAramAM gardabha-sikkA evA arthanuM keI nAma ApyuM haze, jenuM bhAratamAM mIcA TADhIyA >vaiyA evuM saMskRtIkaraNa thayuM heya.
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10 su'] sAmAjika ane Arthika sthiti | 201 maitraka kAla ane muslima rAjyaamalanI sthApanA vacce gujarAtamAM rAjAe ke rAjavaMzeAe nizcita rIte pADelA nAmAMkita sikkAonI dRSTie zUnyAvakAza jevuM lAge che, tethI gadhaiyAnA pracalananI pUrvAMmaryAdA ane uttaramaryAdA DaoN. bhagavAnalAle nizcita karI hatI ane emAM pheraphAra karavAnAM kAI sabaLa pramANa hajI maLyAM nathI. Ama chatAM gadhaiyA uparanA keAI paNa lakhANanA abhAve e sikkAone abhyAsa, khIjI rIte joI e teA, keAyaDArUpa rahyo che; jo ke enI kArIgarImAM uttarAttara jaNAtI vikRti ane enuM pracArakSetra kAlAnukrama temaja vyApanI daSTie ene abhyAsa karavAmAM ThIka sahAyabhUta thAya che. dasamI sadInA araba musApharAnI taiAMdhAne AdhAre nizcitapaNe kahI zakAya ke gadhaiyA e samaye pazcima bhAratamAM cAlatA hatA.15 ApaNA abhyAsapAtra kAlakhaMDamAM pracalita sikkAe vize tatkAlIna sAhityamAMthI keTalIka prakIrNa paNa rasaprada mAhitI maLe che te have joi e. jaina 'nizIthasUtra' uparanI cUrNimAM tathA enA uparanA prAcInatama bhASyamAM ApelA eka nAnakaDA kASThaka anusAra,pa6 saurASTranI dakSiNe AvelA dIva kheTamAM cAlatA mukhya sikko 'sAbharaka' ke 'sAharaka' kahevAtA, ene 'rUpaka' kahyo che, eTale e cAMdIne havA joI e. e sAbharaka barAbara uttarApathane eka rUpaka ane uttarApathanA be rUpaka barAbara pATilaputrane eka rUpaka thatA. vaLI e ja kA'ka bIjI rIte Apelu che ke dakSiNApathanA e rUpaka barAbara drAviDa pradezamAM Avela kAMcIpurane 'telaka' nAmanA eka rUpaka ane be nelaka barAbara pATaliputranA eka rUpaka thAya che.57 dIva eka 'jalapattana'-jaLamArge vepAranuM mATuM mathaka hatuM ane tyAMnA vyavahArane lakSyamAM rAkhIne nANAMnuM A kASThaka apAyuM che e batAve che ke meTAM vepArI keMdrAmAM aneka prakAranAM nANAMnuM ekasAmaTu calaNa hatuM ane tethI zarAphI ane nANAvaTa sArA pramANamAM vikasyAM haze. , 'bRhatkalpasUtra' uparanI kSemItinI TIkA (I. sa. 1276 ) anusAra, zrImAla ke bhillamAlamAM drambha nAmanuM rUpAnANuM cAlatuM hatu. 58 vaLI 'nizIthacUrNi'' anusAra bhinnamAlanu rUpyamaya nANuM ' janmajAta ' (= saM.2rmajAta ) kahevAtuM. sikkAnuM A nAma jarA vilakSaNa lAge che. hastaprateAnA lahiyAoe akSarAnA rUpasAmyane kAraNe vaneA cakarI nAkhyA haiAya e asaMbhavita nathI. A rIte janmajAtane sthAne vammata ( = saM. varmAta ) vAMcavAmAM Ave te e nAmanuM zrImAlanA itihAsa sAthe anusaMdhAna thaI zake che. zrImAlanA rAjA valAtane ullekha prabhAcaMdrasUrinA prabhAvakacarita'mAM che. prAcIna gur
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________ maitraka 202] anu-caitra [.. dezanA suprasiddha sauMskRta kavi mAtre peAtAnA 'zizupAlavadha' mahAkAvyanI prazastimAM je valAtane nirdeza karyAM che te ja A hoya ema bane. mAdhane dAdA suprabhadeva A valAtanA maMtrI hatA, ane valAtane sa. 682(I. sa. 626 )nA abhilekha maLelA hoI enA samaya sunizcita che.59 valAta rAjAe bahAra pADelA sikkA 'valAta' nAmathI oLakhAtA hAya e taddana zakaya che. jema madhyakAlIna gujarAtanA keTalAka rAjAonA sikkAonA nirdeza bhImAMpraya', vIsalapriya' Adi nAmeA vaDe aitihAsika sAdhaneAmAM karelA che te rIte kadAca 'va lAta' e 'va lAtapriya'nuM saMkSipta rUpa hAya. kAla ane kAla pATIA 1. udAharaNA tarIke jue zIlAditya 1 lAnA I. sa. 606 nA dAnapatramAM coTTiyAna prAmazIniTumbivattapratyacakSetrAkSiLata: guale, bhAga 1, naM 55) 2. hariprasAda, zAsrI, mai.gu., bhAga 2, pR. 607 3. ejana, pR. 608 4. durgAzaMkara zAstrI, gujarAtanA madhyakAlIna rAjapUta itihAsa'', pR. 30 5. ejana, pR. 32 6. hariprasAda zAstrI, upayu*kata, pR. 609 8. ejana, pR. 122 7. durgAzaMkara zAstrI, upayu*kta, pR. 33 9. bheA. ja. sAMDesarA, jaina Agama sAhityamAM gujarAta", pR. 160 11. ejana, pR. 91 10 ejana, pR. 160 12. ejana, pR. 157-58. vaLI jue prajAbaMdhu-gujarAta samAcAra dIpeAsavI aMka, sa. 1999mAM bheA,ja. sAMDesarAne lekha naTaputra rAhaka ane rAjA". 13. M. R. Majmudar (Ed.), Pp. 254 . Chronology of Gujarat, Part 1, 14. durgAzaMkara zAstrI, upayu*kata, pR. 117 15. hariprasAda zAstrI, upayu kta, pR. 626 17. bhA.ja. sAMDesarA, upayukata, pR. 186 19. hariprasAda zAstrI, upayu*kata, pR. 622-23 21. ejana 23. ejana pR. 125 16. ejana, pR. 625-626 18. ejana, pR. 143 20. ejana, pR. 623-24 22. bhA.ja. sAMDesarA, uparyuM*kata, pR. 162 24. AcAya. hemacaMdranA dvAzraya' mahAkAvya(saga` 9, zlAka 145)thI ene puSTi maLe che. emAM latAgRhamAM rahelI mayaNallAnA cAlaka' joI eneA bhAvI pati kaNa sAlakI anumAna kare che ke e kanyA hAvI joI e. TIkAkAra abhayatilakagaNita 'ceAlaka'nA
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10 muM ] sAmAjika ane Arthika sthiti, (27 artha nyAvitasavaLavuviroSa e rIte samajAve che, e Agama sAhitya-aMtargata ullekhane barAbara maLatuM Ave che. A prakAranA vastrane pAchaLanA samayamAM "pezavAja' kahetA. I. sa. 1800 AsapAsanA kAMgaDA-gulera zailInA eka citramAM A vastra che ("kumAra", eprila 1969). zivAjane artha coLI-caNiyo sAthe sIvelAM hoya evuM samasta aMga DhAMkyuM lAMbu gheradAra vastra" evo artha e citranI samajUtImAM Apyo che. 25. bha. ja. sAMDesarA, uparyukata, pR. 18-19 26. durgAzaMkara zAstrI, uparyukata, pR. 28 27. hariprasAda zAstrI, uparyuMkata, pR. 454 28. ejana, pR. 610-11 29. durgAzaMkara, zAstrI, upayuMkata, pR. 115 30. M. R. Majmudar, op. ci, p. 115 31. Ibid., p. 266 32. hariprasAda zAstrI, uparyukta, pU. 616-17 33. M. R Majmudar, op. cil, p. 261 34. hariprasAda zAstrI, uparyuMkata, pR. 618-20 35. jaina Agamo uparanI TIkAcUrNio anusAra, saurASTramAM thatI eka khAsa prakAranI mATIne "saurASTrikA' ke "saurASTrakA' prA. soraThThi kahetA. A zabdane "phaTakaDI evo eka artha paNa ApavAmAM AvyA che (bhA.ja. sAMDesarA, upayuMkta, 209-10). 36. hariprasAda zAstrI, upayuMkata, pR. 556 37. M. R. Majmudar, op. co., p. 147 38. Ibid., p. 150 39. hariprasAda zAstrI, upayuMkata, pU. 612 40, mULa hAlaraDAno pATha juo : "patrAvaLyuthita: santo nta tAra dhAtrIvata saMsthApayantyanekaprakArairullApana:, tadyathA-"sAmio si nagarassa ya Nakkaurassa ya hatthakappagiripaTTaNasIhapurassa ya uNNayassa ninnassa ya kucchipurassa ya knnnnkujj-aayaamuhsodiyapurasya ca" ("sUtratAsUtra', zIvanI vRtti, pR. 111) 41. bho. ja. sAMDesarA, uparyukta, pR. 201 42. ejana, pR. 204 43. ejana, pR. 205 88. Bombay Gazetteer, Vol. I, Part 1, Appendix IV; sil. P12411 210 bhImarAvane nibaMdha "gujarAtanuM vahANavaTuM" (vasaMta rajata mahatsava smAraka graMtha) 46 hariprasAda zAstrI, "gujarAtane prAcIna itihAsa," pR. 164 47. pU. 165, ejana, 48. hariprasAda zAstrI, sai. gu., bhAga 2, pR. 548 49. ejana, pR. 549-54. raNachoDalAla zAnI, gujarAtanA itihAsane lagatA sikakAo." "buddhivardhaka vyAkhyAnamALA" puSpa 1 ane 2, pR. 56 50. jJAnI, upayukata, 5, 57 51, ejana, 5, 59-10
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________ maitraka kAla ane anu-caitraka kAla para. M. R. Majmudar, op. cit., p. 280 53. bheA, ja. sAMDesarA, zabda ane artha, pR. 135 54. M. R. Majmudar, oh. cit, pp. 279-80 56. to sAmArIvizvAsa to uttarAyo / do uttarApadhA puNa pADaliputta havati ekko // 204] (pra. 55. Ibid., p. 281 (bhASya gAthA 952) 'sAharako' nAma rUpakaH, so vi dIviccako / taM dIvaM suraTThAe dakkhiNeNa noyaLametta samudravaLAditta mati ("nizIthasULi," mALa 2, pR. 2rUpa) sAtamA-AThamA saikA sudhI dIva saurASTranI mukhya bhUmi sAthe joDAyeluM hatuM ane tyAra pachI kAI bhUstarIya parivartanane kAraNe e TApu banI gayuM hatuM ema sUcavatI eka anuzruti DA~. e. esa. alatekare noMdhI che (A, S. Altekar, Ancient Toons and Cities_in_Gujarat and Kathiawad, p. 26), paNa e upara AdhAra rAkhI zakAya ema nathI, kemake sAtamA saikAnA arasAmAM racAyelI nizIthasUtra''nI cUNi'mAMnA, upara DhAMkelA avataraNamAM spaSTa kahyu` che ke dIva saurASTranI dakSiNe eka ceAjana dUra samudramAM Avela che. 57. bheA.ja, sAMDesarA, jaina Agama sAhityamAM gujarAta'', pR. 89 58. tamacaM vA nALAM mati, yathA-mi"mAre traimma: / ' bRhatkalpasUtra' uparanI kSemakIti'nI vRtti, bhAga 2, pR. 574. zrImAlanA drassane pAraupatha dramsa' kahetA pAraupatha' zabdane nizcita artha kahevA ApaNA jJAnanI atyAranI sthitimAM muzkela che. "zrImAlanI TaMkazALamAM pADelA, traNa vAra parakhelA, bAranA vyavahAramAM AvatA, cAlu, bheLaseLa vinAnA, rokaDA'' pAraupatha drassanuM calaNa gujarAtamAM echAmAM enDru vikramanA teramA saikAnA aMta sudhI hatuM ema lavruti' (pR. 20, 23, 35, 37, 39, 40, 55 i tyAdri) uparathI jaNAya che. 59. R. C. Parikh, Kavyanusasana (by Hemachandra), Vol II, Introduction, p. 95
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakaraNa 11 bhASA ane sAhitya bhASA maitraka ane anu-maitraka kAlane vicAra karIe chIe tyAre eka vastu bahu spaSTa rIte tarI Ave che ke gujarAtamAM rAjyabhASA saMskRta hatI. maitraka vaMza, dakSiNa gujarAtanA gurjarapativaza, cAlukayavaMza ane rASTrakUTavaMza, pazcima saurASTranA gAralaka ane siMdhava vaMza, dakSiNa saurASTrane solaMkI vaMza, tathA uttara-pUrva saurASTrane cApavaMza vagere rAjavaMzonAM anekAneka tAmrazAsana maLyo che te vAMcatAM saMskRta bhASA tarapha A badhA rAjavaMzAne samAdara anubhavAya che. cheka bhAsathI laI bhAratavarSamAM sAhityika saMskRta bhASAe ucca prakAranI prauDhine aneka sAhityasvAmIone hAthe racAyelI samRddha racanAo dvArA paricaya Apyo hato. prAcIna gujaradeza (pazcima mAravADa) ane uttarakAlIna gujaradeza (vartamAna gujarAtanA moTA bhAgano pradeza) paNa thoDA paNa mahattavanA sAhityakArothI samRddha hato. A samRddhino Acho khyAla upara kahelA rAjavaMzanAM bhinna bhinna kAle bhinna bhinna sthAnamAMthI apAyelAM dAnazAsanamAM prayukta thayelI saMskRta bhASAmAM paNa maLe che. "kAdaMbarI' ane "harSacarita'nA racanArA mahAkavi bANe je bhavya gAthI saMskRta bhASAne samRddha karI che te gadyano AraMbha karavAmAM gujarAtanA vikAnene phALo kevo hato eno khyAla tAmradAnazAsanamAM ApavAmAM AvelI che te rAjavaMzanA rAjavIonI vyaktigata prazastiomAM jovA maLe che. A prazastikAre e bANanI pahelAM rudradAmAnA lekhamAM che tevI samRddha paraMparA kyAMthI meLavI e kahevuM muzkela kharuM; game te he, bANanI pahelAM pAMceka saikAthI A gadyasamRddhinAM gujarAta-saurASTranI talabhUmimAM darzana thAya che ane e pravAha ahIM abhilekhomAM te cheka 18 mI sadI sudhI jovA maLe che. 205
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________ 201] maitraka kAla ane anu-gautraka kAla [pra. e kharuM che ke gujarAta-saurASTra-kacchamAMthI jANavAmAM AvelA A kAlanA abhilekhamAM lokAbhimukhatAno paNa anubhava thaI zake che. khAsa karIne zabdakozanI daSTie tapAsIe te, mukhyatve vizeSa nAmomAM, lekamAMthI uThAvelAM nAmenA kavacita tatsama svarUpamAM, paNa moTe bhAge enuM saMskRtIkaraNa thayuM heya e svarUpamAM saMkhyAbaMdha zabda maLe che. rAjAo ane rAjapuruSonAM je nAma noMdhAyAM che temAM A beu prakArane sAre evo anubhava thAya che. maitraka vaMzanA saMsthApakanuM nAma dhruvasena 1 lAnAM dAnazAsanemAM mada ane mAruM maLe cha bhane pachI / bhaTAka tarI yAtu 2 cha.1 bhaTArka 'yAyAmAM bhUyanA devA' (sa. bhRta prA. bhaTa pachI sa. bhAM vIrAyu mane sa. arka-sUrya) meve| saMrata prazna artha maapnaa| za6 khataanilemAmA nAMdhAyeAM aNaTaka, anahila, ammadhara, alla, ahirola, ANuka, Avuka, ucchaDa, ujjhaka, kakka, kakkuka, kaNDakaNaka, kAkinninUvaka, kikaka, kuhuNDaka, koTilaka, kodhaka, khaccalaya (?), khanda, khuDaka, khudda, khuddilaka, khokkhaka, gaDaha, gilaka, gillaka, guggaka, guhila, goggaka, gopadinna, goma, gollaka, gova, gohaka, ghaMcaka, cacca, cacchara, caTTa, cirbira, cheNDavaka, jajjallaka, jajajju, jajikA, jaba, jAIka, jhaJjhaka, DATalla, DAmara, DhiNDhaka, NaNNa, NaraTTaka, tatta, tAvi, toNDaka, dattila, dattulika, dadda, dasila, dinnabhaTTi, duddA, derabhaTa, devadinna, devaLa, devila, dhammila, naTTaka, naNNavaka, nanna, nAdhulla, nAvuvaka, nirihullaka, pattiNaka, pAlakaTajJAna, piTTalezvara, pippala, bappa, bappaTaka, bappaTIyaka, bATava, bArilaka, bAva, bAvulla, bAzra, buTTaka, bUTa, boTaka, boppasvAmI, bhaTIla, bhaTTi, bhaTTa, bhATalla, bhAyivaTTa, bhAyya, bhirUvaka (2), bhuddAditya, bhogika, bhoTuka, bhoDalla, bhoNDaka, maga, mammaka, maMkasvAmI, mADhaka, mANNaka, mAsama, mimmA, maila, yotila, rAmila, rAhuvAvaka, revisara, roggha, lalluva, lAbhadarillaka, ludra, ludraka, vattaka, vatra, varuNambilika, vATazarmA, vADa, vAvaka, vikidinna (?), viNhala, vichiyaka, zarvaTa, zAntilla, zossaka, zyamaNera, zvara, saggaLa, sabbhIlaka, saMgilika, saMgula, saMgulla, saMbhulla, sAnda, hembara, herambaka vAre; mana akkuka, aDDaka, ammayaMka, allaiyaka, imuva, kaNhaka, kalla, kallumbara, kumvaDi, kokalla, koTTammahikA, koTTarA, giMjaka, gogUrANaka, gobaDDi, govAsa, chacchara, jajjaka, jajjapa, jajjulla, jaba, jAjjAka, jeulla, DhoTi, toDalla, dInda, duza, deutha, deddaka, daMgiya, dhavalappa, dhIika, nakumbha, nANasara, nAseNa, nennappa, neva, nevareva, nogha, pAthila, pAllaha, bappuka, bavya, bAdahi, bUTa, mahalla, mahiMdaka, mehapa, raTTa, rANapa-rANappa, rAhappa, vatsuva, vavva, vijAmbA, vizaDha, venapa225 satatara prajAnAM svata sata chAyAnA
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhASA ane sAhitya [207 mAbhAsa yApatA sthAni mAyAta thayeso naamaav| za6 ta ? bhaTakkabhaTAnI sAthe prati apnaa2| bhautrahInI paDesAMnA 'zarvabhaTTAraka'mAMnA 'bhaTTAraka' 3 pachI maitrInAmamA pAdhi tarI paavt| bhane hija2 ranAmA to mi26 tarI vyA5: yayeso vA bhaNe cha. mA zanI sa. bhartA (pahelI vibhakti e. va.) sAthe janaka-janya saMbaMdha haze ? uparanI saMjJAomAM toDalla, droNamma, alleyaka, ammaiyaka navA zobhA [4 ta23nI saMjJAyAMnA to bIjAomAM zake-kSatrapo-dUNa jevI videzI prajAonI asara paNa heya. nizcayAtmaka rIte kahevuM muzkela che. rAjapurUSonI A saMjJAothI svataMtra rIte ja jeone abhilekhAmAM seMkaDonI saMkhyA kahI zakAya te nagara-gAma-goThaDAM-sthaLokhetara-puruSanI saMjJAo che. A badhAM vizeSa nAmanI paNa rAjapuruSonI saMjJAo jevI ja sthiti, anubhavAya che. akoTaka, akolaka, amadAsaputra, amAkArakUpa, ambareNu, amnilikA, bhayAnaka, aralauma, arilikA, azilapalalilA, aMkoli, AdroTaka, AnumaMjI, ArIla, AsaTTi, iSikAnaka, IkSarakI, uAsiMgha, drapadraka, uppalaheTa, uvarivadga, uSilathaNa, osumbhalA, kakijja, kaNhavala, kamaNIya, kaviTThika, kANDhajja, kAlApaka, kAsara, kikaTAputra, kukkaTa, kukkuravallikA, kukkurANaka, kemajju, koraTapradaka, korillA, kolamba, kolika, khaggaDi, khuddavedIya, khuddilika, khairoda, khoDasthalaka, gaNDaka, guipalli, gopparavATaka, gorakeza, gorajjA, goliavalI, gharAya, ghAsaraka, ciMcAnaka, cUTikA, coTiyAnaka, cossarI, chIrakaha, jambuvAnaka, jAiNNapalli, jIrUka, jo... zalyAsA, jyeSThAnaka, Tabha, DaccANaka, Dabhaka, Dambharapadraka, Dahaka, DANDAsa, DAmaripATaka, Debhaka, Dombhi, tathaumbarA, tramadI, treyaNNa, dinAputra, duhuduhikA, duhuduhu, delAvadra, desurakSitijja, desenaka, dodhvaka, dhammaNahaDDikA, dhAnandA, dhAhaddha, naTTakaputra, nadIya, nandIaraka, nAgadinnAnaka, nATayoTaka, niguDa, niraguDaka, nirgaNDI, nerAcha, paprimati, pasana, pahmavaTika, picchipaji, pippalaruMkharI, pippalAccha, piMchakUpikA, puNDhikAnaka, puleNDaka, puSmilAnaka, phalahavadga, phaMkaprasravaNa, baNDarijidri, baraTaka, baruTakhallara, balApalkA, balisa, balhAraNaka, bahubaTaka, bAraTaka, bAravana, bAlharaNaka, bAhirikA, bramilAnaka, bhaDAsaka, bhallara, bhumbhusapadka, merAjjikA, bhoNDAnaka, madAvI, madkaNA, manAtha, mahichaka, mANaijjikA, morajijja, yamalakhalvara, yodhAvaka, rakSaraputra, rAidhaM, rohANaka, rohiNIyarja, luzanika, lUSA, lezrudaka, lohigakakSa, vaghauri, vaTabhalika, vaTAra, vaDDasomalikA, vappoikA, varaNDA, varAhammaNika, varAhahoraka, valApadra, vasukIya, vaMzakaTa, vaMzaTikA, vAranera, vikillisa, zamIhambara, zavinipadraka, zinabaraTaka, zuMDhavaDaka,
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________ -caitraka kAla maitraka kAla ane anu 208] zoLavA, santAputra, sarvAMTa, sAki, sivAtAna, sirisimmiLiA, sIdiA, sImuddina, sIdbhALa, suvaLavaddhi, seriklR4, dairiyAna, vagere4; azoTTa, aDDALa, azvA32, ambutva, garjIva, majUra, kRSivAnA, 35 stha, dharma, varu, nagna, jIvI, vovA, vijrA havalhI, jaivajJa, koriNTaka, khikikhariANaka, khaurAcchaka, covaTi, coDu, gALa, goLanyA, teA, ghULavi, vantu, sniAna, paDayAsaha, dhannavajiSThA, pAkriyaLa, pAddha, nAvaDa, padamazuLa, paMthoDA, pArAvaLa, pUrAvI, peDhi, 1, masthaLa, mAna, maMLiA, moLAi, motta, hannAi, hari, jihnava,i vaNAi, vaDavatttI, voA, vavRddhi, pabliyaLa, vAkapatjhiA, vAhAGa, vi, vizvavalapura, vinduyavai, vaiTviTavA, vorIvatra, zALArUvALa, saJo, saMgALa, suttA, senDruva vagere 4 gAmeA-khetara-vAva-pathakA vagerenAM sakhyAbaMdha nAme-A badhA zabdonAM mULa saMskRtamAM zAbyAM jaDe ema nathI. vAha ke paTTi jevAmAM aMtya zabdo pakaDAya, paraMtu khIjuM nahi ja. Ama sekaDe| zabdane abhilekhAmAM gUMthI levAmAM AvyA che. svarUpa uparathI kayAMka sthAnika svarUpamAM tA kayAMka '' nA umeraNe saMskRtAbhAsI banAvI levAmAM AvyA che. 'vaTa'jevAmAM sthAnika 'varada' jevA zabdane paNa joI zakIe. A saskRtIkaraNa che ema ApaNane lAge. [31. A kAlamAM jema gadyanA abhilekhAmAM paricaya maLe che te pramANe padyane paNa maLe che. jema gadyanA jUnA namUnA rudradAmAnA jUnAgaDha-zailalekha (I. sa. 150) jeTalA jUnA samayamAM aepa ane paraMparA ApaNe traikUTakA, maitrakA, gArulakA, saiMdhaveA, cAlukayo, gurA, kalacuri, cAhamAna, sedraka vagere vazAnA abhilekhAmAM joI e chIe te pramANe padyane! jUne namUne tyAM ja samrATa skaMdaguptanA samayanA abhilekha(I. sa. 457)mAM che, rASTrakUTo ane cApa vaMzanA dharaNIvarAhanAM padyomAM maLe che. saMpUrNa abhilekha nahiM, paraMtu moTe bhAge rAjAvalInA pUrva bhAga suMdara sAhityika AlaMkArika samRddha saMskRta bhASAmAM jovA maLe che. ka 2 jA(I. sa. 757)nA abhilekhanuM maMgalAcaraNa : zrImAnsadA jayati siddhasurAsurendravRndottamAMgamaNicumbitapAdapadmaH / zaMbhuH samAhitaguNatritayaH prajAnAM sargasthitipralayakAraNamAdidevaH // AsIdane kasamarAptajayaH kSitIzaH zrIrASTrakUTakulapaMkajaSaNDasUryyaH / durvvAravairivanitAvadanAravinda hemanta kAlapavano bhuvi kakkarAjaH // 7 maitraka- anumaitraka kAle bhASAnI dRSTie eka meTI sevA ApI che te rAjyavahIvaTane lagatA adhikArIo vagerenA hAddAone lagatI paribhASAnA sa MskRta ...apaprayukta zabdonA ane kavacit bahArathI AyAta thayelA zabdonA vyavasthita
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10 muM] bhASA ane sAhitya [209 upaganI. AmAM biruda ane hoddAone jema samAveza thAya che tema jamInanAM sATAM vagerenA pAribhASika zabdo paNa che. biradomAM dharmAditya, vADhiya, vItarA, baratarAjA, vAghurAya, dharAzaya, grAzaya, nayAya, avaniganAzraya; dharmanI dRSTie parama mAhezvara, paramamAgavata, paramAdrityamA; hoddAnI rUe rAjabiruda senApati, mahArAja, bhaTTAraka, paramabhaTTAraka, sAmanta, mahAsAmanta, mahAsAmantAdhipati, mhaaraajaavirAga, paramezvara, kavacita cakravarta; amAtyamAM 3mArAmAtra, guruputrAmAya; nAnA moTA adhikArIonAM mahApratIdAra, mahAiTanA, mArAtija, madIkSapttlik, mahAsAndhivigrahika, mahAbalAdhikRta, rAjasthAnIya, uparika, dUtaka, kAthebarika, pratinartaka, sUpakArapati, Ayuktaka, viniyuktaka, dhruva, anutpannAdAnasamudgrAhaka, zauMllika, samAhartA, bhogika, daNDapAzika, cauroddhariNaka, dazAparAdhika, vartmapAla, cAra, avalokika, pramAtA, cATa, bhaTa, mahattara, grAmaNI, grAmakUTa, drAMgika, sthAnAdhikaraNika, viSacapati AvA bhinna bhinna adhikAra batAvanArA; kyAMka dharmasaMpradAyanA mAna mATe vapU (bApajI' jevA arthamAM) 13_A saMjJAo Thera Thera vipulatAthI vaparAyelI jovA maLe che. virapuri14 je dataka- kaTine adhikAra paNa hato. A zabda videzamAMthI AyAta thayelo che. eka thevari15 hodo paNa jovAmAM Avyo che. vahIvaTI vibhAgonI saMjJAomAM grAma, prAma, pa, va, ulTI, varjivA vagere nAnAthI laI moTAM gAmo mATenI, to nara, pura, purI, pattana e nAnAM meTAM zahero mATenI, vaLI , strI, patha, mAhAra, haraNa, viSa, mu8i jevI sUcaka rIte vaparAtI hatI. bhogavaTAne lagatA zabdamAM satya, dharmadeva, heya, brahmA, kSayanavI dharma19 jevA pakaDI zakAya che, jyAre bhUminI mApaNIne lagatA pAvarta, rivartana, Tisa, praratha, vADha%, 3thavI, mI20 vagere pracalita thayelA. - jyAre abhilekho vAMcIe chIe tyAre enI bhASA samRddhinI sAthe lekagyatAne paNa paricaya sulabha bane che. eka vastu atyaMta spaSTa che ke A kAlamAM bhAratavarSamAM rAjabhASA saMskRta hatI, ane saMskRtanI prabaLatA evI hatI ke bauddhI ane jenenA je graMthe A kAlamAM lakhAyA teomAM saMskRta bhASAne prAdhAnya maLyuM. Ama chatAM prAkRta taraphanA samAdarane kAraNe jaina vidvAnone hAthe jainAgamanI eka viziSTa prakAranI vRttio I-3-14
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10] autrakakAla ane anu-gautraka kAla -vikRtio, niryukti ane zUrNinA svarUpamAM A yugamAM ja mukhyatve vikasI. jaina sAdhuonuM sthAna nizcita na hovAne kAraNe racanA sthAna pakaDavAM muzkela hevA chatAM A dharmane vyApaka prasAra pazcima mAravADa ane gujarAta-saurASTramAM ghaNuM jUnA samayathI hovAne kAraNe mahattvanI racanAo A bhUbhAgamAM thaI jaNAya che. niyuktio ane cUrNio upara jainAgamanI ardhamAgadhInI prabaLa asara hatI, tethI A racanAo e yugamAM samagra bhAratavarSamAM prAkRta kakSAe prAdhAnya dharAvatI "mahArASTrI' prAkRta ne vAhana tarIke rAkhIne racAI, Ama chatAM emAM sthAnikatAnI prabaLa asara rahI. AmAMthI jaina mahArASTrI' prAkRtanuM eka svarUpa sthApita thayuM. AmAM zabdAraMbhe akArane sthAne ane be varanA madhyamAM AvelA bevaDA kAne sthAne anukrame ,jano samAdara ane be svaronA madhyamAMnA vargIya vyaMjananA lepe avaziSTa rahetA avarNamAM laghuprayatna cakRtine vyApaka samAdara sUcaka banI rahyAM. A niryuktio ane cUrNioe tatsama saMskRta ane saMskRta vya prAkRta zabda uparAMta sthAnika hajAre dezya zabdone sAcavI ApyA, jene sAce khyAla to selaMkI yugamAM thayelA AcArya hemacaMdranA rIsAdothI ja AvI zake che. bezaka, emAM keTalAka zabdonAM mULa saMskRtamAM paNa maLI zake che, paraMtu evA zabdonI saMkhyA maryAdita che. evuM banyuM che ke saMskRta paraMparAne athe sacavAye na hoya ane navo ja artha dharAvatA hoya evA kAraNe evo zabda dezI' tarIke sthAna pAmyo hoya. AvI prAkRta racanAothI svataMtra rIte saMskRta paraMparA jemAM samagra bhAratavarSamAM vyApaka banI hatI. pazcima bhAratavarSanA bhUbhAga upara paNa enI asara hatI ja. e ja paraMparAmAM jainAgamanI saMskRta TIkAo vikasI. anumaitraka kAlamAM zIlAMkari eka evA AcArya che. savAra-sUtrata vRtti uparAMta dharAmArAnI vRtti A ke A nAma sAthe sAmya dharAvanArA zIrAcAryanI racanAo che. viroSAvaramANa upara eka keTayAcAryo TIkA lakhI che e kadAca zIlAcArya heya e eka mata che, paNa e vize nirNayAtmaka rIte kahI zakAtuM nathI.21 pazcima bhAratavarSamAM niryukti ane zUrNie TIkA prakAranI hatI, paraMtu kathAprakAra paNa prAkRta bhASAmAM kavacita kheDAyo hato. pazcima mAravADamAM AvelA, jodhapura pAsenA, jAbAlipura-jAleramAM udyotanasUri nAmanA eka jainAcAryo I. sa. 978 lagabhagamAM suvarucamA nAmanI jaina mahArASTra prAkRtanI gadya-padyA
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________ 11 muM] bhASA ane sAhitya [211 tmaka racanA karI 22 to I. sa. 870 AsapAsa nivRttigachanA mAnadevasUrinA ziSya zIlAcArye prAkRta gadyamAM mahApurisaranI racanA karI. 23 apabhraMzane vikAsa AmAMnA udyotanasUri atyAre te eka evA lekhaka che ke jemaNe emanA samayamAM lokabhASA tarIke vyApaka thaI cUkelI apabhraMza bhASAnA TukaDA paNa naiyA che. apabhraMzanI pazcima bhAratavarSamAM sthiti hatI e vize ahIM thoDuM kahIe to e aprastuta thaze nahi. e hakIkata che ke maitraka kAlamAM apabhraMze pitAnA tyAM tyAMnA prAkRtabhASAprakAramAMthI lekabhASAnuM svarUpa siddha karavAnI prakriyAne prabaLa AraMbha karI dIdhe hatA. apabhraMzanA lakSaNa vize UMDA UtarIe to ApaNe cheka I. pU. pAMcamIthI cethI sadI vacce siddha thayelA ane maitraka kAlanA AraMbha pUrve valabhImAM devaddhigaNi kSamAzramaNane hAthe saMpAdita thayelA jainAgamanI lekhanavAcanAmAM anubhavI zakIe chIe. napuMsakaliMganI pahelI vibhaktinA bahuvacananAM akArAMta nAmanAM rUpamAM prA. Li < saM. zaninI sAthesAtha apa. mAruMnAM darzana kadAca valabhInA sthAnika vikasatA AvatA apabhraMzaprakAranAM hoya to kadAca e asaMbhavita nahi hoya.24 bharata-nATyazAstramAM enI AchI chAMTa kavacita jovA maLe che, 25 paraMtu vizvAsa rAkhI zakAya tevuM caMDanA prAkRta-RkSa nAmanA vyAkaraNagraMthamAMthI maLI Ave che. emAM traNa mukhya prAkRta bhASAonA svarUpane vistArathI paricaya ApatAM mAtra eka sUtramAM na ropasjhaMDorekSya (apabhraMzamAM saMyukta vyaMjananA uttara vyaMjana tarIke AvatA rakArano lopa na thAya), ema kahyuM che. enA uttarakAlIna daMDIe vencArzamAM AmIrAiiAra:27 tarIke apabhraMzane naidhela ja che. AbhIranI vastI kaccha-saurASTra sAthe pazcima mAravADamAM hatI e A pradezamAM apabhraMzanA prabhutvane baLa Ape. ema te kAlidAsanA vikramorvazIya'nA 4thA aMkamAM badhI ja geya dhruvAo "apabhraMzamAM apAyelI che, paNa e apabhraMza bhAga kharekhara kAlidAsanI racanA hevAnA viSayamAM matabheda che.ra8e moDene prakSepa hovAno mata che. game te heya, maitrakonA uttara kAlamAM "apabhraMza" A pradezamAM prabhutva jamAvI gayo hato. valabhInA maitraka rAjA guhasena (I. sa. 559-567) ne nAme caDAvelA eka dAnazAsanamAM ene saMtAtA airAtracativatravanyaracanAnapuchAta:jharakha:28 kahevAmAM Ave che, paraMtu e dAnazAsana banAvaTI puravAra thayuM che, 29 eTale A
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________ 212] maitraka kAla ane anu-maitraka kAlA [pra. vidhAnane ApaNe anu-maitraka kAlanuM hevAne kAraNe eTaluM prAcIna na gaNIe, kiMtu chaThThI sadInA bhAmahe potAne "kAvyAlaMkAra'mAM "saMkti prApta vAcapabhraMza rUti tridhA !' e rIte saMskRta bhASA, prAkRta bhASA ane apabhraMza bhASA evA traNa bhASAbheda kahelA che tene na uvekhI zakIe. sAtamI sadInA daMDIe ene ja samarthana ApI apabhraMzane AbhIrAdinI 'girA' kahI che ane kanojanA rAjA mahedrapAla(I. sa. 84-98)nA samakAlIna upAdhyAya, "kAvyamImAMsA vagere samartha graMthonA nirmAtA, rAjazekhare kAvyamImAMsA'mAM saMskRta ane prAkRta bhASAone ulekha karI "surASTra ane vyavaNa vagere pradezanA loko saMskRta vacanane apabhraMzane opa ApI bese che ema kahyuM che. 31 vaLI emAM eNe pUrvamAM prAkRta kavio, uttaramAM saMskRta kavio, dakSiNamAM pizAcI bhASAnA kavio ane pazcimamAM apabhraMza bhASAnA kavio" evuM paNa kahyuM che. A rIte jotAM apabhraMza bhASAnA kavio rAjazekharanA samayamAM pazcima bhAratamAM hevA vize baLa maLe che. caMDa pahelAMnA, apabhraMza bhASAnA eka mizra udAharaNanAM darzana saMghadAsagaNinA I. sanI pAMcamI sadImAM racAyelA "vasudevahiMDI "nAmanA gadya prAkRta graMthamAM thAya che,33 paraMtu graMthakAra gujarAtanA hatA evuM kahI zakAya ema nathI. dhyAna kheMce che te to jinadAsagaNi mahattare I. sa. nI sAtamI sadImAM pitAnA navaraMcaDULa graMthamAM nAnAM bALakanI bhASAne namUne Ape che te; je ke naMdo rAyA Na vi (rAyanadu na vi) jANati jaM sagaDAlo karehi ti| naMdo rAya mAreviNu siriyaM rajje Thavehi ti // 34 "naMda rAjA jANatA nathI ke zakaTale karyuM. naMda rAjAe ene mArIne zrIyakane rAjya upara sthapita karyo. e ja graMthakAre eka bIjA padyamAM paNa narivara (= nAcyuM, nRtya) e eka zabda apabhraMzanI lAkSaNiktAvALA ne che. 35 ahIM eka sAre namUne to ApaNane udyotanasUrinI yuvacamamAMthI ja maLe che. ahIM e umeravA jevuM che ke e guDagara (pazcima bhAravADa) ane cAra(madhya ane dakSiNa gujarAta)mAM uccArAtI bhASAone achaDato ullekha karI le che. gujajarInuM "mastra' ane 'lADInuM "ra" udAharaNa che.!
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________ 11 ] bhASA ane sAhitya [297 e ja graMthamAM gurjara pathike apabhraMzamAM gAyele duho A prakAre cheH "jo Navi vihure vibhajaNau dhavalau kar3hai bhAru / so goDhagaNa-maMDaNausesau vva jaM sAru // " 37 je viSama saMkaTa samayamAM hiMmata hArI jato nathI ane zeSanAganI jema bhArane bahAra kheMcI kADhe che tevo samartha baLada goSThIMgaNanI zobhArUpa che ane e ja sA235 cha'. e ja graMthamAM prAkRtamizra apabhraMzamAM gadyasaMdarbha: "so va dujjaNu kaisau / hUM, suNau jaisau, paDhamadaMsaNe cciya bhasaNasIlo paTThimAsAsau vv| taheva maMDalo hi apaccabhiNNAyaM bhasai, mayahiM ca mAsAI asai / khalo ghaI mAyAhi vi bhsi| caDapphaMDatahaM ca paTTimAsAiM asai tti| hou kAeNa sarisu, NiccakarayaraNasIlo chiDDapahAri vv|"38 e durjana kevA prakAranA hoya che? hA, sAMbhaLo, e evA hoya che ke prathama darzane bhasanArA hoya ane pITha pAchaLa khUba niMdA karanArA hoya; jemake, kUtare ajANyA tarapha pahelAM bhasavA mAMDe ane pachI maDadAnuM mAMsa khAya che. khala puruSo mAtAne paNa bhase che ane pAchaLathI khUba niMdA kare che. vaLI, e "kA" 'kA' zabda karanAra ane cAMdAmAM cAMca mAranAra kAgaDA jevA paNa hoya che." e ja graMthamAM taLapadI prAkRti-saMskRta mizra bhASAmAM chAtronI vAtacItano gadyasaMdarbha A prakAre che : " janArdana ! pracchahu~ kattha tubme kalla jimiyllyaa| teNa bhaNiya, sAhiu je te tao tassa valakkha-eyallahaM kirADahaM taNae jimiyllyaa|' teNa bhaNiya, 'kiM sA visesamahilA valakkhaielliya' / teNa bhaNiya, ahahA, sA ya bhaDAriya saMpUrNasvalakkhaNagAyatri yddsiy|' aNNeNa bhaNiyaM, 'cAibhaTTo, mama bhojanaM spRSTaM, takSako'haM, na vaasuki|' aNNeNa bhaNiyaM, 'kattu ghaDati tau, hRddhaya ullAva, bhojanaspRSTa svanAma saMghasi / ' aNNeNa bhaNiyaM, 'are re vaDDo mahAmUrkha, ye pATaliputranagarAvAstavye te kutthA samAsokti bujjhti|' aNNeNa bhaNiyaM, 'asma dapi iyaM muurkhtrii|' aNNeNa bhaNiyaM 'kAI kjju|' teNa bhaNiyaM, 'anipunn-nipunnaathoktiprcur|' teNa bhaNiyaM, 'bhara kAI mAM mukta, amvopi vidagdhaH saMti' / aNNeNa bhaNiyaM, 'bhaTTo satyaM tvaM vidagdhaH; kiM puNu bhojane spRSTa mAma kthit|' teNa bhaNiyaM, 'are ! mahAmUrkhaH, vAsukervadanasahasra kthyti|'30
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________ 214] maitraka kAla ane anu-maitraka kAla . , "are janArdana! pUchuM chuM ke gaI kAle tame kyAM jamyA? pelAe kahyuM, valakhadezathI AvelA bhIlone tyAM jamyA. eNe pUchyuM, zuM e vizeSa strI valakhadezathI AvelI che? pelAe kahyuM, ahahA, e bhaTTArikA to potAnA saMpUrNa lakSaNathI gAyatrI devI che. bIjA eke kahyuM, he tyAgI bhaTTa, tuM mArA bhojanane aDyo ? pelAe kahyuM, takSaka (suthAra) chuM, vAsuki nathI. bIjAe kahyuM, tethI tuM kyAM ghaDe che? tArA ullApane dhikkAra. bhojanapRSTha enuM zuM? tuM tAruM nAma kahe che? eke kahyuM, are, tuM to meTo mUrkha che. pATaliputramAM rahenArA kyAMthI samAsatine samajI zake ? bIjAe kahyuM, A to AnAthIye vadhAre mUrkha che. bIjAe kahyuM, zA kAraNe? eNe kahyuM, bhUkha ane caturanI lokokti ghaNI heya che. vaLI, keIe kahyuM, mara, mane kaMI mUka. aMbe paNa heziyAra che. bIjAe kahyuM, bhaTTa, sAce tuM hoziyAra che. mane bhojananuM pUchyuM ane teM na kahyuM. pelAe kahyuM, are mahAsukha! vAsuki sarSane hajAra vadana kahevAya che." A saMdarbha khUba lAMbo che, paNa e samaye chAtronI A asaMbaddha pralApavALI bhASAthI jaNAya che ke lokomAM bolAtI bhASA AvI ja kaMIka haze. emAMnI apabhraMzanI chAMTa pakaDI zakAya che. udyotanasUrie hakIkate to A kathAnA AraMbhanA bhAgamAM zuddha apabhraMzanA prayoga paNa noMdhyA che; jevA ke uparanA so va sujJajuvALA vAkyakhaMDa pachI jANiu kharo jaisau.. avi kAlasappu jaisau...hUM visu jaisau pamuharasiu...taheva mahurahu muhe... kaDuyau maMtai....khalo jji jaisau ujjhiyasaNehu...vimukkaNehu...mukaNehu magurU nA...vara3.33...vicAru...vahuvicAramaMjimariyA ...so sakko kisu| rAyahaMso jaisau...sajjaNu puNa jANai jji khalajalayahaM sabhAvai teNa hasiu acchai / hoi puNNimAiMdu jaisau sayalakalA-bhariyau...avi muNAlu jaisau ...taheva mubAju vi ri -sahasa.. saMju pukha madurasAvuM...vagere.40 svarUpa eTaluM badhuM spaSTa che ke udyotanasUrie Isa. nI AThamI sadImAM enA vicaraNanA vizALa pazcima bhAratavarSamAM ene lekabhASA kahI hatI ene Acho nahi, paraMtu spaSTa khyAla AvI jAya che. apabhraMzamAM ja Akho graMtha lakhAyo hoya tevI padyaracanA te kavi dhanapAlanI mavikSattahIM kiMvA uramIhI che.41 dhakkaDa nAmanA (saMbhavataH bhAravADanA kuTuMbamAM janmele A kavi kyAre thayo e jANavAnuM spaSTa pramANa nathI; Ama chatAM enA A kAvyanI bhASAnuM svarUpa jotAM . yAbi vageree
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________ 11 su bhASA ane sAhitya [15 e A. hemacaMdranA samayathI pUrve e sadI upara lagabhaga thayAnA mata ApyA che.42 e zvetAMbara jaina nahotA, e tarapha DaoN.guNee dhyAna doryuM che.43 dhanapAlanA kAvyanI bhASAne DaeN. yAkeAkhie uttara taraphanA nAgara apabhraMza kahyo che.44 e kadAca uttara gujarAtanA hovAnI saMbhAvanA karI che, kemake bhale meADethI, paraMtu tejapAla maMtrInA delavADA-AyunA I. sa. 1230 nA abhilekhamAM dhakkaDa kulanA ullekha thayelA che.45 khAvIsa saMdhiemAM racAyeluM A kAvya tatkAlIna kAvyasAhityanuM paNa gaNya kATinuM pratinidhitva Ape che, kAraNa ke e gujarAta bahAranA pUnA digaMbara kavionAM kAvyAnI bhASA jema prAkRtapracura bhASA na ApatAM saraLa apabhraMza bhASA Ape che ane solaMkI kAlanA zvetAMbara jaina kavione paNa eka svastha bhASAsAmagrI pUrI pADe che. enI bhASAmAM vikalpenI paNa achata che, e e bhASAnA svarUpanI dyotaka vastu che. maitraka kAlanA AjanA gujarAtanA bhUbhAga ane pazcima mAravADanA bhUbhAgamAM racAyelI racanAe nathI maLI, paraMtu anu- maitraka kAlamAM e jovA maLe che. dhanapAlanI visattakhtA jotAM e kAlamAM khIjI apabhraMza racanAo paNa thaI haze, paNa Aje labhya nathI ane hAla te mAtra eka ja racanAthI sa MtoSa mAnavAnA rahe che. sAhitya Ama A samayamAM valabhI rAjakIya ane sAMskRtika pravRttinuM kedra hatu, valabhImAM brAhmaNA, jaine ane bauddho . peAtapeAtAnI vidyAkIya pravRttimAM racyApacyA rahetA. paMDitAnI pariSadA bharAtI ne vAdavivAdane uttejana maLyA karatuM. itara dezanA vidyAthI o paNa adhyayana nimitte valabhImAM AvatA ane pAMDitya meLavI pAchA jatA. eka tarapha vaidika brAhmaNA vedavidyA ane sa MskRta bhASAnA sAhityane samRddha karavAmAM prayatnazIla hatA tyAre jaina zramA prAkRtamAM racAyelA peAtAnA AgamagraMthA ane bauddha bhikSue pAlimAM AlekhAyelA tripiTaka Adi graMthAnA uddhAra karavAmAM ane ene lagatuM sAhitya racavAmAM vyasta hatA. e sAhityakArAnI ahI kAlakramika noMdha laI e. yuana svAMge valabhInA bauddha saMdhArAmAmAM thatA dhArmika adhyayananI noMdha lIdhI che. dAnazAsaneAmAM bhadraruci, khudAsa ane visalagupta nAmanA baud
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________ 214] atraka kAla ane anu-maitraka phAla *, AcAryAnA nirdeza Ave che.46 piDacArika nAmanA bauddha vidyAnanI taidha 'Aya maMjuzrImUlakalpa ' Ape che.47 bhikSu dhama gupta (chaThTho saikA ) cInI graMthe lATa dezanA vatanI bauddha bhikSu dhagupta vize jaNAve che ke I. sa. nA chaThThA saikAmAM tee cIna gayA hatA. mArgImAM vacce AvatA bauddha vihArA ane saMdhArAmeAnA viziSTa vidvAneAnA jJAnanA lAbha letA letA cInanA cAMgagana nagaramAM pahoMcyA hatA. emaNe aneka pAli gra MthenA cInI bhASAmAM anuvAda karyA ane cInamAM bauddha dharmAMnA pracAra mATe dhaNuM kAma karyuM. te joyelA dezeAnA vistRta pravAsavananI pustikA lakhI, jemAM te te pradezanAM havA-pANI, utpanna, rahevAnAM makAne, raheNIkaraNI, rAjyavyavasthA, rItarivAjo, rUDhio, utsavA, khAnapAna, vezabhUSA, zikSaNavyavasthA, vepAra, bhaugAlika paristhiti, paMhitA vagere aMge dasa vibhAga(prakaraNa)mAM ghaNI mAhitI ApI hatI. A pustaka Aje upalabdha nathI, paraMtu cInI yAtrikAe paNa je prakAranI neAMdha lIdhI nathI te prakAranI evI jhINavaTabharI noMdha dhamagupte lIdhI hatI.48 upara joyuM tema, prastuta samayamAM jainanI vidyAkIya ane sAhityika pravRttie vegIlI ane vividha khatI hatI, ema maLI AvatA graMthA uparathI jaNAya che. e jANItI hakIkata che ke jainAcAnuM keAI sthaLa niyata haiAtuM nathI. e jyAM rAkAya ke vihAramAM hoya tyAM paNa adhyayana-adhyApananI pravRtti cAlu rAkhatA. padavIdhara vAcakA, upAdhyAyeA ane AcAryAM ziSyAne niyamita AgamavAcanA ApatA rahetA, khIjA viSayAnuM adhyayana paNa karAvatA, dhrutara vidyAnA sAthe abhyasta viSayanI carcA-vicAraNA paNa karatA rahetA, ane sAtheAsAtha lekhanapravRtti paNa jArI rAkhatA, e ja kAraNe Aje emanI racanA sArA pramANamAM upalabdha thAya che. AgamAnA vyAkhyAsAhityamAM niyukti, bhASya, cUrNi, TIkA vagere racanArAAmAM jaina upAsake ane munienA AcAra-vicAra, niyama-trata, siddhAMta, paramatakhaMDana-vamatasthApana temaja aneka anuzruti, paraMparA, aitihAsika ardha-aitihAsika kathAnakA temaja dhArmika ane laukika kathAnakAnA sa Mgraha karelA hAya che.
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________ 11 su' bhASA ane sAhitya ( 217 vaLI, sAtheAsAtha kAvya, chaMda, alaMkAra, darzana vagere viSayAnA graMthA racavAmAM jainAcAryeAMe pIchehaTha karI nathI. pariNAme A sAhitya jaina dha, jaina saMskRti ane itihAsanA abhyAsIe mATe atyaMta Avazyaka svataMtra sAhitya anI gayu che. A graMthenuM lekhana kayAM zarU karyuM. ane kayAM pUrNa karyuM enI noMdha kayAMka maLe che ane kathAMka maLatI nathI. kRtinA AraMbha bIjA pradezamAM karyAM hoya ane enI pUrNAhuti gujarAtamAM karI hoya athavA gujarAtamAM AraMbhelI kRti itara pradezamAM samApta karI heAya. keTalAka leTaiSaNAmAM nahiM rAcatA ' aMgavijA'kAra jevA graMthakArAe peAtAnuM nAma sudhdhAM lakhyuM na heAya, e ja rIte 'tattvArtha bhASyanA TIkA'kAra siddhasenagaNi (gaMdhahastI), 'nayacakravAlanA TIkA'kAra siMhavAdI gaNi, 'caupannamahApurisacariya'nA kartA zIlAMkAcArye peAtAnA graMthAnu racanAsthaLa batAvelu nathI, eTale evA keTalAye graMthakAro vize ahIM noMdha lIdhI nathI. jinabhagaNi kSamAzramaNa (chaThTho saikA ) jaina paraMparAmAM I. sa. nA chaThThA saikAmAM thayelA A. jinabhadragaNi kSamAzramaNu AgamanA advitIya vyAkhyatA tarIke prasiddha pAmI cUkelA che. A. hemacaMdra peAtAnA vyAkaraNanA udAharaNamAM 'ninamarakSamAtramAM vyAyAtAra:' (vyAkhyAkArAmAM jinabhadra kSamAzramaNa utkRSTa che), ema kahIne biradAvyA che. e zruta sAhityanA kuzaLa vidrAna uparAMta vibhinna danazAstra, lipividyA, gaNitazAstra, chaMdaHzAstra, zabdazAstra AdinA prakAMDa paMDita hatA. sva-para siddhAMtamAM nipuNa hatA. svAcArapAlanamAM pravINa ane tatkAlIna sa` jaina zramaNeAmAM pramukha zrutadhara hatA. spaSTa che ke A. jinabhadra emanA samayanA eka prabhAvazALI AcAya zreSTha hatA. ApaNe upara joyuM tema, emaNe 'vizeSAvazyakabhASya' nAmanA graMtha racyA che. emAM AgamAmAM darzAvelA badhA mahattvapUrNa viSayA upara carcA karI jaina jJAnavAda, pramANuzAstra, AcAranIti, syAdAda, nayavAda, karmasiddhAMta, gaNudharavAda, nidbhavavarNana Adi viSayAnI sAmagrI A graMthamAM bharI dIdhI che. emaNe jaina daCnanA kevalajJAna ane kevaladana-viSayaka yugapa -upayAga, yavAda ane abhedavAdane mAnanArA prakAMDa tArkika A. siddhasena divAkara ane mallavAdisUrinA matAnuM uparyukta bhASya ane peAtAnA vizeSNavatI' nAmanA graMtheAmAM (jIvAva ro pasthi kavozA) khaMDana kayu" che. jaina tattvanuM nirUpaNu kevala jaina daSTie ja nahi,
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________ 18] maitraka kAla ane anu-maitraka kAla tche. paNa itara dArzanika mAnyatAonI sAthe tulanAtmaka dRSTie kareluM che. emanA pachInA Agama-vyAkhyAtAone eka paNa graMtha e nahi hoya, jemAM vizeSAvazyakabhASyanA prAmANyanI chApa lagAvavAmAM na AvI hoya. A vizeSAvazyakabhASya' upara emaNe saMskRtamAM paNa vyAkhyA racI che, e apUrNa rahI jatAM pAchaLathI kaDhAya kSamAzramaNe pUrNa karI che. jesalamerathI maLI AvelI vizepAvazyaka-bhASya'nI pratanI aMte be gAthAo maLI che te A prakAre che : 'paMca satA igatIsA sagaNivakAlassa vttttmaannss| to cettapuNNimAe budhadiNasAtimmi nnkkhtte|| rajjANupAlaNapare sI[lAdi]ccammi Naravarindammi / valabhINagarIe imaM mahadi [siri]saMtijiNabhavaNe' // 48 zaka saMvata 131 (vi. saM. 66pa, I. sa. 608) mAM valabhI nagarImAM jyAre zIlAditya rAjA rAjya karato hato te samaye caitra zukalA pUrNimA, ane svAti nakSatramAM A (vizeSAvazyaka-bhASya)nI prata moTA zAMtijinamaMdiramAM (lakhAI ke arpaNa karAI).' A gAthAomAM kaI kriyApada nathI, eTale A graMtha "racAya ke maMdiramAM makA" e prazna udbhave eTale samayasthaLano nirNaya karI zakAto nathI. alabatta, valabhI nagarI sAthe A graMthanA saMbaMdhathI anumAna karI zakAya ke graMthakAra A nagarImAM rahyA haze ane e graMthanI nakale tyAM lakhAtI haze. vaLI, emaNe mathurAmAM devanirmita stUpamAM eka yakSanI ArAdhanApUrvaka tapasyA karIne, udheIthI khavAI gayelA "mahAnizIthasUtrane uddhAra karyo hato eTale eo gujarAtathI dUra-sudUra mathurA sudhI paNa gayA hatA.50 hAlamAM maLI AvelI kedaka (akoTA) gAmanI be dhAtupratimAonA pratiSThApaka tarIke jinabhadra vAcanAcAryanuM nAma utkIrNa thayeluM jovAya che.pa1 e uparathI jaNAya che ke teo akoTAmAM AvyA haze ane emaNe najIkanAM khaMbhAta ane bharUca jevAM jaina keMdro tarapha paNa vihAra karyo haze. emaNe "chatakalpaupara "opajJa bhASya paNa racyuM che. AmAM "bRhatakalpabhASya", "vyavahArabhASya" ane "piMDaniryukti" Adi graMthanI gAthAono saMgraha che. emAM pAMca jJAna, prAyazcittasthAna, bhaktaparikSAnI dadhi, jJAna-darzana cAritryanA atIcAro vagere viSayonuM pratipAdana kareluM che.
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________ 11 su] bhASA ane sAhitya (19 emaNe ' anuyAgadAracUNi' racI che. emAM talavara, kauTuMbika, bhya, zreSDI, ratha, yAna, zibikA AdinA artha samajAvyA che. saMgItazAstranA kAI prAkRta graMthanAM traNa padya paNa nAMdhyAM che. emaNe racelA 'bRhatkSetrasamAsa 'mAM jamUddIpa, lavaNa samudra, dhAtakI khaMDa, kAlAdhi ane puSkarA` A pAMca prakaraNAmAM dvIpa ane samudronuM varNana che. emanAM bRhatsaMgrahaNI 'mAM cAra gatinA jIvAnI sthiti vagerenA saMgraha che. emanA ' vizeSaNavatI 'mAM vanaspati-avagAha, jalAvagAha, kevalajJAnadarzana, khIjasavatva Adi viSayAnuM saiddhAMtika varNana che. dhyAnazataka'mAM A, raudra, dha ane zukala dhyAnAnuM emanA varNana che. kATTAya vAdigaNi kSamAzramaNa (chaThTho saikA) A. jinabhadragaNi kSamAzramaNanA ' vizeSAvazyakabhASya ' uparanI sveApana vRttinI apUrNa racanAne kATTAya vAdigaNi kSamAzramaNe pUrI karI. A anusa MdhAna karelI vRttimAM emaNe zarUAtamAM jaNAvyuM che ke nirmASya SaSThALavavyAraNyAnuM ddhi vivatA: pUgyA: (chaThThA gaNadharanuM vyAkhyAna pUrNa karIne pUjya jinabhadragaNi svargavAsI thayA). e pachInI vRtti kATTAya gaNie racI pUrNa karI che. A kATTA`gaNi jinabhadragaNinA ziSya ke emanI paraMparAnA ke emanA sahavAsI muni haze ane emanI sAthe rahIne lekhanapravRttimAM AcAya ne madada karatA haze, eTale emanA samaya jinabhadragaNinA samakAlIna gaNAya ane vihArabhUminAM sthaLeA paNa e ja hoya ema mAnI zakAya. A sivAya emanI khIjI kRti ke jIvana saMbaMdhI kAI mAhitI maLatI nathI. siddhasenagaNi (chaThTho saikA) A. jinabhadragaNi kSamAzramaNe racelA ' jItakalpa' graMtha upara racAyelI cUrNi siddhasenagaNinI eka mAtra kRti che. e sivAya emanI khIjI mAhitI maLatI nathI. A. siddhasenagaNi A. siddhasena kSamAzramaNathI bhinna che, saMbhAvanA
Page #243
--------------------------------------------------------------------------
________________ 220] maitraka kAla ane anu-traka kAlI (pra. thAya che ke A siddhasenagaNi jinabhaNinI sAthe rahyA hoya ane emanA graMtha upara cUrNi racI hoya. A caNi prAkRta bhASAmAM che. emAM saMskRtanA eka paNa zabdano prayoga thayo hoya ema jaNAtuM nathI. emaNe prAraMbhamAM agiyAra gAthAomAM bhagavAna mahAvIra, agiyAra gaNadharo, bIjA viziSTa jJAnIo tathA sUtrakAra jinabhadra kSamAzramaNa Adine namaskAra karyA che. cUrNinA aMtamAM paNa jinabhadraguNine parama upakArI gaNIne vaMdanA karI che. 2. bhaTTa kavi (chaThTho-sAtamo saika) brAhmaNa vidvAnomAM valabhInA vatanI kahI zakAya tevA mahAkavi bhaSTie rAvaNavadha" nAme mahAkAvya racI moTI prasiddhi prApta karI che. e prasiddhio ja A kAvyane enA nAma uparathI "bhadi-kAvya" nAmathI lokavyApI khyAti apAvI. A kAvyamAM 22 sargo che, temAM badhAM maLIne 3624 padyo che. kAvyanI vastu tarIke paurANika rAmacarita-varNanA eNe pasaMda karI che. saMbhavata: saMskRta bhASAmAM vAlmIki pachI lalitakAvyaracanA lekhe rAmacaritanuM Alekhana karavAmAM kavi bhadri sarva prathama yazano bhAgI thato hoya ema jaNAya che. kAvyamAM RtuvarNana, prabhAtavarNana, yuddha, rAjanItika jJAna, saMvAda, zRMgAra vagere viSayanAM yathocita sthaLe varNane ApyAM che, ane vividha chaMdomAM enI racanA che. sAthosAtha alaMkArazAstragata kAvyanAM amuka lakSaNonuM paNa AmAM nirUpaNa karyuM che, tethI A kAvya dvArA mahAkAvyanAM samagra lakSaNone samAveza karavAnuM e cUkyo nathI. bhadine uddeza kAvya karatAMye "pANinikRta-aSTAdhyAyI" vyAkaraNamAM siddha karAyelA zabdaprayogone kAvyavyavahAramAM upayoga karI batAvI vyAkaraNa bhaNelA vidyArthIone saMskRta vyAkaraNa-viSayaka jJAnanuM visphaTa Akalana karAvavAno che. e rIte vyAkaraNa ane carita dvArA sarvaprathama thAzraya-kAvyaracanAnuM bhAna paNa eNe prApta karyuM che. e dayAzrayane tANAvANunI jema gUMthIne eka navo maulika prakAra pragaTa karyo che, eTale A prakAra mATe vyAkhyAkAroe cAracAkhyamiTuM vyas' kahIne enA gaMbhIrArthanuM sUcana karyuM che. enI bIjI keI kRti upalabdha thaI nathI chatAM A eka ja kRti enI samartha prajJA ane pratibhAnI paricAyaka che. Azcarya to e che ke evA dhuMradhara kavie potAnA paricayamAM mAtra eka padya ApIne paritoSa mAnya che: 'kAvyamidaM vihitaM mayA valabhyAM zrIdharasenanarendrapAlitAyAm / vartito mAtAnUpaca tI umaH kSitijo carA sagAnA' !
Page #244
--------------------------------------------------------------------------
________________ 11 muM] bhASA ane sAhitya [221 (zrI dharasena rAjAnA rAjyakAlamAM valabhImAM meM A kAvya racyuM che. A kAvyathI e rAjavInI kIrti thAo, kemake e rAjA prajA mATe kalyANakara che) valabhImAM dharasena nAmanA cAra rAjAo thayA che, teo paikI kyA dharasenanA samayamAM e tha e kahevuM kaThaNa che. tAmrapatramAM bhadi nAmanA pAMca brAhmaNone ullekha che. e paikI eka valabhI che. e zIlAditya 1 lAnA samayamAM thayo. be bhakrinA pitAnAM nAma judAM che, dhruvasena trIjAnA samayane bhadi kadAca valabhIne haya, enA pitAnuM nAma paNa juduM che. kavi bhakTi prAyaH dharasena 2 jA (lagabhaga I. sa. 170-195) ke dharasena 3jA(I. sa. 620 thI 628)nA samayamAM thaye evuM anumAna che.53 brahmagupta (sAtame seke) gurjaranuM prAcIna pATanagara zrImAla saMpatti ane saMskAranuM dhAma hatuM. ahIMnA brahmagupta nAmanA jyotiSAcAryanI kIrti dUra dUra sudhI vyApelI hatI. e bhilamAlakAcAryanA nAmathI prasiddha hato. eNe zaka varSa 550 (I. sa. 628-29) mAM 30 varSanI vaye racele brAhmasphaTasiddhAMta' khagoLaviSayaka siddhAMtonuM pratipAdana kare che. emAM bhagaNAdhikAra, madhyamAdhikAra, spaSTAdhikAra, triprakSAdhikAra, grahaNAdhikAra, udayAstAdhikAra, mahApAtAdhikAra, golAdhyAya vagere viSaya upara phuTa vivecanA karelI che. - jyotiSanA karaNa-viSayone "khaMDakhAdyakaraNa'nAmaka graMtha e enI bIjI kRti che. A graMthanI racanA zaka varSa pa87( I. sa. 665-666) mAM arthAta 67 varSanI vaye karelI che. A baMne graMthanuM bhAratavarSamAM ja nahi, paNa arabanA vidvAnomAM eTaluM badhuM AkarSaNa thayuM ke arabI paMDitAe "brAhmaphuTasiddhAMtane "sidhida' ane khaMDakhAdyakaraNane "alaarakanda' nAmathI arabI bhASAmAM anuvAda karyo, enA trIjA graMtha "yAnagraha nAmano ullekha maLe che, paNa e graMtha hajI maLI Avyo nathI.54 bhikSu zAMtideva (sAtame sake) tArAnAthanA jaNAvyA mujaba zAMtidevane janma saurASTramAM thayo hato ane teo zrIharSanA putra zIlanA samakAlIna hatA, paNa bhAratIya ke cInI sAhityamAM zIla athavA harSanA putranI hakIkata maLatI nathI, paraMtu saurASTra para jene
Page #245
--------------------------------------------------------------------------
________________ 22] maitraka kAla ane anu-maitraka kAla adhikAra hoya tevo zIla-zIlAditya ahIM uddiSTa haze. zrIharSanA jamAI dhruvasena bIjAne putra dharasena ca pitAne harSanI mAphaka "paramezvara ane 'cakravartI kahevaDAve che tathA gAvAnudhyAta kahe che. e zrIharSane dauhitra hato, paNa putratulya uttarAdhikArI gaNAto, kemake zrIharSa aputra hato. dharasena 4thAnuM nAma zIlAditya hatuM ke nahi enI khabara nathI, paNa beMDela vagere vidvAne zAMtidevA sAtamA AThamA saikAmAM thayAnuM mAne che e jotAM zrIharSanA dauhitra dharasena kathA(I. sa. 644 thI lagabhaga 650 AsapAsa)nA samayamAM zAMtidevano janma thayo evuM anumAna karI zakAya. game tema paNa zAMtideva rAjaputra hatA. bauddha devI tArAnI preraNAthI emaNe rAjagAdIne parityAga karyo ane e bauddha bhikSu banI gayA. emaNe zikSA samuccaya' badhicaryAvatAra' ane "sUtrasamuccaya' nAmanA graMtha racyA. bhusukunA nAmathI racelAM caryAgIta A zAMtidevanAM hovAnuM vidvAne mAne che.55 mAgha kavi (sAtame saike) zrImAla nagaramAM mAgha nAmane mahAkavi I. sa. 650 thI 700nA arasAmAM thayo. enA pitAnuM nAma hatuM datta. e prakAMDa paMDita ane dAnI hate. dattane pitA ane mAghane dAde suprabhadeva varmalAta rAjAne pradhAna maMtrI hatA, eTale mAgha kavino janma eka dhanADhya brAhmaNakuLamAM thayo hato ane ene pitAnI vidyA ane dAdAno svabhAva vArasAmAM maLyAM hatAM. mAghanI patnI mahaNAdevI hatI. e paNa udAra svabhAvanI hatI. - anathatio mAghane rAjA bhejanA samakAlIna jaNAvI keTalIka hakIkato dhe che. emAM jaNAvyA mujaba kaI paNa yAcaka mAdhanA gherathI khAlI hAthe pAcho pharato nahoto; Ama dAna ApatAM mAgha jyAre daridra banI gayA tyAre e rAjAnA Azraya mATe ga; rAjAnI madada ene pahoMce e pahelAM mAghanuM akALe avasAna thatAM e rAjAne bhAre viSAda thayela. paNa prasiddha sAhityapremI mAlavanareza bhojane janma I. sa. 1900mAM arthAta mAgha pachI lagabhaga traNa varSe thayo hato. kavi mAghanI "zizupAlavadha nAme mahAkAvyakRti Aje paNa enI yazagAthA gAI rahI che. A mahAkAvya "zrI" zabdathI aMkita che tethI "yaMka' kahevAya che. AmAM 20 sargo che. vAsudeva kRSNanA hAthe zizupAla rAjAno vadha thayo e vRttAMta vistArathI emAM Alekhe che. kavi bhAravinA "kirAtAjunIya" kAvyane
Page #246
--------------------------------------------------------------------------
________________ 11 su'] bhASA ane sAhitya [ 223 Adarza tarIke rAkhIne enA jevuM mahAkAvya mAdhe racyuM hoya ema bane kAvyAnI tulanAthI samajAya che. 'zizupAlavadha'nA sa` 4 nA 20 mA padyamAM sUrya` ane caMdrane 'ghaMTA' kahyA che, AthI keTalAka AnA praNetAne 'dhaTA-mAdha'thI paNa oLakhe che.16 'zizupAlavadha' mahAkAvya kavinA nAma parathI 'mAdha-kAvya' tarIke khyAti pAmyuM che, upamA mATe kAlidAsa, agaurava mATe bhAravi, ane padalAlityamAM 6 DI kavinI prasiddhi che. Ama A kavie ekeka guNa mATe prasiddhi pAmyA che, jyAre mAtra kavinA kAvyamAM e traNe guNAne samAveza che. emanI praza'sAmAM kahevAyuM che : '35mA jAhidrAsahya mAraverathagauravam / daNDinaH padalAlityaM mAghe santi trayo guNAH // ' vaLI, e kAvyanA nava sarga sudhIne abhyAsa karanAra vidyArthIne saMskRta sAhityanA khAdha pUratA gaNAya ema kahevAyuM che: 'navasargagate mAghe navazabdo na vidyate / ' jinadAgaNu mahattara (sAtame saMkA) AvatA jaina AgamA upara thayelI je vyAkhyA prAkRta athavA sa MskRtamizra bhASAmAM racAyelI heAya te 'cUrNi' nAmathI oLakhAya che. AvA cUrNi vyAkhyAkArAmAM jinadAsagaNi mahattaranuM nAma suprasiddha che. Aje maLI cUrNiprathAmAM meATA bhAganA caNiprathA emaNe racyA ema mAnavAmAM Ave che. cUrNi prathanI sarva prathama racanAnA yaza emane ghaTe che. emaNe racelA 1. nizIthasUtravizeSarRSTi (mudrita), 2. AvazyakacUrNi (amudrita), 3. dazavaikAlikacUrNi (mudrita), 4. na dicUNi (mudrita) ane 5. anuyAgacUrNi (mudrita)- A pAMca cUrNiprathAmAM emaNe peAtAnA nAmaneA ullekha karyAM che. emaNe naMdicUrNi'nA aMte racanAsamaya neAMdhatAM jaNAvyuM che ke:-- 'zarAjJa: padmasu varSAtepu tiAteSu zraTanavatijI nadhyayanavRLi : samApta' / arthAt zaka rAjAnAM pa98 (vi. saM. 733, I. sa. 676) vaSaeN vyatIta thatAM A naMdisUtranI cUrNinI racanA pUrNa thaI. A parathI A. jinadAsagaNanA samaya I. sa. nA sAtameA saikA nizcita che. A zrutadhara vidvAne 'nizIthacUrNi'nA prAraMbhamAM emanA vidyAguru pradyumna kSamAzramaNanA nAmanA ullekha karyA che. e sivAyanA emanA jIvana sabaMdhamAM vizeSa sAmagrI prApta thaI nathI,
Page #247
--------------------------------------------------------------------------
________________ rara4] mautraka kAla ane anu-maitraka kAla [pra. uttarAdhyayana nI cUrNinA aMtamAM kartAnA nAmane spaSTa ullekha nathI, paNa kartAnA gurunuM nAma vANijyakulIna, keTikagaNIya, vajazAkhIya gopAlagaNi mahattara batAvavAmAM AvyuM che. "uttarAdhyayanacurNimAM jaNAvyuM che ke 'SaSTho'pi citto nAnAprakAraH prakIrNatapo'bhidhIyate tadanyatrAbhihitaM zeSa dshvaivADhizULa samihitam ' ahIM AcAryuM spaSTa jaNAvyuM che ke prakIrNa tapa vize anyatra kahevAmAM AvyuM che ane zeSa "dazavaikAlikacUrNi'mAM kahyuM che. A ullekhathI samajAya che ke "dazavaikAlicUrNi'nA je karyA che te ja A uttarAdhyayanacUNi'nA kartA jinadAsagaNi che, ane emanA dIkSAgurunuM nAma gopAlagaNi hatuM. 57 jinadAsagaNinI cUNionuM AMtara nirIkSaNa karatAM ema lAge che ke teo thoDA samaya valabhImAM rahyA haze ane saurASTra temaja Anarta deza emane khUba paricita haze. A. haribhadrasUrinA TIkAgraMthamAM jinadAsagaNinI cUrNione prabhAva spaSTa varatAya che. jinabhasUri, jinadattasUri (AThame sake) A. jinabhari A. haribhadrasUrinA ga7pati guru hatA. "AvazyakavRttinA aMte A. haribhadra emanA nAmano ullekha A prakAre karyo cheH "kRti: sitAmbraacaaryjinbhttnigdaanusaarinno vidyAdharakulatilakAcArcajinadattaziSyasya dharmato yaakiniimaHRI[nora-marAcAryarimaca " A ullekhamAMnA 'binamaniyAnusAra:' padathI ane avAMtara ullekhothI jaNAya che ke jinabhaTari ga75ti guru hatA. pratyaMtaramAM jinabhaTa'nA sthAne "jinabhadra" nAma maLe che. "puratu cArAte" "ema jaNAvI keTaleya sthaLe A. haribhadra potAnI kRtiomAM gurUnuM prAmANya mAnya karyuM che eTale e guru ga7pati jinabhaTari hoya ke emanA dIkSAguru jinadattasUri heya. A ullekhathI jaNAya che ke A. jinabhaTe athavA A. jinadatte kaI graMtharacanA karI haze. A. haribhadranA guru tarIke emanI racanAo prAcIna gujarAtamAM nirmANa thaI haze ema mAnavAne kAraNe maLe che. - A. haribhadrano samaya I. sa. 700 thI 770 nizcata thaye che tethI emanA guru e samayanI AsapAsa thoDAM varSo agAu thayA hoya ema manAya. rabhadrahasUiri (AThame seke) I. sa. 700 nA arasAmAM mevADanA citoDanagaramAM jitAri rAjAnA rAjakAlamAM brAhmaNa kuTuMbamAM emane janma thayo hato. veda Adi aneka
Page #248
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhASA ane sAhitya vidyAonA pAragAmI vidvAna hovAthI e rAjapurohita banyA. emaNe evI pratijJA lIdhI hatI ke jemane artha samajI na zakuM temano ziSya banIza. eka veLA rastethI pasAra thatAM jaina upAzrayamAM jaina sAdhvIjI yAkinI mahattarA prAkRtanI gAthAone svAdhyAya karI rahyAM hatAM. emAMthI eka gAthA emanA kAne paDI, paNa artha samajI na zakavAthI emaNe sAdhvIjI pAse AvI gAthAne artha samajAvavAnI ane ziSya banAvavAnI mAgaNI karI. sAdhvIjI emanA dharmAcArya pAse emane laI gayAM ne tyAM e jinabhasUri pAse dIkSA laI jinadattasUrinA ziSya banyA. emaNe jaina zAstrono abhyAsa karI AcAryapada prApta karyuM.58 A. haribhadrasUrie pitAnI kRtiomAM "bhavaviraha' padane keTaleya sthaLe prayAga karyo che, tethI emanuM upanAma "bhavaviraha' hoya ema samajAya che. keTalIka kRtiomAM kevaLa "viraha "padane prayoga hovAthI teo " virahAka thI paNa prasiddha che. teo potAnA aneka graMthanI aMtima puSpikAomAM pitAne vidyAdharagacchanA, svetAMbara saMpradAyanA, ga7pati dIkSAgura jinabhasUri ane guru jinadattasUrinA ziSya tarIke oLakhAve che ane yAkinI mahattarAnA dhamaputra hovAnuM jaNAve che. A. haribhadra racelA graMthAnAM nAma A prakAre maLe che: 1. anugadvArasUtravRtti, 2. anekAMtajayapatAkA (svopajJa TIkA sahita), 3. anekAMtapraghaTTa, 4. anekAMtavAdapraveza, 5. aSTaka, 6. Avazyakaniyukti-laghuTIkA, 7. Avazyakaniyukti-buhaTIkA, 8. upadezapada, 9. kathAkeza, 10. kastavavRtti, 11. kulaka, 12. kSetrasamAsa-vRtti, 13. caturvizatistuti-saTIka, 14. caityavaMdanabhASya, 15. caityavaMdana-vRtti-lalitavistarA, 16. vAbhigama-laghutti, 17. jJAnapaMcaka vivaraNa, 18. jJAnAdiya prakaraNa, 19, dazavaikAlika-avacUri, 20. dazavaikAlika-bRhadrIkA, 21. deveMdrarakedra prakaraNa 22. dvijavadanacapeTA (vedAMkuza), 23. dharmabiMdu, 24, dharmalAbhasiddhi, 25. dharmasaMgrahaNa, 26. dharmasAra mUlaTIkA, 27. dhUrtAkhyAna, 28. naMdI-vRtti, 29. nyAyapravezasUtra-ti, 30. nyAyavinizcaya, 31. nyAyAmRtataraMgiNI, 32. nyAyAvatAra-vRtti, 33. paMcanigraMthI, 34. paMcaliMgI, 35. paMcavastu-saTIka, 36. paMcasaMgraha, 37 paMcasUtra-vRtti, 38. paMcasthAnaka, 39. paMcAzaka, 40. paralekasiddhi, 41. piMDaniyukti-vRtti (apUrNa), 43. prajJApanApradeza-vyAkhyA, 43. pratikAkalpa, 44. brahasmithyAtvamaMDana, 45. muni paticaritra, 46. yatidinakRtya, 47. yazodharacaritra, 48. yogadaSTiI-3-15
Page #249
--------------------------------------------------------------------------
________________ 226] caitraka kAla ane anu-traka kAla samuccaya, 4. gabiMdu, 50. gazataka, 5. lagnazuddhi (lagnakuMDalI), para. lekatatvanirNaya, 53. lekabiMdu, 54. viMzati(viMzativiMzikA), 55 vIrastava, 56. vIrAMgadakathA, 57. vedabAhyatAnirAkaraNa, 58. vyavahAraka5, 58. zAstravArtAsamuccaya, 6.zrAvakajJApta-vRtti, 61. zrAvakadharmatanna, kara.Sadarzanasamuccaya, 63. SaDazaka, 64. saMkita pacAzI, 65. saMgrahaNI-vRtti, 66. saMpaMcAsittarI, 67. saMbaMdhanasirI, 68. saMbodhaprakaraNa, 69. saMsAradAvAstuti, 70. AtmAnuzAsana, 71. samarAIaikahA, 73. sarva siddhi prakaraNa-saTIka, 73. syAdavAdakuceghaparihAra. A. haribhadranA be tejasvI ziSyone bauddhoe mArI nAkhyA hatA tethI krodhe bharAIne emaNe 1444 bauddhone saMhAra karavAno saMkalpa karyo hato; e saMkalpanA prAyazcittarUpe emanA gurue emane 1444 graMthanI racanA karavAnI AjJA karI hatI ema kahevAya che. Aje upalabdha graMthamAM 47 graMtha nizcita rUpe emanA kahI zakAya; bAkInA 25 graMthe emanA nAme che, paNa e vize vizeSa nirNaya karavo bAkI che. emaNe potAnI kRtiomAM je je kRtinA nAmane nirdeza karyo che te badhImAMthI paNa ghaNAye graMthe Aje aprApta che. upalabdha graMtha uparathI emanI sarvadezIya vidvatAne paricaya prApta thAya che. A. haribhadra jaina AgamanA ane darzanazAstranA pAragAmI vidvAna hatA. emaNe Avazyakasatra, naMdIsatra, anugAra, dazavaikAlika, prajJApanA, jIvAbhigama ane piMDaniyukti-AgamagraMtha upara apratima ane maulika vRttionuM nirmANa karyuM che. emAMnI AvazyakasUtra' uparanI "ladhuvattiziSyahitA'mAM emaNe jaNAvyuM che keH caca imayA tathA jaiH kRtArA viti tathApi sopAtta- je ke meM tathA bIjA AcAryoe AvI vRtti racI che chatAM A vRtti meM saMkSepamAM racI che. maladhArI A. hemacaMdra "Avazyaka-hAribhadrI-TippaNa'mAM jaNAvyuM che hai: yadyapi mayA vRttiH kRtA ityevaMvAdini vRttikAre cturshiitiprmaannaanenaivaavshykvRtti para tAdda kRta pravAH- je ke meM vRtti racI che evuM kRttikAra kahe che chatAM, 84000 zlekapramANanI emaNe ja bIjI vRtti racI hatI e pravAda che. "naMdIsUtra'nI vRttimAM jaNAvyuM che ke : sAMketivarabdArthasavAravAtimatamAre vicAraviSyamo ethI spaSTa thAya che ke dArzanika ciMtananA khajAnA jevI bRhadravRtti, je hajI sudhI upalabdha thaI nathI temAM dArzanika vAdanI UMDI samIkSA emaNe karI haze.
Page #250
--------------------------------------------------------------------------
________________ 11muM] bhASA ane sAhitya [27, A. haribhadra aneka viSayanA jJAtA hatA. emanI graMtharacanAone pravAha jotAM anumAna thAya che ke teo pUrvAvasthAmAM sAMkhyamatanA anuyAyI haze. e samaye emaNe darzanazAstrono UMDe abhyAsa karyo haze. e ja kAraNe emaNe ati gaMbhIratApUrvaka samasta dArzanika tane jaina darzana sAthe samanvaya karavAno prayatna karyo haze. khAsa karIne emaNe tattvavicAra ane AcAranA nirUpaNamAM samavayazailIne vizeSa rUpe samAdara karyo che tethI emanI racanAomAM gAMbhIrya AvyuM che. emaNe dharmasaMgrahaNI, paMcavastuka, upadezapada, viMzativiMzikA, paMcAzaka, gazataka, zrAvakadharmavidhitaMtra, dinazuddhi Adi graMthomAM zAstrIya, dArzanika, ga, caritra ane jyotiSa Adi aneka viSayono saMgraha karyo che temaja samarAccakahA, dhUrtAkhyAna vagere kathAonuM prAkRta bhASAmAM sarjana karIne prAkRta bhASAne samRddha karI che. e ja rIte saMskRtamAM paNa emaNe anekAMtavAda, anekAMta jayapatAkA, nyAyapraveza, zAstravArtAsamuccaya, vadarzanasamuccaya, aSTaka prakaraNa, zeThazaka prakaraNa, dharmabiMdu, gabiMdu, gadaSTisamuccaya, lekatatvanirNaya Adi graMtha racyA che. e rIte saMskRta bhASAmAM paNa emane mahattvano phALo che. emaNe A badhI racanAo prAcIna gujaradezanA pATanagara zrImAlamAM ke cittaDa Adi pradezamAM rahIne karI che. teo I. sa. 700 thI 700 (vi. saM. 75 thI 827) nA gALAmAM vidyamAna hatA. apabhadira (bhadrakAti)-AThame rIke A. siddhasenasUrinA ziSyanuM nAma hatuM bhadrakItipa9 ane A bhadrakIrti e ja bappabhadisari. gRhasthajIvanamAM emanuM nAma surapAla hatuM. emanA pitAnuM nAma hatuM bampa ane mAtAnuM nAma hatuM bhadi. vi. saM. 807 (I. sa. 750751) mAM sUrapAle dIkSA lIdhI ane mAtApitAnA saMyukta nAmathI emanuM bappabhadi nAma vizeSa prasiddhimAM AvyuM. kAnyakunja(kane ja)nA rAjAne nAgAvaloka nAme putra keI kAraNasara enI mAtA sAthe moDherA Avyo hato. enuM bIju nAma AmarAja hatuM. enAM rAjavaMzI lakSaNe joIne A. siddhasenasUrie ene Azraya Ape. bappabhaTTasari sAthe e AmarAja paNa abhyAsa karavA lAgyA. baMne vacce gADha mitrI baMdhAI.
Page #251
--------------------------------------------------------------------------
________________ rara8] maitraka kAla ane anu-autraka kAla [>, kanejathI pitAnA maraNanA samAcAra maLatAM AmarAja kanoja gayo ane pitAnI gAdIe beThe, eNe A. bappabhadisUrine kanAja teDAvyA. dharmalAbhanuM kAraNa jANI bappabhadi ziSya parivAra sAthe kane ja gayA. rAjavIe emane ThAThamAThathI pravezamahatsava karyo. 10 A bappabhaSTie "caturvizatikA', "anubhUta siddha sArasvata stotra', zAradA stotra', "vIrastava" vagere stutistotro saMskRtamAM racyAM che. "tArAgaNa" nAmaka kAvya hamaNuM zrI. agaracaMda nAhaTAne maLI AvyuM che, paNa enA viSaya saMbaMdhe mAhitI maLI nathI. bappabhadie alaMkAraviSayaka "kavizikSA graMtha racyo heya ema jaNAya che, paNa hajI maLyuM nathI. emane svargavAsa vi. saM. 85(I. sa. 838)mAM thayela hatuM. emanA ziSya geviMdasUri hatA. emanI kaI racanA upalabdha nathI, paraMtu dhavala nAmanA digaMbara kavie I. sa. nI dasamI-agiyAramI zatAbdImAM apabhraMzamAM harivaMzapurANa" nAmaka kAvya racyuM che temAM kavikIrtane prasaMge koI tAMbara goviMdAcAryanA apabhraMza kAvya "sanakumArIne ulekha A A prakAre karyo che: 'saNakumAra je viraiu maNaharu, kai goviMdu pavaru seyaMvaru // A zvetAMbara goviMdAcArya bappabhadisarinA ziSya havAne saMbhava che, paNa e kAvya Aje maLatuM nathI. udyatanasUri (AThamA saike). kuvalayamAlA" kathAnA kartA dAkSiNyacihna udyotanasUri che. emaNe I. sa. 779 mAM jAbAlipura(jAlora)mAM jyAre "narahastI-vatsarAja' rAjA rAjaya karato hato tyAre A graMtha lakhIne samApta karyo. jAlera nagara jodhapuranI - dakSiNe AveluM che. A graMthanA aMte mahattvapUrNa prazasti ApelI che temAMthI ghaNI etihAsika vigato prApta thAya che. munijIvana pahelAM teo mahAdvAra nagaranA udyotana nAmanA kSatriyanA putra viTezvaranA putra udyatana nAme hatA. keI kAraNa maLatAM teo jaina muni banyA. zAstrone abhyAsa karI teo AcArya thayA ane emaNe A "kuvalayamAlA" kathAnI racanA karI. emanI guruparaMparA vize prazastimAM A prakAre jaNAvyuM che : uttarApathamAM caMdrabhAgA nadInA taTa para pabUIyA nAmaka nagarI hatI. tyAM terarAya athavA
Page #252
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhASA ane sAhitya taramANa nAmane rAjA rAjaya karatA hatA. A rAjAnA guru guptavaMzIya A. hariguptanA ziSya mahAkavi devagupta hatA. devacaMdranA ziSya zivacaMdragaNi mahattara bhillamAla nagaramAM nivAsa karatA hatA. emanA ziSya yakSadatta hatA. A yakSadara munine nAga, chaMda, mammaTa, durga, agnizarmA, vaTezvara Adi aneka ziSya hatA. A vaTezvara AcArye Thera Thera jinamaMdiranuM nirmANa karAvIne gurjara dezane ramaNIya banAvyo hato. A ziSyomAMnA ekanuM nAma tattvAcAryuM hatuM. A ja tattvAcArya kuvalayamAlAkathAnA kartA udyotanasUrinA guru hatA. udyotanasUrine vIrabhadrasUrie siddhAMtanuM ane haribhadrasUrie yuktizAstranuM adhyayana karAvyuM hatuM. A eka adUbhuta kathA che. AmAM bANanI kAdaMbarI, trivikramanI damayaMtIcaMpUkathA ane haribhadranI samarAIaikahAne prabhAva spaSTa varatAya che. AnuM parimANuM 13000 zlekanuM che. kathAvastu saMkIrNa svarUpanuM che. AmAM prAkRta, paizAcI, apabhraMza ane saMskRta bhASAne upaga gadya-padyamAM thayo che. vepAravANijya mATe dUra dUra sudhI janArA vaNika lekenI 18 bolIone AmAM saMgraha che. AthI jaNAya che ke AcAryo dUra dUra sudhI paribhramaNa karIne aneka dezI bhASAonI jANakArI prApta karI hatI. zRMgAra Adi varNathI yukta A kRtimAM alaMkArone prayoga che. vacce vacce subhASite, prahelikAo ane praznottarane paNa upayoga kare che. graMthakAre potAnAthI prAcIna evA pAdalipta, sAtavAhana, parNaka, guNa, vyAsa, vAlmIki, bANa, vimala, 2viSeNa, jaDila, devagupta, prabhaMjana ane haribhadrane temaja sucanA nAmaka dharmakathAne ullekha karyo che. krodha, mAna, mAyA, lebha vagerenuM pariNAma batAvavA mATe ahIM aneka sarasa kathAo gUMthelI che. jinasenasUri (AThame seka) jenA punnATasaMdhanA digaMbara A. jinasenasUri A. kIrtiSeNasUrinA ziSya hatA. A. kIrtiSeNanA guru jayasenasUri samasta siddhAMtanA pAragAmI ane prasiddha vaiyAkaraNa hatA. kIrtiSeNanA gurubaMdhu amitasena prakharavAdI hatA ane punnATasaMdhanA agraNI hatA. AvA vidyAsaMpanna guruonA vAtAvaraNamAM A. jinasenasUrie "harivaMzapurANu'nI racanA karI hatI.
Page #253
--------------------------------------------------------------------------
________________ 230]. mautraka kAla ane anu-gautraka kAla pra. "harivaMzapurANa'mAM 66 sargo che. e 12000 graMthAgraparimANa graMtha che. emAM kula 9000 padyo che. adhikAMza racanA anuSTrapa chaMdamAM karelI che. keTalAka sargomAM kutavilaMbita, vasaMtatilakA, zArdUlavikrIti Adi dene upayoga karyo che. A purANamAM jenonA bAvIsamA tIrthakara zrI neminAtha ane teo je vaMzamAM utpanna thayA hatA te harivaMzanA mahApuruSanuM carita AlekhavAno emane uddeza che. gauNarUpe 24 tIrthakare, 12 cakravartIo, 9 nArAyaNa, 9 balabhadro ane 9 pratinArAyaNo ema tresaTha zalAkA puruSo ane keTalAye rAjAo tathA vidyAdharonAM avAMtara caritronuM kIrtana kareluM che. A purANamAM "pArzvayudaya nA katAM jinasena (sarga 1, . 40), 'padmapurANa'nA kartA raviNa (zle. 34), "varAMgacarita'nA kartA jaTAsiMha naMdi (le. 35) temaja "sucanAkathA 'kAra mahAsena (le. 33) vagere ullekha karelo che. sarga 4 thI 7 mAM traNa lekanuM ane ajIva Adi padArthonuM nirUpaNa che. sarga 23, zloka 58 thI 107 mAM puruSanAM lakSaNenI carcA che. zloka 85 thI 97 mAM karalakSaNa ane phalAdezane nirdeza che. sarga 66 mAM bha. mahAvIrathI laIne A graMthakAra jinasenasUri sudhInI guruparaMparA batAvI che. aMtamAM graMthakAre lekhanasamayane nirdeza A rIte karyo che: "zAkeSvabdazateSu saptasu dizaM paJcottareSUttarAM pAtIndrAyudhanAmni kRSNanRpaje zrIvallame dakSiNAm / pUrvA zrImadavantibhUbhRti nRpe vatsAdirAme'parAM saurANAmadhimaNDale jayayute vIre varAhe'vati // " zaka saMvata 705 mAM jyAre uttara dizAnuM rakSaNa dvAyudha rAjA, dakSiNa dizAnuM rakSaNa kRSNane putra zrIvallabha, pUrva dizAnuM rakSaNa aMvatine rAjA vatsarAja ane pazcimanA sauronA adhimaMDala(saurASTra)nuM rakSaNa vIra jayavarAha nAmane rAjA karatA hatA, e samaye A graMtha samApta thaye. A. jinasene jaNAvyuM che ke "harivaMzapurANanI racanA vardhamAnapuranA pArzvajinAlayanI nagnarAja-vasatimAM rahIne karavAmAM AvI che ane ene pachI bhAga dastaTikAmAM pUro thayo che. zaka saM. 705 (I. sa. 783-78) mAM A "harivaMzapurANa' racAyuM hatuM ema graMthakAra pote ja jaNAve che. ura
Page #254
--------------------------------------------------------------------------
________________ 11muM] bhASA ane sAhitya [[231 zIlatAcArya (navame rIke) suprasiddha zIlAMkAcArya nitigacchanA A mAnadevasUrinA ziSya hatA.3 zIlAMkAcAryo kolAcAryanA nAmathI jainAgAnAM 11 aMga upara TIkAonI racanA karI hatI ema pribhAvaka carita'nA ullekhathI jaNAya che,64 paraMtu atyAre te AcArAMga" temaja "sUtrakRtAMga' e Agama graMthe uparanI TIkAo ja prApta thAya che. baMne TIkAomAM emaNe dArzanika padArthonI anekavidha carcA karI che. "AcArAMga prathama zrutaskaMdhanI TIkAnI samApti zaka saM. 772(I. sa. 850)mAM ane dvitIya zrutaskaMdhanI TIkA ka varSa 784(I. sa. 862) athavA zaka saM. 798(Isa. 876)mAM gaMbhUtA(pATaNathI 24 mAIla dUra mAM vAhagiNinI sahAyatAthI thaI che. 5 | vanarAjanA pratibaMdhaka zIlaguNasUri te ja zIlAMkAcArya ema keTalAka vidvAnonuM mAnavuM che. aNahilapATakanI sthApanA vi. saM. 802 (Isa. 746)mAM nahi, paNa I. sa. 840nA arasAmAM thaI hoya, to A maMtavya baMdha bese tevuM gaNAya. caupagnamahApurisacariya'nI racanA zIlAMkAcArye zaka saM. 790(I. sa. 868)mAM karI che, paNa avAMtara pramANothI munizrI puNyavijayajI "AcArAMgavRttinA racayitAthI e zIlAMkAcArya bhinna hovAnuM mAne che. 17 pA muni (dasame sake) saiddhAMtika yakSadevasUrinA ziSya muni pA gAMbhu gAmamAM nivAsa karI tyAMnA bahuzruta ane zIlavAna zrAvaka jaMbUnAganI sahAyatAthI tyAMnA jinAlayamAM yatipratikramaNusUtra' ane "zrAvakapratikamaNusUtra'nI racanA zaka saM. 821(I. sa. 899)mAM karI hatI, 18 jenI vi. saM. 1228 mAM lakhAyelI tADapatrIya pustikA atyAre pATaNanA saMdhavI pADAnA jena bhaMDAramAM vidyamAna che. pArtha muninI bIjI racanAo vize jANavAmAM AvyuM nathI. A. sidarSi (dasame ke) nivRtigachanA A. gagarSinA ziSya siddharSie zrImAlamAM rahIne vi. saM. 2(I. sa. 906)mAM "upamitibhavaprapaMcakathA'nI racanA bhinnamAlamAM sugama
Page #255
--------------------------------------------------------------------------
________________ 232] maitraka kAla ane anu-maitraka kAla [pra. saMskRta bhASAmAM karI che.' A kathA A prastAvamAM vibhakta che. prathama prastAvamAM upedghAta che, khIjA prastAvamAM kartA ka`pariNAmanI viSamatAnI hakIkatA batAve che. trIjA prastAvamAM aneAvikAra ane sparze driyanI vizeSatA upara prakAza pADe che. cothA prastAvamAM bhavacakranuM nirUpaNa che, pAMcamA prastAvamAM saujanya ane dunatA vize jaNAve che. chaThThA prastAvamAM cha prakAranA puruSA vize tathA sAtamA prastAvamAM cha munivareAnA vairAgyasaMganu nirUpaNa kare che ane AThamA prastAvamAM A graMthane samajAvavA mATe prApta suyAga ane enI ciratAtAnI hakIkatAne nAMdhe che. A kathA rUpAnI paraMparAthI alaMkRta che. bhAratIya sAhityamAM A rUpakakathA aneAkhA prakAranI che. kathAne moTo bhAga gadyamAM che ane vacce vacce padyo che. keTalAMka padyo zArdUlavikrIDita, sragdharA vagere chaMdomAM paNa che. kathA khUba rasika che. A kathAnI ucca prakAranI racanAkuzalatA joI ne e samayanA zrIsaMghe enA kartAne siddhavyAkhyAtA 'nI padavIthI vibhUSita karyAM hatA. : A. siddhavi bauddha darzananA abhyAsa karavA mahAkheAdhapura nAmanA bauddha vidyApIThamAM gayA hatA, paraMtu pAchaLathI gurue A. haribhadranI 'lalitavistarA' nAmanI kRti vAMcavA ApatAM emane yathArtha khAdha thayA. e kAraNe ja te A. haribhadranA 'guru' tarIke ullekha kare che. emaNe A. siddhasenanA nyAyAvatAra' upara vRtti racIne peAtAnI dAnika pratibhAnA paricaya karAvyA che. vaLI, upadezamAlA' upara paNa eka vRttinI racanA karI che. Ama vyAkhyAkAra tarIke paNa siddhAMSe e saphaLatA prApta karI che. emanu gRhasthAvasthAnuM nAma hatu siddha ane emanA pitAnuM nAma hatuM zubha kar.70 emanA janma ke svavAsanA samaya noMdhAyelA nathI, paNa vi. sa. 962(I. sa. 906)mAM emaNe A kathAnI racanA karI evuM aMtima prazastimAM jaNAvyuM". che. vaLI, emaNe vi. saM. 974(I. sa. 918)mAM prAkRtamAM caMdrakevalicarita'ne saMskRta bhASAmAM anUdita karyuM che, eTale tee dasamA saikAnA ADha vidvAna hatA ema nizcita rUpe kahI zakAya. .. hariSaNAcAya punnATa saMdhanA maunibhaTTAraka vadhaCmAnapuramAM vasatA hatA. temanA ziSya zrI. hariSaNa guNavAna hatA. emanA ziSya bharatasena chaMda, alaMkAra, kAvya, nATaka ane tarkamAM nipuNu, kAvyanA kartA ane vyAkaraNanA vettA hatA. emanA ziSya
Page #256
--------------------------------------------------------------------------
________________ 11muM] bhASA ane sAhitya [23 hariNe vi. saM. 989-ka varSa 853 mAM khara saMvatsaramAM vinayAdikapAla rAjAnA rAjyakALa daramyAna "bRhatkathAkeza'nI racanA karI. e varSe I. sa. 931-32 Ave. prazastimAM jaNAvela vinayAdikapAla" e kanejanA gujara-pratIhAra vaMzane rAjA vinAyakapAla che.71 harivaMza purANa'nA kartA jinasene paNa punnATa saMdhanA hatA ne vardhamAnapura te ahIM saurASTranuM vaDhavANa hovuM joIe. A saMgrahamAM kula 157 kathAo che. emAMnI eka kathA (naM. 12)mAM 9 kathAo vaNAI che. graMthano ghaNo bhAga anuTubha chaMdamAM che, thoDeka lAMbA chaMdamAM. ghaNuM bleka kavie racelA che, to keTalAka udAhata karelA che. lagabhaga badhA udAhata leka ke gAthAo ajJAtakartAka che. samasta graMthanuM pramANa 12, 500 zlokanuM che, AthI dareka kathAnA sarerAza 80 jeTalA zloka Ave. paraMtu kathAnakanuM pramANa ghaNuM ochuMvattuM che. nAnAmAM nAnuM (naM. 125) cAra zlokamAM ne moTAmAM moTuM (naM. 57) 585 zlokamAM che. bRhatkathAkezanI sarva kathAonAM bIja "bhagavatI-ArAdhanA" nAme graMthamAM rahelAM che. ArAdhanA eTale zamaNe maraNa pahelAM zraddhA, jJAna, cAritra, tapa, vairAgya, daurya, saMyama ane kSamatA jevA guNo vize prApta karavAnI daDha siddhi. A vize nAnAmoTA aneka graMtha lakhAyA che, jemAM bhagavatI-ArAdhanA" graMtha ghaNe vistRta ane mahattvanuM che. emAM 2170 prAkRta ke che. emAM pAMca prakAranA maraNa vize nirUpaNa karavAmAM AvyuM cheH bAlamaraNa, bAlAbAlamaraNa, paMDitamaraNa (jenA traNa peTA prakAra che: bhaktapratyAkhyAna, iMginI ane prAyopagamana), bAlapaMDitamaraNa ane paMDitapaMDitamaraNa emAM chellAM traNa maraNa prazasya che. paMDitamaraNanA peTA prakAromAM ghaNuM sarvasAmAnya che; ne zramaNanA AdhyAtmika zreya mATenI sarva sUcanAo bhaktapratyAkhyAna prakAra nIce aha, liMga, zikSA, vinaya, samAdhi, aniyatavAsa, pariNAma ityAdi 40 bAbato aMge ApavAmAM AvI che. graMthano moTo bhAga A ISTa guNenA nirUpaNamAM rokAyo che. maraNasanna ArAdhaka zramaNane A gAthAonA vivaraNarUpe jaNAvelI bedhAtmaka kathAo saMbhaLAvavAmAM AvatI. "bhagavatI-ArAdhanA" racanAra zivAya hatA. emane A graMtha digaMbara Agama graMthonA prAcInatama starane che. - harSiNane bRhatkathAkeza e ArAdhanAne lagatI kathAone sahuthI prAcIna ane sahuthI samRddha keza che.
Page #257
--------------------------------------------------------------------------
________________ 24] maitraka kAla ane anu-maitraka kAla pAdaTIpo 1. gu.e.le., lekha naM. 17, pR. 6; naM. 19, 5. 12 vagere ane naM. ra7, pR. 30 vagere. 2. sai.gu, bhA. 2, pariziSTa cha rasa. gu.e.le, bhA, 3, pariziSTa 2 3. me.gu, pR. 337 TI., 550, 15ra; dharasena 4 thAnuM biruda paramAra-gu.ele, lekha naM. 71 vagere, pR. 170 vagere. dhruvasena 1lAne gharamamaDhArapAnuSThAta kahyo che; juo le. 16, pR. 4 thI zarU thatA aneka lekhe. 4. mai.), bhA. 2, pariziSTa 8 kaa. gu.e.le, bhA. 3, pariziSTa 1 5. gu. e. le, lekha naM. 6, pR. 8-9 6. ejana, lekha naM. 15, pR. 5-8 7. ejana, lekha naM. 120, pR. 4 8. mai.gu., pR. 506-58 9. ejana, pR. 506-507 10. ejana, pR. 58 11. ejana, pR. 510 12. ejana, pR. 512-59 13. ejana, pR. 131-132 14. gu.e.le, naM. 45, pR. 93 thI pachInAMomAM 15. ejana, lekha naM. 47, pR. 97 16. mai.gu. 5. 119 17. ejana, pR. 50 18, ejana, pR. 520-525 19. ejana, pR. 524 20. ejana, pR. 525-5ra7 21. mo. da. desAI, "jaina sAhityane saMkSipta ItihAsa", pR. 180-181 22. ejana, pR. 175-177 23. ejana, pR. 181 24. vArANasUtra, 1, 8, 2, 1 (TThuM pUruM nIvADuM sattAvuM) 25. maratanATayarAnna (niyasAra presa), pR. 540 (mora nava7 ........ saMmatta ) 26. ra, pratajhakSaNa, 3-37 27. pachI, vyArca, 1-22, 36 28. gu.e.le, lekha naM. 50, pR. 107 29, ejana, lekha naM. 50, pR. 106 30, mAma, vyAora, 1-16 31. rIMgarovara, vyamImAMsA, pR. 24, 64 32. putranA 9 51 33. saMdhAtALa, vasudevaSiI , 5. 28 34. bAvaravadhULa uttaramAja, 3, 184 35. nina, sa-mitravRtti, pR. 617 36. udyotanapura, vayamA, . 152-13 37. Tgana, 5 54 38. kana, pR. 5 39. bana, 5 151 40. putrana, 5. 4 41. dhanapAla, bhavisayattakahA, pR. 148
Page #258
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4] bhASA ane sAhitya [275 42. 3. 4. zAstrI, 'maa| vimo', pR. 38 43. sena, 5. 40 44. memana, 5. 4. 45. zu.me.le., khema na. 198, pR. 138 46. Beal, Records, p. 268; Watters, Travels, Vol. II, p. 247 47. tatra deze samAkhyAto bhikSuzca pinnddcaarikH|| 590 // zIlavAn buddhisaMpanno buddhAnAM zAsane rataH / kAlacArimahAtmA'sau praviSTaH piNDacArikam // 592 // 48. P. C. Bagchi, India and China, pp. 47 f.; bhAta . sAkha, 'zurAtamA modadhama', "svAdhyAya", 5. 1, pR. 263 46. "bhAratIya vidyA", 15 3, 5. 191-196 50. ittha devAnammiyathUme pakkhakkhamaNeNa devayaM ArAhittA jiNabhadakhamAsamaNehi uddehiAbhakkhiyaputthayapattattaNeNaM tuTTe bhaggaM mahAnisIhaM saMdhioM / vividhatIrthakalpa, pR. 19 51. U. P. Shah, Akota Bronzes, pp. 28 ff. 52. jiNabhaddakhamAsamaNaM nicchiyamuttatthadAyagAmalacaraNaM / tamahaM vaMde payao paramaM paramopagArakAriNamahagdhaM // viSamapadayyAkhyAlaMkRta-siddhasenagaNisaMdRbdha-bRhaccUrNisamanvita-jItakalpasUtra 53. sumA, 735sA zAstrI, " maitrahIna gurAta", mA. 2, pR. 494. 54. "bhAratIya jyotiSa" (60 manuvAI), pR. 300-311 55. bhAta . zAra, 'gutamA moghama' "2vAdhyAya", pu. 1, pR. 309 yA 56. hIrAlAla 2.kApaDiyA, " kAe kavione ApelAM birude', phArbasa gujarAtI sabhA "traimAsi", 5. 29, 5. 177 57. jaina sAhityakA bRhad itihAsa, bhA. 3, pR. 308-309 vANijakulasaMbhUo koDiyagaNio u vyrsaahiito| govAliyamahattarao vikkhAo Asi logammi // 1 // sasamayaparasamayaviU oyassI dittimaM sugNbhiiro| sIsagaNaparivuDo vakkhANaratippio AsI // 2 // tesi sIseNa imaM uttarajjhayaNANa cuNNikhaMDa tu / raiyaM aNuggahatthaM sIsANaM maMdabuddhINaM // 3 // uttarAdhyayanacUrNi, pR. 228 58. prabhAvakacarita, 10 59. "tilakamaMjarI', ple 3ramAM A nAma che ane enA TippaNakAra zAMtisarie bappabhaSTi e ja bhadrakIrti ema TippaNumAM jaNAvyuM che.
Page #259
--------------------------------------------------------------------------
________________ maitraka kAla ane anu-maitraka kAla 90. prabhAvakacarita, 11 bappabhaTTisUricarita 91. athamAznI prazasti (pR. 282-283) 52thI. 92. 'maitrIna gubharAta '", pR. 478. 93. jesalamerabhAMDAgArIya graMthasUcI, pR. 43-44 94. zrIzIlAGkaH purA koTyAcAryanAmnA prasiddhibhUH / vRttimekAdazAGgadhAH sa vidadhe dhautakalmaSaH // 104 // aGgadvayaM vinA'nyeSAM kAlAducchedamAyayuH // 23] [31. prabhAvakacarita, 19. abhayadevasUricarita 95. nirvRtikulIna zrI zIlAcAryeNa tattvAdityAparanAmnA vAharigaNisahAyena kRtA TIkA / ...zakanRpakAlAtIta saMvatsarazateSu saptasu caturazItyadhikeSu vaizAkhapaJcamyAmAcAraTIkA dRbdheti|...shiilaacaaryenn kRtA gaMbhUtAyAM sthitena TIkeSA // " -AcArAMga - prazasti 99. sA. ma. gAMdhI, "saitihAsiGa temasa graDa", 5. 229 97. muni puNyavijayajI, 'jaina Agamadhara aura prAkRtavAGmaya' "muni hajArImala smRtigraMtha," pR. 730. 98. " abdAnAM zakanRpateH zatAni cASTau gatAni viMzatyA / adhikAnyekAdhikayA mAse caitre tu paJcamyAm // nItaM samAptimetat siddhAntikayakSa devaziSyeNa / praticaraNAyAH kiJcid vyAkhyAnaM pArzvanAmnA tu // zrAvako jambunAmA (gA) khyaH zIlavAn subahuzrutaH / sAhAyyAd racitaM tasya gambhUtAyAM jinAlaye // " --pATaNajainabhaMDAragraMthasUcI, pR. 18 95. bAlAnAmapi sadbodhakAriNI karNapezalA / 70. vistRtI bhATe yA 'prabhAvakacarita 'bhAM 14. siddharSicarita tathA zrI bhAtIyahaM giridhAra AyaDiyA, "siddharSi. 71. saMpAdaka DA~. upAdhye sUcave che tema kSeAkamAM mULa pATha vinAyAdikapAla'haze (Introduction, p. 122 ) 72. Upadhye, ibid., p. 121 ""
Page #260
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakaraNa 12 lipi samrATa azokanA samayamAM brAhmI lipi rASTravyApI lipi hatI. e samaye brAhmI lipi samagra bhAratamAM lagabhaga eka svarUpe prayojAtI hatI, emAM koI prAdezika bheda pravartatA nahotA. joke azokanA samayamAM brAhmI rUpAMtara to pAmatI jatI hatI, paraMtu e rUpAMtaranuM svarUpa samagra bhAratamAM lagabhaga ekasarakhuM hatuM. brAhmInuM e rUpAMtara I pU. 200 nA arasAthI prAdezika bhedonuM sUcaka banavA lAgyuM. I.pU. 200 thI AraMbhAyelI prAdezika bhedanI prakriyA, aneka tabakkAmAMthI pasAra thatAM, I. sa. nA pAMcamA saikAmAM AvatAM vadhu vega pakaDatI jaNAya che. I. sa. 400 thI I. sa. 80nA gALA daramyAna ghaNuM prAdezika rUpAMtara thayAM che, jemAM mukhyatve traNa kAraNa manAyAM che?: (1) lekhanamAM navAM navAM sAdhanane upayoga athavA jUnAM sAdhanone navIna paddhatie upayogamAM levAM, (2) akSaranA maraDone navIna kalAtmaka banAvavAnuM valaNa, ane (3) varNone tvarita kalame lakhavA temaja teone sAdo mareDa Apo. uttara ane dakSiNa bhAratamAM A paribaLonI asarathI lekhana alaga alaga svarUpa dhAraNa karatuM gayuM. kalamane kasaba ane varNone kalAtmaka banAvavAnI pravRtti uttara ane dakSiNa bhAratanA lekhomAM samAnapaNe jovA maLe che, paraMtu akSarone sAduM svarUpa ApavAnI ane tvarita kalame lakhavAnI pravRtti dakSiNa bhAratanA lekhamAM khAsa tarI Ave che. Ane laIne dakSiNa bhAratanI lipi uttara bhAratanI lipithI tarata ja judI paDI Ave che; dA. ta. uttara bhAratamAM 3, 4 ane ra jevA vargonA nIcalA cheDA agAu saheja DAbI bAjue vaLatA hatA te baMdha thayA, jyAre dakSiNa bhAratamAM teonA cheDA vadhAre vaLIne DAbI bAju UMce caDavA lAgyA. A mukhya prAdezika vizeSatAonI asaramAM uttara ane dakSiNa bhAratamAM bhinna bhinna lipi-svarUpo uddabhavyAM, jene uttarI zailI ane dakSiNI zailI'nA nAme oLakhavAmAM Ave che. uttara bhAratanA badhA bhAgomAM uttarI zailInuM lagabhaga eka prakAranuM lipi-svarUpa ghaDAvA lAgyuM, jenI be 37.
Page #261
--------------------------------------------------------------------------
________________ 228] maitraka kAla ane Aju-maitraka kAla mukhya vizeSatAo hatI: (1) vanA maroDa Adya-nAgarI svarUpanA banavA lAgyA ane (2) khAsa karIne aMtargata svaracihnone kalAtmaka svarUpa ApavAmAM AvyuM, jethI teonI AkRti aMzata: tIvrakoNadAra ane aMzataH kuTila svarUpanI banI. dakSiNa zailInI asara taLe, khAsa karIne kalamanA kasabathI, kaliMgamAM, madhyapradezamAM ane pazcima bhAratamAM alaga alaga prAdezika lipi-svarUpa ghaDAyAM. vaLI, enI asarathI telugu-kannaDa, tamiLa, graMtha ane vadeLag lipionAM prAcIna svarUpa ghaDAyAM. I. sa. 400 thI 800 vaccenA gALAnI gujarAtanI (guptakAlIna ane maitrakakAlIna) lipi mukhyatve eka ja svarUpanI che ane e dakSiNa zailIne pazcima bhAgane prAdezika viziSTa lipiprakAra che. gujarAtamAM guptakAla daramyAna kSatrapakAlIna brAhmI lipine svAbhAvika vikAsa thaI rahyo hato, temAM dakSiNa gujarAtanA trakUTa dvArA dakSiNI zailInI kaMIka asara vadhI hatI. maitrakakAla daramyAna, khAsa karIne maitraka rAjyamAM, raikUTaka lekhonI lipine maLatI lipi pracalita banI. dakSiNa gujarAtamAM A kAla daramyAna saiphUTake, kaTamyurio, guja re, cAluko vagere rAjAonI sattA pravartI. e rAjyanA lekhomAM paNa maitrakarAjyanI lipi jevI ja lipi prajAI che. A parathI maitrakakALa daramyAna gujarAtanA samasta pradezamAM lagabhaga eka ja prakAranuM lipi-svarUpe pracalita thayuM hovAnuM mAluma paDe che; arthAta gujarAtanI prAdezika lipinuM kharuM saMkalita svarUpa A maitrakakALa daramyAna ghaDAyuM lAge che. dakhkhaNanI samakAlIna lipi gujarAtanI A lipine ghaNe aMze maLatI Ave che. A parathI keTalAka vidvAnee A samagra lipi-svarUpane "pazcimI lipi' tarIke oLakhAvI che, paraMtu badhuM jhINavaTathI tapAsatAM mAluma paDe che ke gujarAtanI maitrakakAlIna lipi ane mahArASTranI tatkAlIna lipi vacce keTaleka noMdhapAtra pharaka rahelo che, je samaya jatAM vadhato jAya che. sAtamI sadInA aMtamAM to dakhaNanA rASTrakUTanA lekhemAM Adya-kannaDI kahevAya tevI navI zailI vikase che, AthI gujarAtanI A samayanI lipine eka viziSTa lipi-prakAra tarIke oLakhavo vadhu ucita che. A lipi pAMcamIthI navamI sadI sudhI gujarAtamAM pracalita rahI. navamI sadIthI gujarAtamAM Ava-nAgarI svarUpanI uttarI zailInI lipi vyApaka pramANamAM pracalita thatI gaI ane e sadInA bIjA caraNathI to dakSiNa zailInI maitrakakAlIna lipinuM sthAna saMpUrNapaNe uttara relInI Agha-nAgarIe lIdhuM. gujarAtamAM maitrakakAla daramyAna jyAre dakSiNI zailInI lipi pracalita hatI tyAre e samaye gujarAtanI sImAo para siMdha, rAjasthAna ane mALavAmAM
Page #262
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12] lipi [ ve uttarI zailInI kuTila lipi pracalita hatI. A uttarI zailInA pracAravALA pradezA sAthe gujarAtanA A samayanA sAMskRtika sa Mpane kAraNe, uttarI zailInI keTalIka asarA gujarAtanI lipi para thatI jatI hatI. vaLI A samaye prAcIna gujara deza(dakSiNa rAjasthAna)mAMthI AvelA ane dakSiNa gujarAtamAM nAMdIpurI ane bharukacchamAMthI amala calAvatA gurjaranRpatie peAtAnI sAthe rAjasthAnamAM pracalita uttarI zailInI lipi laI ne AvyA. joke gujarAtamAM e vakhate dakSinI zailInI lipi prayeAjAtI hovAthI, emaNe dAnazAsane e pracalita lipimAM kAtarAvyAM, paraMtu lakhANane aMte emaNe peAtAnA dastaka uttarI zailIe karyA. 10 A gurjaranRpationA saMparkane kAraNe dakSiNa gujarAtamAM dhIme dhIme lokone uttarI zailI paricita thatI jatI hovAnuM saMbhavita che. maitrakakAlanA aMtasamaye pazcima saurASTramAM saiMdhava rAjAenI sattA sthapAI hatI ane e sattA lagabhaga samagra anu-maitraka kAla daramyAna cAlu rahI hatI. A saiMdhavA sidhamAMthI AvelA. emaNe peAtAnAM zAsanemAM si MdhanI uttarI zailInI lipi prayeAjavA mAMDI. vaLI navamI sadImAM dakSiNa saurASTramAM cAlukayavaMza ane uttara saurASTramAM cApavaMzanI sattA pravartI, A vazenAM dAnazAsaneAmAM uttarI zailI prayeAjAI che. A rAjAe mULa kayA pradezAmAMthI AvelA e nizcita nathI, paraMtu e baMne rAjyA para kaneAjanA pratIhArAnuM Adhipatya pravatuM hatuM, AthI e e rAjyAmAM pratyeAjAyelI lipi uttaranA pratIhArAnI lipine maLatI hoya e paNa svAbhAvika che. anu-maitraka kAlanA AraMbhanA ha`puranA mahAsAmata caMdrAdityanA rAjyamAM paNa prayeAjAyelI uttarI zailI uttaranA paDeAzI pradezanA sAMskRtika saMpane laI ne hevAnuM sabhave che. maitrakakAlanA aMtabhAga daramyAna dakhkhaNanA rASTrakUTa rAjyamAM dakSiNI zailInI sAthe sAthe uttarI zailInI paNa lipi pracalita thavA lAgI hatI.1 ane enuM pramANa tyAM uttarAttara vadhatuM rahyuM, AthI dakSiNa gujarAtanA rASTrakUTa rAjyamAM paNa AThamI sadInA aMtima caraNu tathA navamI sadInA prathama caraNu daramyAna dakSiNI zailInI sAthe sAthe uttarIzailInI lipi pracalita thatI gaI ane e pachI mAtra uttarI zailI ja prayAjAtI rahI. A sarva paribaLAne laIne saurASTra ane taLa-gujarAtamAM uttarI zailInA pracArane vega eTale teA prabaLa banyA ke maitrakakAlanA asta pachI eka sadImAM ja (navamI sadInA khIjA caraNathI) ahI dakSiNI zailInI lipine sadaMtara lApa thaI gayA ane ene sthAne mAtra uttarI zailInI Adha-nAgarI prayAjAvA
Page #263
--------------------------------------------------------------------------
________________ 240] haitraka kAla ane anu-maitraka kAla lAgI. gujarAtamAM thayelA brAhmInA lipi-vikAsamAM A eka krAMtikArI ghaTanA gaNAya. maitraka ane anu-maitraka kALa daramyAna gujarAtamAM prayojAyelI brAhmInI dakSiNI zailInI lipionuM svarUpa darzAvavA mATe be alaga paTTa taiyAra karyA che. e paTTone AdhAre A gALAnI e lipionuM svarUpa TUMkamAM tapAsIe. dakSiNa zailI (AkRti 6-7) maitrakakAlIna lekhamAM badhA maLIne 48 varNa prayojAyA che, jemAM 10 svaro (ba, bha, 6, 6, 3, 4, 6, che to, sau); 4 gavAho (anusvAra, visarga, jihuvAmUlIya, upaSmAnIya), 26 sparza vaNe (thI sudhInA 25 ane Dha), 4 aMtaHstha (1, 2, 4, va) ane 4 umA (4, 5, 3, 4)-ne samAveza thAya che. ahIM 3, 2, 8 ane stra e svara prayojAyA na hovAthI teonuM svarUpa jANavA maLatuM nathI. ekaMdare ahIM varNamAlAnA moTA bhAganA varNone prayoga thayo hovAthI maitrakakAlIna lipinI lagabhaga pUrI varNamAlAnuM svarUpa jANavA maLe che. A lipinA varNonAM keTalAMka noMdhapAtra lakSaNa nIce pramANe tAravI zakAyaH (1) A varNa kSetrapAlIna varNonI apekSAe sAdA ane saraLa maroDavALA che. A vargonuM sAduM ane saraLa svarUpa hovA aMge Do. dAnI dhAre che ke A lipi mukhyatve tAmrapatra para kotarAyelI hovAthI ema thayuM hovAnuM saMbhave che, 13 paraMtu maitrakakAlIna lipinuM svarUpa mareDadAra nathI ema bhAgyeja kahI zakAya ema che. agAunA kAlamAM je thoDAka akSaro(dA. ta. *, , , , tha, gha, 4)mAM zirorekhA karAtI nahotI teomAM have A kAla daramyAna e umerAvA lAgI che. zirorekhAnA A sarvasAmAnya upayogathI akSarono maroDadAra uThAva Ave che. bIju 4 ane mane vadhAre ghATa ApavAmAM Avyo che. trIjuM, keTalAka akSarane khAsa maroDadAra svarUpa ApavAmAM AvyuM che, jemake stranA maroDa. A bAbato sUcave che ke maitrakakAlIna lipi sAdI ane saraLa maroDavALI, chatAM surekha nahi paNa goLa maroDavALI che. (2) zirorekhA sAmAnyataH cAra prakAre thatI jovA maLe che : (1) biMdusvarUpe, (2) nAnI ADI rekhA-svarUpe, (3) koNAkAre ane (4) pilA trikeNukAre. pahelA be prakAre zire rekhA mukhyataH badhA lekhamAM prayojAtI najare
Page #264
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12Y] lipi [ 241 paDe che. kaNAkAre zirArekhA kaTacyuri vaMzanA lekhAmAM kavacit (dA. ta., 6, 4 ane za nA maroDamAM ) prayeAjAyelI jovA maLe che. sAdhAraNa rIte pelA trikANAkAre zirekhA apavAdarUpe jovA maLe che, paraMtu mahAsAmaMta saMgamasiMhanA lekhamAM zirerekhA mukhyatve pAlA UMdhA trikANAkAre dekhA de che. AvA prakAre zirekhA karavAnI prathA uttara ane madhya bhAratanA uttarI zailInA keTalAka guptakAlIna lekhAmAM jovA maLe che. ahIM trikANAkAre zirekhA prayeAjavAmAM uttarI zailInI asara sUcita thAya che. agAu R, 4, 6 ane dha jevA varNAne mathALe zirekhA prayAjAtI nahotI, tene mathALe paNa have zirekhA thavA lAgI che ane jJa temaja te mathALe agAu kavacita ja dekhA detI zirekhA ahIM nizcita banI che. (3) me trAMsI rekhAonA paraspara chedanathI ghaDAyelA varNanA vikAsa ahIM noMdhapAtra che. ane meM AvA prakAranA vadhu che. teonI vAyavya-agni rekhAne sIdhI--trAMsI rahevA daI, IzAna-naiRRtya rekhAne ahiaLa sAthe joDelA tattanuM kalAtmaka svarUpa ApavAmAM AvyuM che. (manA meATA bhAganA maraDAmAM A lakSaNa jovA maLe che.) (4) haiM, au, tra ane LanA meATA bhAganA maraDAmAM agAu mathALe thatI ADI rekhAne taraMgAkAra ApavAmAM AvyA che. A pravRttine laIne varNanA marADa kalAtmaka banyA che. (5) A, A, OM, , jJa, 6 ane 6 jevA varNAnI mukhya UbhI rekhAnA nIcalA cheDAne agAu kSatrapakAlamAM DAbI bAjue saheja vALavAmAM AvatA hatA (jemake pahelA khAnAnA pahelA mareADa), je guptakAlathI saheja vadhu vaLIne DAbI bAjue upara caDatA banyA hatA. ahIM A pravRtti bahudhA nizrita banelI jaNAya che ane vaLAMka bahu spaSTa thatA najare paDe che. (6) gurjaranRpationA lekhAmAM rAjAeAnA hastAkSarezamAM prayeAjAyelA varNAnA marADa Adya-nAgarI svarUpanA che; jemake nA chellA e mareADa, nA chellA be marADa, ne! trIjo marATha, na ma ca ane vanA chellA bharADa ane jUnA chellA khe marADa. cAlukayonA lekheAmAM paNa kAIka kAIka akSaranA Ava-nAgarI marADa dekhA de che; dA. ta., ma, ca ane rInA chellA maroDa. (7) A kAlanA 3 ane 4 lagabhaga ekasarakhA bharADa dharAve che. .-3--1}
Page #265
--------------------------------------------------------------------------
________________ maitraka kAla ane anu-Tautraka kAla [** AvAM sAmAnya lakSaNa dharAvatA A varNamAM keTalAka vaNu viziSTa lakSaNA paNa dharAve che, je teonA vikAsa ane pracAranI dRSTie nAMdhapAtra che. AvA vargAmAM 6, te, o, au, 9, 3, na, tha, va, maiM ane 3 khAsa gaNAvI zakAya. bAkInA varNanA vikAsa ghaNe aMze agAunA kAlamAM thayA hatA, jeonAM sAmAnya lakSaNa upara nAMkhyAM che. 242] kAlanA aMtagata svaracihnonA paNa A samaye vikAsa thayA che. A ArbhamAM ataJatAnI rekhA vaNune mathALe jamaNI bAjue vaLAMkavALA svarUpe joDAtI hatI; dA. ta. aa ane ra4 (pahelA bharADa). samaya jatAM e rekhAne jamaNI bAjue laMbAvIne saheja nIce utAravAmAM Ave che; jemake. ra4 (bIjo maroDa) ane anumaitrakakAlIna nAmAM. evI ja rIte aMtagaOta nA marADane samaya jatAM DAkhI bAjue nIce jhukAvAtA jovA maLe che; dA. ta. maitrakakAlIna le ane anu maitrakakAlIna nainA moDamAM, aMtagata nI A rekhAne DAkhI bAjue jhukAvIne nIce laMbAvavAnI pravRttimAM pazcimAtrA karavAnuM valaNa uttara maitrakakAlathI vadheluM jaNAya che. aMtaryaMta rU mukhyataH varNanI TAMce pUrNa vRttanA svarUpe prayeAjAya che. aMtagata hU~nA e maroDa prayAjAtA najare paDe che, jemAM jamaNI bAjuethI AraMbhIne DAbI bAjue vaLatA maroDanA vaparAzanu (arthAt InA khIjA marADamAM maLatA svarUpanA vaparAzanuM) pramANu, enAthI viparIta dizAmAM thatA mareADanI apekSAe, Adhu che. A baMne marADA uparAMta kayAreka pUrNa vRttamAM nIcenI bAjue varSoMnI TAMce nAnuM khIjuM vRtta joDIne paNa aMtaga ta sUcavAtA najare paDe che; dA. ta. |. aMtagata rainA maitrakakAlamAM vyApaka pramANamAM pracalita thayelA A marAThanA anu-maitraka kAlamAM vikAsa thayA che. enA saralIkRta svarUpane jamaNI bAjue saheja vadhAre lakhAvela che; dA. ta. Ine pahelA bharADa. DhIne bIjo marADa maitrakakAlIna rInA jevA che. aMtargata 3 ane nAM babbe svarUpa prayeAjAya che, emAM amuka varNa sAthe amuka marATha ja joDAya evA cAkkasa niyama pravatatA jaNAtA nathI; dA. ta. dha temaja meM ane (anumaitrakakAlIna) 1 sAthe baMne svarUpa prayeAjAtAM najare paDe che. ne nIcalA avayava geALa maroDavALA hovAthI aMtata 3 ane aMtargata 3 enI sAthe na joDAtAM varSoMnI jamaNI bAjue madhyamAM joDavAmAM Ave che. 6 sUcavavA mATe e paddhati prayeAjAyelI jovA maLe che. maitrakakAlamAM aMtaryaMta nA cihnamAM jamaNI bAjue TAcathI saheja nIce (lagabhaga madhyamAM) umerAtI rekhA ( dA. ta. jU ane mUnA khIjA mADa) anu-maitraka kAlamAM nizcitapaNe Toce joDavAmAM Ave che
Page #266
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12 muM] lipi [2 (dA. ta. $). aMtargata tranuM cihna kalAtmaka vaLAMkavALuM che. e cihnamAM DAbI bAjue madhyamAM eka trAMsI rekhA umerAtAM aMtargata trado maraDa ghaDAya che (jemake ne maroDa).aMtargata che, aMtargata lo ane aMtargata saumAM sAdhAraNa rIte aMtargata A ane aMtargata junI paddhati ane marATha prayojAtAM najare paDe che; joke A aMtargata svaracihno prAjavAmAM aMtargata nA cihnamAM vikaselA paDimAtrA jevA maraDanuM pramANa ochuM che. Ama ekaMdare uttara maitrakakAlathI aMtargata svaracihnoe vadhu vikasita mareDa dhAraNa karavA mAMDayA che ema kahI zakAya. paDimAtrA karavAnuM valaNa gujarAtamAM A samayathI AraMbhAyuM ane samaya jatAM ene pracAra uttarottara vadhato gayo e mahattvanI bAbata gaNuya.4 saMyukta vyaMjanomAM pachIne vyaMjana pUrvanA vyaMjanane nIcale cheDe Ubho joDavAnI sAdhAraNa paddhati ahIM pUrvanA ja sAthenA keTalAka saMyukta vyaMjanone bAda karatAM, bAkInA badhA saMyukta vyaMjanomAM sacavAI che; dA. ta. , , rA vageremAM pUrvanA " nA nIcenA cheDe pachI vyaMjana (jemake thanA pahelA bhareDamAM joDavAne badale kyAreka nA upalA jamaNuM cheDA sAthe pachIno vyaMjana jeDavAmAM Ave che (jemake , nA bIjA mareDamAM). joke A mareTha ghaNe kalAtmaka lAge che chatAM e pracalita niyamanA apavAdarUpa te gaNAya. pachI vyaMjana jyAre pUrvanA vyaMjana sAthe joDAya che tyAre pachInA vyaMjananI zirorekhAne lepa thAya che. pUrvane # pachInA vyaMjana sAthe joDAya tyAre enA nIcalA goLa avayavane lopa thAya che; jemake , stra ane mAM. ra, , fSTha temaja ricamAM pUrvane vyaMjana ane pachInA vyaMjanane joDavA mATe nAnIzI UbhI rekhA umerI che. Ama karavAmAM teone sIdhI rIte joDatAM Ubho thatA AkAra-bhrama nivArI zakAya, evI gaNatarI hovAnuM jaNAya che. saMyukta vyaMjanamAM aMtargata svaracihna sAdhAraNa rIte pUrva vyaMjananI Toce joDAya che; dA. ta. dro, syA (pahelo maroDa); chatAM kyAreka e aMtargata svaracihna pachInA vyaMjana sAthe paNa joDAtAM najare paDe che; dA. ta. cA (bIjo maroDa). pachInA jano dUka-AkAra mareDa ahIM mukhyatve prayojAya che. saMyukta vyaMjanane cAlu kalame lakhavAmAM A dUkAkAra svarUpa vadhu mAphaka Ave evuM hovAthI ene vyApaka prayoga thayo che ane ene laIne saMyukta vyaMjana ghaNuM kalAtmaka banyA che, jemake i ane cAnA mareTha. anu-maitraka kAlamAM thanA dUkAkAra bharoDanI Toca pUrvanA vyaMjananI sama UMcAIe pahoMcI hovAthI enA para zirorekhA thavA lAgI che. pachIno 2 goLa kalAtmaka maroDe prayojAya che
Page #267
--------------------------------------------------------------------------
________________ -maitraka kAla maitraka kAla ane anu 244] [: (dA. ta. Dho mAM). anu-maitraka kAlamAM pachInA nAgALa maroDanA cheDAne laMbAvIne U Mce caDAvI DAkhI taraph saheja vALyA che. dakSiNanA samakAlIna lekheAmAM A pravRtti vyApakapaNe pracalita hovAnu jaNAya che. zrvamAM pachInA manI DAkhI Toca pUnA vyaMjanane sparzI karIne koI AkAra-bhrama UbhA na kare e mATe manI DAkhI TAMcane DAbI bAjue vALI dIdhI che. A sa Myukta vyaMjananA anukAlIna vikAsane lakSamAM letAM e vikAsa sUcaka gaNAya. eka Mdare saMyukta vyaMjana kalAtmaka bharADanA banyA che. sa ketacihnomAM anusvAra ane visa` biMdusvarUpe temaja nAnI ADI rekhA-svarUpe prayAjAyA che. kayAreka visaga be nAnI UbhI rekhAe vaDe sUcavAya che; dA. ta. ta:. teone prayAjavAnI paddhati vartamAna paddhatinA jevI ja che. jidvAmUlIyanA bharADa tatkAlIna manA mADane maLatA che. e maroDanI vAyavya--agni rekhA vaNuM ( agara la)nI sAthe cAlu kalame joDAya che. (dA. ta. TM sAthenA ene prayAga.) anu-maitraka kAlamAM paNa A svarUpa ane paddhatie jiAmUlIyanuM cihna prayAjAyu` che. upadhmAnIyanuM cihna samakAlIna 80 nA kacihna sAthe maLatuM Ave che. e paNa vaNu (pa ke )nI TAce joDAya che. jiAmUlIya ane uSmAnIyanA joDANa vakhate varNanI TAMcanI zirekhAnA lApa thAya che. vaNune prayAjavAnuM a Mtargata svaracihna jidvAmUlIya ane upamAnIyanA cihna sAthe joDAya che; jemake aa sAthenA upagmAnIyanA bharADamAM, halata byajanA sUcavavAnI paddhati maitrakakAlamAM vaividhyapUrNa jAya che. halatane (1) kayAreka AgalA akSaranI nIce vilakSaNa svarUpe (dA. ta. rAjU mAM ne kAkapAda jevA svarUpe) joDIne, (ra) kayAreka vaNunA prAcIna mareDa prayAjIne (dA. ta. ta nA pahelA marIDa), (3) kayAreka pracalita mareADanI zirekhA dUra karIne (dA. ta. taeNnA bIjo mareADa), (4) kacAMka zirArekhA dUra karelA marAnI upara (buTTI) ADI rekhA karIne (jemake ma mAM), athavA (5) varNInA bharADanI TAMce trAMsI rekhA prayAjIne (dA. ta. tUne chelleA mareADa) sUcavavAmAM Ave che. AmAMnI chellI be paddhati A pachInA kAlamAM paNa pracalita rahelI jaNAya che. ahIM aMkacihno brAhmI a`AnI prAcIna zailIe lakhAyAM che. prAcIna zailI mujaba 1 thI 9 sudhInA ke| mATe nava cihno uparAMta 10, 20, 30, 40, 50, 60, 70, 80, 90, 100, ane 100 nA kacihna parathI sAdhita 200, 300 vagerenAM cihna,--ema alaga alaga cihna prayeAjavAmAM Ave che. dazAMza-paddhati(nUtana zailI)nA pracAra bhAratavarSInA itara bhAgAmAM thavA lAgyA hatA, paraMtu gujarAtamAM
Page #268
--------------------------------------------------------------------------
________________ lipi [245 ene prayoga anumaitrakakAlIna uttarI zailInA lekhathI dekhA de che. ahIM prayojAyelAM aMkacihno paikI 10 ane 4 nAM eka karatAM vadhAre mareDanAM aMkacihna prayojAyAM che. A aMkacihnonA mareTha A kAlanA vargo sAthe keTaluMka AkAra-sAmya dharAve che; dA. ta.cegaDAno maroDa zirorekhA vagaranA saMyukta vyaMjana % sAthe, pAMcaDAne maroDanA sAthe, 20 no maroDatha sAthe, 30no stranA (vaikadipaka) maroDa sAthe, 40 no pahelo maroDa saMyukta vyaMjana ta ane bIjo mareDa 2 varNa sAthe maLato Ave che. 50 ane 100 nA mareDa lagabhaga sarakhA che ane te ja nA mukhya aMgane maLatA che, jyAre 200 no marATha ne ghaNe aMze maLato che. 70 ne maroDa saMyukta vyaMjana Tu ne maLato jaNAya che; joke A AkAra-sAmya uparathI aMkacihna akSaracihno uparathI sAbita thayAM che ema nizcitapaNe kahI zakAtuM nathI. ghaNe bhAge A aMke ane vargonuM AkAra-sAme Akasmika hevAnuM jaNAya che. 15 A aMkazailImAM zUnyanuM cihna tathA sthAna-mUlyanI paddhati pracalita na hAI saMkhyAo darzAvavA mATe te te saMkhyAnuM alaga alaga cihna prayojAtuM. dA. ta. 156 lakhavA mATe 100 nuM, 50 nuM ane 6 nuM ema traNa cihna prajAtAM, jyAre 107 mATe 100nuM ane 7nuM ema phakta be ja cihna prajavAM paDatAM. evI rIte 430 mAM 400 nuM eka ane 30 nuM eka ema be ja cihna prayojavAM paDatAM, maitraka ane anu-maitraka kALa daramyAna dakSiNI zailIne je lipiprakAra gujarAtamAM prayojAyo che tene uttara ane dakSiNa bhAratavarSanA samakAlIna lekhanI lipi sAthe sarakhAvatAM jaNAya che ke gujarAtanI lipi para dakSiNI ane uttarI ema bane zailIonI asara thayelI jovA maLe che, paraMtu emAM dakSiNI zailInI asara savizeSa thaI che. A zailInI asaranuM adhika pramANe gujarAtanI lipimAM cheka kSetrapAlathI dekhA de che ane maitrakakAlanA aMtaparyata ane aMzata: e pachI paNa cAlu rahe che sAthe sAthe uttarI zailInI keTalIka asara najare paDe che. Ama gujarAtanI A samayanI lipi dakSiNI zailInAM lakSaNa savizeSa dharAvatI hovA chatAM, gujarAta uttara bhAratavarSanI sImA para AveluM hovAthI sAMskRtika saMpakane kAraNe, uttarI zailInI lipinI paNa enA upara svAbhAvika asara thaI che. e asarane pariNAme gujarAtanI lipi pazcima bhAratavarSanI e samayanI anya lipione ghaNe aMze maLatI AvavA chatAM judI paDe che. uttarI zailI (AkRti 8-9) A zailIne pracAra gujarAtamAM I. sa. nA navamA saikAnI pahelI pacIsIthI thavA lAgyo. A zailI uttara bhAratavarSamAM cheka I. sa. nI pAMcamI sadIthI prayojAtI
Page #269
--------------------------------------------------------------------------
________________ 24] maitraka kAla ane anumaitraka kAla hatI, AthI gujarAtamAM uttarI zailInuM pUrvakAlIna svarUpa uttara bhAratavarSanA I. sa. 400 thI I. sa. 800 daramyAnanA lekhomAM prApta thAya che. A lipinA pUrva kAlIna svarUpane lakSamAM laIne anu-maitrakakAlIna uttarI zailInI lipinuM svarUpa ane emAM thayelA vikAsa tapAsIe e pahelAM be bAbata dhyAnamAM levI jarUrI che: (1) uttara ane dakSiNI zailIo mULa (mauryakAlIna) brAhmInA rUpAMtaramAMthI uddabhavI che, chatAM emAM badhA ja vargonA maroDamAM zailI pramANe alaga alaga rUpAMtaro thayAnuM jaNAtuM nathI. evA keTalAka varSonuM svarUpa uttarI temaja dakSiNa zailImAM ekasarakhuM rUpAMtara pAmIne pracAramAM raheluM najare paDe che. khAsa karIne che, jha, Ta, 4, 4, 5, , , 4 (vaikalpika svarUpa), 3, ane dRnA maroDa baMne zailIomAM ekasarakhA svarUpavALA prayojAtA hatA, jyAre bAkInA varNonAM svarUpamAM vatteoche aMze taphAvata najare paDe che. (2) uttarI zailInA varSonI bAbatamAM mahattvanI noMdhapAtra bAbata e che ke A zailImAM vaNene nIcale che. nAnI-zI UbhI rekhA umeravAmAM AvatI. A pravRtti sAtamA-AThamA saikAmAM uttara bhAratamAM AraMbhAI hatI ane navamA saikAmAM e uttara bhAratamAM ane gujarAtamAM paNa vyApaka banelI jaNAya che. 4, 5, 2, 2, 4, 5, 6, 1, 2, 2, 4, , 6, 4 ane hRmAM nIcale cheDe nAnI-zI UbhI rekhA umerAI che. je varNane aMgabhUta UbhI rekhA hoya to A mATe e rekhAne ja saheja nIce laMbAvavAmAM AvI. A nAnI rekhA umeravAne laIne A varNonA svarUpamAM krAMtikAraka parivartana AvyuM. moTA bhAganA vaNe teonA prAcIna svarUpathI cheTA paDIne arvAcIna nAgarI svarUpanI nikaTa AvI gayA. vaLI Ane laIne uttarI zailI ane dakSiNI zailI vaccenuM aMtara vadhI gayuM. uparyukta baMne bAbata lakSamAM laIne A lipinA varNonuM svarUpa tapAsIe. to emAM keTalAMka sAdhAraNa lakSaNa jaNAI Ave che: (1) zirorekhA mukhyatve nAnI ADI rekhAnA svarUpe ane kavacita biMdusvarUpe prayojAya che. zirorekhA kyAreka trikoNAkAre paNa prajAI che. , 3, jevA mathALe eka TocavALA varSomAM kyAMka kyAMka zirorekhAnI laMbAI vadhavA lAgI che. be TocavALA vargomAM DAbI Tace zirekhA acUka karavAmAM AvatI. samaya jatAM evA varNonI jamaNuM Toce paNa zirorekhA thavA lAgI ane kyAMka te A baMne alaga alaga zirorekhAone sAMkaLIne eka saLaMga zirorekhA karavAmAM AvI, je zirekhAnA pUrNa vikAsanI avasthA sUcave che; dA. ta. , mAM, 5, 6, 1, 2, 5 ane sanA maroDa. ahIM dha sivAyanA badhA ja vyaMjanAkSarone
Page #270
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12 su'] lipi ( 24: mathALe zirArekhA karavAmAM Ave che. svarAkSarImAM a, ma ane 3mAM e nizcitapaNe prayeAjAya che, bAkInA svareAmAM enI zarUAta thayelI nathI. (ra) A uttarI zailInI lipimAM agAunI dakSiNI zailInA keTalAka marATha paNa prayeAjAyA che. uttara bhAratavaSa mAM 6 nA viziSTa marAya prayAjAtA hatA tenA ahI svIkAra thayA nathI, ene badale ene agAunA bharADa ahIM prayAjAyA che. evI rIte TanAM maitrakakAlIna bharADa-vaiviSNu paNa ahIM prayeAjAyAM che. rUnA dakSiNI bharADa, enA uttarI mAnI sAtheAsAtha, prayeAjAtA rahyo che. bhulAtI jatI dakSiNI zalInI asaranA A namUnA sUcaka che. (3) je varNAnA mukhya avayava uparanI bAjue bahirgALa AkAra dhAraNa karatA heAya tevA varSAmAM ( dA. ta. ma ane AnA DAbA aMgamAM ane tenA mukhya aMgamAM) e gALa avayavane pracalita paddhatie zirArekhAnI sAthe nAnI-zI ( aMgabhUta ) ADI rekhA vaDe sAMkaLavAne badale kayAreka ene zirekhAthI alaga rAkhavAmA Ave che. cAlukayavaMzanA lekhAmAM (dA. ta. 1, zra ane tamAM) temaja cApavaMzanA lekhamAM (dA. ta. tamAM) Ama karavAmAM AvyuM che. uttara bhAratavarSanA uttarI zailInA lekhAmAM A pravrutti vyApakapaNe pracalita hatI, jyAre gujarAtamAM enuM pramANa ghaNuM jUja jaNAya che. (4) ahIM keTalIka aniyamitatAe paNa jovA maLe che; jemake (bIjA khAnAnA bIjo mareADamAM nIcenA geALa avayava viparIta dizAmAM karavAmAM AvyA che. evI ja rIte hateA marADa (chellA khAnAneA pahelA bharADa) DArmathI jamaNe UlaTAI gayA che. ATalI aniyamitatAe khAda karatAM eka Mdare vaNu spaSTa ane sapramANa lakhAyA che. (5) A, A, haiM, ta, ca, ma ane ya jevA varNAnA keTalAka mareADamAM nIcalA cheDA jamaNI bAjue saheja vALavAmAM Ave che, je kalAtmaka lekhananI pravRttinA sUcaka che. ekaMdare jotAM A lipinA upalabdha varNamAM (vaikalpika mareADa), haiM,, sau, cha, jJa, dha, maiM ane ma A varSAMte teenuM vartamAna nAgarI svarUpa pAmavAne hajI vikAsanA keTalAka tabakkAomAMthI pasAra thavAnuM bAkI rahe che, jyAre bAkInA vaNu` teonI vartamAna nAgarI avasthAne pAmavAnI aNI para AvIne UbhA che. A lipinAM sivAyanAM badhAM ja aMtargata svaracihna pUrNa vikAsa prApta karavAnI aNI upara AvyAM che, paDimAtrA tarIke aMtagata nA aicchika prayoga
Page #271
--------------------------------------------------------------------------
________________ 248]. maitraka kAla ane anu-maitraka kAla karavAnuM valaNa agAunA dakSiNa rilInA A aMtargata svaracihnanA paDimAtrAtmaka prayoganI apekSAe vadhyuM che. ahIM paNa agAunI mAphaka enuM vaLAMkavALuM svarUpa bahudhA prayojAyuM che, jemake re (pahelo maroDa), hai, vo ane saumAM; chatAM kyAMka kyAMka ene surekha bharoDa paNa prajA zarU thayo che, jemake saMyuktAkSara tomAM. mA, go ane zaunAM aMtargata svaracihnomAM jamaNI bAjunI UbhI rekhAnI Tocane varNanI laMbAvAtI surekhA sAthe sAMkaLavAmAM Ave che. joke e zirekhAonI Tocane sparza kare che kharI, paraMtu enI pAra jatI nathI. ahIM varNanI zirorekhAne DAbI bAjue laMbAvIne aMtargata rU ane phrenAM cihno sAthe sAMkaLavAnI prathA zarU thaI jaNAtI nathI (juo ni ane vInA maroDa). aMtargata svaracihnonA svarUpanA vikAsanI sAthe sAthe teone vyaMjano sAthe joDavAnI paddhati paNa arvAcIna prakAranI banatI jAya che. sAdhAraNa rIte varNanI Toce joDAtAM aMtargata svaracihna niyamita prakAre joDAyAM che. bAkI agAu varNane nIcale cheDe joDAtAM aMtargata svaracihna joDavAmAM vividha paddhati jovA maLatI hatI, paraMtu A samayamAM varNanA nIcalA cheDe nAnI UbhI rekhA umerAvA lAgatAM, e rekhA sAthe ja aMtargata 3, 3 ane jhanAM cihna joDAvA lAgyAM. pariNAme A cihno joDavAnI bAbatamAM sthiratA AvI ane e cihno arvAcIna paddhatie prajAvA lAgyAM. A lipimAM saMyukta vyaMjananA joDANanI tra judI judI paddhati prajAtI najare paDe cheH (1) vyaMjananI nIce vyaMjana sIdho Ubho joDavo (dA. ta. , sno, sr), (2) vyaMjananI nIce trAMsI sthitimAM vyaMjana jevo (dA. ta. ), ane (3) vyaMjananI jamaNI bAjue vyaMjana jevo (dA. ta. nya). A traNa paddhatiomAM pahelI paddhatinuM pramANa sauthI vadhu che, bIjI paddhatinuM pramANa enAthI ochuM che, jyAre trIjI paddhatinI mAtra AchI zarUAta thatI jaNAya che. trIjI paddhatie prayojAyelA saMyukata vyaMjanamAM pUrvanA vyaMjananI jamaNI ane pachInA vyaMjananI DAbI rekhA ekAkAra banatAM saMyukta vyaMjana arvAcIna sthitinA (pUrva-pazcima sthitinA) bane che. 2 varNane vikAsa thayo hovA chatAM, pachInA ca tarIke agAuno dUkAkAra bhareDa ja vyApakapaNe prayojAyo che, je ke enA jamaNuM cheDAne vadhu ne vadhu UMce caDAvavAmAM Ave che (jemake dAmAM). kyAMka e laMbAvAyelA cheDAne varNanI zirorekhA sAthe sAMkaLavAmAM Ave che (dA. ta. camAM). pUrvanA rane raphAkAra maroDa ghaDAvA lAgyo che, jyAre pachI vartamAna paddhatie pUrvanA vyaMjananI nIce DAbI bAjue prajAvA lAge
Page #272
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12 muM] lipi [24 che (jemake gnimAM). jJamAM ja nA tatkAlIna vikasita mareDanA DAbA aMgamAM, e aMganA nIcalA cheDAne maLato mareDa joDavAmAM Avyo che. ekaMdare jotAM vaNe ane aMtargata svaracihno teonI vartamAna nAgarI avasthAnI nikaTanAM banyAM che, evuM saMyuktAkSaranI bAbatamAM jaNAtuM nathI. sakatacihnomAM anusvAra ane visarga mukhyatve polA maDAnA svarUpe pracalita paddhatie prayojAyA che. jihavAmUlIyanuM cihna tatkAlIna ma varNane maLatuM che, jyAre upamAnIyanuM cihna enA dakSiNI bhareDanI sAthesAtha vIMchInA aMkeDAnA AkAre paNa prayojAyuM che. varNa sAthe teone joDavAnI paddhati tatkAlIna pracalita paddhatine anurUpa che. vyaMjananuM halatapaNuM darzAvavA mATe varNanI nIce cAlu paddhatie ane svarUpe halaMtasUcaka rekhA judI prayojavAmAM Ave che. avagrahano prayoga gujarAtamAM A samayathI maLavA lAge che. avagrahanI jarUriyAta prAkRtimAM nahi, paNa saMskRtamAM paDe che. khAsa karIne padane aMte AvelA 9 ane mo pachI Ave tyAre enI jarUra paDe che. prAcIna lekhana-paddhatimAM pada pada vacce aMtara rAkhavAmAM AvatuM na hovAthI ane svara-saMdhinA niyama mujaba padane aMte AvelA ! ane e pachI ane lepa thato hovAthI mULa uttara padanA. AraMbhamAM ya rahela hato ke nahi e vize koI vAra saMdigdhatA rahe. A saMdigdhatAnA nivAraNa mATe lupta = darzAvavA khAsa cihna prayojAyuM.18 gujarAtamAM kSatrapakAlathI saMskRta abhilekho maLe che, paraMtu maitrakakAla sudhInA saMskRta lekhomAM avagrahanuM cihna prayojayuM nathI. tyAM lupta nA ghaNAkharA prasaMgoe eno lopa pUrvApara saMbaMdha parathI spaSTa thato hato. anu-maitraka kAlathI uttarI zailInA lekhomAM avagrahanuM cihna prajAvA lAge che, jeno prayoga upara kahelI saMdigdhatA nivAravA mATe kharekhara ISTa gaNAya. avagrahanuM ravarUpa A kAla daramyAna enA vartamAna svarUpane pAmyuM che. A lepa cihna prajavAne prasaMga saMdhimAM thatA manA lepa aMge najare paDe che, chatAM A cihna manA cihna sAthe sAmya dharAvatuM nathI; prAyaH A eka prakAranuM virAmacihna jevuM svataMtra cihna haze. aMke sUcavavA mATenAM cihna A lipimAM dazAMza paddhatie prajAtAM hovAthI. cihnonI saMkhyA (1 thI 8 sudhInAM ane zunyanuM ema) 10 nI nizcita banI. ahIM 1 ane 0 nA maroDa jANavA maLatA nathI. bAkInAM aMkacihnomAM 2, 4, 6 ane 8 nAM cihna teonA vartamAna nAgarI mareDanI nikaTanAM banyAM che, jyAre 2,5 ane 7 ne thoDIka prakriyAmAMthI pasAra thavAnuM bAkI rahe che.
Page #273
--------------------------------------------------------------------------
________________ 250] maitraka kAla ane anu-traka kAla 2 nA bharaDane paNa amuka tabakkAmAMthI pasAra thavAnuM rahe che. 19 sthAnamUlyanI paddhati AraMbhAI hevAthI saMkhyAo sUcavavAnuM saraLa banyuM che dA. ta. 16 sUcavavA mATe zatakanA sthAne panuM, dazakanA sthAne 3 nuM ane ekamanA sthAne 6nuM cihna mUkavAmAM Ave che. A paddhatine laIne bahu ja ochAM cihna yAda rAkhavAM paDatAM hatAM, tethI A paddhati ghaNI jhaDapathI pracalita banI. * ekaMdare joIe to gujarAtamAM navamI sadIthI prajAvA lAgelI uttarI zailInI lipi nAgarI lipinI vartamAna avasthA tarapha vikasatI jaNAya che. jene ke A samayanA uttara kAlamAM (dasamI sadInA uttarArdhamAM) moTA bhAganA varNa teonA vartamAna nAgarI svarUpane pAmavA lAgyA hatA, chatAM zirorekhAne vikAsa enA vartamAna svarUpa jevo thayo nahoto. aMtargata nA cihna sivAyanAM bIjAM aMtargata svaracihna teonA vikAsanA arvAcIna tabakake lagabhaga AvI pahoMcyAM hatAM. saMyukta vyaMjanane teonI vartamAna avasthA pAmavAmAM hajI ghaNI avasthAmAMthI pasAra thavAnuM bAkI hatuM, AthI ekaMdare A samayanI lipine AraMbhika svarUpanI nAgarI ke Adya-nAgarI kahI zakAya. A lipine uttara bhAratanA temaja dakhaNanA e lipimAM lakhAyelA lekhanI lipi sAthe sarakhAvatAM e bAbata spaSTa thAya che ke teonI vacce koI neMdhapAtra bheda varatAta nathI; arthAta A samaya daramyAna A lipine sAhajika vikAsa badhe ja thato rahyo che, paraMtu uttarI (devanAgarI) ke dakhaNa (marAThI bALabodha) jevo prAdezika bheda tAravI zakAto nathI. pAdaTIpe 1. bUlare azakanA samayamAM brAhmI lipimAM uttara ane dakSiNI zailIne bheda zarU thayo hovAnuM mAneluM. juo Bihler, Indian Paleography, pp. 51 f, paraMtu brAhmI lipimAM e prAdezika bheda thayAnuM jaNAtuM nathI. juo Upasak, History and Paleography of Mauryan Brahmi Script, pp. 25-30 240 Ahmed Hasain Dani, Indian Paleography, pp. 34 f. 2. Dani, op. cil, p. 69 3. Ibid, pp. 113 f,
Page #274
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12 muM] lipi [251 4. A samayanA varNonI UbhI rekhAnA nIcalA cheDA DAbI bAjue name che ane tyAM tIvra kaNa dAkhave che (Buhler, ibid, pp. 68); jyAre aMtargata ravaracihna ghaNuM ane maroDadAra bane che (aurIzaMkara golA, bhAratIya pravIna jhipamAna, 5. 62). lipi ke vaNene lagatA prAcIna ullekhomAM AvatA "kuTila" zabdanA prayoga parathI prisepa, lITa, ojhA vagere A lipine "kuTila lipi" kahe che (juo malA, mAri, 9. da2), paraMtu e ullekhamAM "kuTila' zabda vaLAMkadAranA arthamAM nahi, paNa vikaTanA arthamAM prayojAyo che ema darzAvIne, lara e nAmano asvIkAra karIne ene badale "tIvrakoNadAra' evo zabda prayoje che (Bihler, op. cit, p. 69), chatAM zobhAtmaka mareDanA arthamAM kuTila zabdano prayoga cAlu rAkhavA jevo gaNAya (Dani, op. cit, pp. 115 f.). 4. Dani, op. cit., pp. 165 f. 6. DaoN. dAnI maitrakAnA abhilekhonI lipine kAThiyAvADI lipi-zailI tarIke oLakhAve che, (op. ctt., p. 168), paraMtu maitrakonAM tAmrazAsana saurASTra uparAMta madhya gujarAta ane pUrva gujarAtane paNa AvarI le che. vaLI maitraka rAjyanA abhilekhanI lipi ane dakSiNa gujarAtanA samakAlIna abhilekhenI lipi vacce khAsa noMdhapAtra pharaka paDato nathI. anyatra DaoN. dAnI paNa taikUTako, lATanA gujare ane maitrakonA lekhanI lipi ekasarakhI hovAnuM jaNAve che (op. cit, p. 165). 7. juo Bihler, op. cil., p. 8 ane mokSA, mAri, p. jarU. 8. Dani, op. cit, p. 184 9. Buhler, op. cit., p. 82 : 10. gurjaranA nIcenA lekhamAM hastAkSara uttarI zailImAM karelA che: (1) da6 rajAnA kalacuri saMvata 380 (I. sa. 629)nA kheDAnA, ka. saM. 385 (I. sa. 634)nA kheDAnA ane ka. sa. 392(I. sa. 642)nA saMkheDAnA a whi. (oril Mirashi, Corpus Inscriptionum Indicarum, Vol. IV, pp. 57, 67 and 78.) (2) jayabhaTa 3 jAnA ka. saM. 456 (I. sa. 706)nA navasArI lekhamAM (juo Mirashi, ibid., p. 18.) (3) jayabhaTa 4 thAnA ka. saM. 486(I. sa. 736)nA kAvanA ane ka. saM. 486nA bIjA eka lekhamAM (juo Mirashi, op. cit, pp. 96 and 102.) 11. Buhler, op. cit., p. 70 ane mokSA, mAtrAja, p. 70. 12. ayogavAhonA namUnA paTTamAM saMketacihnomAM ApyA che. 13. Dani, op. ct., p. 165 14. joke ahIM paDimAtrAnuM svarUpa vaLAMkavALuM jovA maLe che, je samaya jatAM surekha bane che. paDimAtrAnuM (ahIM prayojAyuM che tenA jevuM) vaLAMkavALuM svarUpa baMgALI
Page #275
--------------------------------------------------------------------------
________________ 252] maitraka kAla ane anu-maitraka kAla lipimAM adyaparyata cAlu che. (juo mokSA, mAjhAji, jipipatra 78 mAM baMgALI-lipimAM che, hai, che ane vaunA maroDa.) 15. brAhmInAM prAcIna zailInAM aMkacihna akSaracihno parathI ghaDAyAnuM paMDita bhagavAnalAla IMdrajIe (Indian Antiguary, Vol. VI, p. 44) ane tyAra pachI datta ane siMdha (hindu batazAstra tihAsa, pu 1, 1. rU4) paNa mAneluM, paraMtu byulara (IA, Vol. VI, p. 48), bArnela (South Indian Paleography, p. 60), ojhA (mAsika rU. 106) vagere vidvAne AkAra-sAmyavALA akA ane varSo vaccenA saMbaMdhanuM koI nizcita dhoraNa varatAtuM nahi hovAnuM pratipAdita karIne AvA AkAra-sAdasyane Akasmika gaNAve che. 16. A samaye gujarAtamAM dakSiNI zailInI lipinI sAthosAtha uttarI zailInI lipi paNa pracalita hovAnuM khUlare dhAryuM che (Buhler, IP., p. 82), paraMtu gujarapationA hastAkSaromAM thayelA uttarI zailInA prayoga sivAya gujarAtamAMthI enA keI namUnA upalabdha thatA nathI; ane e hastAkSara gurjarapatio potAnA dezanA (prAcIna gurjaradezanA) maroDamAM karatA hatA, tethI gujarAtamAM e lipi pracalita hevAnuM kahI zakAya nahi. A lipi para thayelI uttarI zailInI asarathI gujarAtamAM dakSiNI lakSaNone tilAMjali ApI uttarI zailInAM lakSaNa apanAvavAnuM valaNa pravartatuM hovAnuM De. dAnI dhAre che (Dani, op. ch, p. 170), paNa e asthAne che, kemake upara joyuM tema dakSiNI zailInI asara A samaye vadhatI ja rahI che. 17. A zailIne pUrvakAlIna svarUpa mATe traNa rAjAonA lekhe samayAnukrame lakSamAM lIdhA che: (1) rAjA yazodharmAnA maMdiranA vikrama saMvata 189(I. sa. 532)nA abhilekhe - mokSA, mAri, triSipatra 18 muM. (2) mevADanA gRhilavaMzI rAjA aparAjitanA samayane kuDezvarane vi. sa ( 718(I. sa. 661)ne abhilekha- mozI, Ugana, vivatra 20 muM. (3) caMpAnA rAjA meruvarmAnA samayanA (I. sa.nI AThamI sadInA) pratimAlekha - mosA, gana, karipatra-22 muM. 18. dA. ta. gulamartha = (1) yuddha samarthaH ke (2) yudde asamartha samajAya, paraMtu je zuddhasamarthaH ema avagrahanuM cihna prayojIne lakhyuM hoya to yuddha same spaSTa samajAya. 19nUtana zailInAM A kacihna paNa prAcIna kaulInAM 1 thI 9 nAM cihno parathI ghaDAyAM che, mAtra zUnyanuM cihna emAM umeravAmAM AvyuM che. juo mosA, mAjhAtri, trivivitra 84chuM.
Page #276
--------------------------------------------------------------------------
________________ lipi 12 muM] [253 20. gujarAtamAM temaja bhAratavarSamAM) lekhamAM nUtana zailInA upagane pahelavahelo dAkhala kalacuri saMvata 341(I. sa. 195)nA saMkheDAnA tAmrapatramAM prApta thAya che. A mitine bhAratIya saMkhyAlekhananI nUtana zailIne prAcInatama upalabdha namUne mAnavAmAM Avyo che. (juo mokSA, mAri. 5. 115 temaja juo ratta ane hira, hiMsA, pu. 1. pR. 26.) paraMtu A tAmrapatra banAvaTI manAya che (juo Mirashi, op. , p. 162). gujarAtamAM tyAra pachIne nUtana zailIno prAcInatama namUne rASTrakUTanI lATazAkhAnA rAjA dativarmAnA za. saM. 789(I. sa. 868)nA lekhamAM prApta thAya che. A lekha Epigraphia Indica, Vol. VI, p. 285 para prakAzita thayo che. 21. A lipine uttara bhAratavarSanA pratIhAra rAja mahIpAladevanA AsanI (phatehapura jillo) lekha(I. sa. 917-18)nI lipi sAthe (IA, Vol. XVI, Plate, between pp. 174-175) ane dakhaNanA rASTrakUTa rAjA kRSNa 3 jAnA devalI (vidarbha) lekha(I. sa. 940-941)nI lipi sAthe (E.I, Vol V, Plate between pp. 194-195) sarakhA.
Page #277
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakaraNa 13 dharmasaMpradAya maitrakakAla ane anu-maitraka kAlamAM gujarAtanA dharmasaMpradAya ane dhArmika paristhiti vize mAhitI ApatI pramANasAmagrI agAunA mukAbale vizeSa pramANamAM upalabdha hoIe kAlanuM vadhu surekha citra derI zakAya che. maitrakakAlanA itihAsa mATenAM sauthI agatyanAM sAdhana te e kAlanAM savAso uparAMta dAnapatro che. bhUmidAnane lagatA A zAsalekha che. dAtA tarIke emAM kevaLa rAjakulanI vyaktio che. upalabdha dAnapatro paikI rU bhAganAM dAna brAhmaNone apAyAM che. bAkInAM dAnapatromAMthI lagabhaga bhAganAM ziva zakti sUrya AdinAM devAlayone ane e sivAyanAM sarva zAkya saMghanA vihArane arpaNa karavAmAM AvyAM che. Ama A aitihAsika sAmagrI rAjakulasaMbaddha hevA chatAM enI vipulatA tathA enA uparyukta prakAranI apekSAkRta vaividhyane kAraNe temaja e sAmagrI samakAlIna dastAvejonA rUpamAM hovAne kAraNe tatkAlIna dharmasaMpadA tathA dhArmika jIvana upara e ThIka ThIka prakAza pADe che. dAna brAhmaNa vyaktine ApavAmAM AvyuM hoya to enA pratigrahItAne bali, caru, vaizvadeva, agnihotra ne atithinI paMcamahAyajJonI kriyAonA anuSThAna arthe apAtuM. devAlayane arpaNa karAtA dAnanuM prayojana devanI sakala pUjA cAlu rAkhavAnuM, vAgha gIta nRtyAdi mATenA upayoganuM, sevakanA bharaNapoSaNanuM ne devAlayanuM bhAgyetUTayuM samarAvavAnuM gaNavAmAM AvatuM, jyAre bauddha vihAranI bAbatamAM e uparAMta e vihAramAM vasatA ke cAre bAjuthI tyAM AvatA bhikSuonAM cIvara, zikSA, zayana, Asana ne reganivAraNanA bhaiSajyanI jogavAI karavAnuM jaNAvavAmAM AvatuM. maitrakakAlanAM ghaNuM dAna pATanagaramAMthI ne keTalAMka dAna judA judA mukAme rAkhelI vijaya chAvaNImAMthI ApelAM che. zAMtinA samayamAM rAjA pATanagaramAMthI dAna de ne daMDayAtrA daramyAna lazkarI chAvaNImAMthI dAna 254
Page #278
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1muM] dhamasaMpradAya 25 de, jyAre te te pradezanA grahItAone vizeSa lAbha maLato. gujarAta pradezamAM maitrakenA samakAlIna rAjavaMze saiphUTaka, kaTacuri, gurjara, cAhamAna, suMdraka ane lATanA cAlukya tathA anu-maitraka kAlanA rAjavaMze -rASTrakUTa, ghUmalInA saMdhava, dakSiNa surASTranA cAlukya, vaDhavANanA cA5 AdinAM dAnapatromAMthI paNa dhArmika paripATI ane paristhitinuM ekaMdare samAna citra khaDuM thAya che. anu-maitraka kAlamAM thayelA aNahilavADa pATaNanA cAvaDA rAjavaMzanuM kAI dAnapatra maLyuM nathI e ahIM noMdhavuM joIe. jemane dAnapatra apAyAM che te vedapAThI brAhmaNa samAjanA dhArmika jIvanamAM agatyane bhAga bhajavatA e spaSTa che. emanI vastI, maitrakanAM dAnapatra uparathI joIe to, pATanagara valabhI uparAMta siMhapura, hastavapra, girinagara, kheTaka, nagaraka, kAzahada, AnaMdapura, dazapura, girinagara, udumbara, jaMbusara, bharukaccha jevAM nagaromAM hatI. ghaNuM brAhmaNa AnaMdapura, dazapura, girinagara, udumbaragahuvara ne jaMbusara jevAM dUranAM nagaromAMthI vinita thaI valabhI, kheTaka ne siMhapura jevAM najIkanAM nagaranA athavA agastikA, ayAnaka ane zraddhika jevA agravAre(brAhmaNane dAnamAM apAyela gAmo)nA vAtavya (rahevAsI) banatA hatA.3 pATanagaramAM ane najIkanAM grAmanagaramAM vidyA ane vidvAnene je savizeSa Azraya maLato hato tenI paNa A vastu ghotaka che. vedI ane atharvavedI brAhmaNanA ullekha dAnapatramAM AvatA hovA chatAM dAna svIkAranAra brAhmaNano moTo varga yajurvedI ane sAmavedI hato ema jaNAya che. valabhI, AnaMdapura, dazapura, udumbaragahavara, siMhapura, dIpa, vaMzakaTa ane jaMbusara jevAM sthAnomAM cAturvidya (caturvedI) ane/athavA gauvidya (trivedI) brAhmaNonI parSata hatI. tatkAlIna gujarAtamAM vedavidyAnA adhyayananAM ane purAtana zrauta dharmanAM aneka jIvatAM kendra hatAM e A uparathI spaSTa che. anu-maitraka kAlamAM pATaliputra ane gauDa dezanA tathA karNATaka ane mahArASTranA aneka vidvAna brAhmaNe, khAsa karIne rASTrakUTonA samayamAM, gujarAtamAM AvIne vasyA hatA ane ahIMnA karNATakamAM gayA hatA. rASTrakUTa rAjAo paTTabaMdha-utsava prasaMge tulApuruSArohaNa karI brAhmaNa ane de ne moTAM dAna karatA. tatkAlIna gujarAtamAM sauthI pracalita saMpradAya mAhezvara-zaiva hatA. maitraka vaMzanA be sivAyanA badhA rAjAo "parama mAhezvara" hatA. maitraka rAjamakAmAM lAMchana zivanA vAhana naMdInuM hatuM ane valabhI sAthe saMkaLAyelA sikkAo uparanuM pratIka zivanA Ayudha trizuLanuM hatuM. maitrake pote pAzupata saMpradAyanA
Page #279
--------------------------------------------------------------------------
________________ 256] maitraka kAla ane anu-caitraka kAla [ma. . ' sthApaka lakulIzanA cAra paTTaziSyAmAMnA eka mitranA vaMzaja manAyA che." gupta vaMzanA zAsanakALamAM bhAgavata saMpradAyanI AbAdIddhi thaI hatI tema maitrakakAlamAM mAhezvara saMpradAya, je kSatrapa kAlamAM rudra ane mahAsenanI upAsanAmAM pracalita hatA tene puna: abhyudaya thayA jaNAya che. dakSiNa gujarAtamAM Tacyuri rAjAe * paramamAhezvara ' hatA. gurjaranRpativa`zanA rAjAe zarUAtamAM Adityabhakta hatA, paNa AgaLa jatAM te paramamAhezvara ' thayA hatA. cAlukya ane cAhamAna rAjAe 'paramamAhezvara ' hatA, ane rASTrakUTa rAjAonA mULa dharma mAhezvara hatA.6 valabhInAM khaMDeramAMthI aneka vizALa zivaliMga ane naMdInI aneka vizALa bhavya pratimA maLI che. janasamAjamAM paNa zaiva saMpradAyane vizeSa pracAra haze e spaSTa che, chatAM maitraka dAnapatrAmAM zivAlayane apAyelA dAnanA eka ja lekha che e AzcaryaMjanaka che. e zivAlaya surASTramAM AvelA vaTapadra gAmamAM hiranAtha nAme kAI mANase baMdhAvyuM hatuM ane zIlAditya dharmAditye I. sa. 609 mAM ene eka vApI ane e kSetrAnu dAna ApyuM hatuM." A vastu sUcave che ke aitihAsika sAmagrI tarIke pUrvakAlanI tulanAe dAnapatrAnI vipulatA heAvA chatAM e samagra dhArmika-sAmAjika paristhitinA kevaLa ekadeza vyakta kare che. ' seAmanAthanuM zaiva tI prAcIna kAlathI prasiddha che. agiyAramA saikAmAM mahamUda gajhanavIe teADeluM sAmanAthanuM maMdira kayAre baMdhAyuM haze e nakkI karavAnAM koI nizcita pramANa nahAtAM, paNa e valabhIkAlamAM baMdhAyuM haze ema keTalAka vidvAneA mAnatA. e mAnyatAne hamaNAMnAM utkhananA ane saMzAdhanAthI samarthana maLyuM che. sAmanAthanA maMdiranA je khaMDeranA sane 1950 mAM charddhAra karavAmAM AvyA te kumArapAla seAlaMkIe baMdhAvelA maMdiranuM hatuM. utkhanana daramyAna enI nIce maLelA thara sAlakI bhImadeva pahelAe baMdhAvelA (eTale ke gajhanavIe karelA sAmanAthanA bhaMga pachI bhImadeve baMdhAvelA) madirane hatA. enI nIce sauthI jUnA, nAnA mApanA ma MdiranA avazeSa nIkaLelA te enAthIye prAcIna. alaJIrUnI ene Azare se varSa pahelAM baMdhAyu kahe che. e jUnA maMdiranI jalAdhArInI nIka enA dhasArAne uparathI tidvAne Azare traNase varSa jUnI lAgI che. e jotAM IsvI sananI AThamI sadInA madhyamAM, arthAt maitrakakAlanA chevaTanA bhAgamAM, e madira baMdhAyuM haze ema e utkhanana karAvanAra zrI. thAparanuM mAnavu che. gArulaka sAma`tAnA lekhAmAM sAdhu-saMnyAsIo mATe Azrama (mAvasapa) bAMdhavAnA ullekha che. maitraka
Page #280
--------------------------------------------------------------------------
________________ 13 muM] dharmasaMpradAya [25 rAjAonAM dAnapatromAM A prakAranA eka ja Azramano nirdeza maLe che.10. somanAtha jevAM prasiddha zaiva tIrtho sAthe AvA Azramo ke maTho hoya e samajAya evuM che. joke e vizeno spaSTa purAvo upalabdha atihAsika sAdhanamAMthI maLato nathI, paNa bauddhomAM vihAra ke maThanI saMsthA e samayamAM pUrNa vikasita hoI zaiomAM paNa evI saMsthA nahi hoya ema mAnavuM muzkela che. anumaitraka kAlamAM lATa ane saurASTramAM keTalAka maThonA ullekha maLe che, 11 tethI A anumAnane samarthana maLe che. zaiva saMpradAyanA cakkasa svarUpa vize dAnapatromAMthI kaMI jANavA maLatuM nathI, paNa emAM nirdiSTa "mAhezvarI vaDe lokapracalita pAzupata saMpradAya uddiSTa che ema mAnavAnuM abhyAsIonuM valaNa che. 12 mAhezvaramAM AmaIka nAme eka saMpradAya hato, jenA eka AcAryane cApavaMzanA rAjA dharaNIvarAhe bhUmidAna ApyuM hatuM. mahAdevanAM keTalAMka maMdiranA ullekha maitraka dAnapatromAM che. anu-maitraka kAlamAM, anumAne IsvI sananA AThamI sadInA aMtamAM athavA navamI sadInA prAraMbhamAM, mahAna tatvaciMtaka ane dharmasudhAraka Adi zaMkarAcAryo dvArakAmAM zAradAmaTha sthApyo tathA tyAM potAnA ziSya surezvarAcAryane (jemane keTalAka vidvAno maMDana mizrathI abhinna gaNe che) niyukta karyA. zaMkarAcAryanA AgamanathI paNa pazcima bhAratavarSamAM kevalAdvaita uparAMta paMcadevonI upAsanAnA eka bhAga tarIke zivapUjAne paNa vega maLyo jaNAya che. zAradApIThanuM adhikArakSetra siMdhu-sauvIra, saurASTra, mahArASTra ane vaccenA pradezo sudhI pravartatuM ane tyAMnAM AjJApatrane rAjA jevuM mAna maLatuM. zivapUjAnI sAthosAtha zaktipUjAne vicAra Ave. devInAM maMdirane apAyelAM bhUmidAnenA thoDAka ullekha maitrakalIna dAnapatromAM che. mahArAjA droNasiMhe ApelA, paNa e lupta thaI jatAM dhruvasena bAlAditye I. sa. 6 39 mAM pharI ApelA, dAnapatramAM kATammahikA devIne ullekha che, te pratimA mahiSAsuramardinInI haze ema anumAna thayuM che. "pAMDurAryA ane "zaMkarikA devInAM maMdirano ullekha anya dAnapatramAM che. bIjA eka dAnapatramAM devIkSetra nAme khetarane ulekha che, jethI surASTramAM vaTapalikA sthalImAM eka devI-maMdira hovAnuM sUcana thAya che. zIlAditya 3 jAnA eka dAnapatramAMnA mAtRsthAna-kSetre e ullekhathI, surASTramAM madasara sthalImAM AvelA bhAtRsthAna athavA mAtAnA maMdiranI mAhitI maLe che. 13 anumaitraka kAlamAM eka seMdhava dAnazAsana anusAra suvarNamaMjarI viSayamAM deDDanIgrAmanA bhaTTa zivarudra nAme karpaTI-kApaDIe gAmane pharatAM hari I-3-17
Page #281
--------------------------------------------------------------------------
________________ 258] maitraka kAla ane anu-maitraka kAla [pra. (viSNu), harida% (sUrya), vinAyaka (gaNapati) ane mAtRkAonAM maMdira baMdhAvyAM hatAM. 14 eTale ke mAtRkA-pUjA paNa samAjamAM supracalita hatI ema anumAna karavuM yogya che. | guptakAlamAM vikaselA bhAgavatadharmanuM sAtatya maitrakakALamAM paNa cAluM rahyuM hatuM. maitraka rAjAone kuladharma mAhezvara hovA chatAM dhruvasena 1 lo "parama bhAgavata' thayA hatA, paNa bhAgavata dharmane devAlayane lagatuM eka paNa maitrakakAlIna dAnapatra upalabdha nathI. gAlaka vaMzanA rAjAo (jemanA kuLanI utpatti viSNunA vAhana garUDa sAthe sAMkaLavAmAM AvatI teo) "parama bhAgavata' hatA. dakSiNa -gujarAtanA trakUTaka rAjAo bhAgavata--dharmAnuyAyI hatA. bhAgavatadharmanA anuyAyI rAjavaMzonI saMkhyA bhAratIya itihAsamAM tulanAe ochI jaNAya che, paNa samAjamAM bhAgavatadharma sadA lokapriya rahyo che, ane je atihAsika kAlanI ApaNe vAta karIe chIe te kAlanA bhAgavatadharmaviSayaka ullekha ke purAtana avazeSo virala hoya tethI, itihAsanA sAtatyanA ekaMdara saMdarbhamAM, A vidhAnane bAdha Avato nathI. prabhAsa pATaNa pAsenA kadavAra gAmanuM prAcIna maMdira bhAgavatadharmanuM maitrakakAlIna maMdira hovAnuM jaNAya che. emAM hAla mAtra varAhanI mUrti che, paNa mULe tyAM viSNunA dase avatAronI mUrtio haze ema abhyAsIonuM mAnavuM che. viSNunA dasaM avatAromAMthI varAha, vAmana ane kRSNanI pUjA savizeSa pracalita hoya ema dAnapatromAMnA rAjaprazastigata ullekha uparathI anumAna thAya che, joke rAmAvatArane mahimA paNa bahumAnya haze ja. "rAvaNavadha' athavA bhadikAvya nAmathI oLakhAtuM, rAmacaritaviSayaka suprasiddha vyAkaraNakAvya bhadie valabhImAM raceluM. Ama chatAM sauthI vizeSa mahimA pUrNa puruSottama kRSNAvatArane haze, ane ethI mAhezvara maitrakane AgaLa jatAM yadukulanA gaNAvavAnuM gauravAspada manAyuM. 15 sUrya pUjA gujarAtamAM kapriya hatI ane saura athavA Adityabhaktone saMpradAya pracalita hatuM. maitraka rAjAone kuladharma mAhezvara hato chatAM maitraka rAjyanI sthApanA karanAra bhaTArkane cothA putra dharapaTTa "parama Adityabhakta" banya hate. AdityabhaktonI pUjAvidhi ane upAsanA paddhati vize maitrakakAlIna atihAsika sAdhanemAMthI kaMI jANavA maLatuM nathI, paNa bANabhaTTakRta "harSacarita'mAM Adityabhakta prabhAkaravardhananI upAsanA paddhati ane dinacaryAnuM je saMkSipta varNana karavAmAM AvyuM che te uparathI enI kalpanA thaI zake che. lATanA gurjaranRpativaMzanA zarUAtanA rAjAo da6 1 le, dadra je vagere dinakara athavA sUryanA
Page #282
--------------------------------------------------------------------------
________________ 13 suM] dhama sapradAyA [ 259 upAsaka hatA. 16 lATamAMthI mALavA gayelA paTTavAyA athavA vasra vaNanAra kArIgareAe dazapuramAM I. sa. 436 mAM eTale ke gupta kAlamAM 'dIptarazmi' athavA sUryAMnuM ma Mdira bAMdhyuM hatuM, te I. sa. 473 mAM pharI baMdhAyuM hatuM. A batAve che ke vepArIe ke kArIgaronI zreNIo athavA mahAjanA dvArA paNa saura saMpradAyane peSaNa maLatuM hatuM. samakAlIna krUSNa rAjAe -tAramANu ane mihirakula paNa sU`pUjaka hatA. 'mihirakula' nAma paNa A dRSTie sUcaka che. maitrakakAla tathA anu-maitraka kAlamAM gujarAtamAM sUryama Mdire hAvAnA purAvA maLe che. surASTranA bhadreNiyaka gAmamAM AvelA eka sUrya maMdirane zIlAditya dharmAditye I. sa. 611 mAM bhUmidAna ApyuM hatuM. e ja rAjAnA bIjA eka dAnapatramAM surASTranA vaTapadra gAmamAMnI AdityadevanI vApI(mahityavevArIya vApI)nA ullekha che,17 e sUryamaMdiranI pAsenuM jaLAzaya haze ema gaNAvu joi e. lATanA rASTrakUTa rAjA prabhUtavarSa gAviMdarAje I. sa. 827 mAM kAvI pAsenA kATapuramAM jayAdityanA maMdirane dAna ApyuM hatuM. 18 nakSisapura-cAryAsInA jayapura gAma pAse kaNavIrikA nadInA taTe taruNAditya nAme sUryAMnuM ma Mdira hatuM. eka saiMdhava dAnapatramAM ullikhita sUrya maMdiranA nirdeza hamaNAM ja upara karyAM che. thAnamAM prAcIna sU`maMdira che. sUtrApADA, geApa, visAvADA, kaLasAra, kaMdarakheDA vagere sthAnAnAM prAcIna ma'diza sUrya madira hovAnA saMbhava che. maitraka' zabdaneA sabaMdha keTalAka vidvAne 'mitra' athavA sUrya sAthe joDe che. AdityanI upAsanA vedakAla jeTalI prAcIna che e kharuM, paNa bhAratavarSanAM ane gujarAtanAM sUryamaMdira ane sUya mUrti emAM IrAnanI mihira-upAsanAnI spaSTa asareA rahelI che. maitrakakAlIna sUrizamAM e samayanI kAI sUryamUrti rahI nathI ane mazinAM lezabhUta zipeAmAMnIsUnI nAnI kheDelI AkRtimAM enI vezabhUSA joI zakAya ema nathI.19 paNa e samayamAM racAyelI varAhamihiranI 'bRhatsaMhitA'mAM sUryamUrtinuM je vidhAna che te uparathI ane pachInA sAlakIkAlanI je aneka sUrya mUti e vidyamAna che teemAM e mUrtinA vidhAnamAM IrAnI vezabhUSAnI spaSTa asara varatAya che. sUrya mUrtinI pratiSThA ane pUjA karanAra maga brAhmaNNA zAkadvIpa athavA pUrva IrAnathI AvyA hatA e darzAvanArA sa MkhyAbaMdha ullekha che ane sUryapUjAnA eka mahAkeMdra zrImAlamAM vasatA brAhmaNeAnI eka jJAti Aje paNa peAtAne bhaga' brAhmaNa athavA zAkadIpIya' athavA 'zAkaladvIpIya' brAhmaNa tarIke oLakhAve che. gupta rAjyakAlanA aMta sudhI valabhI jaina dharmAMnuM ane tadviSayaka sa pravRttinuM moTuM keMdra hatuM. prAcIna gurjaradezamAM paNa jaina dharma vyApaka
Page #283
--------------------------------------------------------------------------
________________ 26] maitraka kAla ane anu-maitraka kAla [.. bane tyAra pachI anya saMpradAyo sameta jaina dharmane pUrvAdhika ukAM tyAM thAya ema svabhAvika rIte bane, paNa e mATenAM spaSTa pramANa maLatAM nathI e kaMIka Azcaryajanaka gaNAya. maitraka rAjAo ane emanAM kuTuMbIo sarva saMpradAyane Azraya ApatAM. mautrakonAM saMkhyAbaMdha dAnapatromAMthI eka paNa dAnapatra jainenA kaI paNa dharmasthAnakane apAyuM nathI. dAnapatronI vigatemAM e jaina dharmane koI ullekha bhAgyeja Ave che. mAtra apavAdarUpe, I. sa. 616 mAM eka dAnapatramAM eka "zrAvaka-vApI'ne ulekha che, paNa emAM e "zrAvaka' zabda bauddha upAsaka'nA arthamAM nahi hoya ema nizcitapaNe kahI zakAya nahi. "senApati bhaTArkanA samayathI bauddha dharma tarapha DhaLelA valaNe maitraka rAjAone jaina dharmathI ThIka ThIka dUra rAkhyA haze' evo tarka DaoN. hariprasAda zAstrIe karyo che, paNa e samucita lAgato nathI. dAnazAsanonuM svarUpa ja evuM che ke sAhityanA vividha prakAromAM thAya che tevuM samagrakalpa jIvana emAM pratibiMbita na thAya. valabhInA maitraka rAjAo mAhezvara hovA chatAM zivAlayane apAyelA dAnane eka ja lekha maLe che e zuM Azcaryajanaka nathI? vaLI anya saMpradAyone apAyAM hatAM tevAM bhUmidAna Adi valabhI rAjyamAM pracalita jaina saMpradAyane svIkAryuM na hoya ane tethI ene lagata kaI paNa purAvo na maLe ema bane. mukhyatve sAhityika pramANone AdhAre ema kahI zakAya ke maitraka kAlamAM valabhInagara temaja valabhI rAjaya jaina dharmanAM pUrvavata kedra cAlu rahyAM hatAM. vIranirvANa saM. 980 mAM (athavA vAcanAMtara anusAra saM. 993 mAM, I. sa. 454 athavA 467)mAM dhruvasena rAjAne potAnA putra vIrasenanA maraNathI thayela zoka zamAvavA mATe AnaMdapuramAM sabhA samakSa "kalpasUtra' vAMcavAmAM AvyuM hatuM evA ullekha "kalpasUtra'nI vividha TIkAomAM che. ra 1 devardhvigaNi kSamAzramaNe karAvelI Agama-vAcanAnA varSane AmAM kalpasUtra'-vAcanAnA varSa sAthe saMbhrama thayo che e spaSTa che, kemake dhruvasena 1 le I. sa. 502 pahelAM rAjA thayo nahote. 22 paNa valabhI kAlamAM jaina dharmane je rAjyAzraya maLato hato tenuM virala paNa sabaLa pramANa A ullekha dvArA maLI rahe che. je valabhInagaramAM samagra jaina AgamanI saMkalanA thAya tathA e Agama lipistha thAya tyAM aneka jaina maMdiro ane upAzraye heya e svAbhAvika che. e saMkalanA pachI Azare deDha saikA bAda, I. sa. 609 AsapAsa, AcArya jinabhadragaNi kSamAzramaNane mahAgraMtha "vizeSAvazyaka bhASya" valabhImAM eka jinabhavanamAM
Page #284
--------------------------------------------------------------------------
________________ 13 muM ] dharmasaMpradAya [261 racAyo hato e atyaMta noMdhapAtra ghaTanA che. 23 zatruMjaya ane giranAra to prasiddha jaina tIrtha hatAM, paNa e uparAMta staMbhanaka (thAmaNA), bharakaccha, moDherA, vaDhavANa, tAraNa (tAraMgA), siMhapura (sihora), ThAravatI-dvArakA, zaMkhapura-zaMkhezvara, taMbhatIrtha-khaMbhAta, kheTaka-kheDA, vAyaDa Adi nAnAMmoTAM tIrtha hatAM ema vividha graMthomAM seMdhAyelI anuzrutio uparathI jaNAya che. valabhIbhaMganI AgAhI thatAM valabhIno jaina saMdha salAmatI zodhato moDherA jaI vasyA. valabhInI jaina pratimAo paNa anya sthaLe laI javAmAM AvI. caMdraprabhanI mUrti aMbA ane kSetrapAlanI mUti sAthe zivapattana-prabhAsapATaNa gaI, mahAvIra svAmInI mUrti zrImAla pahoMcI, AdinAthanI mUrti kAsada (kAsiMdrA) ane valabhInAthanI mUrti zatru , ane bIjI keTalIka mUtio hArIja pahoMcI. A ullekha batAve che ke maitrakakALamAM gujarAtamAM aneka jaina keMdra sthapAyAM hatAM.24 valabhInA vidyApIThamAM jema dUra dezAvarathI jijJAsuo vidyAbhyAsa mATe AvatA tema dUranA pradezamAMthI khAsa karIne jaina yAtrALuo gujarAtanAM jaina tIrthonI yAtrAe AvatA. ajita ane ratna nAme be kAzmIravAsI zreSThIo I. sa. 553 AsapAsa giranAra tIrthanI yAtrAe AvyA hatA. tyAM zrI neminAthanI leyamaya mUtine ogaLI jatI joI emaNe bIjI pASANumaya mUrtinI tyAM pratiSThA karAvI hatI.25 samudrasUrinA ziSya mAnadevasUrie giranAra upara tapazcaryA karIne asvAthyane kAraNe bhulAI gayele sUrimaMtra punaH prApta karyo hato.26 aneka prabhAvaka jaina AcArya A kAlamAM thaI gayA, paNa teomAMthI DAkane nirdeza ja A lekhanI maryAdAmAM zakya che. jinabhadragaNi kSamAzramaNane ullekha te upara karyo che. emanA vizeSAvazyaka bhASya' upara vRtti lakhanAra keTayAcAryane "prabhAvacarita'nA kartA prabhAcaMdrasUrie "AcArAMga sUtra ane sUtrakRtAMga sUtra upara saMskRta TIkAo racanAra zIlAMka ke zIlAcAryathI abhinna gaNyA che. aNahilavADa pATaNanA sthApaka vanarAja cAvaDAnA guru zIlaguNasUri te A ja e eka prabaLa abhiprAya che. 27 AgamasUtro upara prAkRta cUrNi racanAra jinadAsagaNi mahattara, 28 samadarza AcArya haribhadrasUri, "AcArAMga sUtranA "zAstraparijJA' adhyayananA vivaraNarUpe racAyelI paNa saikA thayAM lupta goviMdaniyaMti'nA kartA goviMdasUri, 29 hArila vAcaka,30 saMskRta mahAkathA 'upamitibhavaprapaMcakathAnA kta siddharSi, prabhAvazALI rAjamitra AcArya bappabhadisari Adine nirdeza karI zakAya. udyotanasUrikRti prAkRta mahAkathA "kuvalaya
Page #285
--------------------------------------------------------------------------
________________ 262] maitraka kAla ane anu-maitraka kAla mAlA (I. sa. 777)nI prazastimAM kartAnA aneka pUrvAcAryonA ullekha che. maitrakakAla ane anu-maitraka kAla gurjara dezamAM jaina dharmanA utkarSa hatA. jaina saMpradAyanI be zAkhAo tAMbara ane digaMbara vacce spardhA ane kalahano paNa ullekha maLe che. bappabhadisarie digaMbaronA kabajAmAMthI giranAratIrtha choDAvyuM hatuM.31 bappabhaTTasUrinA gurubaMdhuo namnasUri ane goviMdasUri gujara-pratihAra rAjA mihirabhojanA paricayamAM hatA. narie bharata cakravartInuM jIvana nirUpatuM eka saMskRta nATaka taiyAra karyuM hatuM ane goviMdasUrinI sahAyathI Ama rAjA (nAgAvaleka athavA nAgabhaTa 2 jA) samakSa e bhajavAyuM hatuM. bapabhadisari pote ghoDesavAra thaIne pharatA ema "prabhAvacarita' nedhe che. devaguptasUrine (I. sa. 938 AsapAsa) vINA vagADavAne khUba zokha hato. jaina saMghe e sAme vAMdho letAM teo sUripada cheDI lATa cAlyA gayA hatA.33 caityavAsI sAdhuoe vidyAdhyayana sAthe lalita kalAono paNa zokha keLavyA hato enA purAvA ahIM maLe che. pachInA samayamAM jaina samAje caityavAsI saMsthAne svIkAra karI lIdhe hato. aneka saMgItazAstranA graMtha paNa racyA hatA. keTalAka suvidita sAdhuonA netRtva nIce caityavAsIo sAme pAchaLathI sudhAraka pratyAghAta Ubho thaye hatuM e vastu ApaNuM dhArmika-sAmAjika itihAsamAM abhyAsapAtra che, paNa enuM nirUpaNa A prakaraNamAM prastuta nathI. A mukhyatve zvetAMbara jainanI vAta thaI. digaMbara saMpradAyanA anuyAyIonI saMkhyA pachInA samayanI tulanAe e samayamAM moTI hatI ema anumAna thAya che. digaMbara saMpradAyanuM eka mukhya keMdra vaDhavANa hatuM. digaMbara sAhityanI prAcInatama saMskRta racanAo paikI be--jinasenakRta "harivaMzapurANa' (I. sa. 783) ane hariNakRta "bRhatkathAkeza' (I.sa. 971-32)-vaDhavANamAM racAyelI che. jinasena ane hariSaNa baMne punnATa saMghanA AcArya hatA. karNATakaaMtargata punnATane eka digaMbara sAdhusamudAya saurASTramAM AvIne, khAsa karIne vaDhavANa AsapAsanA pradezamAM, sthira thayA hatA ane pitAnA mULa sthAna uparathI punnATa saMgha tarIke oLakhAto hato.34 "bhadrabAhucarita' anusAra, karahATa (karAya? nA rAjAe I. sa. 900 AsapAsa valabhInA vidvAna zvetAMbara sAdhuone pitAnI rANI -kuladevInI vinaMtIthI nimaMtryA hatA.35 kharekhara te I. sa.nA AThamA saikAnA aMtabhAgamAM valabhIne bhaMga thayA pachInI A ghaTanA gaNAya, paNa valabhInuM mahattva kaMI ekAeka nAza pAmyuM nahi hoya ane anu-maitraka kAlamAM paNa tyAMnI dhArmika sAMskArika pravRttio ochAvattA pramANamAM cAlu rahI haze
Page #286
--------------------------------------------------------------------------
________________ 13 muM] dharmasaMpradAya [26 vaLI eka tarapha gujarAta ane bIjI tarapha mahArASTra temaja karNATaka vacce rAjakIya uparAMta je sAMskArika saMparka cAlu rahyo hato te paratve paNa uparyukta nirdeza kaMIka udAharaNAtmaka prakAza pADe che. jaina dharmanI jema bauddha dharma paNa maitrakakAlamAM vyApaka pracAramAM hatA, joke konA anuyAyI varganI saMkhyA vizeSa hatI e kahevuM muzkela che. IvI sananA sAtamA saikAnI adhavacamAM gujarAtamAM AvelA cInI musAphara yuAna svAMge potAnA pravAsavarNanamAM seMkaDe bauddha vihAranI neMdha lIdhI che. maitraka dAnapatromAM paNa bauddha bhikSuo ane bhikSuonA aneka vihAranA ullekha che. buddhadAsa, sthiramati ane vimalagupta e bauddha AcAryonA ullekha dAnapatromAM, che; emaNe vihAre baMdhAvyA hatA. valabhI najIkanA eka saMdhArAmamAM sthiramati ane guNamati nAme be bedhiso pUrvakAlamAM rahI gayAnuM yuAna svAMga noMdhe che. vaLI e saMdhArAma baMdhAvanAra tarIke acala nAme "ahaMta'ne e ullekha kare che. "AryamaMjuzrImUvakalpa'mAM guNamati uparAMta piMDayArika nAme valabhIvAsI vikhyAta bauddha sAdhune nirdeza che. 37 A saMdhArAmane bhAvanagara pAsenA taLAjAnI guphAo' tarIke oLakhavAmAM Avela che.38 valabhInA rAjAo tathA, emanAM kuTuMbIoe aneka vihAra baMdhAvyAnAM pramANa che. valabhIpati bhaTAke bAMdhela manAto vihAra "bhaTArkavihAra' tarIke oLakhAto hato; mimmA nAme upAsikAe baMdhAvela vihAra enI pAse hato. bhaTArkaputra dhruvasenanI bhANejI, paramopAsikA duddAe valabhImAM eka mahAvihAra baMdhAvyo hato. zIlAditya dharmAditye vaMzakaTamAM vihAra baMdhAvyo hato ane enA mahelanI bAjumAM baMdhAyelA vihAra vize neMdha yuana svAMga karI che. rAjyAdhikArIo, vepArIo Adie paNuM vihAra baMdhAvyAnuM jANavA maLe che. sAmaMta kakakakanA mAtukulanI pUrNabhadrAe valabhImAM bhikSuNIone vihAra baMdhAvyo hato ane divirapati skaMdabhaTe dhAvakamAM bhikSuone vihAra karAvyo hato. kakaka mAMkila ane ajita nAme vaNikoe valabhImAM vihAra baMdhAvyA hatA. keI yakSazare (saMbhavataH gArulaka rAjA zare) valabhImAM bhikSaNa mATe mahAvihAra baMdhAvyo hato ane gehake valabhInA dudAvihAramaMDalamAM eka vihAra baMdhAvyo hato. valabhImAM bhikSuonA vihAronuM maMDala duddAvihAranI AsapAsa hatuM ane bhikSuNIonA vihAronuM maMDala yakSaravihAranI AsapAsa hatuM. A temaja bIjA keTalAka vihArone maitraka temaja gAralaka rAjAoe bhUmidAna ApyAnA ullekha maLe che. bauddha dharmanA mahAyAna ane hInayAna e baMne saMpradAya prAcIna gujaradezamAM pracalita hatA, paNa mahAyAnanI tulanAe
Page #287
--------------------------------------------------------------------------
________________ 26] maitraka kAla ane anu-maitraka kela mi. hInayAnanA bhikSuonI saMkhyA ghaNI vadhAre hatI ema yuana svAMganI noMdha uparathI jaNAya che.39 AthI upAsamAM paNa hInayAnanA anuyAyI vadhAre haze ema anumAna karI zakAya. soLamA saikAmAM thaI gayelA bauddha lAmA tArAnAthe tibbatI bhASAmAM bauddha dharmane itihAsa Alekhe che temAM zAMtideva nAme eka vikhyAta bauddha AcArya paMDita ane graMthakArane vRttAMta ne che. tArAnAthanA kathana anusAra, zAMtideve bodhicaryAvatAra,' "sUtrasamuccaya" ane "zikSA samuccaya' e graMtha racyA hatA, je paikI "zikSAsamuccaya'nA tibbatI bhASAmAM traNa anuvAda thayA hatA. zAMtideva rAjaputra hatA ane I. sa. 650 AsapAsa saiArASTramAM janmyA hatA, eTale ke teo maitrakakAlamAM thaI gayA. nAlaMdA vidyApIThamAM emaNe ghaNe samaya gALe hato tathA adhyApana karyuM hatuM. mahAyAna saMpradAyanA prasiddha zAstrakAro "dIpakara (atIza), nAgArjuna, Aryadeva ane azvaghoSanI haroLamAM zAMtidevane paNa mUkavAmAM Ave che. pUrva bhAratavarSamAM racAyelAM apabhraMza caryA gIta paikI keTalAMkamAM kartA tarIke ulikhita bhusukupAda A zAMtidevathI bhinna che e paNa eka mata pratipAdita thayo che.40 lagabhaga A ja arasAmAM lATamAM janmela eka bauddha zramaNa dharmaguptanuM jIvana paNa romAMcaka che. tevIsa varSanI vaye vatanamAMthI nIkaLI, gujarAta sAthe nikaTanA rAjakIya saMbadhathI joDAyelA kAnyakujamAM teo gayA ane tyAM kaumudI saMdhArAma nAme bauddha maThamAM rahI temaNe dharmazAstrone abhyAsa karyo. tyAMthI Takka athavA uttara paMjAba jaI devavihAra nAme maThamAM rahyA, ane tyAMthI cIna javAno nizcaya karyo. gAMdhAra dezanA mukhya nagara kapizAmAM be varSa rahI, pagaraste pahADo oLaMgI, tukhAra ane badalAna thaI teo kAzmara pahoMcyA. kAzmaramAM rAjyAzrita bauddha maThamAM be varSa gALI cI gayA. tyAM paNa bauddha vidvAno sAthe emane be varSa gALavAM paDyAM. kUcIna rAjA dharmaguptane potAnI pAse kAyama rAkhI levA Atura hatuM tethI ene khabara ApyA vinA ja teo cAlI nIkaLyA ane mArgamAM agnideza athavA karAsaha ane tuphAnamAM thoDAMka varSa gALIne tathA raNapradezamAM jokhamabharI musApharI karIne teo cIna pahoMcyA. tyAM emaNe saMkhyAbaMdha bauddha dharmagraMthone cinAI bhASAmAM anuvAda karyo ane cInamAM bauddha sAhityika paraMparAnI navajAgRtimAM mUlyavAna phALo Apo. dharmaguptanA A kAryamAM cInanA zahenazAhanI paNa sahAya hatI. 29 varSanI satata pravRtti pachI I. sa. 19 mAM dharmaguptanuM cInamAM ja avasAna thayuM. gujarAtanA A bauddha zramaNa dharmagupta pote ja je je dezanI mulAkAta
Page #288
--------------------------------------------------------------------------
________________ 13 su...] dhama sapradAyA [265 lIdhI hatI te te vize eka graMtha lakhyA hatA. jo ke e graMtha atyAre maLatA nathI, paNa enA viSayAnukrama cinAI sAhityamAMthI prApta thAya che. e viSayAnukrama batAve che ke A deza ke videzanA keAI prAcIna pustakabhaMDAramAMthI A graMtha jaDI Ave te megesthanisa, yuana svAMga ke alakhIphanInA graMtho karatAM enuM mUlya jarA paNa ochuM nahi gaNAya.41 gujarAtanA pravAsI bauddha vidvAneAmAMthI zAMtideva ane dharmaguptanA jIvanavRttAMta ka MIka vigatavAra maLe che, paNa AvA bIjA aneka vidvAna thayA haze evI kalpanA karavI nyAyya che. maitrakakAlamAM bauddha dhama parameSkanI koTie paheAMcyA hatA, paNa maitraka rAjyakAlanA aMtabhAgamAM enI jAheAjalAlI jhAMkhI paDatI dekhAya che ane anumaitraka kAlamAM te e gujarAtamAM (temaja bhAratavarSamAM anyatra) jhaDapathI lupta thatA jaNAya che. tAraMgAnA DuMgara upara dhAraNa mAtAnA nAmathI pUjAtI bauddha tArA devInI pratimA gurjarI-pratIhArAnA samayamAM pracalita zailInI eka suMdara pratimA che. khaMbhAta pAse nagarAnAM rabArI-vAsanA TIMbA uparanI 'buddhanAtha' tarIke oLakhAtI sADAcAra phUTa UMcI Asanastha mumUrti paNa A kAlanI saMbhave che. uttara gujarAtamAM vijApura pAsenuM vihAra gAma e sthaLe pUrvakAle keAI bauddhavihAra hovAnuM sUcana kare che ane najIkanA mahuDI gAmethI maLelA bauddha avazeSo e tanu samana kare che. rASTrakUTa rAjA aparimita tivarmAe I. sa. 867 mAM tathA dhruva rAjAe I. sa. 884mAM kAMpiya tInA vihArane bhUmidAna ApyuM hatuM. e vihAra kAMtAragrAma (katAragAma) viSayamAM maddAvI (mIMDhALA) nadInA kinAre AvelA hatA. kAMpilpa vihAramAM pAMcase| sAdhu rahetA hatA, e batAve che ke lATapradezamAM bauddha dharmanA prabhAva kaIka vizeSa bhAve cAlu rahyo hateA.42 aSTasAhastrikA prajJApAramitA'nI, anukrame i. sa. 1015 ane I. sa. 1071 mAM nakala karAyelI, baMgALa-nepALanI be sacitra hastapratAmAM jA(ra)veze tArApure tArA, lAhaTa (lATa) deze kurukullAzikhare kurukulchA bhane lAhaTa (lATa ) deze buMkarAnagare cundA e pramANe traNa bauddha devIne citro sAthe nirdeza karaleA che. nirdiSTa sthAne lATa dezamAM kayAM AvelAM hatAM e alaga carcAnA viSaya che, paNa agiyAramA zatakanI baMgALI nepALI hastapratamAM gujarAtanAM traNa bauddha tIrthAnAM citra che e uparathI anumAna thaI zake ke ceADAtraNA bauddha yAtrIe A tarapha AvatA haze.43 kumArila bhaTTa ane zaMkarAcAyanA vAdavijayAe bauddha dhane dUra karavAmAM mahattvanA bhAga bhajavyA hatA tema bauddha dharmamAM vadhI paDelu tAMtrika tattva enA AMtarika patanamAM tathA AtyaMtika layamAM kAraNabhUta banyu
Page #289
--------------------------------------------------------------------------
________________ [RY maitraka kAla ane anu-maitraka kAla [y. haze. dvArakAmAM zaMkarAcAyanI zAradApIThanI sthApanAe paNa A pradezamAMthI bauddha dharmAMte dUra karavAmAM kALA ApyA haze ema anumAna karavuM vadhAre paDatuM nathI, pUrva bhAratavarSoMmAM bauddha dharma pratye sahAnubhUtivALA hiMdu rAjavajJAne uccheda thatAM tathA nAlaMdA, vikramazIla Adi vidyApIThone nAza thatAM sArAye bhAratavarSamAM bauddha dharma kramazaH nAmazeSa thaI gayA. zaiva, zAkta, bhAgavata, jaina, bauddha, smAta` Adi vividha sa MpradAyA chatAM gujarAtanA dhArmi ka jIvanamAM samanvayapradhAna ekatA hatI. rAjAe ane viziSTa vyaktienA vicAra-vyavahAranI asara samasta prajAvaga upara thatI. maitraka rAjA mAhezvara hAvA chatAM emaNe bauddha vihAra bAMdhyA hatA ane e viddhArAne bhUmidAna ApyAM hatAM. maitraka rAjA dhruvasena 1 lAnI sabhAmAM zeAnivAraNa arthe 'kalpasUtra'nI vAcanA thaI hatI. rASTrakUTa rAjA ameAdhava` 1 leA custa jaina hatA, paNa mahAlakSmI devImAM ene pUrNa zradghA hatI ane peAtAnA rAjyamAM cAlatA rAgacALA dUra thAya e mATe peAtAnI eka AMgaLI kApIne eNe devIne apaNu karI hatI.44 rASTrakUTa rAjA karyuM suvarNava custa zaiva hatA, paNa eNe navasArInA eka jaina maMdirane bhUmidAna ApyuM hatuM .4 45 A pradezamAM buddhamati 'muddanAtha' tarIke pUjAya e samajAya evuM che. gujarAtamAM dharmajIvananI A lAkSaNikatA enA itihAsamAM TheTha arvAcIna kAla sudhI satata anusUta che. (A) islAmanA udaya ane gujarAtamAM enA phelAvAno AraMbha A kAla daramyAna gujarAtamAM muslimAnA vasavATa dvArA islAma dharma ne prasAra thayA. madhyakAlanI viziSTa ghaTanAemAMnI eka arabastAnamAM AvelA hijAjha pradezamAM thayelA islAmanA udaya che. e samaya pUrve tyAMnA leAka ajJAna ane a`dhazraddhAmAM aTavAyelA rahetA hatA, bilakula asaMskRta hatA. peAtAtAnA khIlAomAM rahI mAMheAmAMhe laDatA hatA ane aneka mUrti enI pUjA karatA hatA. evI prajAmAMnA kuraiza nAmanA kakhIlAmAM ilAmanA sthApaka hajharata meAhammada pegambaranA janma I. sa. 571 mAM ke enI AsapAsamAM makkAmAM thayA hatA. enA gheADA ja mahinA agAu emanA vAlida abdullAhanuM avasAna thayuM hatuM. ane e lagabhaga cha varSanI vayanA thayA eTalAmAM te| emanAM mAtA AminA paNa gujarI gayAM. e pachI emanA uchera emanA dAdA abdulamuttalikhe karavA mAMDayo, paraMtu emanI ATha varSanI uMmara pUrI thAya te pahelAM e paNa A phAnI duniyA cheDI gayA, AthI emanI pavireza karavAnI javAbadArI emanA kAkA abU tAlibe
Page #290
--------------------------------------------------------------------------
________________ 13 muM] dharmasaMpradAye [25 upADI. hajharata mohammada upara emane ati vahAla hatuM, paraMtu bhAre kauTuMbika javAbadArIne laIne e bhatrIjAne zikSaNa apAvI zakyA na hatA. e emane potAnA vyavasAyamAM haMmezAM sAthe rAkhatA hatA tethI vepAramAM emane ghaNe anubhava maLe. e sAthe yahUdIo ane khristIonA saMparkamAM AvatAM emanA dharmone emane paricaya paNa keLavAto rahyo. emanI dhaMdhAnI kuneha tathA emanuM UMcuM cAritryabaLa joIne khadIjA nAmanI emanA ja kabIlAnI eka mAladAra vidhavAe emane potAne mAla vecavA ApavA mAMDyo. thoDA ja samaya bAda e saMbaMdhathI emanI nekI upara e eTalAM to prasanna thayAM ke emaNe emanI sAthe zAdI karI. e samaye hajharata mahammadanI uMmara pacIsa varSanI ane khadIjAnI cALIsa varSanI hatI. A vyavasthAthI hajharata mohammada AjIvikA raLavAnI upAdhimAMthI mukta thayA ane tethI emane aMtaranI IcchA mujaba yatIma ane bevAone madada lekenA mAMhomAMhenA jhagaDAone nikAla ane kalyANanAM evAM kAryomAM pravRtta rahevA sAthe makkAthI thoDe aMtare AvelI hirA nAmanI guphAmAM bharAIne e ekAMtamAM allAhanAM ciMtana ane dhyAnamAM samaya pasAra karavA maMDI paDyA. A sarvane pariNAme cALIsa varSanI emanI vaye allAha taraphathI emanA upara vahI UtaravA lAgI ane teo pegambara banyA. seMkaDo kuTuMba sAthe saMbaMdha dharAvatI judI judI mUti ene badale eka nirAkAra sarvazaktimAna allAhanI IbAdata karavAne bodha emaNe karavA mAMDyo. tamAma araba nivAsIonI eka saMyukta koma banAvavI, emanA majhahabI tathA sAmAjika kurivAjo ane emanI nukasAnakAraka rUDhione toDI emanuM jIvana pavitra ane UMcuM karavuM ane sau karatAM vizeSa teomAM mAnava mAtranI samAnatA ane bhrAtRbhAva keLava e emanA upadezenuM dhyeya hatuM. zarUAtamAM dhImI gatie emane anuyAyIo maLatA rahyA. ane allAhanI preraNA anusAra teo emanA majhahabane pracAra karatA rahyA. e kAryamAM emano tathA emanA anuyAyIono emanA ja lokoe sakhata virodha karyo ane pariNAme emane vividha prakAranI yAtanAo veThavI paDI. aMte jAna bacAvavA potAnA anuyAyIone AgaLa ravAnA karI emane makkA choDI enI uttare traNaso mAIla upara AvelA yathariba zaheramAM pahoMcavuM paDyuM. e banAva IslAmanI tavArIkhamAM "hijarata' nAmathI oLakhAya che. enAthI hijarI sananI zarUAta thaI hatI. enA divasanI gaNatarI caMdramA anusAra thAya che.
Page #291
--------------------------------------------------------------------------
________________ maitraka kAla ane anu-maitraka kAla [tra. yathariba-vAsIoe hajharata mehammadane khUba bhAvathI AvakAryAM. A banAvanA upalakSamAM e zaheranuM nAma pAchaLathI madInatunakhI, eTale ke 'nakhInuM arthAt pegambaranuM zahera' paDayuM. e pachI arakhA ene amadInA nAmathI eLakhatA rahyA ane IrAnIe e mATe mAtra madInA' zabda vAparatA rahyA. $ ] hajharata meAhammadanI hijarata pachI makkAnA leAkeAe emane tathA islAmane khatama karavA madInA upara AkramaNa karavAnI kAryavAhI karavA mAMDI ane pegambare paNa emane sAmane karavAnI taiyArI rAkhI. I. sa. 624 mAM madInAnA naiRtya khUNAmAM 133 ki.mI. (83 mAIla)47 upara AvelA khadra sthaLa AgaLa laDAI thaI temAM traNaseA tera muslimeAnI nAnakaDI phAje eka hajAra makkAvAsIenA lazkarane zikasta ApI. muslimAnI e prathama ane nirNayAtmaka phateha hatI. ene pariNAme islAma pratye utsAhI varSAMte puSTi maLI, ardhadagdha lakAne vizvAsa AvyA ane niHspRhI prabhAvita thayA.48 hajharata mAhammadane e pachI aneka laDAIe laDavI paDI. te makkAvAsIo thAkyA ane I. sa. 630 mAM emaNe hajharata me|hammadanI upara ImAna lAvIne jahera karyuM ke lA ilAhA illalADu meAhadur rasulullAha'. B. e pachI me varasa bAda eTale ke I. sa. 632mAM hajharata meAhammada pegambara TUMkI mAMdagI bhogavI allAhanI rahematamAM pahoMcI gayA. emaNe sthApita karelA majhahabanA nAma 'islAma' zabdanA mULamAM sulehazAMtineA bhAva samAyelA che, ane tethI allAhanI chAne sa MpUrNa rIte zaraNe rahevu evA ene adhaTAvAya che. e uparathI sa ka allAha ane enA sarjana sAthe sulehazAMti rAkhanAra te muslima heAvAnI mAnyatA che. ' kurAne zarIpha, ' jemAM hajharata pegambara upara UtarelI vahIe saMgRhIta che te, muslimeAnI mahukhI kitAba che. ' hajharata mAhammade arakhAmAM je adbhuta jAgRti ANIne eka saltanata UbhI karI hatI tene laIne enA khalIphAe eTale ke uttarAdhikArIonI sattA nIce rahIne teo emanA majhahabanA pracAranAM jhanUna ane AvezamAM samRddha paDeAzIonAM dhanadolatano kabajo meLavavAne pa. emanI marubhUmimAMthI bahAra nIkaLI paDayA. pegambaranA avasAna pachI eka sadIthI ochA gALAmAM emanA vijrayAnuM vartuLa pazcima temaja pUrvamAM moTA pAyA upara vistAra pAmyuM ane emanI khilAphatanI ANu siMdha sudhI varatAI.
Page #292
--------------------------------------------------------------------------
________________ 13 muM] dharma saMpradAya [ ra69 e samaya daramyAna araboe gujarAtanAM samRddha baMdare upara jaLamArge sIdhAM tathA siMdhamAM sattArUDha thayelA araboe jamInamAge tyAMthI AkramaNa karelAM, teonI vigata yathAsthAne ApavAmAM AvI che. gujarAtanAM baMdaro upara araba vepAra arthe purANuM jamAnAthI AvatA hatA e paraMparA islAmanA udaya pachI paNa cAlu rahI hatI. I. sa. 760 pachI thoDA vakhatamAM gaMdhAra baMdara(DhADhara nadInA mukha pAse)mAM marijada baMdhAI hatI, tethI tyAre tyAM muslimonI vastI hovI joIe. araba vepArIo saDhavALAM vividha kadanAM jahAjamAM mAlasAmAna laI cInanA pUrva kinArA paryata pahoMcatA hatA. jatAM AvatAM saurASTra ane gujarAtanAM baMdaro upara vecANa-kharIdI, sAdhanasAmagrI ane mIThA pANI mATe teo thobhatA hatA. bharUcathI lAkha ane gaLI teo laI jatA hatA.51 evA araba temaja IrAnI vepArIomAM keTalAke emanI musApharI daramyAna je kaMI jANyuM hatuM ane joyuM hatuM tenI neMdha rAkhIne e uparathI emanI bhASA arabImAM graMtha lakhelA che. temAMthI sulemAna sairAphI (basarI) 52 (I. sa. 851-hi. sa. 237), bujharga bina zahariyArapa3 (I. sa. 912-hi. sa. 300). abUlahasana abI amasaudIpa. (I. sa. 915-hi. sa. 303), abU ihAka IbrAhIma IstakhrI5 (I. sa. 851-hi. saM. 340) ane Imbe hAkala bagadAdIpa (I. sa. 976-hi. saM. 366) hatA. emanAM sapharanAmAM jANItAM che. emAMthI jANavA maLe che ke gujara rAjAo sAthenA arabonA saMbaMdha sArA na hatA, bake arabanA upara evI chApa hatI ke emanAthI vadhe tevo bIjeemano koI duzmana na hato.57 paraMtu gurjara-pratIhAronA pratIspadhI rASTrakUTa sAthe teo bhalAIne, gADha saMbaMdha dharAvatA hatA ane tethI araba vepArIoe emanA prati graMthomAM viziSTa zabdomAM e bAbatanI noMdha karelI che. rASTrakUTanI sattA nIcenA pradezamAM khaMbhAtathI cemUra sudhInA 58 kAMThA uparanAM. zaheromAM vartamAna gujarAtanA keTalAka baMdarono samAveza thato hato. e sarvamAM hiMduonI moTI saMkhyAnI vastImAM musalamAno paNa rahetA hatA ane teo upara khuda musalamAnonI hakUmata hatI eTale ke rAjA taraphathI emane mATe hAkemanI nimaNUka thatI hatI. vallabharAyanIpa9 sattA nIcenA pradezamAM majido paNa hatI, jemAM jumAnI temaja anya namAjha paDhAtI hatI ane ajhAna paNa moTe sAde pokArAtI hatI."
Page #293
--------------------------------------------------------------------------
________________ 270] maitraka kAla ane anu-maitraka kAla [pra. kadAca AvAM kAraNone laIne araba pravAsIoe nedheluM che ke vallabharAya jevI mohabbata anya koI rAjA arabo pratye rAkhatA nathI, ane enI prajA paNa arabone cAhe che. 21 emaNe e paNa jaNAveluM che ke vallabharAyanA rAjyanA loka mAne che ke arabonI mohabbatanA kAraNe emanA rAjAonuM AyuSa -ane emanuM zAsana dIrdha rahe che. e vakhatamAM e pradezamAM rahetA muslimone libAsa hiMduonA jevo ja hato ane ati garamIne laIne teo lUMgI (eTale ke dhotI) ane khamIsa paheratA hatA. teo hiMduonA jevA ja vALa rAkhatA. 63. IsvI AThamI sadIthI muslima saMta, sUphIo, phakIra ane daravezo arabastAna tathA IrAnamAMthI jalamArge temaja jamInamArge dakSiNa ane pazcima bhAratavarSamAM AvatA hatA. emAMnA keTalAke gujarAtamAM AvIne paNa vasavATa karyo hato. ema karavAmAM emane uddeza islAmano pracAra karavAno hato. teo emanA kAryamAM pravINa hatA. e sAthe emanAM tyAga, cAritrya ane bhaktimaya jIvana joIne sthAnika loko prabhAvita thatA hatA ane keTalAka islAma aMgIkAra paNa karatA hatA.44 dharma palaTo karanArAone tathA apaharaNa karAyelI strIone zuddhinI meTInAnI vidhio dvArA apanAvI levAnI chUTa ApavAnuM paNa e samaye cAlatuM * hatuM. 65 | (0) pArasIone vasavATa ane jarathostI dharma arabaMne hAthe parAbhava pAmI keTalAka IrAnIe bhAratavarSamAM AvI vasyA - hatA e itihAsa-siddha bAbata che. paraMtu bhAratavarSamAM IrAnIonuM A Agamana pahelavaheluM nahatuM, parApUrvathI, prAgaitihAsika kAlathI IrAna ane hiMda vacce dhArmika ane sAMskRtika saMbaMdha hato ane aneka vAra IrAnIe hiMda bhaNI AvyA hatA, ane enA aneka dAkhalA paNa upalabdha che. avestAzAstramAM cAra vAra hiMda vize ullekha maLe che, paNa hiMdu graMthamAM to IrAna ane IrAnIo vize aneka nirdeza thayA che. AvA ullekha Rgvada, mahAbhArata, viSNupurANa, bhaviSyapurANa vageremAM che. vaLI saMskRta sAhityanA praziSTa (classical) kAlamAM vizAkhadattakRta "mudrArAkSasa' vageremAM IrAna ane enI prajA vize ullekha maLe che. "zAhanAmA' ane IrAnamAM lakhAyela anya "nAmAMo pramANe daMtakathAmAM mazahura thayela keTalAka IrAnI bAdazAha ane zuravIro hiMda bhaNI AvI gayA hatA e vizenI noMdha che, paraMtu jyArathI IrAnamAM hakhAmanI vaMza I. pU.
Page #294
--------------------------------------------------------------------------
________________ 13 mu ] dharmasaMpradAya [271 55ra thI zarU thayuM tyArathI atihAsika kAlane AraMbha thayo ema gaNavAmAM Ave che. e vaMzanA bAdazAha dArayasa hitApise I.pU. 52 mAM paMjAba ane siMdha chatyAM tyArathI te IrAna ane hiMda vaccenI avarajavara puSkaLa vadhI paDI. IrAne have hiMdamAM potAnA kSatrapa rAjyapAlo) mokalavA mAMDyA, ane jema jema IrAnI rAjya hakUmata nabaLI paDatI gaI tema tema e kSatra hiMdamAM svataMtra thatA gayA ane mahAkSatra' kahevAyA. IrAnamAM jyAre pArthiyana rAjAone ane sAsAnI bAdazAhone amala cAlato hato tyAre hiMdamAM keTalAka kSatraponuM rAjya cAlatuM hatuM, ane gujarAtanA itihAsamAM to lagabhaga IsvI 78 thI 400 sudhIne kAla e kSatrapakAla kahevAya che. uttara bhAratavarSamAM takSazilAmAM pArasI vastI hatI evuM saMzodhana thayuM che. ane dArayase jItelA pradezamAM takSazilAne samAveza thAya che. sarajahAna mArzalanA 9 prayAsathI tyAM eka agnimaMdiranA ane dakhabhAnA avazeSa maLyA che, ane jyAM A baMne hoya tyAM pArasIonI sArI vastI hevI joIe evuM anumAna thaI zake. takSazilAnI AjubAjunA vistAramAM azokanA "kharoSThI lipimAM lakhAyela keTalAka zilAlekha paNa maLyA che, ane e lipi IrAnIo vAparatA hatA e jANItuM che. 8 e uparathI paNa I. pU. trIjA saikAmAM tyAM pArasIonI vastI hoya ema mAnI zakAya. maurya kAlamAM bhAratanA sthApatya upara IrananI asara hatI, e Do. pUnare batAvI ApyuM che. 9 I. pU. bIjI sadIthI I. sa. bIjI sadI sudhImAM maga brAhmaNe" nAme oLakhAtA IrAnIo bhAratamAM AvyA hatA ane mulatAnamAM teoe sUryamaMdira baMdhAvyuM hatu. e bhaga brAhmaNonI vastI AgaLa jatAM hiMduomAM bhaLI javA pAmI hatI. cheka 1398 mAM taimUra laMge gabra (agnipUjaka pArasI) saMsthAne uttara bhAratavarSamAM nAza karI kALo kera vartAvyo hato evI noMdha iliyaTa ane DAusananA ItihAsanA trIjA vaoNlyumamAM maLe che. A saghaLI mAhitI uparathI jaNAya che ke IrAnIe mAtra eka ja vAra eka hajAra varSa pUrve pazcima bhAratavarSamAM AvI vasyA nahotA, paNa parApUrvathI teo ahIM AvatA rahyA hatA, ane ghaNe bhAge uttara ane pazcima bhAratavarSamAM teonAM saMsthAna hatAM, paraMtu je IrAnIo ahIM AvyA teo ahIMnI hiMdu vastImAM bhaLI gayA ane mAtra teonA avazeSa cheDI gayA.72 paraMtu hajAreka varSa pUrve je IrAnIo jalamArge ahIM AvI pazcima bhAratavarSamAM goThavAyA ane pArasIonA pUrvaja kahevAyA te hiMdu vastImAM bhaLI gayA nathI, ane emanAM ja Agamana ane vasavATa vize ahIM lakhavAnI apekSA che.
Page #295
--------------------------------------------------------------------------
________________ 272] maitraka kAla ane anu-maitraka kAla [pra. pArasIonA pUrvaja ahIM AvI kAyamanA vasyA enI kazI tavArIkha sacavAI nathI, sacavAyuM che mAtra "kisse saMjAna" nAmanuM 864 paMkitaovALuM phArasI kAvya. e kAvya behamana kekebAda saMjANAe navasArImAM I. sa. 1600 nI sAlamAM lakhyuM hatuM. lekhaka vidvAna nahotA, emaNe aitihAsika bAbatamAM paNa bhUla karI che ane tArIkho paNa yogya rIte ApI nathI, paraMtu teoe IrAnI Agamana vizenI pracalita anuzruti (tradition) emAM noMdhI che, ane e ApaNe mATe amUlya nIvaDI che. kise saMjAna' pramANe araboe IrAna upara vijaya meLavyuM tyAre emanA rAjya-amalathI trAsI jaI svadharmanA rakSANArthe keTalAka IrAnIoe khorAsAnanA pahADI pradezamAM AvI Azaro lIdho. so varSa pachI tyAM paNa surakSitatA na lAgavAthI teonA vaMzajo IrAnathI haramajha nAmanA baMdare AvyA ane teoe tyAM 15 varSa kADhyAM. tyAM paNa arabanuM AkramaNa thaze ema lAgavAthI e IrAnIo have mAtRbhUmine chevaTanAM vaMdana karI jalamArge pazcima bhAratavarSamAM AvI saurASTranA dIva baMdare UtaryA. tyAM 19 varSa rahyA pachI e pradezamAM paNa muslima humalAno bhaya lAgavAthI koI salAmata jagyAnI zadhamAM hoDImAM besI nAsI chUTayA. mArgamAM bhAre tophAna naDayuM ane saunA jAna jaze evo bhaya upasthita thayA. saue prabhuprArthanA karI ne pratijJA lIdhI ke je bacI gayA to ame eka Ataza baherAma (sauthI mahAna agnimaMdira) baMdhAvIzuM. tephAna zAMta thayuM ane hijaratIo surata pAse AvelA saMjANa baMdare UtaryA. hAlamAM to saMjANumAM kazI mahattA rahI nathI, paNa e samayamAM e eka jANItuM baMdara hevuM joIe. tyAMnA rAjavI jAdI rANAe emane udAratAthI Azaro Apyo, ane e IrAnIoe eka Ataza baherAma baMdhAvI pitAnI pratijJAnuM pAlana karyuM. paNa A Agamana kayA varSamAM thayuM hatuM e jANavuM Avazyaka che. bharUcavALA dastUra aspadayAracha kAmadIne 1826 mAM potAnA pustaka "kadama tArIkha pArasIonI kasaramAM parApUrvathI cAlatI AvelI eka bharosApAtra vigata noMdhI che. e vigata pramANe IrAnIeAnA AgamananuM varSa vikrama saMvata 77ra, athavA IsvI 716 athavA yadagada 85 hatuM. e AgamananA divasanI hiMdu tithi hatI zrAvaNa suda 9 zukravAra, ane pArasI tithi cothA mahinAnA bIjA divase paDatI hatI. have saMvata 772 mAM eka adhika zrAvaNa Avele, paNa emAMnA eka mAsamAM sudanI navamIe zukravAra paDato na hato. vaLI pArasI tithi sAthe paNa e tArIkhano meLa besato nahoto, eTale 19mI sadImAM ke. Ara. kAmAe
Page #296
--------------------------------------------------------------------------
________________ 13 suM] dharma saMpradAye [ 273 zeAdha karI ke zrAvaNa sudi 9 ane zukravAra, je pArasI ceAthA mahinAnA khIjA divase ja AvateA hateA, te saMvata 77ra mAM nahi, paNa 992 mAM paDatA hatA. paNa eTalI zeAdhathI AgaLa ke. Ara. kAmA jaI zakayA nahi. paNa vIsamI sadImAM jUnAgaDha kaoNlejanA AcA` esa. eca. hADIvALAOM enA pratidAyaka khulAsA ApI zakayA. emanA maMtavya pramANe asala bhareAsApAtra noMdhamAM ja 992 lakhAyuM hatuM, paraMtu 9 nA AMkaDA cha jevA lAgavAthI e chachara nuM khATu va vaMcAyuM, ane A geATALA UbhA thayA, vaLI saMvata 992(I.sa. 936)mAM ja hiMdu ane pArasI tithie paNa baMdha bese che, eTale IrAnIenuM Agamana I. sa. 936 mAM thayuM evI saiA kAInI khAtarI thaI. esa. eca. hADIvALAnI eka bIjI agatyanI zASa4 e hatI ke I. sa. 936 mAM uttara kAMkaNamAM zilAhAra vaMzanuM rAjya cAlatuM hatuM ane gAggInA putra vajjada deva e samaye rAjA hAya e banavAjoga hatuM. e 'vajada' zabda uparathI pArasIoe 'jAdI' zabda banAvyA haze. vaLI pArasIe peAtAnA kalyANartA hiMdu rAjAne 'deva' kahI sakhAdhe nahi, kemake avastA bhASAmAM 'deva'nA a` 'daitya' thAya che, tethI pArasIoe e rAjAne 'rANA' kahyo. Ama vajjadadeva' uparathI 'jAdIrANA' thayu. hAya e taddana zakaya che. DaoN. eraca je. esa. tArApeAravALApa A matane svIkAra kare che. te mAnatA ke arakhAe jyAre IrAna jItyuM tyAre emaNe mahAtrAsa vartAvyA nahAtA ane eka hAthamAM kurAna ane bIjA hAthamAM talavAra pakaDI jorajabarIthI IrAnIe pAse dharmAMtara karAvyuM paNa nahatuM. (bIjA ghaNA vidvAnAnA e vize taddana judA ja mata che e noMdhavuM joI e.) Do. tArApAravALAnA mata pramANe sa Mvata 77ra(I.sa. 716)mAM IrAnIee bhAratava pratye prayANa karavAnI kazI jarUra nahotI, paraMtu khalIph mAmUna pachInA khalIphA bhAre dhama jhanUnI hatA, teemAM khalIka alamutakkila (rAjyakAla I. sa. 847-861) bahu ja dharmAMdha hatA, teNe IrAnI jarathuAstI viruddha aneka kAyadA pasAra karyAM, ane IrAnanAM saMtAnone kAnamAM ja rahevuM asahya thaI paDayuM, e tA Do. tArApeAravALA pote paNa kabUle che. e pachI ja, 'kissaai sajAna'mAM jaNAvyuM che tema, keTalAka IrAnIe khArAsAnamAM jaI vasyA ane ghaNAM varSoM pachI IrAnane aMtima namaskAra karI jalamArge bhAratavaSa mAM AvI paheAMcyA. eTale 'kissae sajAna' tavArIkha nahi, paNa eka jUnI anuzruti (tradition) upara racAyela hAvA chatAM chevaTe itihAsanA TekA meLavavA pAme --3--18
Page #297
--------------------------------------------------------------------------
________________ 204] maitraka kAla ane anu-zrautraka kAla [5 che, ane pArasIonuM hiMdamAM Agamana I.sa. 936 mAM saMjANanA rAjA jodI rANAnA samayamAM thayuM hovuM joIe ema have sau mAnatA thayA. paraMtu ItihAsamAM chevaTanuM satya keI uccArI zakayuM nathI. AvatI kAle purAtattvavidyA(archaeology)nuM kevuM saMzodhana thaze ane konI gaNatarI UMdhI vaLI jaze enI koIne khabara nathI. ApaNuM A bAbatamAM paNa chellI zodhakhoLanA AdhAre pAchI anizcitA phelAI rahI che. "saMjAnanA sthAnika ItihAsa upara paDele prakAza" e nAmanA eka lekhamAM Do. hariprasAda gaM. zAstrI lakhe che tema (hAlanA mahArASTra rAjyanA) thANA jillAnA dahANa tAlukAnA ciMcaNI gAme 1955 mAM pAMca tAmrapatra maLyAM. enI vigata De. di. caM. sarakAre Epigraphia Indica mAM neMdhI che, ane e vize "ciMcaNImAMthI maLelA pAMca aprasiddha tAmrapatra-lekho' evA nAmane lekha che. umAkAMta zAha ane DaoN. hariprasAda zAstrIe "buddhiprakAza'mAM lakhyo hato. A pAMca tAmrapatromAMthI mAtra prathama tAmrapatra ja ApaNA mATe upayogI che. A dAnazAsana I.sa. 926 mAM rASTrakUTa rAjA IMdrarAja trIjAe ApyuM hatuM. e samaye saMyAna(saMjANamAM khaMDiyA araba rAjAono amala cAlato. A dAnazAsana bIjA keTalAka amaladAro uparAMta "haMyamane" nAme oLakhAtA amaladArene bakSisa apAyuM hatuM. DaoN. jIvana ja. modIe "haMyamana' (avastA pramANe haMjamana" ane phArasI pramANe "aMjumana)ne artha "pArasI vasAhata" evo karyo che. have jo AvI vasAhata saMjANamAM IsvI 926 mAM thaI cUkI hoya to pArasIonuM Agamana I.sa. 936 mAM thayuM hatuM ema kema kahI zakAya? vaLI jAdIrANuM te ja uttara koMkaNamAM rAjya karI gayela zilAhAra vaMzanA vajadadeva evo esa. eca. hoDIvALAne tarka paNa ahIM khoTo paDe che, kemake rASTrakUTa vaMza I. sa. 972 mAM pUro thayo hato ane uttara koMkaNanA zilAhAra vaMzano AraMbha to e pachI thayo hato. DaoN. hariprasAda gaM. zAstrI dalIla kare che tema saMjANamAM pArasI vasAhata thaI tyAre rASTrakUTa rAjAonA Adhipatya nIce tyAM yAdava mAMDalikanuM paNa zAsana cAlatuM haze, e uparathI jaNAya che ke je nAdIrANue pArasIone Azraya Ape e paNa eka yAdava mAMDalika hovo joIe. khuda yAdava ane 'jAdI' zabda paNa eka ja che, ane tethI "jAdI' zabdanuM mULa "vajajada-devauparathI zodhavA nIkaLavAnI koI jarUra jaNAtI nathI. vaLI jArI rANAne je zilAhAra vaMzano gaNu hoya to e vaMza to cheka Isa. 972 pachI thayo hato. A rIte pArasIonuM Agamana jalamArge pazcima bhAratavarSamAM kyAre thayuM ane kayA
Page #298
--------------------------------------------------------------------------
________________ 13 muM] dharmasaMpradAya [275 vaMzanA kyA rAjAe emane Azraya Ape e bAbata hajI nakkI thayelI kahevAya nahi, ane mahAprayane hAthamAM AvelI bAjI hAla turata pAchI kheravAI gaI lAge che. IrAnI pUrvajonuM bhAratavarSamAM Agamana thayuM enI eka sImA ApaNe derI zakIe chIe. muMbaInajadIka AvelI kaherI bauddha guphAomAM pahelavI lekhakotarAyA che e vigata ke. Ara. kAmAne che. bhAu dAjI taraphathI jANavA maLI. e lekho uparathI jaNAyuM ke pArasIonAM be jUtha tyAM be judA samaye ujANI karavA gayAM haze. saddabhAgye teone e guphAomAM potAnAM nAma ane ujANI karyAnAM varSa kotaravAnI buddhi sUjhI. e nAmo uparathI ane varSo vandagardI ApyAM hovAthI teo pArasIo hovA joIe ema spaSTa thAya che. paheluM jUtha gayuM enuM varSa lakhyuM che yadagada 356 (I.sa. 888). bIjA jUthanuM varSa che. yadagada 380 (I.sa. 1022). pArasIoe ahIM vasavATa karyo tenAM keTalAMka varSo pachI teoe hiMdu nAma paNa rAkhavA mAMDyAM hatAM. paNa A kotarAyelAM nAma te zuddha IrAnI che e uparathI kahI zakAya ke e mANasa pArasIo hevA uparAMta je IrAnI pUrva saMjANamAM AvI vasyA hatA ane have AjubAju phelAtA hatA temanA ja teo najadIkanA vaMzanA hovA joIe. tyAre eTaluM to phalita thAya che ke pArasI pUrvajonuM pazcima bhAratavarSamAM Agamana I.sa. 888 pachI to hoI zake nahi ane e ghaNuM karI IsvI dasamI sadInA AraMbhamAM thayuM hevuM joIe. pArasIo jararastI dharma pALe che. e dharmanA sthApaka jarathustra (jarasta) IrAnamAM thayA. jarathostI dharma sthapAyA pahelAM saikAo para IrAnamAM bhAratIya-IrAnI nAme oLakhAto Aryadharma phelAyelo hato. e anekezvaravAdI hato. AgaLa jatAM e prajAmAM dhArmika matapherI UbhI thaI ane eka moTuM ToLuM bhAratavarSamAM UtarI AvI siMdhu nadI pAse vasyuM e kAraNe e hijaratIo "siMdhuo" athavA "hiMduo' tarIke oLakhAyA. jeo IrAnamAM ja rahyA teo IrAnanA pArsa nAmanA eka mukhya prAMta uparathI AgaLa jatAM pArasIo' kahevAyA. jarathustra kayAre thaI gayA e nizcita thaI zakyuM nathI. || jarathustranI saithI mahattvanI sevA e ekazvaravAdano emano saMdeza hato. ahuramada (Izvara) eka ja che. bhAratIya-IrAnI dharmamAM je aneka devadevIo
Page #299
--------------------------------------------------------------------------
________________ 276] maitraka kAla ane anu-maitraka kAla hatAM teone have niSedha thaye ane teone ThekANe ahuramajhUdanI AjJA upADanAra phirastAo AvyA. saikAo pachI pAchI prakRtipUjA zarU thaI. joke have prakRtinAM svarUpa de nahi, paNa phirastAo ja rahyA ane pUjA te mAtra eka ahuramajhadanI thatI. jarathustra atyaMta dayALu hovAthI emaNe pazuonA balidAnanI manAI pharamAvI.79 jarathustranA zikSaNathI madirApAnane rivAja paNa tyAjya gaNavAmAM Avyo. jarathutre eka gAthAmAM vahune(pavitra mana)no-1 saMdeza saMbhaLAvI zuddha vicAra, vAcA ane vartana dvArA samasta prajAmAM pavitratAvALuM vAtAvaraNa phelAvyuM. jarathostIne dharma ane enuM kartavya e che ke eNe prabhunuM anukaraNa karI, paropakArI jIvana gALI prabhumaya banavuM. bIjI gAthAnuM eka mahAvAkyara che: sukha tene ke jenAthI sukha bIjAne. jarathostI dharma bhAvanAvAdI karatAM vAstavavAdI vizeSa che. jarathostI dharma samajAve che ke nitya IzvaranuM dhyAna dharI jagatanAM kAryomAM nimagna rahevuM ane Izvarane amAnya hoya tevuM anucita eka kArya karavuM nahi. jIvanamAM je zubha hoya tenI joDe sahakAra karavo, je aniSTa hoya tene sAmano kare, paNa jIvana ane enI aneka pharaje pratye pITha pheravI kAyaranI peThe bhAgavuM nahi. jIvanamAM saMvAdanI jarUra che ane keTalIka vAra saMgrAmanI paNa AvazyakatA UbhI thAya che. pavitra hRdaya ane zuddha mana sAthe aniSTane sAmane karavAthI jIvana eka kurukSetra nahi, paNa dharmakSetra banI jAya che. jarathostI dharmanuM dhyeya sukha vaibhava ke bhogavilAsa nathI, paNa saMpUrNatA che.83 jema mAnavI saMpUrNatA pratye AgaLa vadhe che tema e ocho pApI ane vadhu puNyazALI bane che ane chevaTe e ahuramajhUdanA sAMnidhyamAM pahoMce che, ane jarastI dharma pramANe enA AtmAne uddhAra thAya che. jarathostI dharma jJAna ane bhaktimAM mAne che, paNa sauthI vizeSa e karmamAM zraddhA dharAve che. kharI AvazyakatA che sukarmanI.84 rastI dharma pramANe niSkAma karma ane svArtharahita paropakArathI ja ahuramajhUda prasanna thAya che. jarathustrane saMdeza che ke jagatamAM che, paNa jagatanA thaI emAM lapaTAza nahi, paNa jalakamalavata rahI sevA bajAvyA karoH jarathostI dharma apariNIta jIvana karatAM vivAhita jIvanane vadhu pasaMdagI Ape che, kemake vivAhita jIvana vadhu kudaratI che. jarathostI dharma jIvana jevuM
Page #300
--------------------------------------------------------------------------
________________ (277 13 muM] dharmasaMpradAyo che tevuM svIkArI laI ene utkarSa karavA Icche che, ene uccheda karavA icchato nathI. jarathostI dharma atyaMta vyavahAru che. vyavahAramAM na mukAya tevA siddhAMtane e pracAra karato nathI. jarathostI dharma pramANe koI tAraNahAra nathI. jarathostI dharmamAM mardAnagI che ane pratyeka mAnavI potAnAM karmothI potAne ja tAraNahAra thaI zake evo e dharmane bodha che. jarathu agninI pUjA cAlu rAkhI. emane mana paramAtmAnuM sAcuM pratIka te prakAza che. prakAza ja sauthI zreSTha pratIka hoI ene IzvaranuM ane jarathostI dharmanuM cihna gaNavAmAM AvyuM che, chatAM prakAza ahuramadanuM mAtra cihna che. jarathostI dharma tattvajJAna karatAM nItizAstra upara vadhu bhAra mUke che. sauthI zreSTha saguNa aSa" ne che. eno artha che sIdhApaNuM, satya, pavitratA. e saguNamAM sarva saguNe samAI jAya che. A dharmamAM prema ane ahiMsAnuM mAhAo to che, topaNa enA karatAM nyAyanI vadhu agatya svIkAravAmAM AvI che. jarathostI dharmamAM bhaktine mahimA bahu moTe gaNavAmAM AvyuM che ane divasamAM pAMca vAra prArthanA karavAnuM pharamAna che. prArthanAthI IzvaranuM mananaciMtana thAya che ane tethI mane zuddha ane hRdaya nirmaLa bane che. A dharma udyoga ane khaMtane vakhANe che ane khetIne khAsa protsAhana Ape che. vaMdIdAdamAM85 to kahevuM che ke je dhAnya vAve che te aSoI vAve che. keIe karaja karavuM nahi evuM paNa A dharmanuM pharamAna che. TUMkamAM, jarastI dharmano Azaya vyakita ane jagata ubhayanuM kalyANa sAdhavAno che. ene sAcA anuyAyIomAMthI saMnyAsIo nahi, paNa vyAvahArika saMte athavA mahAna karmavIra utpanna thavAnI saMbhAvanA che. pAdaTIpo. 1. hariprasAda zAstrI, "maitrakakAlIna gujarAta," bhAga 2, pR. 341-42 2. ejana, pR. 342-43 3. ejana, pR. 355 4. ejana, pR. 356 5. ejana, pR. 367 6. ejana pR. 368 7. ejana, pR. 363, 368 8. Bombay Gazetteer, Vol. I, p. 164; durgAzaMkara zAstrI, "zaiva dharmane saMkSipta ItihAsa," pR. 147-48
Page #301
--------------------------------------------------------------------------
________________ 278] maitraka kAla ane anu-autraka kAla [pra. 9. Thapar, Somanatha-Shrine Eternal, p. 89. vaLI juo durgAzaMkara zAstrI, "gujarAtane madhyakAlIna rAjapUta itihAsa," pR. 2002-4. 10. megu., bhAga 2, pR. 367 11. a. naM. zAstrI, gujarAtane prAcIna itihAsa," pR. 156-57 12. ma.gu., bhAga 2, pR. 370-7ra 13. ejana, pR. 373-74 14. ha. ga. zAstrI, "gujarAtanA prAcIna itihAsa", pR. 156 15. mai.gu., bhAga 2, pR. 377 95. M.R. Majmudar(Ed.), Chronology of Gujarat, Vol. I, p. 272 17. gi.va. AcArya, "gujarAtanA aitihAsika lekhe," bhAga 1, pR. 132 96. M.R. Majmudar, op. cit., pp. 239, 272 19. mai.gu., bhAga 2, pR. 384 20. ejana, pR. 420 21. bho.je. sAMDesarA, jaina Agama sAhityamAM gujarAta, pR. 18, 42, 91 22. mai.gu, bhAga 2, pR. 420 23. jinavijaya, "bhAratIya vidyA" (siMdhI smRtigraMtha), bhAga 3, pR. 191-96 24. meM.gu., bhAga 2, pR. 422-23 24. M.R. Majmudar, op. cit., p. 150 2$. Ibid., p. 144 27. jai.A.gu., pR. 176-77 28. ejana, pR. 73-74 29. ejana, pR. 68-69 30. ejana, pR. 216-217 31. M.R. Majmudar, pp. cit., p. 240 32. Ibid., p. 231 33. Ibid., p. 264 34. bho.je. sAMDesarA "gujarAtamAM racAyelA keTalAka digaMbara jaina graMtha', "itihAsa ane sAhitya, pR. 149-57 35. M.R. Majmudar, op. cit., p. 254 36. mai.gubhAga 2, pR. 385 36, M.R. Majmudar, op. cit, p. 169 38. "purAtattava, pu. 1, pR. 103-112 39. mi.gu., bhAga 2, pR. 385-405 40. umAkAMta zAha, gujarAtamAM bauddha dharma, "svAdhyAya", pu. 1, aMka 3, pR. 306-17 41. bhe. ja. sAMDesarA, "anveSaNa" pR. 108-10 42. M.R. Majmuder, p. cit., p. 246; maNibhAI dvivedI, purAtana dakSiNa gujarAta, pR. 212-13 43. umAkAMta zAha, uparyukta, pR. 320-21 88. M.R. Majmudar, op. cit., p. 236 45. Ibid., p. 238. A bhUmidAna svIkAranAra jaina maMdira caityavAsI paraMparAnuM hoya e saMbhavita che. X$. Philp K. Hitti, History of the Arabs, p. 104
Page #302
--------------------------------------------------------------------------
________________ 13 muM] dharmasaMpradAya [ 27t 47. Ibid, p. 116 8. R. A. Nicholson, A Literary History of the Arabs, p. 175 49. eTale ke "allAha sivAya (anya) keI allAha nathI ane mehammada ene rasUla che.' 40. T. W. Arnold, Preaching of Islam,, pp. 45-101 51. mauThAnAM saicara sumAne navI, "rI gaThThArAnI," pR. 81 para. e IrAnI akhAtanA sairApha baMdarane vatanI hato. pAchaLathI eNe basarAmAM jaIne vasavATa karyo hato. eNe "sannatritutavArIea" nAmano pravAsagraMtha lakhyo hato. kauMsamAM jaNAvelAM varSa pustaka pUruM thayAno samaya sUcave che. 53. e IrAnane vepArI hato. "nAcavu4-fE" nAmanA graMthamAM eNe ane enA sAthIoe gujarAta aMgenI bAbato nedhelI che. 54. abUhasana alI alamasadI bhUgoLavida ane tavArIkhanasa hato. eNe aneka graMtha racyA hatA. temAMnA "munakSatra"mAM gujarAta aMgenI mAhitI maLe che. e pustaka eNe I. sa. 943(hi. sa. 332)mAM lakhyuM hatuM. 55. enA "jitAvuAtrIma" nAmanA graMthamAM gujarAta aMgenI vigata maLe che. 56. baMne hAkala bagadAdInA " ma huvicAra" nAmanA graMthamAM gujarAta aMge vigata che. 57. zumAna sairA, "fsasijhatutavArIratta," p. 26-30, (mauravI modamad 3 blaramA, rAdAne gUgara," ma. 2, pR. 51nA AdhAre) 58, vrUTasana 34thI amalI, " mukSatra", mA. 1, rU30-40 (maurAnA haiyaH puraimAna narvI, "ravI nAjharAnI," pR. 7 nA AdhAre) ibne hokala bag2adAdI, "azkAlulabilAda, pR. 284, (maulAnA saiyada sulemAna navI "ravAM hiM taskuti," pR. 284 nA AdhAre) 59. e mATe araba vepArIonAM sapharanAmAomAM balaharA' nAma che. 60. rUbe vara vahAvI, "rAhuvi', pR. 232 (maunA hai yukemAna navI, "vo itarjulAta" pR. 284nA AdhAre) 91. sulaimAna sairAfI, " silasilatuttavArIkha," pR. 26-30 (maulavI mohammada mad mA,i "zAAne zUjhara, mA. 1, pR. 516 nA AdhAre) vvasana karI amarI, "mujhuladiva", mA. 1, pR. 282, 384 (3ravo taDakuMta, pR. 280nA AdhAre) 62. sulaimAna sairAnI, "silasilatuttavArIna" pR. 26-30 (maulavI mohammada abdu mADhi, "hAne pUra, bhA. 1, 6. 516nA AdhAre)
Page #303
--------------------------------------------------------------------------
________________ 280] maitraka kAla ane anu-maitraka kAla 63. ne holA vArAhI, "ba huvikA,". 232 (H. M. Eliot, The History of India, Vol, I, p. 34 nA AdhAre) 64. bujhurga bina zahariyAre enA graMthamAM nedhyuM che ke huM A tarapha mArAM jahAje lAvato hato tyAre mane hiMdumAMthI musalamAna thayela eka vahANavaTI maLyo hato. ajAyibuluhiMda, pR. 16 (maulAnA saiyada sulaimAna natI, arabohiMdake talhuta" pR. 278 nA AdhAre) 65. hariprasAda gaM. zAstrI, "gujarAtanA prAcIna itihAsa", pR. 15 66. juo graMtha 2, prakaraNa 6-7. ful. J. Marshall, A Guide to Taxila, pp. 87 f. 68. V. A. Smith, Early History of India, p. 175 69. e matanA samarthana mATe juo V. A. Smith, Early History of India, pp. 173 f. 242 J. Fergusson, History of Indian and Eastern Architecture, Vol. I, p. 59. 70. juo maviSyapurANa, . . 09. YZ H. M. Elliot and G. Dowson, History of India as told by its own Historians, Vol. III, pp. 389 fr: "malakUjhAte tayamUrI" ke "tujhake taimUrI" (tayamUranAM lakhANe athavA AtmakathA). (juo pAlanajI ba. desAIkRta, "tArIkhe zAhAne IrAna," daphatara bIjuM, pR. 416-418 (gujarAtI). 72. parApUrvathI te Adhunika samaya sudhI IrAnIo ane bhAratIya vaccenA sAMskRtika saMbaMdhanA saLaMga ItihAsa mATe juo phIjha kA. dAvaranAM Iran and its Culture ane Iran and India Through the Ages. 73-74. S. H. Hodiwala, Studies in Parsi History, pp. 67 ff. 75. juo eca jahAMgIra tArAporavALA, pArasIonuM hiMdamAM Agamana tathA temane tyAra pachIno ItihAsa', "buddhiprakAza", varSa 83, pR. 281-291. 7. juo hariprasAda gaM. zAstrI, "saMjANanA sthAnika ItihAsa para paDelo prakAza, "gujarAtI sAhitya pariSada, 21 muM saMmelana, hevAla," pR. 278-283. 77. juo hariprasAda gaM. zAstrI, "gujarAtano prAcIna ItihAsa," pR. 163164. 6. F. C. Davar, Iran and India through the Ages, pp. 104 f. 79. juo yatna, 32, 12. 80. juo camna, 48, 10. 81, juo yatna, 28, 1. 82. juo yatna, 43, 1. 83, juo yasta, 33, 8, 84. juo yatna, 31, 10. 85. juo vaMdIdAda, 11, 12. 86. juo vaMdIdAda, 3, 31.
Page #304
--------------------------------------------------------------------------
________________ khaMDa 4 purAvastu prakaraNa 14 sthaLatapAsa ane utkhanana dvArA maLatI mAhitI gujarAtamAM Adya--aitihAsika tathA prAcIna atihAsika kAlanAM sa MzAdhanAnA pramANamAM maitraka tathA anu-maitraka kAlanI purANI vastuonuM sa MzAdhana ochuM thayelu hovA chatAM emAM keTalIka noMdhapAtra zeAdha thayelI che (nakaze| 4). A sa MzodhaneAnA pariNAme A kAlanAM nagarA tathA gAmAmAMthI mATIkAmanA namUnA, mudrA, dhAtunA namUnA, taLAvA vagere ghaNI sAmagrI prApta thaI che. A tamAma sAmagrI parathI jANavA maLe che ke A kAlanAM ghaNAM gAma ane nagarA sAtamI-AThamI sadI pachI nAza pAmyAM hatAM temaja keTalAMka para lAMbA vakhata sudhI kAI vastI thayAnAM cihna maLatAM nathI. AvI mahattvanI atihAsika adhaTananI bAbate maLI AvelI hAI enuM ahIM a`dhaTana karavAne badale A yuganI purAvastunA khyAla ApavAne uddeza najara samakSa rAkhIne ahIM keTalIka mAhitI ApI che. mATInI vastuo A kAla pUrvenA kAlanI mAphaka A kAlanA mATInA avazeSomAM vAsaNA, ramakaDAM, pUtaLIo, ITA, vagere gaNAvAya. A paikI vAsaNAnAM ThIkarAM meTA pramANamAM maLI AvyAM che. 21
Page #305
--------------------------------------------------------------------------
________________ 282). maitraka kAla ane anu-maitraka kAla [pra. A kAlanAM mATInAM vAsassAmAM lAla sAdAM tathA ghUMTelAM. kALAM sAdAM tathA ghUTelAM, temaja lAla cItarelAM, mudrAMkita, abarakha chAMTelAM Adi gaNAvI zakAya. A vAsaNa TIMbaravA, vaDedarA, akoTA, dvArakA, somanAtha, zAmaLAjI, vaDanagara ane nagarAnA khodakAmamAMthI maLyAM che? (paTTa 3, A. 1-14; 16-20; pada 5, A. 41, 43, 44; 54 6, A. 49, 52-56). valabhIpuranI sthaLatapAsamAM paNa AvAM vAsaNa upalabdha thayAM che. A nagarAmAMthI romana ghATanA epherAnA avazeSa maLyA che (pada 4, A. 21). lAla caLakatAM vAsaNa (Red Polished ware) temaja bIjAM kSatrapakAlIna vAsaNa A kAlamAM bhAgye ja maLe che. sAdAM lAla vAsaNa banAvaTamAM khAsa vizeSatA darzAvatAM nathI. emAM vicitra jAtanA vADakA tathA nAnA ghaDA mukhyatve jovAmAM Ave che. A vADakA nAnI beThakavALA tathA sIdhI bAjuo ane sAdI kinAravALA tathA bAhyagoLa AkAravALA, beThaka vinAnA tathA sAdI aMdara vaLelI keravALA, ema judA judA ghATanA jovAmAM AvyA che. teonI banAvaTa khAsa kArIgarI vinAnI hoya che, joke e sArI rIte pakavelA hoya che. teonuM utpAdana paNa jaththAbaMdha karavAmAM AvatuM hovAnuM cAka parathI utAratI vakhate dabAyelA namUnAo parathI jaNAya che. ghaDA bahAra vaLelI kinAravALA ane goLa beThakavALA hoya che. cAka parathI utAryA bAda teone TapalA tathA vIMTalAthI ghaDIne moTA banAvelA hoya che. taduparAMta sAdI thALI athavA kaleDAM paNa A prakAranAM vAsaNomAM hoya che. A vAsaNonA pramANamAM lAla ghUMTelAM vAsaNonI banAvaTa sArI hoya che. teonI para lAla astara caDAvIne tyArabAda pakavyA pachI teone ghUMTIne caLakatAM banAvavAmAM Ave che. A vAsaNamAM paNa ghaDA, vADakA, keThInA kAMThA vagere hoya che. sAdAM vAsaNonI sarakhAmaNImAM A astara caDAvelAM vAsaNa dekhAvamAM sArAM hoya che. A vAsaNone viziSTa prakAra cItarelAM vAsaNane che. temAM sapheda paTA para kALA raMganI vividha bhAto cItarelI hoya che (paTTa. 6, A. 45-48, 50-52, 55, 57). kSatrapa kAlamAM cItarelAM vAsaNe paikI keTalAMka A jAtanAM heya che, jyAre madhya gujarAtamAM A prakAranAM vAsaNa vadhu pramANamAM maLatAM jovAmAM Ave che. A paripATI lAMbA samaya sudhI cAlu rahelI dekhAya che.
Page #306
--------------------------------------------------------------------------
________________ 14 muM] sthaLatapAsa ane ukhanana dvArA maLatI mAhitI [280 vAsaNone cItarIne suzobhita karavA uparAMta tenI para mudrA vaDe chApa pADIne suzobhita karavAmAM Ave che. zAmaLAjInA ukhananamAM AvAM ghaNAM vAsaNonA TukaDA maLyA che. teonI para rekhAMkane, phUla, prANIo ItyAdinI ghaNI chApa jovAmAM AvI che (paTTa 6, A. 45-48). A vAsaNanI sAthe mATInI paTTIo para AMgaLIthI pADelI bhAta athavA bUThAM ojAre vaDe dorelI rekhAothI suzobhita karelAM vAsaNa paNa jovAmAM Ave che. A lAla vAsanI sAthe abarakha chAMTelAM vAsaNa paNa mahattvanAM che. A vAsaNamAM pahoLA meMvALI ane vaccethI kaNavALI hAMDalI saithI vadhu pramANamAM jovAmAM Ave che. lAla raMganAM A vAsaNamAM abarakhanuM pramANa kaMIka vadhAre hovAthI e caLakatAM hoya che. A vAsaNo gujarAta ane saiArASTranA ghaNe bhAgomAMthI maLI Ave che. lAla vAsaNonI sAthe kALA raMganAM vAsaNa paNa maLe che. A kALA raMganAM vAsaNa sAdAM athavA ghUMTelAM hoya che. A vAsaNamAM mukhyatve mATalAM tathA DhAMkaNuM temaja kaleDAM jovAmAM Ave che. lAla vAsaNonI sarakhAmaNImAM kALAM vAsaNa ochAM dekhAya che. kALAM vAsaNonI kinAra, kAMThe, temaja upale bhAga ghUMTele ane nIceno bhAga ghaNI vAra sAde hoya che, tethI jyAre vAsaNonA judA judA AkAranA TukaDA maLe tyAre be judI judI jAtanAM vAsaNa hovAne bhrama paNa pedA thAya che, e dhyAnamAM rAkhavA jevI hakIkta che. A prakAranAM vAsaNamAM pAchaLathI karavaThA ane vADhI (paTTa, 5 A. 44; paTTa 6, A. 54) jevA ghATa umerAtA hoya ema lAge che. maurya ane kSatrapa kAlanAM vAsaNa mAM jeTalI vividhatA jovAmAM AvI che tenI sarakhAmaNIzuM A kAlamAM vividhatAnuM pramANa kaMIka ochuM dekhAya che, paraMtu mATIkAmanA ghATa ane enI banAvaTanI zailInuM dheraNa barAbara jaLavAyeluM lAge che. A kAlamAM saMbhavata: dhAtunAM vAsaNa ghaNAM banAvAtAM hoya to mATInAM mAtra khapa pUratAM vAsaNa banAvAya ane tethI emAM vaividhyanI vipulatA sAmAnya rIte heya nahi. mATInAM vAsaNa uparAMta A kAlamAM mATInAM ramakaDAM (paTa 5, A. 28, 29), pUtaLIo (paTTa 4, A. 23-25, ra7), ITA, maNakA (paTTa 6, A. 53) vagere gaNAvAya. AvAM ramakaDAM vagere gujarAtamAM kAravaNa, vaDodarA (ameTA), nagarA ItyAdi sthaLoethI maLI AvyAM che. A badhAmAM kAraNathI
Page #307
--------------------------------------------------------------------------
________________ 284 ] maitraka kAla ane anu-maitraka kAla [x. maLI AveluM yugala, nagarAmAMthI maLI AvelI vRSabhanI pratimA (5TTa 4, A. 22), dheDAM (paTTa 4, A. 26), dheTAM, nIla gAya, bheMsa, hAthI vagere mukhya che. A uparAMta kAnanAM kuMDaLa, cakaraDI, dIvA, zIzI, cakatI, mRcchakaTika (mATInuM gADu), mudrAMka (paTTa 3, A. 15), segaThAMneA pAseA (5TTa 5, A. 31) Adi gaNAvAya. manuSyanI AkRti (56, 4, A. 23-25, 27) paNa A kAlamAM gheADIghaNI maLI Ave che. taduparAMta vividha utkhananeAmAMthI mATInI IMTA tathA suzAbhita cakatI maLI Ave che. AvI eka suzAbhita cakatI TIMbaravAnA utkhananamAMthI maLI AvI hatI. mATI uparAMta A kAlamAM paththaranI ghaMTI, nizAtarA, mUtio, maNukA Adi vividha vastue maLI AvI che. A paikI mUrtie viziSTa adhyayana mAgI lete judo ja viSaya hAI paththaranI itara vastuonI keTalIka mAhitI ahIM rajU karI che. paththara paththaranI ghaMTIe haju kSatrapakAlIna svarUpe| batAvatI najare paDe che. enA para ADA hAtheA heAya che. enuM nIcenuM paDa nAnuM ane vacce paththaranA khIlaDAvALuM hoya che. A khIlaDA paNa moTA hoI dhaNI vAra A paDa zivaliMga jevuM dekhAtu hAya che. AvAM paDeAnI zivaliMga tarIke pUjA thatI kheDA, valabhIpura ane geApa jevI jagyAe dekhAya che, jyAre upalA paDanA TukaDA ADAavaLA paDelA nagarA, ghalA, devanI meArI vagere aneka jagyAe najare paDe che. dhaMTIo uparAMta laMbageALa AkAranA nizAtarA paNa ThAma ThAma maLI Ave che. e ghaDelA paththaranA hAya che ane vaparAzane lIdhe ghaNI vAra A paththA UMDA khADAvALA, suMvALA ane caLakatA banI gayelA hoya che, enA cheda gALAkAra hoya che, paNa vadhAre vaparAzane lIdhe lakhagALa thayelA chedavALA nizAtarA gujarAtamAM ghaNIkharI jagyAeethI maLI AvatA najare paDe che. A kAlanA khIjA padArthomAM maNakA (5TTa 5, A. 30, 40, 42) gaNAvAya. A kAlamAM madhya eziyA taraphathI vaidU (lapis lazuli) nAmane akimatI bhUrA raMganA paththara AvatA tenA geALa, aSTakANa Adi ghATanA maNakA maLI Ave che. taduparAMta akIka (paTTa 5, A. 38), carTa, cAlsIDeAnI vagere padArthanA vividha ghATanA maNakA maLI Ave che, paraMtu ceAkI have maLatI nathI. krAneliyananA bhAtavALA maNakA paNa have maLatA nathI. maNukAonA paththarAnI bAbata eka purAvA sUcave che ke vaidUnA maNukA gujarAtamAM sAtamI sadImAM pracalita hatA.
Page #308
--------------------------------------------------------------------------
________________ 14 su] sthaLatapAsa ane utkhanana dvArA maLatI mAhitI [ 285 vai. gujarAtamAM temaja bhAratavaSa ane pazcima eziyAmAM tathA khIjA pradezAmAM bakasAnInI khANAmAMthI AyAta thatA heAvAnuM samajAya che. A padA zAMti ane vepAranA sUcaka che ane aitihAsika rAjakIya sthiratAnA sUcaka hoya. eve lAge che. gujarAtamAM A padArthoM mughala kAla, saltanata kAla, maitraka kAla ane kSatrapa kAlanA tharAmAMthI nagarAnA9 utkhananamAM maLI AvyA che. A bAbata. vadhAre tapAsavAnI jarUra che ane jo A tapAsane khIjA sthaLeAethI puSTi maLe. teA enI samayAMkana mATe ghaNI upacAgitA vadhe. Ama hAvA chatAM ane maNakAonA ghATa ane raMga suMdara hAvA chatAM. koI viziSTa prakAranA maNukA A kAlamAM ja pracalita hatA ane bIjA kAlamAM naheAtA, evA lAkSaNika prakAranI sAmagrI ApaNane maLI AvI nathI. dhAtu A kAlamAM leAkhaMDa, tAMtru, paMcadhAtu, sAnuM, cAMdI, sIsuM tyAdi dhAtuo vaparAzamAM hatI. leAkhaMDanA khIlA jevI vastue utkhananamAMthI maLI AvI. che, paraMtu khIjI vastuo khAsa maLI nathI. tAMbAnAM su Mdara zilpa A kAlamAM banatAM hovAnA asaMkhya purAvA maLyA che, paraMtu teomAM akoTAnI jaina pratimAe. sarvottama che. A pratimAomAM tAMdhyuM tathA cAMdI vaparAyAM che ane enA dekhAva parathI emAM bIjI dhAtu vaparAI hoya evA saMbhava vicAMrI zakAya, paraMtu ene vigatavAra abhyAsa karIne e khAkhata sAbita karavAnI jarUra che. A dhAtuomAM cAMdI vaparAI hatI. taduparAMta cAMdInI mudrAe paNa A kAlamAM banatI hovAnA pUratA saMbhava che. gujarAtamAM maitrakAnA sikkAne nAme pracalita sikkA maLe che, paraMtu e bhaTTAraka ane zava bhaTTAraka nAme rAjAonA. hAI te maitraka rAjavIonA sikkA kayA e bAbata joI tI spaSTatA haju sudhI thaI nathI, paraMtu A kAlanA bIjA rAjavIonA sikkA cAMdInA banatA heAvAnA asaMkhya purAvA che. A kAlamAM sIsuM sikkA pADavAmAM khAsa vaparAyuM nathI, paraMtu enI patarIonAM kAnanAM AbhUSaNa kavacit maLI Ave che. A AbhUSA uparAMta nakkara sIsAnAM AbhUSaNu paNa prApta thAya che. Ama sIsAnA gheADeAdhA upayAga jANItA che.
Page #309
--------------------------------------------------------------------------
________________ 46] maitraka kAla ane anu-maitraka kAla zaMkha-chipolI gata kAlanI mAphaka A kAlamAM paNa zaMkhanI baMgaDIo (paTTa pa, A. 32-33, 39), maNakA (paTTa 5, A. 40, 42) ItyAdi vastuone upayoga cAlu hato. zaMkhanI sAdI tathA suzobhita baMgaDIo A kAlamAM vaparAtI temaja enA goLa ke corasa maNakA paNa vAparavAmAM AvatA. zaMkhanI A vastuone ghaNo pracAra hato ane tethI A kAlamAM kAcanI baMgaDIo pramANamAM ghaNI ochI maLe che. kAya kAcano thoDeghaNe upayoga cAlu hato, paraMtu enI viziSTa vastuo maLI AvI nathI. maitraka ane anu-maitraka kAlamAM maLI AvatI keTalIka vastuonI rUparekhA parathI jaNAze ke A kAlamAM purAvastunuM kheDANa pramANamAM thoDuM thayeluM che. e kheDANa vadhu thAya to gujarAtanA itihAsamAM tAmrapatro dvArA jANItA thayelA A kAla mATenI ghaNuM vadhAre sAmagrI maLI Ave ane gujarAtanI bhautika sAmagrInA itihAsanA khUTatA akaDA meLavavAnuM zakya bane. pAdaTIpa 2. R. N. Mehta, Excavation at Nagara, pp. 34 ff.qyhi al R. N. Mehta & A. J. Patel, Excavation at Shamalaji, pp. 17 ff; R. N. Mehta, Excavation at Timbarva, pp. 6 ff. 234. R N. Mehta., 'Valabhi of the Maitrakas', 7.0.1., Vol. XII, pp. 240 ff. Z. D. Ansari & M. S. Mate, Excavations at Dwarka, pp. 74 ff. J. M. Nanavati, R. N. Mehta & S. N. Chowdhary, Somnath1956, pp. 56 ft. 2. B. Subba Rao & R. N. Mehta, Baroda through the Ages, pp. 32 ff; B. Subba Rao & R. N. Mehta, 'Excavation at Vadnagar', Journal of the M. S. University of Baroda, Vol. IV, pp. 25 ff.
Page #310
--------------------------------------------------------------------------
________________ 14] sthaLatapAsa ane ukhanana dvArA maLatI mAhitI [287 3. R. N. Mehta & A. J. Patel, Excavation at Shamalaji, p. 36 4. Ibid., p. 33 4. R. N. Mehta, 'Karavan-The Seat of Lakulisa Sect,' Proceedings of the Fourteenth Session, Indian History Congress, pp. 71 ff. 4. B. Subba Rao & R. N. Mehta, Baroda Through the Ages, p. 86. 0-6. R. N. Mehta, Excavation at Nagara, pp. 41 ff. 10. 2. nA. mahetA, bilodarA", "vidyApITha, varSa 4, pR. 331-332
Page #311
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakaraNa 15 sthApatyakIya smArako. thApatya-vAstukalAne vikAsa be prakAre thayo cheH (1) nAgarika (binasAMpradAyika) sthApatya ane (2) dhArmika sthApatya. - nAgarika sthApatya maitrakakAlIna ane anu-maitrakakAlIna nagaronuM moTA pAyA para vyavasthita khodakAma thayuM nahi hovAthI e kAlanI nagararacanAnA temaja makAna-bAMdhakAmanA pratyakSa namUnA maLyA nathI. valabhIpuranAM khaMDeromAM moTI ITAnA tathA naLiyAMnA namUnA nIkaLyA che. valabhIpurane durga hato ane e durgane meTA daravAjA (pradvAra) hatA, paraMtu enA avazeSa zodhAyA nathI. evI rIte girinagara, kheTakapura, bharukaccha, dazapura ne AnaMdapura jevAM anya nagaranI nagararacanA temaja durgaracanA vize saMzodhana thayuM nathI. keI prAsAdanA avazeSa maLyA nathI. Abhilekhika ulle dAnazAsanamAM sabhA(sabhAgRha), satra(dharmazALA), prapA(paraba), vApI(vAva), kupa(), taDAga(taLAva) ityAdi anekavidha sArvajanika bAMdhakAmane ullekha Ave che. dAnazAsanamAM je vApIonA ullekha che te 12, 16, 20, 25, 28, 32 ke 35 pAdAvartanI hatI. pAdAvarta eTale eka phUTa corasa; dA.ta. 12 pAdAvata eTale 12 phUTa cerasa eTale ke 12 phUTa*12 phUTa=144 e. phUTa. koI yamalavApI (joDiyAvApI) 40 pAdAvartanI paNa hatI. eka kUpanuM mApa neMdhAyuM che ne e che 16 pArAvartanuM. sarasa, tAkataDAka ane taDAkikAnA ullekha maLe che, paNa teonAM mApa jaNAvyAM nathI. vAstuvidyAmAM nAgarika vAstu maitrakakAlIna nAgarika sthApatyanI vigate sAhityika sAmagrImAM paNa khAsa upalabdha nathI, paraMtu e kAla daramyAna gujarAtanI paDozamAM AvelA pradezamAM racAyela 288
Page #312
--------------------------------------------------------------------------
________________ 15muM] sthApatyakIya smAraka 289 varAhamihiranI bRhatsaMhitA(I. sa. 55)mAM ApelA vAstuvidyAne adhyAye parathI e kAlanI nAgarika vAsturacanA vize ghaNI mAhitI maLe che. emAM khAsa karIne nRpa, senApati, saciva, yuvarAja, kumAra, sAmaMta, adhyakSa, daivajJa, purohita, bhiSapha ityAdi adhikArIonAM temaja brAhmaNAdi varNanA sAmAnya gRhasthonAM makAne(vAstu)nI janatAne khyAla ApavAmAM Avyo che. dhArmika sthApatya abhilekhaka ane sAhityika ullekha dhArmika vAstu ke sthApatya bauddha, zaiva, jaina ItyAdi dharmasaMpradAyone lagatuM che. bauddha sthApatyamAM have vihAronA ja ullekha maLe che. emAM bhagavAna buddha ke buddhanI pratimAonI pUjA thatI e parathI vihAramAM caityagRhane samAveza thato lAge che. zaiva, vaiSNava, zAkta, saura ItyAdi saMpradAyanAM sthApatyamAM judAM judAM devadevIonAM devAlaya baMdhAtAM; jene sthApatyamAM judA judA tIrthakaronAM caityane ullekha maLe che. bauddha vihAre bauddha bhikSusaMdha mATe A kAla daramyAna gujarAtamAM valabhI, bharukaccha, kheTaka(kheDA), AnaMdapura(vaDanagara) vagere ghaNuM sthaLoe vihAra baMdhAyA hovAnuM yuena svAMge enI pravAsaneMdhamAM nAMkhyuM che. e vihAra saMkhyAmAM basoeka haze. temAMthI e be vihArane khAsa nirdeza kare che, valabhImAM mahArAja zIlAditye potAnA mahelanI bAjumAM baMdhAvelA bhavya vihArane ane valabhIthI thoDe dUra ahaMta acele baMdhAvelA mahAvihArane." zIlAditye baMdhAvelA vihAramAM sAta lenAtha buddhonI mUtio padharAvI hatI.' maitrakanAM dAnazAsanamAM ekaMdare tera vihArone ullekha Ave che. teomAMnA agiyAra valabhIpuramAM hatA ne teonAM be maMDala hatAM, eka bhikSuonA vihAranuM ne bIjuM bhikSuNIonA vihAranuM. A baMne maMDala anukrame "yakSazara-vihAra' ane "dudA-vihAra" tarIke oLakhAtAM. A tamAma vihArane maitraka rAjAo taraphathI vAraMvAra bhUmidAna maLyAM hatAM. dudA-vihArane che, bapapAdIyavihAra, vimalaguptavihAra, yakSaravihAra ane i--3-19
Page #313
--------------------------------------------------------------------------
________________ 90]. maitraka kAla ane anu-maitraka kAla [pra. zIlAditya-vihArane babbe, ane bAkInA vihArone eka eka bhUmidAna maLyAM hatAM. A vihAromAMnA keTalAkamAM zAkya buddhanI ane ghaNuM vihAramAM aneka buddhonI pUjA thatI. A buddho sAta mAnuSI buddho hovAno saMbhava che. 10 A uparAMta A vihAramAM pAMca dhyAnI buddho, bodhisatva pavapANi avalokitezvara, tArA, maitreya, maMjuzrI vagerenI pUjA paNa thatI haze.11 dAnazAsanamAM vihAronI sAthe AvatA bauddha mUrtionA ullekho parathI e vihAronI aMtagarta rahelAM bauddha caityagRhanuM paNa anumAna thaI zake che. droNasiMhanA dAnazAsanamAM jaNAvelI pAMDurAdevI pAMca dhyAna buddho paikInA cAlu yuganA adhiSThAtA amitAbha buddhanI zakti hovAnuM jaNAya che. A devInuM maMdira hastavapra (hAthaba) AharaNamAM trisaMgamaka nAmanA sthaLe AvyuM hevAnuM uparyukta dAnazAsana parathI jaNAya che, paraMtu e maMdira hAla mejuda nathI. 13 dakSiNa gujarAtamAM AvelA eka bauddha vihArane anumatrakakAlIna rASTrakUTa rAjAo taraphathI bhUmidAna apAyAnAM be dAnazAsana maLyAM che. 14 A vihAra kAMpila munie karAvela hoI "kAMpilya vihAra' tarIke oLakhAtA. e katAragrAma (katAragAma) viSayamAM maddAvI (mI DhaLA) nadIne tIre Avela hato ne emAM pAMcaso bhikSa rahetA hatA. bAraDolI tAlukAmAM AveluM kApaliyA gAma e prAcIna kAMpilyatIrthanuM sthaLa sUcavatuM hevA saMbhava che.15 AmAMnA koI vihAra hAla avazeSarUpe UbhelA nathI. vihAramAM sAmAnya rIte vacce eka khullo coka rAkhavAmAM Avato ane enI AsapAsa eka khaMDa ke be khaMDenA AvAsa haLabaMdha bAMdhavAmAM AvatA. emAM vacce saMmelana-vyAkhyAnAdi samUhakArya mATe eka--be moTA khaMDa paNa rAkhavAmAM AvatA. cAre bAjunA nAnAmoTA khaMDanI AgaLa cokane pharatI staMbhAvaliyukta paDALI banAvavAmAM AvatI. AvAsanA khaMDa nAnA kadanA eka pravezadvAravALA banAvAtA. ITarI vihAranI A yojanA guphAmAMthI kerI kADhelA vihArane paNa lAgu karavAmAM AvatI. e eka bAjuethI UMDI kerI kADhelI hovAthI emAM cokano bhAga khulle rAkhI zakAto nahi. vihAranA khaMDamAM sUvAbesavA mATenI beThako temaja enI AgaLa vAMcavA mATenI pATalIo paNa rAkhavAmAM AvatI. nikaTamAM pANInuM nAnuM TAMkuM rakhAtuM. keTalAka khaMDamAM ekAMta upAsanA mATe buddha ke badhisonI mUrtio sthApita karavAmAM AvatI. 16
Page #314
--------------------------------------------------------------------------
________________ 21 15 muM] sthApatyakIya smAraka jena ca maitrakakAlanA udaya samaye gujarAtamAM jaina dharma ghaNe pracalita hato. vIsamA tIrthaMkara muni suvratanA nAma sAthe saMkaLAyeluM ane khaTAcArye punaH pratiSThita kareluM bharukacchanuM adhAvadhatIrtha, pArzvanAthanI pratimAnI pratiSThA karI nAgArjune sthApeluM seDhI nadI paranuM staMbhanaka-thabhaNaya(thAmaNa)tIrtha ItyAdi aneka jaina tIrtho A pradezamAM A kAla daramyAna khyAti pAmyAM hatAM. A tIrthomAM AvelAM maMdire "caitya prAsAda' "jinAlaya" "devAlaya" "devAzraya' vagere nAme oLakhAtAM. maitraka rAjAo taraphathI, alabata, eka paNa bhUmidAna jaina sthAnakane maLyuM hoya evo ullekha maLato nathI, chatAM A kAla daramyAna valabhIpura jaina dharmanA eka moTA keMdra tarIke khyAti pAmyuM hatuM. I. sa. 609nI AsapAsa valabhImAM zAMtinAthanuM devAlaya hatuM.17 valabhInA vinAza vakhate tyAMthI caMdraprabha, AdinAtha, pArzvanAtha ane mahAvIranI pratimAo salAmata sthaLe khaseDavAmAM AvI hatI. 18 A parathI tyAM e tIrthakaronAM cetya hovAM saMbhave che. vardhamAnavaDhavANu) ane dastaTikAmAM anukrame pArzvanAtha ane zAMtinAthanAM maMdira hatAM. 19 AmAMnA koI paNa caityanA avazeSa maLyA nathI. anu-maitraka kAlamAM rASTrakUTa rAjA suvarNavarSa karkarAje nAgasArikA(navasArI)mAM AvelA ahaMta-caityAlaya(jinAlaya) sAthe joDAyelI vasatikAne bhUmidAna dIdhuM hatuM. A maMdira hAla maLatuM nathI. jaina anuzruti anusAra aNahilavADanA vanarAja cAvaDA ane enA vaMzajoe aneka jaina caitya baMdhAvyAM hatAM. vanarAje aNahilapuranI sthApanAnA samaye paMcAsarA pArzvanAthanuM maMdira baMdhAvI emAM paMcAsaramAMthI ANelI pArzvanAthanI mUrti sthApita karI hatI. vanarAjanA maMtrI nitya ke ninnaya ke nImAe vi saM. 825 (I. sa. 768-69) mAM aNahilavADamAM aSabhadevanuM eka caitya baMdhAvyuM hatuM. 22 jIvAbhigamasUtramAM jaNAvyA pramANe vijyadevInuM eka jaina maMdira ahIM AveluM hatuM. 3 kAnyakunja(kanoja)nA rAjA Ama urphe nAgAvaloka ke nAgabhaTa 2 jAe (avasAna vi. saM. 890: I. sa. 834) aNahilapura ane moDhapura(moDherA)mAM jaina maMdira baMdhAvyAM hatAM. 24 A maMdire paikI hAla keImejUda rahyAM nathI, paraMtu teonuM sthApatyakIya svarUpa ghaNe aMze e kAlanAM hiMdu devAlayanA sthApatyakIya svarUpa jevuM haze.
Page #315
--------------------------------------------------------------------------
________________ 192] maitraka kAla ane anu-maitraka kAla [pra. hiMdu devAlo valabhInAM khaMDeremAM maLelAM aneka moTAM zivaliMga tathA naMdipratimAo parathI tyAM maitrakakAlanAM aneka bhavya devAlayonuM nirmANa sUcita thAya che. 25 maitrakanAM dAnazAsanemAM brAhmaNa saMpradAyanAM keTalAMka devAlane ullekha Ave che. devAlaya mATe dAnazAsanamAM devakula' zabda vaparAya che. 26 emAM kula" ne artha Ayatana, Alaya, gRha evo thAya che. saurASTranA vaTapadranuM harinAthe karAveluM zivamaMdira I. sa. 69 mAM astitvamAM hatuM. 27 dhruvasena 2 jAnA eka dAnazAsana(I. sa. 631)mAM 28 jaNAvelA bhatrIzvara taTAkanA nAma parathI enI samIpamAM bhatrIzvara mahAdevanuM maMdira hovAnuM anumAna karI zakAya. kheTaka AhAranA kANuka pathakamAM e nAmanuM zivAlaya hatuM ema jaNAya che. 29 dakSiNa gujarAtanA bharukaccha viSayanA kemaju gAmamAM AvelA Azramane lagatA dAnazAsanamAM e AzramanA devanuM nAma ApavAmAM AvyuM nathI, paraMtu e gAmamAM hAla Asamezvara mahAdevanA maMdira parathI e AzramanuM devAlaya hovAnuM anumAna karavAmAM AvyuM che. zaiva saMpradAya sAthe zAkta saMpradAya nikaTane saMbaMdha dharAve che. maitrakakAlIna lekhamAM devInAM e maMdirone bhUmidAne apAyAnuM neMdhAyuM che. teomAMnuM eka maMdira surASTramAM trisaMgamaka nAme gAmamAM AveluM hatuM tene maitraka rAjA droNasiMhe dharmadeyanuM tAmrazAsana lakhI ApeluM, paNa samaya jatAM e lupta thaI javAthI dhruvasena bAlAditye ene va. saM. 32 (I.sa. 639)mAM pharI dAnazAsana lakhI ApyuM hatuM.31 emAM devInuM nAma "koTamahikA' ApyuM che.32 dharasena 3 jAnA eka dAnazAsanamAM "zaMkarikA' nAme devI maMdirano ullekha thayA che, je "surASTramAM siravAtAnaka sthalImAM AveluM hatuM.33 dhruvasena 2 jAnA dAnazAsanamAM "devI-kSetra' nAme khetarano ullekha maLe che, je parathI "surASTramAM vaTapalikA sthalImAM AvelA eka devInA maMdiranuM sUcana maLe che.34 zIlAditya 3 jAne eka dAnazAsanamAM AvatA mAtRsthAna-kSetranA ullekha parathI "surASTramAM madasara sthalImAM AvelA mAtRsthAnanI arthAt mAtAonA maMdiranI mAhitI maLe che. 35 maitrakanAM dAnazAsanemAM Aditya(sUrya)nA eka devAlayano ullekha Ave che. e surASTranA bhaNiyaka gAmamAM AveluM hatuM. I. sa. 611 mAM zIlAditya dharmAditye ene bhUminuM dAna ApyuM hatuM. A rAjAnA eka bIjA dAnazAsanamAM
Page #316
--------------------------------------------------------------------------
________________ 15 muM ] sthApatyakIya smAraka surASTranA vaTapadramAM AvelI AdityadevanI vApIno ullekha Ave che, je parathI enI bAjumAM AdityadevanuM maMdira hovAnuM sUcita thAya che. maitraka-kAlanA aMta samaye lATamAM rAjasattA dharAvanAra rASTrakUTa karkarAja suvarNavarSanA anuja goviMdarAja prabhUtavarSanA zaka saM. 749 (I. sa. 827)nA dAnazAsanamAM 8 jaNAveluM jaMbusara najIkanA kAvikA(kAvI) vibhAganA kaTipuramAM AveluM "jayAditya' nAme sUrya bhagavAnanuM maMdira prAya: maitrakakAlanA pUrvArdhamAM baMdhAyuM haze. saurASTranAM A kAlanAM prAcIna maMdiromAMnAM ghaNuM maMdira sUryanAM che. anu-maitrakakAlIna dAnapatromAM jaNAvyA mujaba dakSiNa saurASTranA cAlukya rAjyamAM nakSisapura caryAsIne jayapura gAma pAse kaNavIrika saritAne taTe taruNAditya nAme sUryanuM devAlaya hatuM.38a saidhava rAjyanA suvarNamaMjarI viSayamAM deDIgrAmanA bhaka zivarudra nAme kapaTIe gAmane pharatAM hari (viSNu), harida% (sUrya), vinAyaka (gaNapati) ane mAtRkAonAM devakula baMdhAvyAM hatAM. tyAM maTha hato. dAnane ardho bhAga devalene tathA ardho bhAga maThapatine A hato.9 bhUtAmbilikA(dhUmalI)mAM nagaranI madhyamAM puruSottama-maThikA nAme nAne maTha hato ane enI bAjumAM bhinnamAlanA nanna nAmanA vepArIe pitAnA nAmanI nannamaThikA sthApI hatI.40 prabaMdhaciMtAmaNinA kathana anusAra vanarAje aNahilavADamAM dhavalagraha karAvIne kaMThezvarInuM maMdira baMdhAvyuM hatuM. enA anugAmI yogarAje A sthaLe bhaTTArikA yogezvarInuM maMdira baMdhAvyuM hatuM. vaLI A ja vaMzamAM thaI gayelA AgaDadeve karkarApurImAM AgaDezvara ane kaMThezvarInAM devAlaya baMdhAvyAM hatAM. 43 maitraka ane anu-maitraka kAlanAM dAnazAsanamAM ullekhAyelAM maMdiro paikInuM koI paNa maMdira hAla astitvamAM nathI. vAstuvidyAmAM devAlaye bRhatsaMhitAmAM devAlaya vize eka khAsa adhyAya (vAsAkSAt nAme) ApavAmAM AvyuM che.44 devAlaya mATe emAM devatAyatana" zabda prayojAyo che. emAM jaNAvyuM che tema devAlayanA sthAnanI pasaMdagI nadI, sarovara, nirjhara, vana, parvata ne upavana-udyAnanI samIpamAM karavAmAM AvatI. nAnAM devAlaya eka bhUmi(majalA)nAM ne eka zikharavALAM baMdhAtAM. eno vistAra 9, 12 ke 16 hasta jeTalo rakhAto. enI UMcAI enAthI bamaNa rAkhavAmAM AvatI. enI
Page #317
--------------------------------------------------------------------------
________________ 24] maitraka kAla ane anu-gautraka kAla [pra. kaTinI UMcAI enA trIjA bhAganI rahetI. garbhagRhane vistAra enA kula vistArathI bhAgano raheto. enA dvArano vistAra enA 3 bhAgane rakhAto. dvArazAkhAnA nIcalA cothA bhAgamAM be bAjue pratIhAra (dvArapAla) goThavavAmAM AvatA. enA upalA bhAgamAM maMgala vihaMga (pakSI), zrIvala, svastika, ghaTa, mithuna, patravallI, pramatha (gaNu) ityAdi AkRtio karavAmAM AvatI. dvAranI UMcAI karatAM pratimAnI UMcAI ochI rAkhatA ne emAM ene ? bhAga enI piMDikA(pIThikA)mAM rokatA. devAlayanA prAsAdane AkAra vRtta (gALa), catuSkoNa, samakoNa, SoDazakoNa ema aneka prakArano rakhAte. meTAM devAlayomAM pAMca, cha, sAta, ATha ke dasa bhUmi (jalA) rAkhatA. e devAlayo para aneka zaMga (zikhara) racatA. chavIsa hastanA vistAra dharAvatA pAMca majalAvALA cerasa prAsAdane "sarvatobhadra" kahetA. batrIsa hastanA vistAranA bAra majalAnA pakaeNNa prAsAdane "meru' kahetA, dasa majalAnA ne trIsa hastanA vistAravALA prAsAdane "kailAsa' kahetA; ema aneka prakAranA prAsAda gaNAvavAmAM AvyA che. eja rahelAM devAlaya abhilekhamAM tathA sAhityamAM ulikhita devAlayonA namUnA hAla mojuda rahyA nathI, paraMtu sthApatya-svarUpanI daSTie A samayapaTane AvarI letAM keTalAMka maMdira saurASTramAM ane thoDAMka taLa-gujarAta tathA kacchamAM hAla avazeSarUpe jaLavAI rahyAM che (nakazo 5). A maMdironAM sthApatyakIya svarUpane abhyAsa karatAM jaNAya che ke A samayanAM maMdira sAdAM hovA chatAM keTalAMka viziSTa lakSaNa dharAvatAM hatAM. sthApatyakIya svarUpa vikasita svarUpamAM taladarzananI dRSTie (paTTa 78) maMdira aneka aMgonuM baneluM hoya che. je khaMDamAM devapratimAnI sthApanA karavAmAM Ave che te "garbhagRha" tarIke oLakhAya che. garbhagRhanI uparanA sapATa AcchAdanane chAgha kahe che, jyAre sUrpakAranuM uttama AcchAdAna "zikhara' kahevAya che. garbhagRhanA pravezamArgane garbhadvAra' kahe che. garbhagRhanI AgaLa je staMbhAvaliyukata khaMDanI racanA karavAmAM Ave che tene maM5' kahe che. A maMDapamAM rahIne leke vyaktigata ke sAmUhika rIte devanAM darzana temaja gAnavAdana vagere kriyAo kare che. maMDapa paranuM chAvaNa ghaNI vAra sapATa hoya che, to koI vAra garbhagRhanA zikharanA jevuM sUpakAra arthAta
Page #318
--------------------------------------------------------------------------
________________ 15 muM] sthApatyakIya smArake relve beThI pagathInA ghATanuM hoya che. garbhagRhane keTalIka vAra pradakSiNa mATeno mArga hoya che tene pradakSiNApatha' ke "bhamatI' kahe che. pradakSiNApathavALA maMdirane "sAMdhAra prAsAda' kahe che. AvA maMdiranA maMDapano vistAra karavAmAM Ave to pArSamArgane aliMda' kahe che, ane garbhagRha ane maMDapanI vacce A rIte vistAra pAmela bhAgane "aMtarAla' kahe che. pradakSiNApatha ane aliMdanI yojanA na hoya tevAM keTalAka maMdiromAM ghaNI vakhate "aMtarAla'nI yojanA garbhagRha ane maMDapane jeDanAra aMga tarIke paNa thatI hoya che. keTalIka vAra AvA maMDapanI AgaLa eka bIjo maMDapa umeravAmAM Ave che tyAre sAmAnya rIte pAchale maMDapa bAju e dIvAlothI DhaMkAyela ne Agale maMDapa bAjue khulle hoya che. dIvAlothI DhaMkAyelA maMDapane gUDhamaMDapa' ane bAjuoe khulA maMDapane "sabhAmaMDapa' ke "raMgamaMDapa' kahe che. ane maMDapanI AgaLa maMDapa na hoya to garbhagRhanI AgaLa praveza mATenA eka nAnA maMDapanI racanA thAya che tene "mukhamaMDapa' ke "zRMgArakI' kahe che. AmAM ghaNuM vAra cAra staMbhovALI eka cakI hoya che; prAra-solaMkI kAlanAM maMdiromAM kyAreka evI traNa cekIonI ADI saLaMga hAra hoya che. enA uparanuM AcchAdana maMDapanA jevuM ja karavAmAM Ave che. kyAreka maMdiranI AsapAsa cAra khUNe paMcAyatanamAMnA anya cAra devanAM nAnAM maMdira karavAmAM Ave che, tyAre A maMdira samUhane "paMcAyatana' tarIke oLakhavAmAM Ave che. UrdhvadarzananI daSTie maMdira mukhyatve "pITha', "maMDevara" ane "zikhara' ema traNa bhAgonuM baneluM hoya che. devAlayanuM mukhya aMga "pITha' para caNavAmAM Ave che. pITha paranA mukhya aMganI dIvAlanI bahAranI bAjune "maMDevara kahe che. prApha solaMkI maMdiranI dIvAla sAdI hoya che, paNa kyAreka bAhya bhAga para traNe bAjue madhyamAM eka eka nirgama racavAmAM Ave che tene "bhadra' kahe che. A saMjogomAM dIvAlanI mULa rekhAne "ka" ke "NuM" nAme oLakhavAmAM Ave che. madhya bhadra ane baMne bAjunA karNanA samagra dekhAvavALA bhAgane "trimAsika ke 'trirathI taladarzana kahevAmAM Ave che. prA-selaMkI kAlanAM maMdiramAM kayAreka "trinAsikane bale paMcanAsika" ke "paMcarathI taladarzana yojavAmAM Ave che. emAM bhadranI baMne bAjue "pratiratha' nAme ekeka nirgama umerIne "bhadra'nA nirgamane pratirathanA nirgamanI AgaLa prasAravAmAM Ave che. "pITha' ane "maMDevara'nA bhAga keTalIka vakhate vividha ghATanA samatala tharo vaDe alaMkRta karelA hoya che.
Page #319
--------------------------------------------------------------------------
________________ 296 ] maitraka kAla ane anu-maitraka kAla [pra. zikharanI racanA paratve gujarAtanA maMdisthApatyamAM e paraMparA jovAmAM Ave che: AmAMnI prathama paraMparA lagabhaga 5 mI-6 ThThI sadIthI zarU thaI lagabhaga 10 mI sadI sudhI pravatI jovAmAM Ave che, jyAre bIjI paraparA lagabhaga 10 mI sadIthI zarU thatAM devAlayeAmAM pracalita thaI che. seAla kI kAlamAM vikaselI khIjI zailImAM garbhagRha upara zaMku-AkAranu uttu Mga zikhara karavAmAM Ave che, jyAre prAk-sAlakI kAlanAM madirAmAM pahelI zailInAM zikhara TADA-paddhatie bAMdhelAM hAya che. nIcethI upara jatAM krame krame echI lakhAI-paheALA dharAvatA samatala tharA vaDe emAM zikharanI cheka uparanI TAca sadhAya che ane enA upara cUlikA athavA Amalaka ane kalazanI racanA thAya che. vaLI e traNa, cAra, pAMca, cha ke sAta ke enAthI vadhu saMkhyAmAM AvatA samatala tharAne cAre bAjuAthI caityagavAkSa jevAM dekhAtAM suzAbhane vaDe alaMkRta karavAmAM Ave che. lakaraNamAM vaLI kayAreka samagna zikharanI nAnI pratikRtionA upayAga karavAmAM Ave che. zikharAnI racanAzailInI dRSTie A prakAranAM zikharavALAM maMdira 'chAva prAsAde|' tarIke eLakhAya che. A ghATanA zikharane keTalAka 'sarpAkAra' ke 'zuNyAkAra' tarIke paNa oLakhe che.4pa talana A kAlanAM keTalAMka maMdira taladarzananI dRSTie samaceArasa ke laMbaceArasa dhATanAM che. mAtra garbhagRha dharAvatAM madira sAmAnyataH samacArasa hAya che, paraMtu garbhagRha ane gUDhamaMDapa paraspara joDAyelAM hoya tevA saMjogAmAM tenuM taladarzana (ke talacha Mda) laMbaceAsa dhAtu bane che. keTalAMka maMdizamAM ekathI vadhu garbhagRha paNu hoya che. anu--maitrakakAla daramyAna baMdhAvelAM madirAmAM garbhagRhanI dIvAlAmAM niga menI paNa racanA jovAmAM Ave che. A kAlanAM mazinu taladarzananI dRSTie nIce pramANe vargIkaraNa karI zakAya :46 1. ekAyatana (1) mAtra garbhagRhanAM banelAM A mardinI AgaLa pravezaceAkI paNa hotI nathI. (a) A gagRha sAmAnya rIte samacArasa hoya che; dA. ta. miyANInI TekarInA DhALAva para AveluM prAcIna ma Mdira,47 bhANusarA48 ma Mdira naM. 3 ane 4, naMdIzvara mardir naM. 1, oDadara gAmanI pUrva sImA para AveluM ekAkI prAcIna maMdira tathA rADA49 maMdira na. 2 A prakAranAM maMdira che.
Page #320
--------------------------------------------------------------------------
________________ la0 15 muM] sthApatyakIya smAraka (A) A kAlanAM keTalAMka bIja maMdira laMbacorasa garbhagRhanAM banelAM che. berIcA, pAtA tathA naMdIzvara naM. 3 nAM saptamAtRkA maMdira A prakAranAM che.pa0 (2) A kAlanAM keTalAMka maMdira garbhagRha ane mukhamaMDapanAM banelAM che. A maMdiramAM (a) keTalAMka maMdironAM baMne aMga samacorasa ghATanAM hoya che ane (A) bIjAM keTalAMkamAM baMne aMga laMbacorasa ghATanAM hoya che; dA. ta. khImezvaranuM maMdira naM. 7, kadarakheDAnuM cAmuMDA maMdira, kAlAvaDanuM koTezvara maMdira,51 zAnanuM prAcIna sUryamaMdira para porabaMdaranuM dhIMgezvara maMdira,53, roDA maMdirasamUha54-55 paikInAM maMdira naM 1, 3, 4, 5, 6; dedAdarAnAM gaMgavA kuMDa paranAM maMdira, maithAnuM sUryamaMdira,57 vaDanagaranAM amathAra maMdirasamUha paikInAM cAra maMdira,58 AgiyAnuM prAcIna maMdirapa9 vageremAM baMne aMga samarasa ghATanAM che, to vaDanagaranA amathera mAtA maMdirasamuha paikInA madhyamaMdiranI pAchalI haroLamAM AvelA eka maMdiramAM garbhagRha tathA mukhamaMDapa laMbacorasa ghATanAM che. " A kAlanAM keTalAMka maMdira garbhagRha ane gUDhamaMDapanAM banelAM che. AmAM keTalAMka maMdiranAM baMne aMga (a) samarasa ghATanAM ke (A) laMbacorasa ghATanAM hoya che, paNa keTalAMka maMdiromAM (I) garbhagRha samacorasa ghATanuM ane gUDhamaMDapa laMbacorasa ghATano hoya che; dA.ta. (a) khImezvaranuM naM. 5, sonakaMsArInuM naM. 3, visAvADAnuM ziva(zaMkara) maMdira, pasanAvaDAnAM nAga ane sUrya maMdira, kUchaDI ane degAmanAM cAmuMDA maMdiro ane mAtAnuM sUryamaMdiranAM baMne aMga samacorasa ghATanAM che. (A) kalasAra ane khImezvara maMdira naM. 6 nAM baMne aMga laMbacorasa ghATanAM che. 12 () savanInuM prAcIna maMdira, senakaMsArInuM naM. 5, jamaLAnuM sUryamaMdira, baLejanuM kaTha maMdira, 13 vageremAM garbhagRha samarasa ane gUDhamaMDapa laMbacorasa ghATanAM che. (4) A kAlanAM keTalAMka maMdira garbhagRha, gUDhamaMDapa ane mukhamaMDapanAM banelAM che. emAM (a) keTalAMkamAM traNe aMga samacorasa hoya che ane (A) keTalAMkamAM badhAM aMga laMbacorasa hoya che; dA. ta.
Page #321
--------------------------------------------------------------------------
________________ 298] maitraka kAla ane anu-maitraka kAla ma. (a) mevAsAnuM chelezvara maMdira ane roDAnA maMdira naM. 7mAM traNa aMga samarasa che. (A) paraMtu khAmezvaranA valabhIidaja maMdiranAM traNe aMga laMbacorasa ghATanAM che. (5) A kAlanAM keTalAMka maMdira garbhagRha, aMtarAla, maMDapa ane mukhamaMDapanAM banelAM che; dA. ta. lAkaDAnuM DamarAnuM deruM' tarIke oLakhAtuM prAcIna maMdira A prakAranuM che. () upara varNavelAM tamAma maMdira niradhAra" arthAta pradakSiNApatha vagaranAM che. garbhagRhane pharato padakSiNApatha dharAvatA sAMdhAra prAsAdomAMnA keTalAMka maMdira garbhagRha, pradakSiNApatha ane mukhamaMDapanAM banelAM che. e maMdironAM garbhagRha ane pradakSiNApatha samarasa hoya che, paraMtu teonI AgaLa Avele mukhamaMDapa laMbacorasa ghATane heAya che. gopanuM prasiddha maMdira A prakAranuM talamAna dharAvatuM lAge che:8 (pada 7, A. pa8). (7) A kAlanAM keTalAMka maMdira garbhagRha, pradakSiNApatha ane gUDhamaMDapanAM banelAM che. AmAM (a) keTalAMka maMdiranAM traNe aMga samarasa ghATanAM hoya che, paNu (A) keTalAMkamAM mAtra gUDhamaMDapa laMbacorasa hoya che, dA. ta. (a) sonakaMsArInuM naM. 1, 9 dhAsaNavelanuM kAlikA maMdira ane baLejanA pIThaDa mAtA maMdiramAM traNe aMga samarasa ghATanAM che. (A) bIlezvaranuM zivamaMdira,7ra akhAdaranuM sUryamaMdira,73 chAyAnuM aMjanI maMdira,74 suvarNatIrthanuM jagannAtha maMdira,upa sUtrApADAnuM sUrya maMdira, khImezvaranuM maMdira naM. 3, visAvADAnuM rAMdala maMdira, pasanAvaDAnuM gAyatrI maMdira vageremAM gUDhamaMDapa laMbacorasa che, jyAre bAkInAM aMga samacorasa che. (8) A kAlanAM keTalAMka maMdira garbhagRha, pradakSiNApatha, gUDhamaMDapa ane mukha maMDapanAM banelAM che. AmAMnAM (a) keTalAMka maMdiranA garbhagRha ane pradakSiNApatha laMbacorasa ane gUDhamaMDapa ane mukhamaMDapa samarasa tathA (A) keTalAMka maMdiranA garbhagRha ane pradakSiNApatha samacorasa ane gUDhamaMDapa tathA mukhamaMDapa laMbacorasa hoya che. dA. ta.
Page #322
--------------------------------------------------------------------------
________________ 15 muM] sthApatyakIya smAraka 299 (a) kadavAranAM laMbacorasa garbhagRha ane pradakSiNApathI AgaLa gUDhamaMDapa ane mukhamaMDapa samacorasa ghATanA che (pada che, A. 59), to (A) khImezvaranuM maMdira naM. 1, zrInagaranuM viMdhyavAsinI devI maMdira, kadarakheDAnuM sUryamaMdira, bokhIrAnuM cAmuMDA maMdira, ane sonakaMsArInA maMdira naM. 2 mAM samacorasa garbhagRha ane pradakSiNApathanI sAme laMbacorasa gUDhamaMDapa ane mukhamaMDapa AvelA che.78 cAyatana A kAlanAM maMdiramAM madhyamAM corasa maMDapa ane maMDapanI (AgalI sivAyanI) traNe bAjue cerasa ghATanAM garbhagRhevALuM vyAyatana prakAranuM maMdira paNa saramAmAMthI maLyuM che.79 3. paMcAyatana paMcAyatanA prakAranAM maMdiramAM madhyamAM mukhya maMdira ane enI jagatanA cAra khUNe cAra nAnAM maMdironI racanA hoya che. A kAlanuM AvuM eka maMdira pAchataramAMthI maLyuM 80 che (pada 8, A. 61). miyANInA vAyavya koNe lagabhaga traNa ki.mI. dUra AveluM eka maMdira pAchataranA jevuM paMcAyatanA madira che.80 4. saptAyatana saptAyatana maMdirane A kAlane namUne prAsaNavelamAM "bhagaderA' nAme jANIto che. (paSTa 8, A. 60). Urdhvadarzana UrvadarzananI daSTie garbhagRhanA pITha, maMDovara ane zikhara evA traNa mukhya bhAga hoya che; maMDapamAM pITha, staMbhavedikA ke bhitti ane chAvaNa evA traNa mukhya bhAga hoya che. keTalAMka devAlayamAM pIThanI nIce 'jagatI' nAme besaNI hoya che. pIThanuM mathALuM samagra devAlayanuM bhoMyataLiyuM bane che. pI kedaya maitrakakAlanI zarUAtanAM keTalAMka maMdiranI jagatane tathA pITha (ke adhikAna)ne viziSTa prakAranA samatala thara vaDe AbhUSita karavAmAM Ave che (pada 9, A. 62-63). ene "pIThodaya' kahe che. zrI. nANAvaTI tathA DhAMkIe A tharone nIcethI
Page #323
--------------------------------------------------------------------------
________________ a00] maitraka kAla ane anu-maitraka kAla [.. upara jatAM anukrame upAna, alaMkAra jagatI, padma, kSepaNu, vAjana, Urdhva padma, valA, peAta, kSepaNa ane paTTikA vagere nAme oLakhAvyA che. kapAtane vaLI caityabAra jevAM dekhAtAM ala karaNAthI vibhUSita karavAmAM AvatA.82 vAjananI paheALI paTTikAmAM keTalIka vakhata Thera Thera gavAkSeA racAtA. AvI racanA geApanA madiranI ane pasanAvaDAnA gAyatrImaMdiranI pADikAmAM jovAmAM Ave che.83 valabhInA tharamAM lUpe (lUmeA), avRttAkAramAM padmaleA, padmakaLIe ke nAgadatAnI racanA thatI. AvI racanA uparyukta gAyatrIma Mdira tathA zrInagaranA vidhyavAsinI ma Mdira ane saiAnaka sArI maMdira naM. 1 mAM jovAmAM Ave che,84 anu- maitraka kAlanAM keTalAMka maMdiranA garbhagRhanA pIThAdayamAM bhiTTa (sAdI paheALI paTTInuM khAMdhaNu), jADavakuMbha, aMtarapatra ne kapAtikAnA thara, ane khIjA keTalAMka moTA kadanAM ma"dizanA pIDhAyamAM e uparAMta veduidhanI racanA thayelI jovAmAM Ave che. verdibaMdhanA tharAmAM khuraka, kalaza, ratna athavA kuMjarAkSanA alaMkaraNathI vibhUSita atarapatra ane kapAtAlinI racanA thayelI hoya che. maMDapa ane zRMgAracokInA pIThAdayamAM rAjasainaka nAme tharanI racanA karI hAya che. ma DAvara maMdiranI dIvAlAnA bAhya bhAgane bhaDAvara' kahe che. A kAlanAM madizA DAvara sAdo hoya che. keTalIka vakhate dIvAlAnA mathALe valabhI ane kapAta ane kayAreka e baMne vacce vAjana nAmanI paheALI paTTikA hAya che. pAlllA samayanAM keTalAMka madirAnI dIvAlemAM uttara, Urdhva padma ane kapAtanI racanA paNa jovAmAM Ave che. eDadara, visAvADA, miyANInI TekarInA DhoLAva paranuM prAcIna maMdira, zrInagara ane jamaLAnAM sU`maMdira, bhANasarAnuM maMdira naM. 5, jUnI veDanA rAjalavejala tathA kAlikA mAtAnA maMDapanI dIvAlA, suvaNu tInA maMdira AsapAsanA pradakSiNApathanI dIvAlA, seAnakaMsArInAM maMdira na'. 1 tathA 8, pasanAvaDA sU madira tathA jUnI veDanA kAlikA mAtAnA maMdiranI garbhagRhanI dIvAlA A prakAranA tharothI vibhUSita che.85 A kAlanA sAMdhAra (pradakSiNApathavALA) prAsAdonI dIvAlAmAM tathA niradhAra (pradakSiNApatha vagaranA) prAsAdeAnA gUDhamaMDapanI dIvAlAmAM jAlaka ke caMdrAvaleAkana tathA vAtAyaneAnI racanA jovAmAM Ave che. AvI racanA khImezvaranuM maMdira naM.1, pAtA ane pasanAvaDAnAM sUrya maMdire, pasanAvaDAnuM gAyatrImaMdira, tathA kadavAra aneka darakheDAnAM dizamAM jovA maLe che.
Page #324
--------------------------------------------------------------------------
________________ 153] dvArazAkhA sthApatyakIya smArakA 301 garbhadvAranI zAkhAe bhAgyeja zilpamati jovAmAM Ave che. kadavAranuM varAhama dira, pAtAnu sUryama Mdira, baLejanuM kADha maMdira ane marIcA tathA khImarANanAM deizanAM garbhagRheAnI zAkhAomAM zilpeza che, bAkInAM mazinAM gadAra sAdAM athavA be ke bethI vadhu zAkhAethI arthAt zAkhAmAM kADhelA eka ke vadhu khAMcAothI maDita che.87 vedikA ane kakSAsana gUDhamaMDapa dIvAleAthI DhaMkAyelA hAya che. e dIvAle prAya: sAdI hoya che. keTalIka vAra emAM e bAjuenI vacamAM aMdaranA bhAgamAM kakSAsana (bAjunI beThakeA) kADhavAM hoya che. khullA maMDapamAM tathA zRMgAracAkIemAM keTalIka vAra vedikA (vaMDI) ane kakSAsana kADhelAM heAya che. kadavAranuM varAha ane khArIcAnA saptamAtRkA maMdiramAM vedikAnI racanA tathA pAtA, jamaLA ane kheAkhIrAnAM madirAmAM vedikA tathA kakSAsananI racanAo che.88 svabhA A kAlanAM madirAnA staMbhA mATe bhAge 'rucaka' prakAranA (paTTa 9, A. 64) arthAt caturasa (cArasa) AkAranA che. oDadaranu maMdira na 1, khArIcAnuM saptamAtRkA maMdira tathA baLejanA pIThaDa mAtA maMdiranA staMbha AvA che. nIce cArasa ane uparanA bhAge aSTakANu evA 'vajraka' prakAranA staMbha paNa najare paDe che. khIlezvara tathA khImezvaranAM maMdira naM. 1 ane 2 mAM A prakAranA staMbha che. anu-maitraka kAlanAM keTalAMka maMdizamAM carasa staMbhAmAM 'bhadraka' ghATa jovAmAM Ave che. A ghATamAM cAre bAjue staMbhanI madhyamAM bhadra' nAmaka nirNAMma upasAvavAmAM Ave che. prAsavelanu magaderuM tathA vasaInA kAMkezvara ma MdiranA maMDapa A ghATanA staMbhAthI vibhUSita che.89 zirAvaTIo ( A maMdiranA staMbhonI zirAvaTIe khevaDA taraMgAkAra ke kuDalita bhAta vaDe vibhUSita karelI che ane keTalIkamAM kumArA(kAcakA)nAM suzAlana che. chAyA pAsenA aMjanI mAtA maMdiranA ane dhrAsavelanA kAlikA mAtA maMdiranA sta MbhonI zirAvaTI A prakAranI che.90 chAvaNa maMDapa, aMtarAla, pArzvamA, garbhagRha ane pradakSiNAmAga' (nIcalI bAjue) moTe bhAge sapATa AcchAdana vaDe DhAMkelA che. pAchyA kAlanI 'vitAna'
Page #325
--------------------------------------------------------------------------
________________ 202] maitraka kAla ane anu-maitraka kAla [pra. nAmathI jANItI thayelI paddhati ahIM enA prAthamika svarUpe pratibiMbita thatI jaNAya che. keTalIka vAra sapATa AcchAdanavALI A pidhAnaphalakanI racanAne tarapha DhALavALA chAparAne ghATa ApavAmAM Ave che. kadarakheDAnA sUryamaMdira tathA dhAsaNavelanA kAlikA mAtAnA maMdiranA pradakSiNAmArganI chatane ane pasanAvaDAnA gAyatrImadiranA maM5nI chatone bahArane darzanIya bhAga A ghATa che.95 alaMkaraNe alaMkaraNamAM caityabArI2 jevAM dekhAtAM "caMdrazAlA' nAme suzobhane uparAMta sakarapArA, ardharane, ratnavalayo vagere bhaumitika AkRtio tathA vanaspatijanya AkRtio, kamalapatro, pUrNakamala, puSpamALA, bakulamALA vagere jovAmAM Ave che.93 AmAnAM ghaNAMkharAM alaMkaraNa gopanA maMdiramAM jovA maLe che. zikhare devAlayanA garbhagRhanI upara je ubhaDaka racanA karavAmAM AvatI tene A kAla sudhImAM racAyelA zilpagraMthamAM moTe bhAge "zikhara" nAmathI oLakhAvavAmAM Avela che. zikharanI UMcAI ane vistAra, caMdrazAlAdi suzobhana vagerenuM paNa emAM nirUpaNa thayeluM che,94 paraMtu zikharanA ghATanI zailI paratvenI kaI paripATIe emAM nedhAI nathI. e pachInA keTalAka zilpagraMthamAM zikharazelIne lagatA adhyAya prayojAyA che. 95 dA. ta. "samarAMgaNa sUtradhAra (lagabhaga 11 mI sadI)mAM eka adhyAyamAM chAdya zikharalInI 9 ane bIjA keTalAka adhyAyomAM rekhAnvita zikharazelInI AlocanA karI che7 A ja graMthamAM zikharamAM eka upara eka ema aneka bhUmi-majalAnA AyojananI drAviDa zikharazelInI paNa noMdha thaI che.88 aparAjitapRcchA(lagabhaga 11-13 mI sadI)mAM chAgha zikharazailIne bhAgyeja ulekha thayo che, tyAM moTe bhAge rekhAnvita zikharazailInuM ja varNana che. 19 A kAlanAM devAlayanA prApta namUnAo parathI devAnI zikharazailIne mukhyatve traNa vargomAM mUkI zakAya ema che: (1) chAghazikharazelI, (2) rekhAnvitazikharazelI ane (3) valabhI chaMdaja.' (1) chAgha zikharazailI chAgha zikharonI racanA TeDA-paddhatie bAMdhelAM pagathiyAMmAM sUpakAra ke zuztAkAra (pirAmiDa) ghATanI hoya che. emAM nIcethI upara jatAM krame krame ochI
Page #326
--------------------------------------------------------------------------
________________ 15 muM] sthApatyakIya smArake laMbAI-pahoLAI dharAvatA be, traNa, cAra, pAMca ke enAthI vadhu samatala thara vaDe cheka uparanI Toca sadhAya che. A Toca para cUlikA ke AmalasAra tathA kalaza mUkavAmAM Ave che. vaLI A samatala tharone caityabArI-ghATanAM suzobhano vaDe alaMkRta karavAmAM Ave che. enA pilANamAM kavacit mAnavamukha, kamala athavA keIka mUrti mUkI ene vadhu AkarSaka banAvavAmAM Ave che. alaMkaraNamAM vaLI kyAreka samagra zikharanI atyaMta nAnA kadanI pratikRtione paNa upayoga karavAmAM Ave che. 101 chAdya zikharanA samatala tharanA ghATamAM traNa prakAranuM vaividhya najare paDe che. A traNene aparAjitapRchA anusAra ApaNe anukrame "phAMsanA', "kapita" ane "potapAlikA' nAme oLakhAvI zakIe. 102 phAMsanA eTale DhALavALuM chAgha. e ekathI vadhu tala(thara)nI banelI hoya che. A traNa prakAranA samatala tharo paikI ditala sanAvALA zikharanuM sarvottama udAharaNa gopanuM maMdira che. enAM baMne tala nIcethI upara jatAM dareka bAjue anukrame 2 ane 1 caMdrazAlA vaDe vibhUSita karela che. 103 kadavAranA varAha maMdiranA pradakSiNApathanA chAvaNanI racanA paNa AvI di-chAdyAnvita che, paraMtu garbhagRha paranuM zikhara A prakAranuM nathI. A ja pramANe pasanAvaDAnA gAyatrI maMdiranI pradakSiNApatha tathA gUDhamaMDapanAM chAvaNa caMdrazAlAthI alaMkRta saptatala phAMsanAnI racanA dharAve che, paraMtu teonA garbhagRha paranuM zikhara pAchalA samayanI nAgara zailInI beDoLa racanAvALuM che.194 vAlamanA kALiyA mahAdevanA garbhagRha paranA zikharanAM tathA mukhamaMDapa paranA chAvaNanAM catustalonI racanA A prakAranI che ane enA dareka gharamAM caMdrazAlAnAM alaMkaraNa che. chAgha zikharanA dareka samatala prastaranI upalI dhAra goLA(kapota)thI vibhUSita hoya to e chAgha zikharane bIje upaprakAra gaNAya.15 A upaprakAramAM paNa be lakSaNa jovAmAM Ave che. keTalAMka maMdiranA chAgha-prastara alaMkaraNa vinAnA sAdA che ne keTalAMkanA prastara caMdrazAlAnAM alaMkaraNothI vibhUSita hoya che. alaMkaraNa vinAnI sAdI prastararacanAvALAM maMdiromAM dara gAmanI pUrva sImamAM AveluM prAcIna maMdira ane oDadaranA gorakha maThanA maMdira ne. 4nAM zikhara tritAla trichAdya) che. kIMdarakheDAnuM cAmuMDA mAtAnuM maMdira paMcathara che.10 dareka tharaprastara para caMdrazAlAnAM alaMkaraNa prayojAyAM hoya tevA
Page #327
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3deg4 ] maitraka kAla ane anu-maitraka kAla [** rAjalavejala maMdiranu, tritala zikhara visAvADAnA zaMkara derAnu ane chAyA pAsenA dhIMgezvara maMdiranuM catuzthAva zikhara A ja paripATInAM che.107 vaLI dareka prastaranA dhATamAM gALA-galatAnuM saMyaiAjana thayelu hoya tevAM khAdya zikharAne trIjo upaprakAra paNa jovAmAM Ave che.108 A racanAmAM bahirgALa ane atargALa ghATanA ekAMtare upayAga thayelA hoya che. A upaprakAramAM paNa racanA paratve e bheda jovAmAM Ave che: zuddha ane saMdhATa. zuddhamAM prastaranI racanA sAdA gALA-galatAvALI ke keTalIka vAra caMdrazAlAthI alaMkRta hAya che, paNa saMdhATanI prastararacanAmAM geALA-galatA vacce nAnA kadanA kapAtanA thara hoya che. tritalAMkita zikharavALuM pAtAnu madiMra, ane edaranuM naM. 4, catu lAMkita kherIcAnuM zivamaMdira, kIMdarakheDAnu sUryamaMdira, chAyAnuM aMjanI madira, zrInagaranuM zivamaMdira naM. 3 ane khImezvaranuM maMdira naM. 7, mevAsAtuM talAMti celezvara maMdira ane seAnakaMsArI saptadalAMkita ma MdiranuM naM. 8 zuddha sAdA tharavALAM che, teA khImezvaranu na. 3 ane baLejanuM pIThaDa mAtAnu trilAMkita madira tathA bhANasarA 3 ane jamaLAnA sUryamaMdiranAM catustalAMkita zikharAnA tharA caMdrazAlA-alaMkaraNathI vibhUSita che. 109 kAmaLInA brahmANI mAtAnA ane AgiyA gAmanA prAcIna maMdiranAM paMcatala cAre bAjue candrazAlAnA alaMkaraNathI vibhUSita che. kAmaLInA maMdiranA mukhamaMDapa uparanuM tritala chAvaNa paNa A ja prakAranI racanA dharAve che. sadhATa prastara racanAvALAM dizamAM khekhIrAnA cAmuMDA maMdiranuM zikhara tritala che. AvI ja racanA dharAvatA pasanAvaDAnA sUryamaMdira ane rANAvAvanA jADezvara maMdiranAM zikharAnAM catustala tathA seAnakaMsArInA maMdira na. 4 nA zikharanAM patala tathA suvaNaeNtInA maMdiranAM navatala madhyamAMthI caMdrazAlAnI UbhI harALa vaDe vibhUSita karelAM che. 110 keTalAMka maMdizamAM prastara-chAghanI racanAmAM eka tala ke chAvane khIjA tala ke chAghathI chUTuM pADanAra aga 'uccheda'nA prayANa thayelA jovAmAM Ave che.111 khAdyazikhara zailInA A ceAtheA upaprakAra gaNAya.112 AmAM bhANasarAnAM naM. 2 ane 5, ane miyANI pAse kAyalA DuMgaranI dhAra para AvelA prAcIna maMdiranAM triAdha zikharAvALAM madiza, vasInuM deruM ke phiraMgI devaLa nAme eLakhAtu kalasAranuM prAcIna maMdira, khIlezvara naM. 1 tathA 2, zrInagaranuM sUryaOma Mdira tatha pIDArAnA prAcIna maMdiranAM catustala zikharAvALAM maMdira, bhANusarAnuM na. 4, seAnaka sArI
Page #328
--------------------------------------------------------------------------
________________ 15 muM]. sthApatyakIya smAraka [305 naM 1, paMcatala zikharavALuM jUnI proDanuM kAlikA maMdira tathA degAmanuM cAmuMDA maMdira ane bIlezvaranuM tala zikharavALuM maMdira; teone samAveza thAya che. 13 () zikharanvita prApha-caulukya (prApha-solaMkI) zilInAM aMtima avasthAnI zikharazailInAM maMdira uttara bhAratanI nAgara zailInI prAthamika avasthAnAM sUcaka che. A avasthAmAM zikhara mukhyatve traNa pheraphAra dhAraNa karatAM jaNAya che: (1) samatala zikhararacanAnuM sthAna rekhAnvita zikharazelI le che, (2) caMdrazAlAnuM alaMkaraNa dhIme dhIme zikhara para jAla nAmathI jANItI racanAmAM pariName che tathA (3) zikharonA talanA cheDe pracalita zikharanI pratikRtio nAnA kadanI iMgikAomAM pariNamatI jaNAya che ane rekhAnvita zikharanI namaNane ghATa "vekeza' saMjJA pAme che.114 vaLI zikharanA veNukezamAM bhadra-pratirathanI racanA tathA zikharanI racanA ekazRMgI (ekAMkI) ke paMcazRMgI (paMcAMDI) hevI e paNa A avasthAnAM maMdiranuM eka mahatvanuM lakSaNa banI rahe che. A zailInAM maMdiranuM prAcInatama svarUpa bhANasarAnuM maMdira naM. 1 hivAnuM jaNAya che. enA veNukazamAM bhadra nigama jaNAya che, paraMtu e uparanA bhAge ghaNuM khaMDita thayeluM che. sUtrApADAnuM sUrya maMdira, kAlAvaDanuM keTezvara maMdira, akhodarAnuM sUryamaMdira tathA pAchataranA sadevaMta sAvaliMgA maMdiranAM zikharanA veNukezamAM bhadra-pratiratha nirgame che ane A badhAM maMdira ekazRMgI ke ekAMDI che. dhAsaNavelanuM magade, miyANuM maMdira naM. 2, dhUmalInuM gaNezamaMdira, naMdIzvaramaMdira naM. 4, raDA maMdira samUhamAMnA maMdira naM. 2 sivAyanAM maMdira tathA vaDanagaranA amathera mAtAnA maMdira samUhanAM maMdiranAM zikharomAM vikAsakSamatA najare paDe che. A ja prakAranI vikAsakSamatAnAM keTalAMka bIjAM ghAtaka udAharaNomAM visAvADAnuM rAMdala maMdira, naMdIzvaranuM naM. 5, oDadaranuM maMdira naM. 6, dhAsaNavelanuM kAlikA maMdira, pAchataranuM paMcAyatana maMdira, miyANInAM maMdira naM. 3 ane 4 tathA vasaIne kAMkezvara maMdirane gaNAvI zakAya, paraMtu A tamAma maMdiranA veNukezamAM jAlanuM alaMkaraNa jovAmAM nathI AvatuM. A avasthAmAM keTalAMka maMdira paMcAMDI che. emAM zikharazailIne vadhu vikAsa najare paDe che. khImarANAnA zivamaMdiranA paMcAMDI zikharanA veNukAza sajAla che, jyAre sonakaMsArInuM naM. 3, miyANInuM naM. 1 tathA naMdIzvaranA naM. 3nA paMcAMDI zikharanA veNukAzamAM jAlanAM alaMkaraNone sarvathA abhAva che. 115 I-3-20
Page #329
--------------------------------------------------------------------------
________________ 306] autraka kAla ane anu-traka kAla (3) valabhI Idaja khImezvara maMdira naM. 6 valabhI ja zikharazailIne ekamAtra upalabdha namUne che. laMbacorasa ghATanA enA garbhagRha paranA chAvaNamAM, bauddha caityagRho para hoya che tevI ardhanalAkAra Dhela ke pIpane maLatA ghATanI racanA karelI che. A prakAranI racanA "valabhI' nAme oLakhAya che. 112 vidyamAna devAlaye A samayanAM maMdiramAM sauthI prAcIna maMdira jAmanagara jillAnA jAmajodhapura tAlukAmAM baraDAnA DuMgarALa pradezamAM jUnA gopa ke jhINAvALI gepa nAmanA gAmamAM AveluM che. samarasa garbhagRhanuM baneluM A maMdira cI ne vizALa samarasa "jagatI' (adhiSThAna-vyAsapITha) para AveluM che. A "jagatI'ne pUrva tarapha vistaratI darzAvI che. garbhagRhanI tarapha eka vakhate dIvAlothI gherAyela ane chAvaNathI DhaMkAyela pradakSiNApatha hatA, have e khulle thaI gayo che. jagatI paranI maMdiranI pITha paNa ghaNI jagyAe khaMDita thayelI che. enI pUrva taraphanI mukhya pAnazreNI paNa lupta thaI che. maMdiranI AgaLa maMDapanI racanA na hatI, paraMtu jagatInA pUrva tarapha vistAra pAmela bhAga (nirgama) para AvI koIka racanA haze evuM anumAna che. 117 emAM uttara tathA dakSiNa bAjue Avela ardhacaMdra ke caMdrazilAnI nizAnIo 118 A nirgama para sAmasAmAM be nAnAM maMdira AvelAM hevAno saMketa kare che. mukhya sopAnazreNInI baMne bAjue eka eka dvArapAla hovAnuM paNa tAjetaramAM tyAMthI prApta thayela dvArapAlanA eka khaMDita zilpa parathI phalita thAya che. 19 ' pUrvAbhimukhe AvelA A maMdiranI mukhya sevya pratimA maLI nathI, paraMtu garbhagRhamAM be mUrti paDelI che. te paikInI eka mUrti viSNunI ane bIjI aMda-kArtikeyanI che. 120 maMdiranI vyAsapIThamAM AvelA gavAkSamAM mUkelI mUrtionA kada karatAM A baMne mUrtionuM kada moTuM hovAthI e gavAkSomAMnI mUtio nathI e nizcita che. A maMdira sUryamaMdira hovAnuM keTalAka mAne che,121 paraMtu e vizene keI nakkara purA haju sudhI maLyo nathI. maMdiranI dvArazAkhAmAM paNa Ane lagatuM keI pramANa maLatuM nathI. 22 maMdiranA mathALe ditala chAghazikharanA nIcalA tharamAM pazcima ane uttara dizAnI caMdrazAlAomAM anukrame gaNeza ane pArvatInAM zilpa che. 123 dakSiNa tathA pUrva taraphanI caMdrazAlAomAMnI mUrtio guma thayelI che. maMdiranA adhiSThAnanI
Page #330
--------------------------------------------------------------------------
________________ 153] sthApatyakIya smArakA [307 dIvAlamAMnA gavAkSeAmAMnI mUrtie paikI eka mUrti rAma ke sUryanI jaNAya che. 124 bAkInI kAMtA dhasAI gaI che yA guma thayelI che. Ama A maMdiranI sevya pratimAnI mAhitI kAI paNa rIte upalabdha thatI nathI. maMdiranI jagatI taladarzana(paTTa 7, A. 58)mAM aneka nigame vaDe ane UrdhvadarzInamAM vividha tharo vaDe aMkita karelI hatI. ene vistAra (63'-4' x 6 3'-4'' = 19-5 x 195 mI.) samacArasa che. pUrva taraphanA vistRta nigama sAthe enI laMbAI 84-4' (25-9 mI.) thAya che.125 jagatInI UMcAI 11'-7" (3.3 mI.) che ane emAM nIcethI upara jatAM anukrame nAnAmeATA, sAdA tathA alaMkRta 26 tharAnu AyeAjana thayeluM hatuM tathA emAM yeAjelA gavAkSAmAM mUrti zilpa mUkelAM hatAM.126 A jagatIne ghaNAkharA bhAga naSTa thayA che, ema chatAM upalabdha avazeSAnA AdhAre spaSTa jaNAya che ke jagatInI cAre bAjue mULa rekhAthI bahAra nIkaLatA sAta nigama AvelA hatA. 127 jagatInI madhyanA thara nAnA kadanAM ma MdiranA AbhAsa nipajAvatAM teAraNA ane staMbhikAma`Dita gavAkSeA vaDe ala kRta karelA hatA. A gavAkSAnA mathALe caMdrazAlAnAM suzAbhana hatAM ane gavAkSeAmAM anekavidha mUrtizilpa mUkelAM hatAM. A jagatInA pUrva taraphanA madhya nikArAnI uttara-dakSiNe seApAnazreNI hatI tevI ja rIte A bAjue madhyavartI seApAnazreNI paNa hatI, je jagatI paranI pIThanA mathALA sudhI pahoMcatI. jagatI para Avela pIThane--pUrva bAjunA madhya nikArA sivAyane--vistAra 41'-4' x41-4" (lagabhaga 12x12mI.) che. enI traNa bAjue madhyamAM bhadra ane pratirathanA ni`ma che. krANunA bhAga paNa bhadra ane pratirathanA nigamAthI suzeAbhita karelA che. pIThanuM taladarzana Ama trinAsika banI rahe che. jagatInI mAphaka pIThAghyamAM pazu aneka samatala sAdA alaMkRta thAnI racanA che.128 teomAM madhya thara gavAkSama MDita ziiAthI vibhUSita che. AmAMnAM dhaNAMkharAM zilpa kAMtA lupta thayAM che athavA te avazeSarUpa jaLavAI rahyAM che. e eTalAM badhAM dhasAI gayelAM che ke oLakhI zakAtAM nathI. 129 pITha para pradakSiNApathanI je khAdya dIvAla AvelI hatI te nAza pAmI che, paraMtu garbha gRhanI dIvAlanA mathALA tarapha lagabhaga 14 phUTa (4 mI.) UMcAI e AvelAM saLaMga khAkArAMnI racanAthI spaSTa sUcavAya che ke bhagRhanI ceAtarapha paththaranI chATA vaDe DhAMkelA pradakSiNApatha AvelA hatA. A pradakSiNApathanI dIvAla tathA enA paranI chata lupta thaI gayAM che.
Page #331
--------------------------------------------------------------------------
________________ 309 ] maitraka kAla ane anu-maitraka kAla [tra. maMdiranuM garbhagRha 10'-9" (3.3 mI.) samacArasa che. enI dIvAlanI UMcAI 17'-0 (5.18 mI). che. enA mathALe AvelI bhAre kadanI kAnasa sivAya e tadana sAdI che. jagatI parathI zikhara sudhInI samagra maMdiranI UMcAI 25'-0'' (7.62 mI.) che. garbhagRhanA dvAranA aitaraMgamAM AvelI kapAta dhATanI kAnasa sivAya dvArazAkhAe sAdI che. enI eka zAkhA para sAta akSara kotarelA che,130 gagRhamAM mUrti sthApana mATenI pIThikA nathI, mAtra viSNu ane rakaMdanAM khe chUTAM zilpa emAM paDelAM che. viSNunA hAtha khati che, paraMtu emanA upalA e hAthamAM khaMDita gadA ane cakra spaSTa jaNAya che. mastaka para kirITa mukuTa paNa che. enI baMne bAjuonAM strIzilpa dhasAI gayAM che. ska Mda bhuija che. emanA DAkhe| hAtha keDa para mUkele che ane jamaNA hAthe e zakti (bhAlA) dhAraNa kare che. mastaka para dvitala jaTAbhAra che.131 ma MdiranuM dvitala khAdyazikhara darathI peAluM che. bAhya bhAge e eka para eka ema e samatala tharA vaDe vibhUSita che ane enA para adha zaMku-dhATanI cUlikAnI racanA che. khaMte samatala gharane ekakhIjAthI vAjana ane kaMTha (nAmanI paTTikA) vaDe alaga paDatA darzAvyA che. nIcenuM chAva dareka bAjue babbe meATA kadanI nirgAmita cadrazAlAnAM suzAbhanA vaDe alaMkRta che. enI uparanA chAvanI madhyamAM AvuM ja eka eka alaMkaraNa che. A caMdrazAlAekamAM suzAlanazilpa AvelAM hatAM, teomAMnAM avazeSarUpa bacelAM zipeAmAMnAM mAtra khe ja zilpa-gaNeza ane pAtI eLakhI zakAyAM che.132 gApanuM A madira chaThThI sadI pachInuM nahi hAvAnA mata barjese vyakta karyA hatA.133 gApanuM maMdira kAzmIranA mAM madira sAthe e bAbatamAM sAmya dharAvatuM hovAnuM karjhanse pratipAdita karyuM hatuM: (1) caMdrazAlAnA alaMkaraNathI vibhUSita pagathiyAMvALuM sUrpAkAra (pirAmIDa) zikhara ane (ra) pIThamAM AvelA gavAkSAnA mathALe AvelAM caityabArInAM ala karAmAM tridala kamAna (trefoil arch)nI bhAta. teonu vizeSa anumAna hatuM ke sUryapUjaka mera loko kAzmIranI A paraMparA saiArASTramAM laI AvyA hatA, tethI kAzmIranA mAtaDa ma Mdira karatAM geApanu maMdira vahelu hAI zake nahi.134 phrajhansanA A mata kumArasvAmI135 ane pasI brAune176 svIkAryA hatA. kaeNjhansanA A matanuM DaoN. sAMkaLiyA khaMDana kare che, kAraNa ke kAzmIranuM koI paNa maMdira AThamI sadI pahelAMnuM nathI. alabata, teo jaNAve che ke kANAtmaka chAparA-dhATamAMthI UtarI AvelI maMdirazikharanI A paraMparA kAzmIranAM madirAmAM
Page #332
--------------------------------------------------------------------------
________________ 15 muM] sthApatyakIya smArako - [309 dekhA de che. A paraMparA kAzmIrathI siMdha thaIne saurASTramAM AvI hovAne teo mata dharAve che. gadhAranI A paraMparA tathA pAchalA samayanI cetyabArI (caMdrazAlA)nA alaMkaraNanI yojanAnA AdhAre teo gepanA maMdirane barjesa karatAM eka saikuM vaheluM mUkI e IsunI pAMcamI sadInuM hovAnuM jaNAve che.137 zrI. esa. ke. sarasvatInA mata mujaba gepanA maMdiranI zikhara-racanAmAM kAzmIra ke gAMdhAranI asara hovA karatAM pradakSiNApathanI aMdara garbhagRhanI sthiti tathA zikharano pagathiyAMvALo ghATa gupta kAlanAM maMdiranA taladarzana tathA nAnI thatI aneka bhUmikAovALI zikharanI racanA sAthe sAmya dharAve che.138 kAzmIranAM trikoNAtmaka chAparAMvALAM maMdiranI asara gopanA maMdiranA zikhara para havAnI mAnyatAne virodha karatAM zrI. saundararAjana enI zikhara racanAmAM helanAM maMdiranI paraMparA zuSThAkAra ane naLAkAra ghATanuM saMmizraNa hovAnuM jaNAvI teo gopanuM maMdira sAtamI sadInuM havAnuM pratipAdita kare che.139 kalakattAnA De. zyAmadAsa ceTarajIe gopanA maMdiranI dIvAlamAM AvelA kASThanA mobhanA TukaDAnuM reDiye kArbana-14 parIkSaNa karyuM to e lagabhaga I. sa. 55 + 150nuM jaNAyuM che. 140 AthI ekaMdare ene racanAkAla pAMcamIthI sAtamI sadI Ave.141 maMdiranA garbhagRhanI dvArazAkhA para kotarela lakhANanI lipino maraDa chaThThI-sAtamI sadIne che. sAtamI sadInA devagaDhanA prAcIna maMdiranAM, helanA durgA maMdiranAM, zirapuranA chaThThI sadInA lakSmaNa maMdiranAM tathA e ja sthaLanA chaThThI-sAtamI sadInA vihAranAM keTalAMka lakSaNa gepanI jagatImAM jaLavAyAM che. A badhAM kAraNosara zrI. nANAvaTI tathA DhAMkIe A maMdirane samaya chaThThI sadInA aMtima caraNano hovAnuM pratipAdita karyuM che.142 kadavAra(tA. pATaNa-verAvaLa, ji. jUnAgaDha)nuM pUrvAbhimukha prAcIna maMdira UMcI pITha para AveluM che. maMdiranuM garbhagRha laMbacorasa che. enI lAMbI bAju uttara-dakSiNa che. enI pITha nigamathI temaja gavAkSothI maMDita nathI ane mAtra kalazAdi ceDA thara vaDe vibhUSita che. gopanA maMdiranI pITha karatAM e ghaNI sAdI che. laMbacorasa garbhagRhanI AgaLa samarasa maMDapa che. enI laMbAI garbhagRhanI laMbAI jeTalI ja che, paraMtu garbhagRha enI bAjuonA pradakSiNApathane laIne bahArathI maMDapa karatAM vadhAre lAMbuM dekhAya che. maMDapanA agrabhAganA baMne cheDe kATakhUNe eka eka zRMgAracokI kADhavAmAM AvI che. zRMgArakInA A nirgamane laIne devAlayanuM taladarzana vadhu kalAtmaka banyuM che. emAMnI uttara-dakSiNa bAjunI zRMgArakIonI uttara tathA dakSiNa dIvAlane
Page #333
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10] maitraka kAla ane anu-maitraka kAla [ , pradakSiNApathanI anukrame uttara tathA dakSiNa dIvAlanI samasUtra rAkhavAmAM Avela che (paTTa 7, A. 59). mukhya pravezanI baMne bAjue mathALe kIrti mukhanA alaMkaraNathI zobhatA bhIMtAtaMbhanI racanA che. zRMgAracokIonI vedikA(vaMDI)mAM vAmana staMbhe ane kakSAsananI racanA che; vaccene khule bhAga kumudanI bhAtavALI jALIdAra paDadIo vaDe bharI dIdhuM che.143 maMDapanuM chAvaNa madhyanA cAra staMbha para TekaveluM che. pachInA samayamAM uttara tathA dakSiNa bAjunA staMbha-yugmanI vacce bhAravahana mATe ekeka staMbha umerAya che. maMDapanA baMne pArSamArganI dIvAlamAM eka eka moTA UMDA ugamamaMDita gavAkSanI racanA karelI che. devAlayanA garbhadvAranI UMcAI pahoLAI karatAM bamaNuM che. garbhadvAranI dvArazAkhA paMcazAkha prakAranI che. emAM dvAramArga taraphanI "patrazAkhAmAM phUlavelabhAta tathA hIrA-ghATanI AkRtio che. enA lalATabiMbamAM viSNunuM zilpa tathA enI UbhI zAkhAonA nIcalA cheDe gaMgA tathA yamunAnAM zilpa che. 144 dvAra zAkhAnI madhya zAkhA arthAta "rUpastaMbha' ghATamAM goLa khaMbhikA jevo che. enI zirAvaTImAM ghaTa-pallavanI AkRti upara caMdrazAlAnA alaMkaraNavALI paTTikA che. bAkInI be zAkhA sAdI che. rUpastaMbha ane aMdaranI patrazAkhAnI vaccenI zAkhAnA lalATabiMbamAM gaNezanuM zilpa che. | uttarAMgamAM padmapITha ane banne khaMbhikAothI suzobhita pAMca gavAkSamAM ekeka mUrtizilpa che. vaLI A gavAkSonA mathALe sUrpAkAra phAMsanAnI racanA che. gavAkSomAM DAbethI jamaNe anukrame sUrya, brahmA, viSNu, ziva ane caMdranAM zilpa che. 145 maMdiranA garbhagRhamAM hAla nRvarAhanI sevya pratimA AvelI hovAthI A maMdira hAla varAhamaMdira tarIke oLakhAya che. A mUrtinA parikaramAM viSNunA bAkInA nava avatAronAM zilpa katarelAM che. 146 garbhagRhanI A mUrti uparAMta veravikhera paDelAM ahIMnAM keTalAMka mUrtizilponA AdhAre maMdirane racanA samaya AMkavAnA prayAsa thayA che. maMdiranA laMbacorasa garbhagRha parathI eka samaye emAM viSNunA dase avatAronI mUrtio prasthApita thayelI haze ane e dazAvatAranuM maMdira haze evuM kajhase pratipAdita karyuM hatuM. maMdiranI bahAra paDelA zilpakhaMDa paikInA vAmana tathA parazurAmanI AkRtivALA zipakhaMDee emanA A matane samarthana ApyuM hoya ema jaNAya che. 147
Page #334
--------------------------------------------------------------------------
________________ 15 muM] sthApatyakIya smAraka [311 maMdiranI AsapAsa paDelA zi95khaMTha prAcIna parikaranA hovAnuM mAluma paDe che. maMdira dazAvatAranuM hovA chatAM emAM varAhAvatArane prAdhAnya ApavAmAM AveluM. 148 avatAra- zinA je avazeSa hAla upalabdha thayA che te sarva prAcIna pArikaranA che, chatAM garbhagRhanuM laMbacerasa taladarzana ane pachItanI AgaLa karelI lAMbI saLaMga pIThikA A maMdira dazAvatAranuM hovAnuM sUcave che; alabata, varAha avatAra sivAyanA anya avatAranI sevyamUrtio upalabdha thaI nathI. zrI.nANAvaTI tathA DhAMkIe kajhansanA matanI vizada carcA karI che. kajhansa vAmana ane parazurAma(kharI rIte rAma)nI AkRtivALA je zilpakhaMDenI vAta karI che te zilpakhaMDa ghaNuM karIne atyAranA parikaranI agAunA moTA kadanA kALA paththaranA judA parikaranA hoya ema jaNAya che. 149 A zilpakhaMDe paikI ekamAM vAmana ane buddha, bIjAmAM rAma ane balarAma, trIjAmAM matsya ane nRsiMha, ane cothAmAM kUrma ane parazurAmanI mUrtio che. mukhya varAhamUrtinI upara kaTikanuM zilpa levAnI saMbhAvanA che. atyAranI varAhamUrtine kALA paththarane parikara agiyAramI sadI pahelAne nathI ema teo mAne che, te bIjI bAjue garbhagRhamAM e varAhamUrtinI bAjumAM atyAre paNa paga nIcenA zeSa sAthenI prAcIna varAhanI khaMDita pASANamUrti sacavAI che. pUrA mAnavakadanI A khaMDita pratibhA parikaranA khaMDita zilpakhaMDe sAthe mApanI dRSTie baMdhabesatI jaNAya che. 151 vaLI A maMdira paranuM zikhara racanAnI daSTie bIlezvaranA zikharane maLatuM tathA samayanI dRSTie gopa ane visAvADAnAM prAcIna maMdiranAM zikharAnA samayanuM hovAnuM kajhase sUcavyuM che. dvArazAkhA paranI gaMgAyamunAnI AkRtio parathI paNa eno prAcIna kAla sUcita thato hovAnuM teo nedhe che; paNa e barAbara nathI, kAraNa ke samarasa garbhagRhavALA maMdiranI zikhararacanA ahIMnA laMbacorasa garbhagRha para baMdha bese ema nathI. AthI ghaNuM karIne A devAlayanA garbhagRha paranuM zikhara "valabhI' prakAranuM hovA saMbhave che.15ra dvArazAkhAmAM gaMgA-yamunAnI AkRtio kaMDAravAnI prathA selaMkI kAlanA aMta sudhI cAlu rahI hovAthI Ane lagato muddo samayAMkananI bAbatamAM nirNayAbhaka na gaNAya.153 pradakSiNa-pathanA mathALe Avela caMdrazAlAnA bevaDA tharanA AdhAre tathA garbhadvAranA uttarAMganA gavAkSanA mathALe AvelA di-tala sUpakAra chAvaNanI
Page #335
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12] maitraka kAla ane anu-maitraka kAla [x. racanA parathI jaNAya che ke A maMdira dhaNuM karIne geApanA maMdira pachI gheADA ja samayamAM nirmANa pAmyuM haze.154 alabata, zailAne lagatAM keTalAMka vidhAna kaeNjhansanA matane samarthana ApatAM hovA chatAM caMdrazAlA sAthenI pradakSiNApatha paranI phrAMsanA-racanA geApanA maMdiranA garbhagRha paranA zikharanI phrAMsanA ane caMdrazAlA karatAM UtaratI paktinI che. uttarAMganAM zilpe ane atyAranI varAhamUrtinI kezazailI ane AbhUSA guptazailInI avanata dazAnuM sUcana kare che. AthI A ma Mdira gepanA maMdira pachI ekAda khe peDhI pachI, ghaNuM karIne sAtamI sadInA pahelA caraNu AsapAsa, baMdhAyuM hovAnuM sUcavAya che.155 pasanAvaDA(tA. pATaNa-verAvaLa, ji. jUnAgaDha)nA pUrvAbhimukha gAyatrImadira(paTTa 26, A 87)nA garbhagRha AsapAsa pradakSiNApatha che.156 garbhagRhanI AgaLa lakhaceArasa ghATane gUDhamaMDapa che. enI AgaLa seAlaMkI kAla daramyAna umeraNa pAmela zRMgAracokI sAthenA raMgamaMDapa che. madiranA adhiSThAnamAM padma, pAda, vartulAkAra ghATanAM alaMkaraNAthI vibhUSita uttara, padma ane nAgadatathI vibhUSita aMtruja ane sAdI paTTikAnA thara che. adhiSThAnanI pazcima, uttara tathA dakSiNanI dareka khAjue UMDA. khattako(gAkhalAe)nI racanA che. teeAnA mathALe tila phrAMsanA che. maMdiranI dIvAlanA mathALe AvelI vAjananI nAnA kaMdanI paTTikA sivAya AkhI dIvAla sAdI che. dIvAlAmAM jALIdAra khArIe che. emAM traNa khArI pradakSiNApathamAM (dareka bAjue eka eka) ane khe khArI gUDhamaMDapamAM (uttara tathA dakSiNa bAjue eka eka) AvelI che. pradakSiNApathanI khArIonI jALIe paraspara chedatA UbhA-ADA saLiyAnA ghATamAM AtarelI che. gUDhama'DapanI jALIomAM bhaumitika, vanaspatijanya tathA prANijanya AkRtio kotarelI che. 157 pradakSiNApatha tathA maMDapa paranA chAvaNunI samatala phrAMsanA-racanAne dareka thar caMdrazAlA vaDe vibhUSita karelA che. tharAnI saMkhyA ane caMdrazAlAnA alaMkaraNanu vikasita svarUpa maMdirane gApanA maMdiranA pachInA samayanuM sUcave che. garbhagRha uparanuM punani`rmita zikhara paNa ghaNA pachInA samayanuM che. enA mathALe Apela cUlikA ane kalaza geApanA zikhara karatAM UtaratI paMktinAM che. garbhagRhamAM gAyatrI mAtA tarIke pUjAtA pASANune zilpakhaMDa AvelA che. garbhagRhanA dvAranA uttarAMgamAM eka vakhate navagrahanA zilApaTTa hatA, je have naSTa thayela che. gUDhamaMDapanA ATha bhIMtAstaMbha para Tekavela kATaka (ghUmaTa) seAlakI
Page #336
--------------------------------------------------------------------------
________________ 15 muM] sthApatyakIya smAraka [310 kAla daramyAna maMdirano jIrNoddhAranuM sUcaka cihna che. gUDhamaMDapanA karoTaka(dhUmaTa)nI padmazilA prAcIna che. A maMdira samayAMkananI daSTie sUtrApADAnA sUryamaMdira (paTTa 21, A. 80) sAthe sAmya dharAvatuM lAge che eTale ke e IsunI AThamI sadInI zarUAtanuM hoya ema jaNAya che. 158 | vAlama(tA. visanagara, ji. mahesANA)nA kALiyA mahAdeva tarIke oLakhAtA prAcIna maMdiranuM garbhagRha triratha prakAranuM che. enI AgaLa vedikA ane kakSAsanathI yukta mukhamaMDapa Avelo che. garbhagRhanI pIThamAM kubhAna thara che. enI uparanI chAjalI aMtarapatra vaDe judI pADelI che. maMDovaranI dIvAla sAdI che, paraMtu bhadra gavAkSamAM devamUrtio AvelI che. dIvAlanA mathALe paTTikA, kapota ane valabhInA thara che. garbhagRhanI uparanI phAMsanA paMcatharanI banelI che. enI para sUpI tathA Amalaka-kalazanI racanA che. phAMsanAnA dareka gharamAM caMdrazAlAnAM alaMkaraNa che. mukhamaMDapanI vedikAmAM rAjasenaka, ratnapaTTI tathA bhAre hIrAghATanAM alaMkaraNa ane khaMbhikAonI racanA che. AsanapaTTa para kakSAsana ane vAmana taMbho tathA staMbhonI zirAvaTIo para chAdyanI racanA che, ane enA upara kapotane thara tathA phAMsanA-chAvaNanI racanA che. A phAMsanA-chAvaNa cAra tharonuM jaNAya che ane dareka thara caMdrazAlAnAM alaMkaraNathI vibhUSita che. garbhagRha upara sUrpAkAra chAvaNamAM bethI vadhu tharamAM kuMDalita kAnasa dharAvatAM bIjAM keTalAMka maMdira paNa noMdhapAtra che; dA. ta. oDadara(tA. porabaMdara, ji. junAgaDha)nI pUrva dizAmAM AvelA pUrvAbhimukha maMdiranA 159 tathA tyAMnA garakhamaThamAMnA pazcimAbhimukha maMdira naM. 4nA zikharanA cAre thara kuMDalita kAnasanI racanA vaDe maMDita karela che.10 AmAMnA prathama maMdiranI dIvAlanA mathALe valabhI ane kapAtanA thara che. bIjA maMdiranI dIvAla para thoDA samaya pUrve simeMTa plAsTara lagADeluM hovAthI enA thara emAM dabAI gayelA hoya ema jaNAya che. kadarakheDA(tA. porabaMdara, ji. jUnAgaDha)nA pUrvAbhimukha cAmuMDA maMdiranA garbhagRha paranA zikharamAM kuMDalita kAsavALA pAMca thara che. enA garbhagRhanI AgaLa vedikA paranA cAra vAmana staMbho para Tekavela adhakhullI zRMgArakI che. A maMdira ahIMnA prAcIna rAMdala maMdiranA nitya koNe pAeka kilomITara dUra AveluM che.
Page #337
--------------------------------------------------------------------------
________________ 314] maitraka kAla ane anu-maitraka kAla jhi, uparyukta maMdiranA zikharanAM kuMDalita kAnasavALA thara sAdA che, paraMtu keTalAMka bIjuM maMdiranAM A prakAranAM zikharonA tharamAM "caMdrazAlA'nAM suzobhana karelAM che; dA. ta. visAvADA(tA. porabaMdara, ji. jUnAgaDha)nA prAcIna maMdira zaMkara dera(paTTa 13, A. 68)nA zikharanA kuMDalita kAnasavALA cAra thara caMdrazAlAnAM suzobhane vaDe alaMkRta che. nIcethI upara jatAM dareka bAjue kramazaH 4, 3, 2 ane 1 suzobhana AvelAM che. maMdiranI dIvAlanA mathALe kapAtakSepaNAdi thare che. vaLI garbhagRhanI AgalI dIvAlamAM AvelAM meTAM carasa bakerAMo parathI tathA chAvaNanA mathALe trikeNAtmaka khAMcAonI nizAnIo parathI jaNAya che ke enI AgaLa maMDapa agara zRMgAracokIonI racanA haze. maMdiranA adhiSThAnamAM kuMbha, upAna, kaMpa. kaMdhAra. valabhI ane kapAtanA thara che. maMdiranA garbhagRhamAM hAla mUrti nathI. A maMdira kadavAranA varAha maMdiranA samayanuM hovAnuM jaNAya che. pirabaMdaranI pUrvamAM chAyA pAse Avela dhIMgezvaranuM maMdira garbhagRha ane zaMgArakInuM baneluM che.163 enA catustalazikharanA thara caMdrazAlAnAM alaMkaraNa dharAve che. sauthI upara Amalaka ane kalazanI racanA che. 14 dIvAlanA mathALe valabhI ane kapAtanA thara che. jUnI praveTha (tA. okhAmaMDaLa, ji. jAmanagara) pAse Avela rAjala-vejalanA maMdiranA trichAgha zikharanA tharemAM caMdrazAlAnAM alaMkaraNa che. enI dIvAlanA mathALe valabhI, vAjana, UrdhvapathI ane kapotanA thara che. 15 baLeja(tA. porabaMdara, ji. jUnAgaDha)mAM keTalAMka prAcIna maMdirane samUha che. emAM keTha maMdiranA zikharanA eka mAtra nIcalA thara sivAyanA tamAma thara nAza pAmyA che. A kuMDalita kAnasavALe thara caMdrazAlAnAM alaMkaraNathI suzobhita che. maM5nA cAra staMbha para bevaDA ghaDA(brekeTsa)nI racanA che. ahIMnA maMdirasamUhamAM kadAca A sauthI prAcIna maMdira che.16 rAtiyA(tA. porabaMdara, ji. jUnAgaDha)nuM prAcIna sUryamaMdira bhagnAvazeSarUpe UbheluM che. maMdiranA garbhagRhanI mAtra pAchalI dIvAla jaLavAI rahI che. e para zikharanA aMtima tharanI racanA baLejanA koTha maMdiranA zikhara jevI che. 67 keTalAMka maMdironAM sUpakAra chAvaNanA thara galatA-goLA ghATanA che. nIce jaNAvelAM maMdiranAM zikhara sAva sAdAM eTale ke alaMkaraNa-rahita che. khImezvara (tA. ribaMdara, ji. jUnAgaDha) maMdirasamUha paikInA dhIMgezvara nAme oLakhAtA maMdira naM. 7 nA catustala zikharanA thara sAdA che. maMdiranI zaMgArakImAM vAmana kadanA staMbhe ane chUTA staMbhonI racanA che.48
Page #338
--------------------------------------------------------------------------
________________ 15muM] sthApatyakIya smAraka [ 315. zrInagara(tA. piorabaMdara, ji. jUnAgaDha)nA maMdira samUha paikInA prAcIna sAMdhAra pUrvAbhimukha zivamaMdira(naM. 3)nA garbhagRha uparanuM catustala zikhara paNa A ja prakAranuM che. garbhagRhanI tarapha sapATa chatavALo pradakSiNApatha Avela che. 169 borIcAtA. porabaMdara, ji. jUnAgaDha) nI dakSiNe eka prAcIna pUrvAbhimukha zivamaMdira che. mULamAM e maMdira sAMdhAra prakAranuM hatuM, hAla to mAtra e sAdA cerasa garbhagRhanuM baneluM che. emAM zivaliMga che. enuM dvAra trizAkha che. emAM kamalapaMktio tathA bakulamAlA katarela che. maMdiranA catustala zikharanI sauthI uparanA tharamAM dareka bAjue madhyamAM eka eka caMdrazAlAnuM alaMkaraNa che, bAkInA thara parathI e lupta thayela che. 170 kadarakheDA(tA. porabaMdara, ji. jUnAgaDha)nuM pUrvAbhimukha sUryamaMdira garbhagRha, pradakSiNApatha, gUDhamaMDapa ane zRMgAracekInuM baneluM che. zRMgArakInA cAra sAdA rucaka (cArasa) ghATanA vAmana taMbha paranI zirAvaTIomAM kuMDalita kAnasa che. maM5ne TekavatA staMbho tathA zirAvaTI paNa A ja ghATanAM che. staMbhonI nIce kuMbhIo che. maMDapanI baMne bAjunI dIvAlamAM jALInI racanA che temAM pUrNa vikasita kamalanI UbhI tathA ADI traNa haraLa che. garbhagRha cerasa ane sAduM che. emAM avazeSarUpe maLelI sUrya tathA sUryANInI mUrtio che. sUryANuMne sthAnika loko "rAMdala" tarIke pUje che. garbhagRha uparanA catustala zikharanA mathALe Amalaka che. gUDhamaMDapanA mathALe eka bAju DhALavALuM chAvaNa che. pradakSiNApatha ane maMDapanA pArzvamArga upara paNa A ja prakAranuM chAvaNa che. 171 mevAsA(tA. jUnAgaDha, ji. jUnAgaDha) nI pazcime Avela celezvara maMdira garbhagRha, maM5 ane zaMgArakInuM baneluM che. pAchaLanAM baMne aMga pachI umerAyelAM che. maMdiranuM Satala zikhara dIvAlanA mathALe Avela uttara ane kapAtanA thara upara AveluM che.172 dhUmalI(tA. bhANavaDa, ji. jAmanagara) nA caulukya kAlanA navalakhA maMdiranI pazcime, AzApurAnA zikharanI pAchaLa, kaMsArI nAmanA taLAvanA kAMThe AvelA sona kaMsArInA kahevAtA maMdira samUhamAMnuM eka-pUrvanA cheDe Avela pazcimAbhimukha prAcIna maMdira (naM. 8) garbhagRha ane maMDapanuM baneluM che. enA adhiSThAnamAM upAna, kumuda ane kapAtanA thara che. maMdiranI sAdI dIvAlo eka mAtra vasaMtapadikA" nAmanA tharathI suzobhita che. garbhagRhanA mathALe saptadala sUrNAkAra chAvaNanI racanA
Page #339
--------------------------------------------------------------------------
________________ -216] maitraka kAla ane anu-gautraka kAla ki. che. maMDapanA mathALe catustala chAvaNa che. 173 AnI upara DhALavALI pidhAnaphalakanI racanA che. 174 oDadara maMdira samUhamAMnuM eka pazcimAbhimukha maMdira (naM. 4) hAla mAtra garbhagRhanuM baneluM che, paraMtu enI AgaLanI bAjunI dIvAlamAM AvelAM bAkorAMo parathI enI AgaLa catuSkikA (zaMgArakI) hovAnuM sUcavAya che. enuM zikhara trichAdya che. 175 porabaMdaranA agni keNe chAyAmAM eka prAcIna maMdira avazeSa-rUpe UbheluM che. hAla e aMjanI mAtAnA maMdira tarIke oLakhAya che. A pUrvAbhimukha maMdira garbhagRha, pradakSiNApatha ane maMDapanuM baneluM che. garbhagRha uparanuM zikhara catucchAdya che. maMDapanI dIvAlamAM bhIMtAsta nI racanA che. maMDapa paranuM chAvaNa naSTa thayuM che. 176 pAtA(tA. piorabaMdara, ji. jUnAgaDha)mAM AvelA maMdira samUha paikInuM maMdira naM. 1 suryamaMdira che. nIcI vyAsapITha para AveluM A maMdira pUrvAbhimukha che. garbhagRhanI AgaLa khule maMDapa che. dIvAlanA mathALe kapotane thara che. maMdiranA zikharanA chAgha tharo paikInA nIcenA traNa asala svarUpanA che, bAkInA thara pAchalA samayamAM umerAyA che. maMDapanuM chAvaNa phAMsanA-ghATanuM che. maMDapamAM cAra cerasa staMbha che. maMDapanI baMne bAjunI dIvAlamAM cekaDI bhAtanI bhAre kadanI jALIo che. AgaLanI dIvAlamAM vedikA ane kakSAsananI racanA che. maMDapanA phAMsanA-chAvaNanuM mathALuM AgaLanI bAjue bhAre kadanI caMdrazAlA vaDe suzobhita kareluM che. 177 galatA-goLA ghATanAM chAghothI vibhUSita keTalAMka maMdiranAM zikharonA tharomAM caMdrazAlAnAM alaMkaraNa paNa jovAmAM Ave che; dA. ta. khImezvaranuM samarasa garbhagRha ane evA ja ghATanA moTA kadanA maMDapavALA eka maMdira(naM 3) nA trichAgha zikharanA tharomAM caMdrazAlAnAM alaMkaraNa che. maMDapanuM chAvaNa tUTI paDyuM che. 178 maMdiranA nIcA kadanA adhiSThAnamAM kuMbha, vajana, kaMdhAra, valabhI, kapata ane paTTikAnA thara che. 179 dIvAlanA mathALe uttara ane kapAtanA thara che. baLejanuM eka prAcIna maMdira, je hAla pIThaDa mAtAnuM kahevAya che te, garbhagRha, maMDapa ane catuSkikAnuM baneluM che. A maMdiranA avazeSarUpa trichAgha zikharanI caMdrazAlAomAM vikasita kamala aMkita karelAM che. 180 bhANasara(tA. erabaMdara, ji. janAgaDha)nA maMdira samUhamAMnA prAcIna uttarAbhimukha zivamaMdira (paTTa 15, A 7)nI sAdI dIvAlanA mathALe uttara,
Page #340
--------------------------------------------------------------------------
________________ 15 muM] sthApatyakIya smArako * [31 aMbuja ane kapotanA thara che, ane enA upara catustala zikharanA tharamAM caMdrazAlAnAM alaMkaraNa che. 181 kAmaLI(tA. siddhapura, ji. mahesANuM)mAM sAta maMdiranuM jhUmakhuM che. teomAMnuM mukhya maMdira brahmANI mAtAnA maMdira tarIke jANItuM che ane e ghaNuM prAcIna che. pazcimAbhimukha A maMdiranuM garbhagRha triratha prakAranuM che. maMdira, garbhagRha, aMtarAla ane sabhAmaMDapanuM baneluM che. garbhagRhanI pIThanA tharamAM kuMbha,. aMtarapatra ane e paranI caMdrazAlAnAM alaMkaraNayukata valabhI noMdhapAtra che. enA maMDevaranI dIvAlanI traNa bAjue eka eka udgamamaMDita gavAkSa che ane emAM dakSiNe mahiSAsuramardinI, pazcime vaiSNavI ane uttare kSemakarInI mUrtio che. dIvAlanA mathALe vAjanano sAde thara ane enA upara caMdrazAlAyukta valabhI che. bhadra bhAganI dIvAlanA mathALe Avela rathikAmAM yuddha ane bhogAsanane lagatAM zilpa che. rathikA para bhAre uddagamanI racanA che ane dIvAlanA kANu bhAge ratnAdikAnuM alaMkaraNa che ane garbhagRhanuM zikhara paMcatala-phAMsanAnuM che. emAM caMdrazAlAnAM alaMkaraNa che. enI upara vedI, ghaMTA ane kalAnI racanA che. aMtarAla paranI tritAla phAMsanA-chAvaNanI racanA zikharanA jevI ja che, paraMtu e UMcAImAM ochI che. sabhAmaMDapanI vedikA temaja kakSAsana sAdAM che. e paranA vAmana taMbha mizra ghATanA che. teonA mathALe kuMDalita zirAvaTInI racanA che. maMDapanuM chAvaNa sapATa che. 1818 AgiyA (tA. kheDabrahmA, ji. sAbarakAMThA) gAmanA taLAvanI pAse eka januM maMdira che. enI dIvAla sAdI che. asala maMdira garbhagRha ane mukhacakInuM baneluM hatuM. pAchaLathI maMdiranI saMmukha khule maMDapa umerAyelo che. A maMdiranA garbhagRhanI sAdI dIvAlanA mathALe kapota, valabhI ane vAjanano thara che. enI uparanA zikharane AkAra, phAMsanA-prakAranA pirAmIDa ghATano che. emAM pAMca samatala tharanI dareka bAjue cityagavAkSanAM alaMkaraNa che. nIcA ghATanI mukhAkI paranuM catustala tiryaka chAvaNa sAduM che. pAchaLathI umerAyelA maMDapanA soLa staMbha. ghATamAM nIcethI laMbacorasa, madhyamAM aSTakoNa ane cheka uparanA cheDe vRttAkAra che. teonI uparanA zirobhAga sAdA che, paNa kyAMka kyAMka kIcakanAM zilpa najare paDe che. maMDapa paranuM vitAna sAduM che. A maMdiranuM sthApatyakIya svarUpa AThamI-navamI sadInuM hoya ema jaNAya che. 1818
Page #341
--------------------------------------------------------------------------
________________ 18] maitraka kAla ane anu-maitraka kAla [pra. jamaLA(tA. kutiyANuM, ji. jUnAgaDha)nA vAyavya keNa para Avela prAcIna sAMdhAra sUryamaMdira (paTTa 13, 69) pUrvAbhimukha che. enA garbhagRhanI dIvAla nIce vedIbaMdhano thara che. mathALe aMbuja ane kapotane thara che. enA paranA zikharanA tharamAM caMdrazAlAnAM alaMkaraNa che. garbhagRhanI cotaraphane pradakSiNApatha tUTI gayo che. maMDapanuM chAvaNa tadana sapATa che. 182 galatAgaLAnA ghATanA chAvaNathI vibhUSita keTalAMka maMdironA tharamAM ekAMtare nAnA kadanI kuMDalita kAnanI racanA jovAmAM Ave che; dA. ta. bokhIrA(tA. ribaMdara, ji. jUnAgaDha)nA samacorasa ghATanA cAmuMDA maMdiranA zikharamAM. e garbhagRha, pradakSiNApatha ane zaMgArakInuM baneluM che. zaMgArakI kadamAM ghaNI vistRta che. emAM cerasa vAmana staMbhone sAdA AsanapaTTe ApelA che. maMdiranI dIvAle sAdI che. garbhagRhanA zikharanA asala traNa thare sivAya bAkInA thara tathA tenA paranuM Amalaka pAchalA samayanAM umeraNa che. pradakSiNApatha ane zaMgArakInA chAparA-ghATanA chAvaNanA tharomAM ekAMtare caMdrazAlAnAM suzobhana che. A maMdira mULamAM zivamaMdira hovAnuM jaNAya che.183 A prakAranI racanAvALAM zikharonA zeronA bhadra nirgama ghaNI vAra caMdrazAlAghATanI madhyalatAthI vibhUSita karelA hoya che. pAsanAvaDAnuM prAcIna sUryamaMdira garbhagRha ane gUDhamaMDapanuM baneluM che. maMdirane adhiSThAna nathI. samarasa garbha gRhanI dIvAle sAdI che. enA mathALe uttara, aMbuja ane kapotanI thara che. garbhagRha upara catuchAgha zikharanI racanA che. enI madhyalatA A prakAranI che. catuchAgha paranA bIjA be thara tathA enI upara kalaza pAchalA samayane che. maMdiranA garbhagRhamAM sUrya tathA sUryANIonI khaMDita mUrtio che. gUDhamaMDapanI dIvAlanA mathALe katano thara che ane enA paranuM chAvaNa taddana sapATa che. gUDhamaMDapanA pravezadvAranI baMne bAjue bAravALI jALIo che, teomAMnI ekamAM haMsanuM Alekhana che. maMdiranI AgaLa cAre bAjue sUryamUtionA ketarakAmavALo bhAre kadane eka zilpakhaMTha paDele che. 184 rANAvAva(tA. porabaMdara, ji. junAgaDha)nA jADezvara mahAdevanA prAMgaNamAM AveluM eka prAcIna maMdira garbha gRha, pradakSiNApatha ane gUDhamaMDapa(ene ghaNokhare Agale bhAga keTalAka vakhata para tUTI gayuM che)nuM baneluM che. enA catuchAgha zikharanI racanAmAM madhyatAnuM Ayojana jovAmAM Ave che. catucchAdya paranA pagathiyA-ghATanA pAMca thara tathA enA parane kalaza pAchalA samayanI kRti jaNAya che. madhyalatAnI caMdrazAlAnuM vikasita ravarUpa A maMdira pAsanAvaDAnA
Page #342
--------------------------------------------------------------------------
________________ [319 15 muM] sthApatyakIya smArake sUryamaMdira (paTTa 15, A. 72) pachInI kRti hovAnuM darzAve che. 85 varavALA(tA. okhAmaMDaLa, ji. jAmanagara)nI pAse AvelA suvarNatIrtha (suvAna)nuM jagannAtha maMdira nAme oLakhAtuM maMdira (paTTa 16, A. 73) moTI jagatI para AveluM che. jagatInI dIvAlomAM kutha-staMbha che. dIvAlanA mathALe nIcA kadanI vArimArga sAthenI vaMDI che. garbhadvAranI zAkhAo para UDatA mAlAdharonAM zilpa che. garbhagRha paranA chAghazikharanA nava samatala thara caMdrazAlAnAM suzobhanavALI madhyalatAthI aMkita karelA che. tenA para caMdrikA, AmalasAra ane kalaza AvelAM che. caMdrazAlAnI AkRtio rANAvAvanA jADezvara maMdiranA zikhara paranI AkRtio sAthe sAmya dharAve che tethI e baMne maMdira eka ja samayanAM lAge che. 186 senakaMsArI maMdira samUhamAMnA maMdira naM. 4 nuM ghaNuMkharuM adhiSThAna daTAI gayeluM che. dIvAle sAdI che, paraMtu mathALe valabhI, aMbuja ane kapAtanA tharathI vibhUSita che. enI uparanuM pala zikhara caMdrazAlAnI madhyalatAthI aMkita thayeluM che. enA paranuM Amalaka bhAre kadanuM che. caMdrazAlAnuM atyaMta vikasita svarUpa ane zikharanI rekhAnAM namaNuM suvarNa tIrthanA zikhara karatAM vikasita hovAne kAraNe A maMdira sAtamI sadInI zarUAtanuM hovAnuM jaNAya che. 187 A kAlanAM keTalAMka maMdiranA chAgha tharanA koNa (pUrNa) para karNaphUTa arthAta samagra zikharanA ghATanI nAnA kadanI pratikRtionI yejanA jovAmAM Ave che. bhANasarA maMdirasamUhanuM pUrvAbhimukha eka maMdira (naM. 2) mAtra garbhagRhanuM baneluM che. (enI AgaLa pachInA samayamAM mukhamaMDapanuM umeraNa karavAmAM AvyuM che.) jamInamAM daTAI gayela adhiSThAnanA keTalAka thara (jevA ke kaMdhAra, kumuda, sUrpa: valabhI) najare paDe che. dIvAla sAdI che, paraMtu mathALe zebhanAdikA ane kapotanA thara AvelA che. teonA para zikharanA tritAla prastara(chAgha)nI racanA che, jemAM dareka bAjue anukrame nIcethI upara jatAM 3, 2 ane 1 caMdrazAlAnAM alaMkaraNa che. sauthI nIcenA tharanA cheDA para eka eka khUNe dvitala karNaphUTanI racanA che. caMdrazAlAnI madhyamAM pUrNa vikasita samayanAM rekhAMkana che, je ghATamAM kadavAranI jALInAM kamalo sAthe sAmya dharAve che. A maMdira kadavAra jeTaluM prAcIna hoya ema jaNAya che. 188 bhANasarA maMdira samUhanuM sauthI moTuM maMdira (naM. 5) sAMdhAra prakAranuM che. enA garbhagRhanI AgaLa laMbacerasa ghATane gUDhamaMDapa che. adhiSThAna tathA dIvAlo sAdI che. dIvAlanA mathALe rAbetA mujabanA valabhI ane kapotanA thara
Page #343
--------------------------------------------------------------------------
________________ 320] maitraka kAla ane anu-maitraka kAla [pra. che. pradakSiNApathanA mathALe DhALavALuM AcchAdAna che. garbhagRha upara trichA zikharanI racanA che. emAM nIcethI upara jatAM anukrame dareka bAjue 3, 2 ane 1 caMdrazAlAnAM alaMkaraNa che. sauthI nIcenA tharanA dareka cheDe eka eka karNaphUTanI janA che. sauthI upara aSTakoNa cUlikAnI racanA che. gUDhamaMDapanI chata sapATa che. ahIMnA maMdira naM 6 nA nIcalA tharamAM karNakUTanI yojanA che. A maMdira ghaNuM jIrNa thaI gayeluM che. 189 vasInA ke phiraMgInA devaLa tarIke jANItuM thayela kaLasAra(tA. mahuvA, ji. bhAvanagara)nuM prAcIna pUrvAbhimukha maMdira (5TTa 17, A. 74) sAdI vyAsapITha para AveluM che. e laMbacorasa ghATanA garbhagRha ane gUDhamaMDapanuM baneluM che. dIvAlanA mathALe valabhI ane kapAtane thara che. ene trichAgha zikharanA nIcalA be tharonA dareka khUNA para karNaphUTanI yojanA che. maMDapa paranuM chAvaNuM dila che ane enI upara bhAre kadanI AmalazilA che. garbhagRhanAM zikharanA temaja maMDapanA chAvaNanA tharomAM caMdrazAlAnAM suzobhana che. zikharanA cheDA paranAM karNaphUTa racanA paratve traNa sAdA tharanA banelAM che. maMdiranA mathALe agra-bhAgamAM bhAre kadanI cetyabArI jevI bhAta AvelI hovAnA kAraNe A maMdira bauddhadharma sAthe saMbaMdha dharAvatuM hovAnuM manAtuM, paNa vAstavamAM e brAhmaNa maMdira che. 191 khImezvara maMdira naM. pa nA adhiSThAnamAM upAna, vAjana, dhAra, uttara, valabhI ane paphrikAnA thara che. enA paranI maMdiranI dIvAlanA mathALe cheDe kapotane thara che. garbhagRha uparanAM tritala chAdyonA dareka chAghanI cAre bAjue nIcethI upara jatAM krame 3, 2 ane 1 caMdrazAlAnAM alaMkaraNa che. cheDA para sAdAM karNaphUTanI racanA che. tritala chAghanA mathALe pagathiyA-ghATanI sAdI racanA ane enI upara arvAcIna samayanI stUpI AvelI che. laMbacorasa gUDhamaMDapanI AgalI dIvAlamAMnA pravezadvAranI baMne bAjue eka eka taMbhikA para TekavelI moTA kadanA gavAkSenI racanA che. dareka gavAkSanA mathALe caMdrazAlAnAM suzobhanathI vibhUSita catustala chAvaNa ane enA para Amalaka ane kalazanI racanA ghaNI AkarSaka che. 191 miyANI(tA. porabaMdara, ji. jUnAgaDha)nA koyalA DuMgaranA DhoLAva para AveluM A kAlanuM eka prAcIna maMdira mAtra garbhagRhanuM baneluM che. sAdI dIvAlanA mathALe valabhI ane kapotanA thara che. enA trichAgha zikhara nA taraphanA tharomAM nIcethI uparanA krame 3, 2 ane 1 caMdrazAlAnAM suzobhana che nIcalA tharanA cheDA karNakUTathI vibhUSita karelA che. 192
Page #344
--------------------------------------------------------------------------
________________ 15 su'] sthApatyakIya smArakA [ 321 khImezvara maMdira naM.1 (paTTa 17, A. 75) garbhagRha, gUDhamaMDapa ane mukhamaMDapanuM baneluM sAMdhAra prakAranuM maMdira che. adhiSThAna sAduM che. maMdiranI dIvAlA sAdI che. emAM uttara ane dakSiNa bAjue jALIvALAM va panAnI racanA che. dakSiNa khAjunA vAtAyananI jALImAM aSTadala tArAkRtinI madhyamAM kamala puSpa kAtarelAM che. uttara taraphanAM e vAtAyaneAnI jALIomAM ceAkaDAM ane hIrAnI bhAtanI AkRtie katarelI che. dIvAlAnA mathALe valabhI ane Urdhva padmanI paTTikA tathA kapAtanI racanA che. garbhagRha paranA catustala zikharamAM AvelAM caMdrazAlAnAM suzAlanAnI saMkhyA dareka bAjue nIcethI upara jatAM 4, 3, 2 ane 1 nI che tathA zikharanA dareka talanA khUNA kaNa phUTathI vibhUSita karelA che. sauthI uparanI nAnA kadanI grIvA upara pachInA samayanuM AmalasAraka che. garbhagRhanA dvAranA baramAM madhya maMdArakanI ane bAjue eka eka kIrti mukhanI racanA che. maMDapanI dIvAleAmAM bhIMtAsta bheA che. mukhamaMDapanA chUTA staMbha ceArasa (rucaka) che.193 uparyu kta ma MdiranI uttare bIjuM eka nAnA kadanuM sAMdhAra pazcimAbhimukha devAlaya (na. 2) Avelu che tenuM adhiSThAna sAduM che. ma MdiranI uparanuM chAvaNa uparyukta maMdiranI racanA sAthe sAmya dharAve che. e zivamaMdira che. garbhagRhanI aMdaranuM liMga ane jaLAdhArI ghaNAM prAcIna nathI,194 zrInagara(tA. pAradara, ji. jUnAgaDha)nuM sUryamaMdira hAla tA garbhagRha ane enI AgaLanI anukAlIna zRMgAracAkInuM baneluM che, paraMtu enI prAcIna vizALa jagatI (15 x 7.5 mI.) tathA anukAlIna zRMgAracAkInI racanA jotAM A maMdira bIjA aMgeApAMgAne samAvatuM dhaNu mATu maMdira haze, adhiSThAnamAM upAna, kumuda, valabhI, vAjana, kaMdharanI paheALI paTTikA-padmavAjana ane paTTikA vagere thara AvelA che. garbhagRhanI dIvAlanA mathALe valabhI ane kapAtanA thara che. garbhagRha para Avela catuAdyanA thAmAM sauthI uparanA thara sivAya bAkInA cara cAre bAjue anukrame 3, 2 ane 1 cadrazAlAnA suzAbhanathI aMkita karelA che. tharAnA khUNA kaNphUTa vaDe alaMkRta karelA che tathA sauthI upara AmalasAraka, dhAMTA ane stUpInI racanA che. garbhagRhanA dukharamAM a vartulAkAra kamaladala-a Mkita maMdAraka(mAthu)nI racanA che. garbhagRhamAM pachInA samayanI sUrya ane saparikara viSNunI mUrtio che.195 I-3-21
Page #345
--------------------------------------------------------------------------
________________ 322] maitraka kAla ane anu-maitraka kAla [ga. ahIMnuM vidhavAsinInuM maMdira pramANamAM vistRta che. e garbhagRha, pradakSiNApatha, gUDhamaMDapa ane zRMgArakInuM baneluM che. adhiSThAnamAM paDyAMkita upAna, kumuda paNa, vajana, kaMdhara, valabhI, uttara, kapAta, kSepaNuM ane padikAnA thara che. enI zRMgAracokI trikamaMDapa prakAranI che. maMdira pazcimAbhukha hovAne kAraNe zRMgAracokI pazcima bAjue khulI che. bAkInI traNe bAjue e dIvAla vaDe DhaMkAyelI che. khullI bAjue be chUTA taMbha ane dIvAlamAM dabAyelA cha bhIMtAtaMbha che. gUDhamaMDapamAM bAra chUTA staMbha ane bAra bhIMtAstaMbha che. maMDapa, zaMgArakI ane pradakSiNA patha para sapATa AcchAdana che. garbhagRhanI uparanA zikharanI racanA agAu varNavela sUryamaMdiranA zikhara sAthe sAmya dharAve che, paraMtu enA cAre tharomAM caMdrazAlAnAM alaMkaraNa AvelAM che.196 senakaMsArI samUhamAMnuM sauthI meTuM maMdira (naM. 1) (paTTa 18, A. 76) pUrvAbhimukha che. e garbhagRha, pradikSaNApatha ane gUDhamaMDapanuM baneluM che. maMDapa ane pradakSiNApatha paranAM chAvaNa nAza pAmyAM che. maMDapanA staMbha paNa nAza pAmyA che. avazeSarUpa UbhelI enI bAhya dIvAlanA pIThabhAge khuraka, kuMbha,. kalaza, kapota pAlikA, pAdikA, Urdhvapava ane caMdrazAlAnAM alaMkaraNathI suzobhita kapAtanA thara che. dIvAlomAM pravezadvAranI baMne bAjue eka eka, pradakSiNApathanI uttara tathA dakSiNa dIvAle eka eka ane gUDhamaMDapanI dIvAlanI baMne bAjue traNa traNa bArIonI racanA che. A bArIo eka vakhate chidrALu jALIo vaDe AcchAdita karelI hovAnuM jaNAya che. vaLI dIvAlanI bahAranI bAjue- pazcima, uttara ane dakSiNa bAjue-madhyamAM eka eka bhAre alaMkRta UMDe khattaka che. e darekanA mathALe vividha ghATanAM chAvaNa che. emAMnA uttara taraphanA khakanA mathALe suMdara makara-tAraNa che. toraNa upara AkarSaka grAsapaTTI, puSpamAlA ane UrdhvapaghanI paMktinI racanA che. enI uparanA uddagamanI madhyamAM beThela kuberanuM zipa che. enI tarapha sUrasenakanuM suzobhana che. khattakanI nIcenA bhAgamAMnI caMdrazAlAnI madhyamAM paNa AvuM ja ghasAI gayeluM kuberanuM zilpa najare paDe che. garbhagRhanuM dvAra nAza pAmyuM che. garbhagRhanI dIvAlanA mathALe trikoNakita uttara, Urva padya ane caMdrazAlAnAM suzobhanothI aMkita kapotane thara che. garbhagRha uparanA paMcachAgha sUrpAkAra zikharanA tamAma thara caMdrazAlA vaDe alaMkRta karelA che. paMcachAghanAM nIcalAM traNa chAghonA khUNuM para eka eka karNaphUTa che. 197 pIMDArA(tA. kalyANapura, ji. jAmanagara)nuM prAcIna sUryamaMdira (58 18, A. 77) pUrvAbhimukha che. enuM mAtra garbhagRha jaLavAI rahyuM che. garbhagRhanI
Page #346
--------------------------------------------------------------------------
________________ 15 muM] sthApatyakIya smAraka (323 AgalI dIvAlamAM AvelAM bAkorAM enI AgaLa maMDapa hovAnuM sUcave che. garbhagRha paranA paMcachAgha zikharanuM sauthI uparanuM chAgha nAza pAmyuM che. nIcenAM chAghomAM nIcethI upara jatAM dareka bAjue anukrame 5, 4, 3 ane 2 caMdrazAlAnAM suzobhana che. dareka chAghanA khUNAo para karNakUTanI racanA che. 198 jUnI ghevaDa(tA. okhAmaMDaLa, ji. jAmanagara)nA sAMdhAra prakAranA kAlikA mAtA maMdira(paTTa 19, A. 78)nuM adhiSThAna padmakuMbha, kalaza, vajana, kaMdhara, uttara, valabhI, Urdhvapakva, kapota, padikA vagere thothI maMDita che. garbhagRhanI sAdI dIvAlonA mathALe Urvapakva, pallavapaTTikA ane kapAtane thara che. gUDhamaMDapanI dIvAle sAdI che, paNa enI baMne bAjue eka eka vAtAyana che. vAtAyananA mathALe daMDa chAgha" ane "sUrasenaka'nI racanA che. maMDapanI dIvAlanA mathALe valabhI ane kapotane thara che. gUDhamaMDapamAM bhadraka prakAranA cAra chUTA staMbha che. maMDapanI AgaLanI trikokI pachInA samayanuM umeraNa jaNAya che. garbhagRhanI uparanA paMcachAgha zikharanuM dareka chAgha cAre bAjue nIcethI upara jatAM anukrame 5, 4, 3, 2 ane 1 caMdrazAlA vaDe alaMkRta kareluM che. 199 degAma(tA. porabaMdara, ji. jUnAgaDha)nuM cAmuMDA mAtAnuM prAcIna maMdira navanirmANa pAmyuM che, chatAM emAM keTalAMka jUnAM lakSaNa jaLavAI rahyAM che. A pUrvAbhimukha maMdira garbhagRha ane cAra cerasa staMbhevALA gUDhamaMDapanuM baneluM che. garbhagRhanI dIvAlonA mathALe valabhI ane kapotana thara che ane enI uparanA kaMThathI maMdiranuM paMcachAgha zikhara zarU thAya che. pAMca tharo paikI nIcenA traNa asala svarUpanA che; e caMdrazAlA vaDe vibhUSita karelA che. uparanA be thara pachInA samayanA che. 200 bhANasarAnuM maMdira naM. 4 pazcimAbhimukha che. garbhagRhanI dIvAlanA mathALe -valabhI ane kapAtano thara che, enI upara Avela paMcachAgha zikharanuM cheka uparanuM chAgha naSTa thayuM che. bAkInA cAra tharomAM nIcethI upara jatAM dareka bAjue anukrame 5, 4, 3 ane 2 caMdrazAlAnAM alaMkaraNa che. A tharonA khUNe AvelAM karNaphUTa UtaratI paMkitanAM che.201 bIlezvaranuM sAMdhAra zivamaMdira (pada 20, A. 79) kadamAM ghaNuM moTuM che. enA adhiSThAnanI thara-yojanA kadavAranA varAhamaMdira sAthe sAmya dharAve che. maMdiranI dIvAle bahAranI tathA aMdaranI bAjuethI vividha ghATanA bhIMtA-staMbha vaDe vibhUSita karelI che. dIvAlonA mathALe valabhI ane kapAtanA thara che. garbhagRha
Page #347
--------------------------------------------------------------------------
________________ [.. 324]. maitraka kAla ane anu-maitraka kAla uparanA sUrpakAra zikharanAM cha chAgho paikI nIcalAM pAMca caMdrazAlAnAM suzobhana dharAve che. emanA khUNuM karNakUTathI vibhUSita che. sauthI uparane thara sAva sAde che. e para Amalaka ane kalazanI racanA che. zikharanA pUrva bhAge uttega-nirgata zarasenakanI racanA selaMkI kAlanA zikharanA agra bhAge racAtA zukanAranI garaja sAre che. zikharanA tharanA khUNAo para prajAyelAM karNakUTonuM AkAvaividhya nedhapAtra che. garbhagRhamAM AveluM moTA kadanuM svayaMbhU zivaliMga (khaDakane bhAga hoya tevuM) khaMDita thayeluM che. garbhagRhanI dvArazAkhA pachInA samayanI che. A maMdirane samaya sAtamI sadInA prAraMbhane hovAnuM gaNAya che. 202 nAgara sthApatya svarUpanA devAlayamAM samaya jatAM chAghAnvita zikharane sthAne rekhAnvita zikharanuM svarUpa pracalita thayuM. A navA svarUpanA ghaDataranI AraMbhika avasthAmAM chAghAnvita zilI ane rekhAvita zailInA saMmizraNanI saMkramaNa-avasthA najare paDe che. samaya jatAM emAM chAghAnvita lakSaNanuM pramANa uttarottara ghaTatuM gayuM ne enI jagyAe rekhAnvita lakSaNanuM pramANa uttarottara vadhatuM gayuM. rekhA nvita zikharazailIne pUrNa vikAsa thatAM emAM chAghAnvita zailInAM lakSaNone sadaMtara lepa thaye. A saMkramaNa-avasthAnAM maMdiranA zikharamAM racanAnI daSTie mukhyatve be bheda jovAmAM Ave che: (1) keTalAMka maMdironAM zikharonI rekhAomAM UMDA katarelA caMdrazAlAyukta samatala tharanAM lakSaNa jaLavAI rahyAM che. bhANasarAmAM maMdira naM. 2 nI uttare maMdira naM. 1 pUrvAbhimukhe AveluM che. e ghaNI nIcI UbhaNI upara che. enAM e adhiSThAnamAM upAna, kumuda, vajana, kapota, kSepaNupadikA AdinA thara che. maMdiranI sAdI dIvAlenA mathALe uttara ane kapAtanA thara che. maMdiranuM zikhara chAgha ane rekhAnvita zikharazailI vaccenI prAthamika avAMtara dazAnuM che. zikharanI racanAmAM bhadranirgama che. e tathA enI baMne bAjuonI kaNanI rekhAmAM aMkita thayelA samatala thara ardhacaMdrazAlAnAM suzobhanothI aMkita che. keNa paranA karNakUTamAM AmalasAranI bhAtanuM surekha rekhAMkana najare paDe che. A prakAranI viziSTa racanA tyAra pachI zikharanI rekhAomAM dekhA detI jAla ane latAnI racanAnI zarUAtanI dazAnuM sUcana kare che. zikharane upalo bhAga nAza pAme che. 23 bhANasarAnA maMdira naM. 1 nI prAthamika kakSAnI rekhAnvita zikharazailIne vikAsa sUtrApADA(tA. pATaNa-verAvaLa, ji. jUnAgaDha)nA sUryamaMdira(paTTa 21,
Page #348
--------------------------------------------------------------------------
________________ 15 muM] sthApatyakIya smAraka [325 A. 8)nA zikharamAM sau prathama jovA maLe che. zikhara para jAla tarIke aMkita thayela bhAta enA UMDA takSaNa vagerene kAraNe sarasa uThAva Ape che. chAgha-zikharanI paripATInI jhalaka paNa eTalI ja utkRSTatApUrvaka aMkAI che; enA aMkana sAthe rekhAnA sAmarthyane paNa sAre avakAza maLyo che. zikharane samagra sUrNAkAra ghATa, madhyamAM aMkita thayela caMdrazAlAnA kramaza: moTAthI nAnA kadano ghATa tathA enI bAjumAM e ja krame ardhacaMdrazAlAnA saMyojita AkAranAM karNaphUTa sutrApADAnA sUryamaMdiranuM zikhara kramazaH rekhAnvita banatuM hovAnuM sUcana kare che. e daSTie A zikharanuM ghaNuM mahattva che. maMDapa ane pradakSiNapatha paranAM chAvaNa DhaLatA ghATanAM che. enA paranAM caMdrazAlAnAM aMkana adhUrAM rahelAM che. A maMdira sAtamI sadI AsapAsanuM che.204 kAlAvaDa(tA. kAlAvaDa, ji. jAmanagara)nA keTezvara maMdirane maMDapa nAza pAme che. enA samarasa garbhagRhanI dIvAlamAM upAna, padma kSepaNa, kumuda kSepaNa, sUpa, vajana, kSepaNu, urdhvapakva, padikA, vAjana, kaMdhara, Urdhvapakva, kapita, kSepaNa, padikA, pAda, uttara, kaMpa vagere thanuM kramaza: AyeAjana thayeluM che. vaLI A thara-racanA para A thara agAunAM maMdiramAM dekhA detA A ja prakAranA tharo karatAM viziSTa prakAranuM kauzala pragaTa karatA hovAthI maMdirasthApatyanI avAMtara avasthAnA sUcaka banI rahe che. padikAnA mathALe nAnA kadanI caMdrazAlAnI haroLa aMkita thayelI jovAmAM Ave che. garbhagRha uparanA prAthamika kakSAnA rekhAnvita zikharamAM chAnI paripATInI eMdhANuo najare paDe che. zikharanA jAlakanI caMdrazAlAnAM rekhAMkana jUnI ghareThanAM jaNAya che. sauthI uparanI TocanuM Amalaka paNa bhAre kadanuM jaNAya che. A maMdira sUtrApADAnA maMdira karatAM thoDuM vaheluM hoya ema jaNAya che.205 adara (tA. kezoda, ji. jUnAgaDha) tathA pAchatara(tA. bhANavaDa, ji. jAmanagara)nAM sUryamaMdirothI maMdirazikharamAM rekhAnI paripUrNatA pragaTatI zarU thatI jaNAya che. akhAdaranuM sUryamaMdira (paTTa 22, A. 82) racanA para sUtrApADAnA sUryamaMdira sAthe sAmya dharAve che, paraMtu e kadamAM enAthI ghaNuM moTuM che. enI sAdI dIvAlanA mathALe uttara, Urdhvapa, kapota, vAjana, kaMTha ane kapotanA thara che. kapotanA tharamAM uttara tathA dakSiNa bAjue pAMca pAMca ane pazcima bAjue traNa caMdrazAlAnAM suzobhana che. uttara taraphathI keTalIka caMdrazAlAnI madhyamAM tathA AjubAju mAnavamukha (bhUta) kerelAM che. pazcima taraphanI eka caMdrazAlAmAM AvAM sAmasAmAM AvelAM e mAnavamukhemAMthI
Page #349
--------------------------------------------------------------------------
________________ 326 ] maitraka kAla ane anu-maitraka kAla [34. tAraNu pragaTatuM darzAvyuM che. maMDapa ane pradakSiNApathanuM chAvaNa sapATa che. garbhagRha puranA zikhara paranI jAlaka-bhAta uThAvadAra ane surekha che. A maMdira sUtrApADAnA samaya AsapAsanuM che. 206 pAchataranuM sUryama Mdira ( paTTa 21, A. 81) sadevaMta sAliMgA nAme paNa oLakhAya che. mULamAM A maMdira sAMdhAra prakAranuM hatuM, para Mtu enA pradakSiNApatha ane maMDapa nAza pAmyA che. garbhagRhanI sUryamUrtine jUnAgaDha myujhiyamamAM khaseDavAmAM AvI che. rekhAnvita zikhara paranA caMdrazAlAnAM suzeAbhaneAnA tharane bhadra bhAge be vibhAgamAM madhyalatAnI mA vaheMcI nAMkhela che. kANa paranAM suzAbhaneAnA ghATa paNa e ja prakAranA che, paraMtu emAM caDatA UtaratA krame krama gAThavIne vaividhya ApyuM che. zikhara paranI suzAlana-zailInA vikAsa A maMdira sUtrApADA pachInuM--AThamI sadInA pUrvArdhanuM hovAnA sa Mketa kare che.207 (2) keTalAMka "dizanAM rekhAnvita zikharomAM samatala tharA AchI kAtaraNIne laIne bharacaka lAge che ne e thAmAM badhe jAlaka nAme bhAtanI kAtaraNI paNa jovAmAM Ave che; dA. ta. trAsaNavela(tA. ekhAmaDaLa, ji. jAmanagara)nAM magaderAM nAme jANItAM thayela ane eka ja jagatI para AvelAM saptAyatana prakAranAM maMdira( paTTa 8, A. 68; paTTa 23, A. 83)mAM madhyamAM mukhya maMdira ane ene krUratAM khIjA cha madira che. maMdirane pharatI bhamatI havAnA avazeSa upalabdha banyA che. mukhya maMdiranuM taladana 5 caratha-paMcanAsika che. enA vedIbaMdhanI upara maMDAvaranI dIvAleAnA mathALe rekhAnvita bhAtIgara zikharanI racanA che. maMDapa paranuM chAvaNu tathA zukanAsa nAza pAmyAM che, paNa maMDapanA bhadraka staMbha ane enA paranA pATaDA avazeSarUpe salAmata che. mukhya maMdiranI AjubAjunAM cha maMdizamAMnuM eka uttarAbhimukha maMdira saptamAtRkAnu hAya ema enI sacavAI rahelI pIThikA parathI jaNAya che. zikhara paranI caMdrazAlAnI bhAta sUtrApADA karatAM vikasita svarUpanI, paraMtu rADA maMdisamUhanA zikhara paranI bhAta karatAM echI uDAvadAra hovAne kAraNe A maMdira IsunI AThamI sadInA uttarAnuM hAvAnI dhAraNA che.208 dhrAsavelanA bhagaderAnI rekhAnvita zikhara-racanA sAthe paMcaratha taladananAM khIjAM maMdizamAM miyANInu ma Mdira na. 2, dhUmalInu gaNezamaMdira ane naMdIzvaranA maMdira naM. 4 neA samAveza thAya che. miyANI maMdira naM. 2(5TTa 24, A. 84)nA garbhagRhanA vedIbaMdha bhagaderA karatAM nAjuka che. vedIbaMdha paranI DeDa
Page #350
--------------------------------------------------------------------------
________________ 15 muM] sthApatyakIya mAraka [327. varanI dIvAlomAM maNe ratnapaTTikA ane dareka dizAe madhyamAM ugama-maMDita eka eka gavAkSanI racanA che. maMDovaranA mathALe Avela varaMDikA ane kaMThanA tharanI uparathI rekhAnvita zikhara zarU thAya che. enA bhadra ane karNamAM caMdrazAlA, ardhacaMdrazAlA ane Amalaka-karNakUTonI viziSTa bhAta spaSTa tarI Ave che. A maMdira hAla gaNezamaMdira tarIke oLakhAya che, paNa e mULamAM zivamaMdira hatuM. 09 ghUmalInuM gaNezamaMdira (5, 24, A. 85) navalakhA maMdiranI dakSiNa bAjue AveluM che. hAla to mAtra garbhagRha ane enA uparanuM rekhAnvita zailInuM zikhara UbhuM che. enI AjubAjune pradakSiNApatha tathA gUDhamaMDapa nAza pAmyAM che. zikhara paranI jAlaka-bhAta miyANI karatAM vikasita svarUpanI che. 210 naMdIzvara maMdira naM. 4 paNa A prakAranuM che. 211 lAkaroDA(tA. vijApura, ji. mahesANA)mAM prAphasolaMkI zailInI viziSTatA dharAvatuM eka prAcIna maMdira AveluM che. asala A maMdira zivamaMdira haze, paNa hAlamAM e demarAnuM deruM' tarIke oLakhAtuM hanumAnanuM maMdira che. maMdiranA prAMgaNamAM hanumAnanI eka bhavya mUrti AvelI hovAthI e A nAme oLakhAtuM lAge che. mULa maMdira garbha gRha, aMtarAla ane gUDhamaMDapanuM baneluM che. pIThabhAgamAM vedIbaMdha ane varaMDikAnA thara sivAya maMdiranI dIvAle sAdI che. garbha graha paranA sarpAkAra zikharamAM bAra samatala tharanI racanA nedhapAtra che. Amalaka vagere guma thayelAM che. aMtarAla para zukanArAnI racanA che. bhAre kadanA bAra staMbho para TekavelA maMDapanuM chAvaNa sapATa che. maMdiranI AgaLa eka alaga catuSkI(cekI)nI racanA che. A thatukkInA vedIbaMdhamAM khuraka, kuMbha, kalaza, gaNanI AkRtiothI aMkti pahelI padikA tathA kapotAlInA thara che. enI para dareka khUNe eka eka bhadraka ghATanA cAra staMbhanI racanA che. dareka staMbhanI kuMbhamAM kATakhUNe be gokha che, jemAM eka vakhate mUrtizilpa hovAnuM jaNAya che. staMbhanI Tocane bhAga bharaNuM ane zirAvaTIthI aMkita che. bharaNInI karNikA para caMpaka puSpa ane padmalanI paMktio che. zirAvaTImAM kumAra(kacaka)nAM zi95 che. 212 * reDA(tA. hiMmatanagara, ji. sAbarakAMThA)mAM sAta maMdiranuM jhUmakhuM che. 213 AmAM maMdira naM. 3 ane 5 nI vacce kuMDanA kAMThe AveluM maMdira naM. 4 mAtra enI jagatI sivAya have saMpUrNa nAza pAmyuM che. 2 14 A maMdiranA avazeSa cAre bAjue verAyelA che. lADacI mAtAnA kuMDa tarIke jANItA A laMbacorasa
Page #351
--------------------------------------------------------------------------
________________ 328] maitraka kAla ane anu-maitraka kAla kuMDanA cAra khUNe AvelAM cAra nAnAM maMdira 215 racanA paratve maMdira naM. 3 ane 5 sAthe sAmya dharAve che. A maMdira paikI maMdira naM. 7 sivAyanAM bAkInAM bIjAM maMdira kadamAM nAnAM che ane e cerasa ke laMbacorasa garbhagRha ane enI AgaLa Avela evA ja ghATanI zRMgAracokI ke ardhamaMDapanAM banelAM che. taladarzana paratve teonI dIvAlo bhaka pratithinA nirgamethI aMkita che, paNa madira naM. 2 nI dIvAla sAva sAdI che. emAM koI nirgama nathI. maMdira naM. 3nA pratithinI racanA bhIMtA-staMbho jevI che. teonA mathALe harigrahaNaka ane corasa bharaNanI racanA che. 21 maMdira naM. 2 nI uparanA sUpakAra chAvaNamAMne caMdrazAlAthI aMkita sauthI nIcalA thara sivAyane uparane tamAma bhAga nAza pAme che. 17 roDA madirasamUhanI zRMgArakIo paranAM phAMsanA-chAvaNa khAsa dhyAna kheMce tevI racanAvALAM che. A chAvaNanI AgaLanI rathikAmAMnAM phUrasenaka mUrtizilpothI alaMkRta karelAM che. 218 vaLI madira na. 7 nA paranuM phAMsanA-chAvaNa terA ane cejharalAnA saityagRha tathA AsiyAnA harihara maMdira naM. 1 sAthe racanAbAbatamAM sAmya dharAve che. 19 ema chatAM caMdrazAlAnA chAvaNanA thara paranAM suzobhana ene abhinava ghATa bakSe che. A maMdiro paikI kaImAM abhilekha nathI ane tethI teono samaya A kAlanAM anya madiranI mAphaka mAtra racanA ane kotaraNInI zailInA AdhAre ja nakkI thaI zake. sAtamIthI navamI sadI sudhImAM bhAratavarSamAM anya sthaLe baMdhAyelAM maMdire sAthe racanA para A maMdira sAmya dharAve che. vaLI saurASTranAM ghUmalI, pAchatara, miyANI, visAvADA vagere sthaLoe AvelAM maMdiro sAthenuM teonuM racanAsAmya paNa A maMdira samUha AThamI sadInA pUrvArdhane hevAnuM sUcave che. 21e maMdira naM. 2 nuM zikhara phasAkAra che, jyAre bAkInAM badhAM maMdiranAM zikhara ekAMDI rekhAnvita zikharazailInAM che. A maMdiranA zikhara prAphasolaMkI kAlanAM chAghAnvita sUpakAra ghATanAM zikharo pachInA caulukyakAlanA prAraMbhanA saLaga ubhaDaka vaLAMkavALAM rekhAnvita zikharonI zailInI vacagALAnI avasthA darzAve che. zikhara paranI jAlaka-bhAta sUtrApADA, pAchatara ane dhrAsaNavelanAM maMdironAM zikharanI jAlaka-bhAta karatAM suvikasita che. A tamAma maMdiranI dIvAle enA para AvelA suzobhita gavAkSe sivAya sAdI che. A maMdiranI pIThamAM bhITa, jAkuMbha ane padikA (sAdI athavA
Page #352
--------------------------------------------------------------------------
________________ 15] sthApatyakIya smArakA [329 sAMkaLI ane tamAlapatranI bhAtathI vibhUSita), tA keTalIka vakhate vedIbadhamAM phUlavela-bhAtathI aMkita aMtarapatra athavA bhUmA athavA kalikAthI aMkita kapAtAlInA thara jovAmAM Ave che.220 maMDAvaranA mathALe kayAMka avRttAkAra kamala-puSpAnI hAramALA (maMdira naM. 1), kAMka sAMkaLI ane tamAlapatra (maMdira naM. 3), kayAMka puSpapaktie (maMdira naM. 6 ane 7), tA kayAMka grAsapaTTI(ma Mdira na. 4)nAM alaMkaraNa che. 221 A madirAnA garbhagRhanI dvArazAkhAnAM vaividhya ane kotarakAmanI utkRSTatA prazaMsanIya che. ma Mdira naM 2 ane 3nI dvArazAkhA phUlavela-bhAta, kalpalatA, devI temaja adaivI strI-puruSAnAM yugala-zipeAthI aMkita che. maMdira na. 3 ane 7 sivAyanAM maMdireAnI dvArazAkhA trizAkha che. AmAM maMdira naM 3nI dvArazAkhA teA atyaMta ramaNIya che. dvArazAkhAnA udukhara ane maMdAraka(mANu)mAM madhye AvelAM vRkSa ke vRkSalatAnI baMne bAjue pakSIenAM zilpa hatAM, je have ghaNAM ghasAI gayAM che. A dvArazAkhA pacazAkha prakAranI che. emAM DAkhI bAjunI madhyazAkhAnA rUpastaMbhanA gavAkSeAmAM ziva, ziva-pArvatI ane anArIzvaranAM zilpa che. jamaNI bAjunI zAkhAnA rUpasta MbhamAM viSNu ane lakSmInArAyaNanAM zilpa che. rUpasta MbhanI baMne bAjunI zAkhAeAmAM siMhagyAlanAM zilpa che. ane garbhadvAra taraphathI aMtima zAkhAmAM aMkita karela ratnazAkhAnuM AkAra-ra --sauSThava apratima che. dIvAla taraphanI patrazAkhA paNa evI ja nayanaramya che. zAkhAnA nIcalA bhAge gaMgA-yamunA ane dvArapAlanAM zilpa che. uttarAMganI gavAkSa-paMktimAM anukrame brahmA, kukhera, viSNu, ziva, gaNeza vagerenAM zilpa che. ane bAjunI dvArazAkhAmAM hara ane hara-samUhanAM zilpAnuM sayAjana hAvAthI Dho. . ke. zAha A madira hariharanuM hAvAnuM sUcave che. A maMdiranI ja dhAnA pazcima dizAnA gAkhamAM aSTabhuja hariharatu dhasAyelu zipa emanA A matanuM samarthAMna karatuM lAge che.222 maMdira naM.6 nI dvArazAkhAmAM ga'gAyamunAnAM zilpa ane uttarAMgamAM navagrahapaTTa kAtarelAM che.223 A maMdiranA staMbha ceArasa (rucaka) dhATanA che. enA mathALe TapallavanI AkRtio kotarelI che. TapallavanI nIce phUlavela-paTTikA ane enI nIce adhavRttAkAra dhATamAM kapavallInAM Alekhana che.224 kayAreka staMbhanA mathALethI
Page #353
--------------------------------------------------------------------------
________________ 130]. maitraka kAla ane anu-autraka kAla zirAvaTInI nIce kIrti mukhanI padikA ane kuMDalita kAnanI racanA jovAmAM Ave che. eka cokInA staMbhamAM kalaza ane nAgapAzanuM Alekhana utkRSTa keTInuM che. AmAMnAM keTalAMka maMdiranI samatala chatomAM ADAM-UbhAM cokaThAM banAvIne teone phUlavela bhAtamAM kaMDArelAM che.25 keTalAMka maMdironI chato solaMkI kAlamAM jANItI thayela ardhavRttAkAra karoTaka(nAbhiIda) prakAranI che. teonA ghUmaTAkAra tharomAM caMpaka-kalIne thara ane gajatAlu(kAla-kAcabA)nI racanA jovAmAM Ave che. 22 pUrvAbhimukha AveluM maMdira naM. 1 zivamaMdira hovAnuM enI jaMdhAnA gavAmAM AvelAM zi9pa parathI sUcita thAya che. uttaramAM ziva, pazcime umAmahezvara ane dakSiNe gaNezanAM zi95 che. garbhadvAranI trizAkha dvArazAkhAnA mathALe uttarAMgamAM devamUrtio (madhyamAM ziva) uparAMta vAdake ane mithunenAM zilpa che. dvArazAkhAnA lalATamAM gaNezanuM zilpa che.227 maMdira naM. 2 nI hArazAkhA atyaMta alaMkRta che. kuMDa pAse AveluM pUrvAbhimukha maMdira naM. 5 viSNumaMdira hovAnI dhAraNA . che. maMdiranI uttara tathA dakSiNa dIvAle anukrame varAha ane nRsiMhanAM zilpa che. 228 maMdira naM. 6 ghaNuM karIne sUryamaMdira che. enI pAchalI bAjunI dIvAlanA gavAkSamAM sUryanI mUrti che. enI dvArazAkhAnA taraMgamAM navagrahane 5TTa che. maMdiranI dakSiNa ane uttaranI dIvAlanI jaMghAnA gavAkSAmAM anukrame paMcAgnitapamAM lIna pArvatI tathA gaNezanAM zilpa che. 229 pUrvAbhimukha maMdira naM. 7 zivamaMdira che. garbhaprahanI dIvAlanI jaMghAnA pAchalA gavAkSamAM zivanuM zilpa che. maMdiranA maMDapanI dakSiNa dIvAlanA eka gavAkSamAM pagamAM nupura dhAraNa karavAmAM nimagna siMhArUDha pArvatInuM suMdara zilpa che. uttara dizAnI dIvAlanA gavAkSamAM gaNeza che.230 roDAnAM maMdirane talamAnanI daSTie abhyAsa karatAM jaNAya che ke maMdira naM. 1, 4 ane nA talamAnanI madhyamAM eka nigama-bhadranI racanA hevAthI e triratha' prakAranAM che, jyAre maMdira naM. 3, 5 ane 7 nA talamAnamAM bhadra ane pratiratha ema be nirgama hovAthI e "paMcaratha" prakAranAM che. maMdira naM. 2 ekaratha" prakAranuM che. maMdira naM. 6 nI AgaLanI zRMgArakI pAchalA samayamAM umerAyelI che. maMdira naM. 7ne gUDhamaMDapa vistRta che. enI AgaLanI zRMgAracokI
Page #354
--------------------------------------------------------------------------
________________ [331. 15 muM]. sthApatyakIya smAraka nAza pAmI che. A maMdiranA garbhagrahanI dvArazAkhAnA lalATabiMbamAM lakulIzanuM zilpa che. A maMdira ahIMnA maMdirasamUhamAM sauthI pAchalA samayanuM jaNAya che. - zAmaLAjI(tA. bhiloDA, ji. sAbarakAMThA)nA khAka-eka nAmanA sthaLanA vAyavya koNa para eka prAcIna sUryamaMdira AveluM che. maMdiranA garbhagRhanI dvArazAkhA paranI pahoLI padikA tathA caMdrazAlAnAM suzobhana roDAnAM maMdiro jevAM ja che. maMdira laMbacorasa garbhagRha, aMtarAla, baMne bAjue jharUkhA-aMkita maMDapa ane zRMgArakInuM baneluM che. garbhagRhanI cotarapha pachInA samayamAM umerelo pradakSiNAmArga paNa che. garbhagRha paranuM zikhara nAza pAmyuM che ane maMdirane ekathI vadhu vakhata jIrNoddhAra thayelo che.231 vaDanagara(tA. kherALu, ji. mahesANA)nA amathera mAtAnAM maMdira A kAlanAM hoya ema lAge che. 232 amathora mAtAnAM maMdirane samUha prAkAra-AvRta eka moTA prAMgaNamAM Avela che. prAMgaNanA naiRtya koNanI madhyamAM samarasa garbhagRhavALuM A samUhanuM mukhya maMdira AveluM che, jene thoDAka ja samaya pUrve saMpUrNa jIrNoddhAra karyo che, paraMtu maMdiranuM asala triratha talamAna jALavI rAkhyuM che. evI ja rIte A maMdiranI dvArazAkhA paNa mULa dvArazAkhA che. enA rUpastaMbhamAM dazAvatAranAM zilpa katarelAM che. A mukhya maMdiranI pAchalI bAjue pUrvamAM pazcimAbhimukha haroLamAM cAra maMdira AvelAM che, te paikInuM uttarethI bIju maMdira laMbacorasa ghATanA garbhagRhavALuM che. bAkInAM maMdiranA garbhagRhonA ghATa, samarasa che. 233 A haroLanA baMne cheDe AvelAM maMdiranI dvArazAkhA tathA enI bAjunA staMbhenuM racanAvidhAna ekasarakhA ghATanuM che. dvArazAkhAo paMcazAkha. prakAranI che, te paikI rUpastaMbha para dazAvatAranAM zilpa che. enI bAjunI zAkhAmAM vividha bhaMgImAM prama(baTuke)nAM zilpa che ane enI bAjunI aMtima zAkhA UmilA-aMkita che. A zAkhAnA lalATa-biMbamAM gaNezanuM zilpa che. enI uparanI padikAnI madhyamAM koIka devanuM ardhAkAya zilpa tathA enI baMne bAjue ardha-sUtela avasthAmAM Alikhita paricArakonAM zilpa che. sauthI upara taraMgamAM navagraha-padikA che ane enI upara pahoLI prAsAdikA AvelI che. dvAra-kubhInA bhAganA rUpastaMbhamAM pramonAM zilpa che tathA ubaranA mANumAM be kamala velAvRta haMsanAM zilpa che.234 A baMne madiranI dvArazAkhAne saMlagna bhIMtAsto AvelA che. caMdrazAlAthI aMkita kuMbhInA uparanA staMbhadaMDanA nIcalA bhAgamAM AvelA gavAkSamAM dvArapAlanAM zi95 che. enI uparanA.
Page #355
--------------------------------------------------------------------------
________________ [31. 332] maitraka kAla ane anu-maitraka kAla staMbhabhAgamAM dhaTA ane sAMkaLInuM suzAlana che, je enI upara AvelA trAsamukhamAMthI niSpanna thatuM jaNAvyuM che. A grAsapaTTikA paranA staMbhavibhAga sAdA cArasa ghATanA che. ane enI upara zirAvaTI tathA kIcakAnAM zipeAthI vibhUSita TekA (brackets) AvelA che. 235 pa A harALa paikI laMbacorasa ghATanA maMdiranA garbhagRhamAM mUrti padharAvavA mATenA siMhAsananI racanA traNe bAjuee karalI che, tethI sa MbhavataH ma maMdira saptamAtRkAonu heAya, jemAM sAmenI dIvAle traNa ane bAjunI ane dIvAlAe khakhkhu zilpa maLI mAtRkAonAM kula sAta zilpa padharAvelAM hAya. ahIMnA khAdakAma daramyAna sAta mAtRkAonAM zilpa maLI AvyAM che, je A anumAnane Teko Ape che. A maMdiranAM dvArazAkhA tathA staMbho nAza pAmyAM che, te ja rIte enI bAjunA dakSiNa taraphanA cArasa maMdiranAM dvArazAkhA ane staMbhA nAza pAmyAM che. A badhAM mAMdezanAM zikhara paNa nAza pAmyAM che, paraMtu samUha paikInuM dakSiNe Avelu hAlanA pravezanI jamaNI bAjunu uttarAbhimukha maMdira lagabhaga soMpUrNa sthitimAM jaLavAI rahyuM che. 236 triratha talamAnavALA A maMdiranI kaNapITha para madiranAM DAvara (dIvAlA) tathA garbhagRha AgaLa AvelA adha maMDapanA AgalA bhAge khenigama-staMbha che. 'DeAvaranI cheka nIce grAsapaTTikA che tenA para kuMbhA, aMtarapatrikA tathA kevAla AvelAM che. kevAlanI upara sAdI jaMdhA che, paraMtu enA mukhabhadranA gavAkSamAM deva-devIonAM zilpa che. jaMdhA para grAsapaTTI, aMtarapatrikA tathA kevAla che ane sauthI upara Adya che. enA paranA prahAranA thara bhadra tathA mukhabhadra bhAge lalitAsanamAM beThela vividha mUti`zipeAthI alaMkRta che. kANubhAge zRMgikAo che. garbhagRha uparanuM mukhya zikhara tathA bhadra paranAM ura:zRMga ane kANu paranI zRMgikAe jAlakabhAtathI suzAbhita karelAM che. Ama A maMdiranuM sthApatyakIya svarUpa A samUhanAMAinI racanA para pUrA prakAza nAMkhe che. A maMdirasamUhamAM varAha, nRsiMha, trimukhamUrti, sUrya, navagraha vagere zipeAnuM bAhulya jotAM A madirA vaiSNava sapradAyanAM hoya ema lAge che. khaje se A maMdisamUha 13 mI sadInA hovAnu nAMkhyuM che,237 paraMtu A maMdiranI pITha, hArazAkhAo, staMbhA vagerenA ghATa parathI A samUha 10 mI sadInA pUrvAdha nAM hovAnu sUcita thAya che.238 maithANu(tA. dhrAMgadhrA, ji. sureMdranagara)nA maMdisamUha 239 paNa A ja samayane che. ahIM, joDAjoDa ekAMDI prakAranAM traNa madira che ane e garbhagRha tathA
Page #356
--------------------------------------------------------------------------
________________ 15 muM] sthApatyakIya smAraka [ 333 mukhamaMDapanAM banelAM che. darekanA garbhagRhanuM tala-Ayojana triratha prakAranuM che, eTale ke darekanuM talamAna madhyamAM bhadra-nirgama dharAve che. A traNa maMdiromAM vacamAM sUryamaMdira che; enI AjubAju ziva ane viSaNunAM maMdira che. traNeya maMdironI ubhaDaka bAMdhaNImAM sauthI nIce kalazAdi tharothI zobhato vedIbaMdha, ane enI upara mathALe sAdI varaMDikA(kAMThIlA)thI zobhato maMDevara che. maMDevaranI aMdhAnA bhAgamAM Avela gavAkSo para doDhiyAnI racanA che. gavAkSomAM mUrtizilpa che. maMDevaranI varaMDikA parathI jAlaka-bhAtathI vibhUSita zikhara-bhAga zarU thAya che, je reDAnA maMdira samUhanAM zikharo sAthe sAmya dharAve che. sUrya maMdiramAM pazcima bhake sUryanI mUrti che; uttara ane dakSiNa bhadramAM ardhaparyakAsane beThelI devIpratimAo che, je saMbhavataH sUryapatnIo, chAyA ane saMjJA ke rANI ane niSNubhA hovAnI saMbhAvanA che. bhadra gavAkSanA uddagama (deDhiyA) caMdrazAlAnAM alaMkaraNa ane ardharatnanAM suzobhanothI aMkita che. A traNe maMdiranI AgaLa Avela mukha-catuSkIne sAdAM rAjasenaka, vedika ane mattavAraNa che. teonI uparano bhAga phAMsanA-racanAvALo che. enA traNe bAjunA mahorAmAM zarasenaka ane caMdrazAlAnI racanAo che. 24* ahIMnA zivamaMdiranI catuSkIne cerasa staMbha atyaMta alaMkRta che. sAdI kuMbhI parathI zarU thato staMbhadaMDa nIcenA bhAge sAde che, paraMtu madhyanI uparanA bhAgamAM cAre tarapha phUlavelathI aMkita vikasita kamalanAM Alekhana che. enI. uparane vRttAkAra bhAga alaMkRta kaMThathI chUTo pADela che. enA para staMbhane aSTakoNa bhAga tamAlapatrothI vibhUSita che. zirAvaTInAM taraMga ane valaya paNa AkarSaka ketarakAma dharAve che. 241 A ja maMdiranI dvArazAkhA bharacaka kotarakAmavALI che. emAM ghaTapalavayukta bhadrazAkhA(rUpastaMbha)nuM kaMDArakAma prazaMsanIya che. ratnazAkhA ane patrazAkhA paNa suMdara rIte kotarela che. uttarAMgamAM navagrahanAM zilpa che. 242 viSNumaMdira cUnA plAsTara vaDe khUba ragadoLeluM hovAthI enI zilpa- - samRddhi emAM dabAI gayelI jaNAya che. sUryamaMdiranI sAthe raMgamaM5 pAchalA samayane che. enI dIvAlane pharatA kUTachAghamAM AMtare AMtare caMdrazAlAnAM rUpAMkane ane chAvaNanA bhAgamAM ditala phrAMsanAracanA ane enA paranI ghaMTA noMdhapAtra che. 243 A maMDapanuM sana 1896 mAM samArakAma thayuM hovAne lekha maMDapamAM che.
Page #357
--------------------------------------------------------------------------
________________ maitraka kAla ane anu-maitraka kAla [tra zuddha rekhAnvita zailInAM zikhara sAva sAdAM hAya che; dA. ta. visAvADAnuM rAMdala mAtAnuM sAMdhAra maMdira A prakAranI racanAvALuM zikhara dharAve che. garbhagRhanuM taladana paMcaratha prakAranuM che. maMDapanA khe chUTA staMbha rucaka (corasa) che ane maMDapanI AgalI dIvAlamAM soMkaNu eTale ke nIcethI cArasa, madhyamAM aSTakANu ane uparanA cheDe vRttAkAra ghATanA vAmana staMbha AvelA che. pradakSiNAthamAM dareka dizAe eka eka vAtAyana che.244 334] daranuM ma Mdira naM. 6 garbhagRha ane mukhamaMDapanu banelu che. enA mukhamaMDapamAM bhadraka dhATanA staMbha che. enI samatala chatamAM nAgadamananuM zilpa che, enA paMcaratha garbhagRhanI uparanuM zikhara paNa A ja prakAranuM che. 45 prAsaNavelanuM kAlikA mAtAnuM maMdira sAMdhAra maMdira che. enI dIvAle sAdI che. pradakSiNApatha paranuM chAvaNa dvitala phrAMsanA ghATanuM che. maMDapanI chata samatala che. maMDapanA mukhabhAgamAM e ceArasa staMbha tathA madhyamAM cAra bhadraka ta bhA che. maMDapanI uttara-dakSiNa dIvAlamAM eka eka vAtAyananI racanA che. garbha gRha uparanuM zikhara sAduM che. 246 pAchataranA zivapaMcAyatana maMdira( paTTa 9, A. 62)mAMnuM madhya maMdira tathA pAchaLanAM khe maMdira pUrvAbhimukha che. madhya maMdiranuM talamAna paMcaratha prakAranuM che. madhya maMdiranI AgaLa AvelAM be maMdira sAmasAmAM uttarAbhimukha-dakSiNAbhimukha che. dareka maMdiranI AgaLa Avela mukhamaMDapanA staMbha cArasa (rucakra) prakAranA che. mukhya maMdiranA garbhadvAranI dAra-zAkhAmAM dvArapAlanAM zilpa ane uttarAMgamAM navagrahane zilApaTTa che. zikhara sAdAM che ane mukhamaMDapa paranAM chAvaNu tri-chAgha phrAMsanAracanAthI vibhUSita che. 247 miyANInAM pa McAyatana ma Mdira tathA maMdira naM. 3 ane 4 nAM zikhara paNa A ja prakAranAM sAdAM che. maMdira na. 4 nI dvArazAkhAmAM dvArapAlA tarIke varuNu ane kukheranAM zilpa khAsa nAMdhapAtra che.247a vasaI(tAM. ekhA maMDaLa, ji. jAmanagara )nAM kanakasena cAvaDAnAM maMdi nAme jANItAM thayela jUnAM deizanAM zikhara paNa A ja prakAranI racanA dharAve che.248 dhrumaTha( tA. dhrAMgadhrA, ji. suredranagara ) gAmanA jhAMpAmAM Ubhelu eka purANu' zivamadira paNa A ja samaya tathA paripATInu jaNAya che.249
Page #358
--------------------------------------------------------------------------
________________ 15 muM ] sthApatyakIya smArake [335 dedAdarA (tA. vaDhavANa, ji. sureMdranagara) gAmanI dakSiNe gaMgavA kuMDanA aMtaraMgamAM AveluM devAlaya-jhumakhuM paNa A ja paripATInuM che.250 kuMDanA cAra khUNe cAra maMdira-ekAMDaka temaja paMcAMDaka prakAranAM che. aMbikA tathA vinAyakanAM ekAMDaka prakAranAM ane sUrya tathA zivanAM paMcAMDaka prakAranAM che. A badhAM maMdiranI AgaLa mukhamaMDapanI racanA che. A maMdire roDAnAM maMdiro karatAM lagabhaga ekAda zatAbdI uttarakAlIna hoIne enI kArIgarImAM UNapa varatAya che. 251 A maMdirathI thoDe dUra AveluM maNiyArA mahAdevanuM maMdira kadamAM meTuM che, paNa e A ja zailInuM che. upara A kAlanAM keTalAMka maMdira paMcAMDI prakAranAM hoya che. AmAM madhya zikharanA cAra khUNe (karNa ke koNa bhAge) eka eka IMga ke iMgikAnI racanA jovAmAM Ave che pa3 AthI A maMdire agAu varNavela ekAMDI maMdira karatAM judAM paDe che. A paMcAMDI prakAranAM zikharomAM paNa be bheda jovAmAM Ave che: (1) samagra zikhara para kotarelI pAlaka-bhAtavALAM zikhara; dA. ta. khimarANa(tA. okhAmaMDaLa, ji. jAmanagara )nA prAcIna maMdiranuM zikhara A prakAranuM che. A maMdiranI jUnI zRMgArakI nAza pAmI che. pAchalA samayanA jIrNoddhAramAM emAM ghaNuM pheraphAra thayA che. zikhara paranA jAlaka-bhAtanI racanA magaderAnA zikhara paranI bhAta karatAM vikasita svarUpanI che. uttara gujarAtanA roDAnA maMdirasamUhanAM maMdire sAthe A maMdira racanA paratve sAmya dharAve che. garbhagRhanuM dvAra trizAkha-patrazAkhA, rUpastaMbha ane khaQzAkhAnuM baneluM che. rUpastaMbhamAM anukrame nRtyarata yugale, ghaTapalavAkRtio, padma vagerenAM suzobhana che. vizeSamAM rUpastaMbhamAMnI zirAvaTImAM eka bAjue sUrya ane bIjI bAjue caMdranAM zi95 che. gaMgA ane yamunAnAM zilpa dhArapAlikA tarIke aMkita thayelAM che. tenI bAju para nRtya karatA zivanAM Alekhana che. dvArazAkhAnA uttarAMgamAM sAta mUrtio kotarelI che, teomAM madhyamAM ziva ane baMne cheDe viSNu ane brahmAnAM zilpa che. anya zipa ghasAI gayelAM hovAthI oLakhI zakAtA nathI. hArazAkhAnA lalATabiMbamAM gaNezanuM zi95 che. A maMdira navamI sadInA pUrvArdhanuM jaNAya che. 54 (2) jAlaka-bhAta vinAnAM zikhara; dA. ta., sonakaMsArI maMdira naM. 3 (5TTa 25, A. 26) A prakAranuM che. maMdirano maMDapa nAza pAmyo che. garbhagRha talamAnanI dRSTie triratha eTale ke bhadra-nigamavALuM che. bhadranI dIvAlanI madhyamAM dareka bAjue eka eka gavAkSanI racanA che. bhadranI baMne bAjunI karNarekhA paNa
Page #359
--------------------------------------------------------------------------
________________ ' 336] maitraka kAla ane anu-caitraka kAla [.. nigamathI vibhUSita karelI che. vedImadhamAM ratnapaTTa ane maMDAvaranI dIvAlAmAM salilAMtara(vArimA`)nI racanA samagra talamAnane viziSTa ghATa bakSe che. bhadra-- gavAkSanA mathALe sUrpAcchAdita mattavAraNu ke mattAlibanI racanA che. sUpa` upara nAgadaMtanI TTikA tathA caMdrazAlAnAM alaMkaraNAvALI senakanI abhinava racanA noMdhapAtra che. zUrasenakanI pAchaLa valabhIneA thara che. enA paranI rathikA sAdI che. dareka kahyuM` (kANu) para eka eka zgikA che. madhya zikhara tathA zRMgikAo AmalakathI vibhUSita che.255 A kAlanAM dhaNAM laMbaceArasa garbhagRhavALAM madirAnAM zikhareAnI racanA judA ja prakAranI che. kadavAranA varAhamaMdira paranuM zikhara tA nAza pAmyuM che, paraMtu khImezvara maMdirasamUhamAM eka laMbaceArasa ghATanA garbhagRhavALA maMdira naM. 6 (paTTa 26, A-88) paranuM zikhara jaLavAI rahyuM che. ene samagra ghATa ardha-nalAkAra ghATanA che, ene 'valabhI' kahe che. maMdira pUrvAbhimukha che. ene maMDapa cArasa che ane emAM cAra ceArasa sta Mbha che. enuM chAvaNu taddana sapATa che. garbhagRhanI dIvAleAnA mathALe valabhI ane kapAtanA thara che. emAM pAchalI bAjue bhAre kadanA zUrasenakanI racanA che. dIvAlanA mathALe kapAta para ka' ane sUrpAkAra kadhavedI ane valabhI prakAranuM chAvaNa che. enA baMne cheDe meTA kadanI caMdrazAlAnI racanA che. garbhagRhanuM dvAra sAduM che, paraMtu enI baMne bAjunI dIvAlamAM nimita zUrasenakanI racanA che. maMdiranI mULa saptamAtRkAonI mUrti hAla avazeSarUpe ma Mdira bahAra paDelI che. gujarAta bharamAM A ghATanuM A eka ja madira upalabdha banyuM che, 56 saurASTramAM A sivAya khIjA dhaNAM jUnAM ma Mdira AvelAM che, paraMtu teonAM zikhara nAza pAmyAM hovAthI e badhAM maitrakakAlanI chAdya zikhara zailInAM hatAM ke anumaitrakakAlIna avAMtara prAvasthAnI rekhAnvita zikharazailInAM e nakkI karavuM muzkela che. AvAM maMdira te sUtrApADAnuM nAgamadira, prabhAsanuM siddhezvara (ke siddhanAtha), nAvadrA(tA. kalyANupura, ji. jAmanagara)nuM kAlikAmaMdira, savanI (tA. pArabaMdara, ji. jUnAgaDha)nuM prAcIna ma Mdira, jUnAgaDhanuM bhavanAtha, pAtAnu saptamAtRkA maMdira, pAradaranu saptamAtRkA maMdira, rANAvAvanuM rAyaNezvara maMdira, kUMDI(tA. peArabaMdara, ji. jUnAgaDha)nuM mahiSAsuramardinI madira, kherIcAnuM sUryaMdira, miyANInuM harasiddha maMdira, dvArakA pAsenuM vArAhI madira25, thAnanu prAcIna sUrya maMdira 58 vagere che.
Page #360
--------------------------------------------------------------------------
________________ 15muM] sthApatyakIya smAraka [337 A kAlanAM maMdiranI AgaLa kIrtitoraNa 58 ane cotarapha prAkAra(keTa)nI racanA jovAmAM AvatI nathI, paraMtu keTalAMka maMdiro sAthe jalAzaya(kaMDa vagere)nI yojanA jovAmAM Ave che. kadavAra, bhANasarA, pAtA, dedAdarA vagere sthaLoe AvA kuMDa che. zilpagraMthomAM jaNAvyA anusAra A kAlanAM keTalAMka maMdira kudaratanA sAMnidhyamAM dariyAkAMThe, nadIonAM saMgamasthAnamAM, DuMgaronI karAThamAM athavA nagaro ane grAmomAM ke kuMDa ane sarovara para AvelAM che. 5sanAvaDA, sutrApADA, kadavAra, prabhAsa, pAtA, baLeja, rAtiyA, gosA, oDadara, chAyA, porabaMdara, bokhIrA, kuchaDI, zrInagara, visAvADA, miyANI, praveTha vagere sthaLoe AvelAM maMdira dariyAkAMThe che. prabhAsa ane miyANInAM keTalAMka maMdira nadI ane sAgarasaMgamanA sthAna para AvelAM che. koyalA DuMgaranI dhAra para ane baraDA DuMgaranI karAThamAM paNa keTalAMka maMdira AvelAM che. A kAlanAM ghaNAMkharAM maMdira pUrvAbhimukha ane keTalAMka pazcimAbhimukha che. maMdiranI dIvAle aMdarathI sAdI ane bahAranI bAjue kyAreka mathALe ekAda be bhAre kadanI suzobhana padikAothI vibhUSita hoya che. keTalAka dAkhalAomAM dIvAlanI bahAranI bAjue bhIMtAtaMbhanI racanA karI viziSTa ghATa nipajAvavAmAM Avyo che. maMdiranA garbhadvAranI zAkhAo moTe bhAge sAdI che, paraMtu uparanI zAkhAnA madhyanA lalATabiMbamAM koIka devatAnuM zilpa kareluM hoya che. keTalIka vAra uttarAMga parano Akhoya paTTa zipothI vibhUSita hoya che. keTalAMka maMdiranI dvArazAkhAmAM zilpa tathA udbaramAM ardhavRttAkAra maMdAkinI racanA jovAmAM Ave che. maMdiranA garbhagRhanI mAphaka maMDa5 corasa ke laMbacorasa ghATane hoya che, paNa emAM bhadrAdi nirgama hotA nathI. emAM moTe bhAge madhyamAM cAra staMbhonI ane bAra bhIMtAtaMbhonI racanA heya che. kavacita zRMgArakI ghATamAM laMbacorasa paNa heya che. AvA saMjogomAM ene traNa vibhAga-tricakImAM vaheMcI nAkhatA. emAM ghaNI vAra madhyane vibhAga baMne bAjunA vibhAga karatAM kadamAM meTa rAkhavAmAM Avato. tri-cokInA A vibhAgamAM cAra ke cha chUTA staMbhe ane cAra ke cha bhIMtA-staMbhanI racanA hoya che. maMDapa ane zRMgArakInA staMbha brahasaMhitAmAM varNavyA pramANe sucaka (rasa) ghATanA hoya che. teone staMbha-3-22
Page #361
--------------------------------------------------------------------------
________________ 38] maitraka kAla ane anu-maitraka kAla [>, daMTha bhAre kadane hoya che. zirAvaTIomAM kuMDalita kAnasanA tharamAM caDatA UtaratA kramanA ghATa hoya che. keTalAka staMbha nIce sAdI kuMbhIo jovAmAM Ave che. maMDapa ane zRMgAracokIonI vAmana kadanI vaMDI jevI dIvAlamAM ghaNuM vAra kakSAsana kADhelAM hoya che. garbhagRhanI cotaraphano pradakSiNApatha aMdara temaja bahAranI bAjue sAda hoya che. maMdirano pITha-bhAga AchA tharothI kyAreka alaMkRta hoya che. bahudhA e sAde hoya che. maMDevaranI jaMdhAmAM gavAkSenI racanA ane mathALe bhAre kadanA valabhI ke kapotanA thara sivAya maMDovaranI mAMDaNI sAdI hoya che. maMdiranAM zikharonA mathALe Amalaka-kalazanI racanA jovAmAM Ave che. sUrpakAra chAgha tharathI vibhUSita zikharanI racanA dharAvatAM A tamAma maMdira sthApatyakIya svarUpa para kramika vikAsa darzAve che. zikhara-racanAnI vividha avasthAo, dareka avasthAmAM pratibiMbita thatA tharenI saMkhyA ane UMcAIne pArasparika saMbaMdha, maMdiranAM pITha, maMDevara ane zikhara vaccenI saMtulita sapramANatA ane dekhAvanuM rucipUrNa AyeAjana vagere A maMdironAM tattva maMdira sthApatyanA vikAsanAM sUcaka cihna banI rahe che. chAgha zikharazailI kramazaH rekhAnvita zikharazailImAM saMkramaNa pAmI enA tamAma vacagALAnAM lakSaNa ghaNuM karIne A kAlanA uttara bhAgamAM eTale ke anu-maitraka kAlanAM maMdiramAM nihita rahelAM jaNAya che.261 A kAlanAM sthApatyakIya smArakomAM maMdire vagere dhArmika smArako sivAya anya prakAranAM smArakanA avazeSa gujarAtamAM jovAmAM AvyA nathI. pAdaTIpo 1. vigata mATe juo me.gu, bhA. 1, pariziSTa 8. 2. ejana, pR. 632 3. Beal, Buddhist Records of the Western World, pp. 257-70; T. Watters, On Taan Choang's Travels in India, Vol. I, pp. 339-250; sai.gu, bhA. 1, pR. 395 4. Beal, Ibid, p. 261 5. Beal, Ibid., p. 268; A vihAra taLAjAnA DuMgara para AvelA vihAranI aMdara hovAnuM anumAna che (purAtattva, pu. 1, pR. 99 thI). 6. Beal, Ibid., p. 26l; sai.gu., bhA. 2, pR. 396
Page #362
--------------------------------------------------------------------------
________________ 15] sthApatyakIya smArakA [339 7. A taira vihAra anukrame duddA, khuddadAsa, khappapAdIya, ka, geAhaka, vimalagupta, AbhyaMtarikA, bhaTArka, yakSara, pUrNabhaTTA, ajita, zIlAditya, ane kadabhaTanA nAme oLakhAtA (mai.gu., bhA. 2, pR. 396-404). 8. mai.gu., bhA. 2, pR. 396-405 9. .gu., bhA. 2, pR. 410 10. mai.gu., bhA. 1, pR. 410. sAta mAnuSI muddo-vipakSyI, zikhI, vizvabhU, kakuM, kanakamuni, kAzyapa ne zAkathasiMha nAme eLakhAya che (B. Bhattacharya, Buddhist Iconography, p. 13). 11-12. mai.gu., bhA. 2, pR. 411 14-15. hariprasAda zAstrI, gujarAtanA prAcIna itihAsa," pR. 157 16. kAM. *. sAmapurA, bhAratIya sthApatya ane zilpa', pR. 66-67 17. ma.gu., bhA. 1, pR. 493 18. ejana, pR. 422 19. ejana, pR. 78; B. J. Sandesara, 'Two Digambar Jain works composed in Wadhwan', Journal of the Saurashtra Research Society, Vol. 1, No. 2 20. Epigraphia Indica, Vol XXI, pp. 136, 144; guaile, bhAga 3, lekha naM. 125 ma 13. ejana, pR. 373 pArzvanAthanuM ma Mdira navIna che. i. ; jainatIrthAMsa saMgraha,' 'ahIM'ne badale meDherAmAM'vAMce. 21. pravanyacintAmaLi, pR. 2rU. 5cAsaranuM hAlanuM 22. vRmidrasUri, 'malDinAcaritam', pudhdhivA, graMtha 1, pR. 57 23. ahI vijayadevI'ne badale vijayadeva' ane 24. pramAvavacarita, 1, o. 80-81 25. prAcIna valabhInAM khaDAmAMthI maLelAM keTalAMka zivaligeAnI hAla tyAM navAM madhAvelAM devAlayeAmAM punaHpratiSThA karavAmAM AvI che. emAM hAla sidhdhezvara nAme eLakhAtA mahAdevanA liMganA upalA bhAga (rudra bhAga) 6 phUTa (1.9 mI) jeTaleA UMcA che ne enA gherAvA 8'-7 (2.6 mI.) jeTaleA che. enI sAthe maLelI nadInI pratimA paNa lagabhaga 8'x4' (2.4X1.2 mI.)nA kadanI che. A uparAMta ratnezvara, buddhezvara, pragaTanAtha ne bhIDabhaMjana mahAdeva nAme oLakhAtAM liMga paNa jUnAM kharenAM hAI maitrakakAlIna che (mai.gu., bhA. 2, pR. 368). 26. ejana, bhA. 2. pR. 635 27. ejana, bhA. 2. pR. 363 29. ejana, pR. 370 28. ejana, bhA. 2, lekha naM. 50 30. CII, Vol. IV, No. 23; gu.ai.le., bhA. 2, le. 118 31. maigu., bhA. 2, lekha naM. 53 3ra. ejana, pR. 373. vRttikAra abhayadevasUri ene atha mahiSAsuranA 'kuTTananI kriyA' karanAra mahiSAsuramardinI heAvAnuM jaNAve che. A parathI A devInI pratimA durgAnA e raudra svarUpanI hAvI joIe ema phalita thAya che,
Page #363
--------------------------------------------------------------------------
________________ 24] maitraka kAla ane anu-maitraka kAla 33. mai.gu, bhA. 2, lekha naM. 47 tathA pR. 373 34. ejana, lekha naM. 51, tathA pR. 304 35. ejana, lekha naM. 71 tathA pR. 374 36. meM.gu, bhA. 2, lekha naM. 44 tathA pR. 380 37. ejana, lekha naM. 41 tathA pR. 380 38. guela, bhA. 2, lekha 126 38. ejana, bhAga 3, lekha 234-235 39. EI, Vol. XXVI, p. 216; sai. gu, bhA. 2, pR. 374, pAdaTIpa 18 40. Ibid, p. 225 41. pra. tri, pR. 11 42-43. jhana, 3. 14-15 44. vRtasaMhitA, . 51, . rUka, 11-24 45. kAM. . semapurA, "bhAratIya zilpa ane sthApatya", pR. 110 89. J. M. Nanavati and M. A. Dhaky, The Maitraka and The Saindhava Temples of Gujarat, Ch. IV, pp. 21-24 A graMthamAM talaIda aMgenI je vigato apAI che te ahIM vadhu vizada rIte rajU karavAmAM AvI che. 89. K. F. Sompura, The Structural Temples of Gujarat, Fig. 25 48. MSTG, Fig. 11, a; STG, Figs, 34, 35 xe. U. P. Shah, Sculptures from Samalaji and Roda, p. 130, Fig. 80 50. MSTG, Figs. 13c, 131, 296 51. Ibid, Figs. 13a, 135, 29a 42. H. Cousens, Somnatha and Other Medieval Temples in Kathiawad, p. 48, pls. XLVII-XLVIII 53. STG, Fig. 26 54-55. CSR, Figs. 82, 83, 88-90 56-57. harilAla gaudAnI ane madhusUdana DhAMkI, keTalAMka navAM zodhAyelAM mahAgurjara zelInAM maMdiro', "kumAra" aMka para8, citra 12, 13-16, 6 MC-40. J. Burgess & H. Cousens, Architectural Antiquities of Northern Gujarat, pls. XLI, XLII, XCV 4. Annual Report, Department of Archaeology (Gujarat State), 197071, plate facing p. 3 6. MSTG, Figs. 12, 29, 178, 17, 17c, 18, 19a, 20 62. Ibid, Figs. 196, 196 63. Ibid., Figs. lls, 12a, Ind, 189 64. MSTG, Fig. Ile 65. SSR, Fig. 91 66. MSTG, Fig. 35. $. STG, p. 85; Archaeology in Baroda, plt. XXII 68. MSTG, Fig. 16
Page #364
--------------------------------------------------------------------------
________________ 15 muM ] sthApatyakIya smArake [341 69. Ibid., p. 56, Fig. 25 70. Ibid., p. 63, Fig. 21 71. Ibid., p. 50, Fig, 14/c 72. Ibid, p, 53, Fig. 15 73. Ibid., pp. 60-61, Fig.23/b. 74. Ibid., p. 47, Fig. 24/a 75. Ibid., p. 51, Fig. 24/b 76. Ibid., p. 60, Fig. 23/a 76/a. Ibid., p. 63, Fig. 30 76/A Ibid., p. 43, Fig. 28 77. Ibid, Fig. 22 78. Ibid, Figs. 26a, 266, 27a, 276, 34 A kAlanAM anya maMdira (rUchaDInuM duga-maMdira, sUtrApADAnuM navadurgA-maMdira) garbhagraha ane grahamaMDapanAM banelAM dvikhaMDI maMdira che. prabhAsanuM siddhanAtha maMdira trikhaMDI che. pAchataranuM sUryamaMdira caturmuDI jaNAya che, paraMtu teomAMnAM keTalAMkanAM aMga nAza pAmyAM hovAthI tathA keTalAMkanA taLanA nakazA anupalabdha hovAne kAraNe uparanA vargIkaraNamAM teone mUkavAM nathI, ok. Ibid., Fig. 31a 80. Ibid., Fig. 315 80. Ibid., p. 64 81. Ibid., Fig, 32; STG, Fig. 242 82. MSTG, p. 24; also Figs. 2, 4, 6 83. Ibid, pl. 7, Fig. 3, pl. 32 84. Ibid., Figs. 4 , 5a 85. Ibid., p. 25, fn. 51-53; pls. 10, 19, 26, 11, 14, 12, 21, 34 81. Ibid., p. 25, fn. 54, pls. 66-68, 69, 71, 65 kIMdarakheDAnA maMdiramAM vAtAyananI jALIo ArapAra nathI, paNa e jALIone bhAsa karAvatA bhAskarSathI vibhUSita che. 87. Ibid., p. 26, f, n. 64 88. Ibid., p. 25, f, n. 50 89. Ibid, p. 25, fn. 55-58, pls. 69, 70, 42; Figs. 8a, b; Cousens, SMTK, pl. XXXIX 20. MSTG, p. 26, f.n. 59-60 91. Ibid, p. 26, fun. 61-63, 66-97 2. cityabArInAM alaMkaraNone nANAvaTI tathA DhAMkIe "caMdrazalA'nAme oLakhAvyuM che (Ibid, p. 26). semapurA e alaMkaraNane haMsapRSThI" nAmathI oLakhAve che ("The Caiyta-arch Motif in the Temples of Gujarat", Summary of Papers, All India Oriental Conference, 24th Session, Banaras, 1968). 93. Ibid, p. 26 94. maraca purA 241, 2, 45; mana pu. 42, 5, 22; vRhatsaMhitA 51, 22, 2; mAnasAra 18, 3, 64 vagere. 5. devAlayo(prAsAda)nA ATha prakAra nAgara, drAviDa, varATa, bhUmija, latina, sAMdhAra, vimAna ane mizraka manAya che. e vAstavamAM zikharazailIne anulakSIne nahi, paNa talaIdanA AyojananA AdhAre bahudhA prayojAyA che. aparAjita-pRcchAmAM A ATha prakAre parAMta bIjA cha prakAra vimAnanAgara, vimAnapuSpaka, valabhI, siMhAvakana, dAruja ane
Page #365
--------------------------------------------------------------------------
________________ 342] maitraka kAla ane anu-maitraka kAla _. napuMsaka (phasAkAra) maLI cauda prakAra (jAti)nA prAsAdonAM varNana nirUpAyAM che te paNa A ja paripATI anusAra talaIdanA AdhAre prajAyelAM che (sU. 105). 96. sama., sU, 5. 46 97. unA, 5. 55-57, 51, 60, 62 . 98, pagana, . 62 99, aparAjitapRcchAkAre zikharanI rekhAnA nirNaya aMge ghaNA adhyAya (sUtro) ApyA che; dA. ta. a. 105, 106, 138-143. chAgha zikhara-zailIne sthAne rekhAnvita zikharazailIne vikAsa thayAnuM A adhyAya parathI mAluma paDe che. 100. nANAvaTI tathA DhAMkIe A vargIkaraNa mATe cAra bheda sUcavyA che: (1) phAsakAra, (2) vimAnAkAra, (3) zikharAnvita, (4) valabhadaja (MSTG, Ch. V & VI, pp. 27 ff.). AmAMnA prathama be bheda spaSTataH chAyazikhararaulInAM be judAM judAM svarUpa hoya ema prApta namUnAo parathI nizcita thAya che, chatAM racanAzailInI daSTie A vagIkaraNa nirvAhya banI zake ema che. 101 sama. sU, 4. 41; STG, p. 40]; somapurA, "bhAratIya sthApatya ane zilpI" pR. 110 102. nANAvaTI tathA DhAMkIe A traNa ghAne anukrame zreNI, kapata ane katipAlikA tarIke oLakhAvyA che (MSTG, Fig. 9a, b, c). aparAjitaprAkAre cauda jAti(prakAra)nA prAsAda varNavyA che teomAMnA aMtima prakAramAM napuMsaka prAsAdanI uparaphAMsanAnI racanA karavAnuM kahyuM che: (sa. 5. 16, sTe. 28 tathA 6. 108). A agAu sutradhAra mallakRta pramANamaMttarI (11mI sadI)mAM DhALavALA chAghane phAMsAkAra tarIke oLakhAvela che (chAyakSa, . 116-125). kapota mATe gaLe' ane potapAlikA mATe zALA-gala' zabdaprayoga gujarAtanA zilpIomAM ghaNuM jANItuM che. 103. MSTG, pls. 7, 8 104. Ibid, pp. 28, 43, pl. 52 105. nANAvaTI ane DhAMkIe A upaprakArane Pseudo-Dravidian tarIke oLakhAvela che, jyAre prathamanA upaprakArane teoe Gandharic tarIke oLakhAvyuM che. (Ibid, pp. 27-29 tathA 33-48). 106. fbid., pp. 29, 44, pp. 9. 107 fbid., pp. 29, 44-45, pls. 10, 11 108, nANAvaTI tathA DhAMkIe A upaprakAra mATe sUryoddabhava' zabdaprayoga karyo che (bid., pp. 27, 29, 46-51). 19. Ibid, pp. 29, 46-50, ple. 1419 110. Ibid., pp. 29, 50-51, pls. 20-24 111. Ibid, p. 29; dakSiNanAM cAlukatha ane pallava maMdiramAM zikharanI racanA sAthe A vimAnanAkAra racanA sAmya dharAvatI hovAnuM nANAvaTI tathA DhAMkIe pratipAdita
Page #366
--------------------------------------------------------------------------
________________ 153] sthApatyakIya smArakA [ 343 karyuM che tathA A racanAnA e bhedane Pseudo.Dravidic ane Neo-Dravidic nAme oLakhAvyA che (Ibid., p. 30). 112. nANAvaTI tathA DhAMkIe A prakAranI chAtha-zikharaulIne vimAnAkAra' tarIke oLakhAvI che (MSTG, p. 29), paraMtu AgaLa jaNAvyuM tema A zikharamaulI chAva prakAranI che. emAM 'phera mAtra eTaleA ja che ke eka chAdyane khIja chAthathI chUTu pADanAra aga 'uccheda'(nAmanI sAMkaDI paTTI)ne prayoga thayelA che, je A kAlanAM meATA kadanAM devAlayAnAM zikharAmAM jovAmAM Ave che. 113. Ibid., pp. 29-30, 52-59, pls. 26-28, 31-35; STG, Fig. 25. nANAvaTI tathA DhAMkIe kaLasAranA maMdirane tritala heAvAnuM tathA bhANasarA maMdira na. 4ne catustala he|vAnuM jaNAvyuM che, paraMtu e ane anukrame catustala tathA pa Mcadala heAvAnu cadrazAlAnAM alaMkaraNAnA krama jotAM samAya che. baMnemAM cUlikA nIcenuM tala nAza pAmyuM hAca ema jaNAya che. degAmanA cAmuMDA maMdiranAM paMcatala paikInAM uparanAM be tala pAchaLathI umerAyelAM lAge che. 114. prAk-caulukatha zailInAM zikhareAnI saMkrAMti caulukathaulInAM zikhAmAM pariNamI e avasthAnAM zikharAne avAMtara avasthA (intermediate phase)nAM zikhareA tarIke A prakaraNanA dvitIya lekhake pratipAdita karyu che: jIe STG, pp. 401 ff. nANAvaTI tathA DhAMkIe zikharAnvita karaulInA vikAsakramane Proto-Nagara, Eo-Nagara ane Early Nagara tarIke oLakhAvyA che (MSTG, pp. 30-31). 115. Ibid., pp. 30-31, 59-67, pls. 37-51 116. Ibid., pp. 29, 67; Fig. 19b, pl. 55. dakSiNanA pallavAnA rAjyakAla daramyAna baMdhAyela mahAbalipuranAM maulAtmaka maMdiranAM zikharamAM AvI racanA ovAmAM Ave che. varAgitapucchAmAM cauda natinA prAsAdo paikI A prakAranA prAsAdanI zikharanI racanA gajapRSThAkRti' karavAnuM jaNAvyuM che, (eNM. pR., sU. 106, o. rUpa). 117. A maMdiranA taladananA prathama nakazA barjese ApyA hatA (AK, pl. LII). sane 1961 mAM A prakaraNanA dvitIya lekhake peAtAnA A viSayanA abhyAsanA anusaMdhAnamAM geApanI mulAkAta lIdhI tyAre bhArata sarakAranA purAtattva khAtA taraphathI madiranI pIThikA ane jagatInuM vyavasthita khAdakAma cAlI rahyuM hatuM. purAtattva khAtAe khullA karelA avazeSonA AdhAre emaNe madiranA talamAnanuM kAlpanika pramANacitra taiyAra karyuM hatuM. emaNe emanA graMtha The Structural Temples of GuajratmAM bannesanA tathA peAtAnA talamAnanA nakaze ApyA che. jue STG, Figs. 215-216. nANAvaTI tathA DhAMkIe maMdiranA talamAnane vadhu ceAsa khyAla ApatA nakazA (MSTG, Fig. 16) ApyA che tathA jagatI tathA pIThanA dekhAvane khyAla Apatu' rekhAcitra (Ibid., Fig. 3) ApyuM che. 119. Ibid,, p. 33, lg. 16 119. Ibid., p. 35 120, sthAnika loko A baMne pratimA rAma ane lakSmaNanI hAvAnuM mAnatA hatA, paraMtu e viSNu ane kadanI hAvAnuM pratipAdita thayuM che (J. M, Nanavati, The
Page #367
--------------------------------------------------------------------------
________________ 344] maitraka kAla ane anu-maitraka kAla [pra. Temple at Gop", Journal of Saurashtra Research Society, I, No. 2; MSTG. p. 36). 121, SMTK, p. 6 122. maMdiranA garbhadvAranI uparanI zAkhAnA madhyamAM lalATabiMba' nAme oLakhAtA nAnA gokhamAM mUkelI mUrti parathI maMdiranA mukhya devane saMketa maLe che, paraMtu ahIM e zilpa nAza pAmyuM che. 123. Sankalia, Archaeology of Gujarat, p. 56; MSTG. p. 35 124. Ibid., pp. 35, 40. 125. Ibid., pp. 33-34 126. tharo tathA zilpanI vigato mATe juo Tbid., p. 34. 127. A nigame talamAna pramANe anukrame "pratiratha", "naMdI', "bhadra', "mukhabhadra', rAbhidrA, "naMdI" ane "pratiratha" hoI zake. mULa rekhAthI madhyamAM sauthI vizeSa nirgama pAmatuM aMga "bhadra kahevAya. A bhadranI madhyamAM vaLI nAnuM nirgama ApI mukhabhadranI racanA karavAmAM AvatI. mULa rekhAnI baMne bAjunuM nirgama pratiratha" nAme ane pratiratha tathA bhadranI vaccenuM baMne bAjunuM nirgama "naMdI" nAme oLakhAya che. 128. A tharonI sUci mATe juo MSTG, p. 35. 129. AmAMnAM keTalAMka zilpa sauva saMpradAyane lagatAM tathA rAma ane sUryanAM che (Ibid., p. 35). 130. A akSaronuM lakhANuM barAbara vaMcAtuM nathI, kAraNa ke enA akSara tatkAlIna prAdezika lipinAM sthAnika rUpAMtara che. lipine mareDa chaThThI sadIne hoya ema jaNAya che (MSTG, p. 39. fun. 97). 131. Tbid., p. 30 132. Ibid., p. 35 133. Burgess, AKK, p. 187 238. Cousens, SMTK, pp. 6 f.; The Architectural Antiquities of Western India (1926), p. 13 234. History of Indian & Indonesian Art, p. 82 234. Indian Architecture (Buddhist & Hindu Periods), p. 157 137. AG, pp. 57 ff. 936. "Architecture", Struggle for Empire, pp. 584 f. 236. "Architectural Affinities of Early Saurashtra Temples", IHQ, Vol. XXXVII, No. 1, pp. 1 ff. 280. R. C. Majumdar (Ed.), Struggle for Empire, p. 696, f.n. 17; STG, p. 289, fun. 5 14. MSTG, pp. 88-89 142. Tbid, p. 39-40 143. SMTK, pl. XXXII; MSTG, Fig. 22; pl. 71 44. SMI K, pl. XXXIV. A baMne zilpA have nAza pAmyAM che. 984. Ibid., pl. XXXIV 985. Ibid., pl. XXXV
Page #368
--------------------------------------------------------------------------
________________ 15 muM] sthApatyakIya smAraka (35 147 bid., pp. 38-39 148-149, MSTG, p. 42 150. SMTK, pl. XXXV. A zilpakhaMDane AdhAre zrI. nANAvaTI tathA DhAMkIe e parikaranuM punanirmita rekhAMkana Alekhita karyuM che(MSTG, Fig. 36). 151. MSTG, p. 42; ahIMthI prApta thayelA anya zilpakhaMDe-lamInArAyaNanI UbhI yugala mUrti, lalitAsanamAM beThelAM umA-mahezvaranI mUrti, yogAsanamAM beThelA vaikuMThanI mUrti tathA viSNu vagerenI mUrtio paNa noMdhapAtra che (SMTK, pl. XXXV). 15ra-153. MSTG, p. 42 948. Cousens, op. cit., p. 39; Sankalia, op. cit., p. 64 244. MSTG, p. 43 156. mULamAM A maMdira zivamaMdira hovAnuM jaNAya che (MSTG, p. 43). 157-158. MSTG, p. 43; pl. 52; fig. 28; STG, pp. 499-501, Figs. 18-19; Nanvati & Dhaky, "The Ceilings in the Temples of Gujarat", Bulletin of Museum & Picture Gallery, Baroda, Fig. 3 a 159-160. MSTG, p. 44 161. Ibid., p. 44, pl. 9, Fig. 13 282. Cousens, op. cit., p. 49, pls. XDIII, XLIV; STG, p. 81, Fig. 5; MSTG, pp. 44.45, pl. 10, Fig. 4d 163. A zaMgArakI pachInA samayamAM umerAI hoya athavA ene saMpUrNa jIrNoddhAra thayo hoya ema jaNAya che (Ibid., p. 45). 164. STG, pp. 83, 502, Fig. 26; MSTG, p. 45 165. MSTG, p. 45, pl. ll 166, Tbid., p. 68 167. Totd., p. 70 168. STG, p. 493; Fig 31; MSTG, p. 48, Fig. 13,a; pl. 15 169. MSTG. p. 48. 170. Ibid., p. 46, pp. 12 171. SMTK, pp. 42 f; STG, p. 92; MSTG, pp. 46-47; Fig. 27a; pls. 13, 65 172. MSTG, p. 49; Fig. 1lc, pl. 17 173-174. AKK, pp. 183ff; MSTG, p. 47; Fig. 12a; pls. 14 & 56 175. MSTG, p. 48; SIG, 498 176. Ibid, p. 47 177. SIG, p. 501, Fig. 1; MSIG, p. 48 178. SIG, p. 494; MSTG, pp. 49-50 17. MSTG, Figs. 4, 9 180. maMdiranuM mULa zikhara catustala haze. sauthI uparanuM tala (chA) nAza pAmyuM che. A maMdira sUryamaMdira tarIke oLakhAtuM hovAnuM mAluma paDyuM che (SIG, P 489,
Page #369
--------------------------------------------------------------------------
________________ 38$ ] maitraka kAla ane anu-gautraka kAla Fig. 6)., 191198 41 izlet i Hiler (2147"Pz giaid laused by (MSTG, p. 50). ?c?. STG, p. 490, Fig. 35; MSTG, p. 49, pl. 18 ?C924. H. R. Gaudani and M. A. Dhaky, 'Some newly discovered and less known Maru-Gurjara Temples in Western Gujarat', JOI, Vol. XVII, No. 2, p. 156 262241. Government of Gujarat, Annual Report of the Department of Archaeology for the year 1970-71, p. 3; Fig. facing p. 3 2c2. MSTG, p. 49, pl. 19, fig. 17 163. Ibid., p. 50, pl. 20, fig. 276 268. STG, pp. 498-99; fig. 17; MSTG, pp. 50-51, Fig. 17c; pl. 21 964. STG, pp. 502-503, Fig. 20; MSTG, p. 51; pl. 23 964. STG, pp. 505-506, Fig. 8; MSTG, p. 51, pl. 21, fig. 24,b 209. AKK., pp. 183 ff.; MSTG, P, 51, pl. 24 9CC. STG, p. 490, Fig. 34; MSTG, P, 52, pl. 25 qce. MSTG, p. 52, pl. 26, Figs. 14a, 10, 10k 920. S. 7. 2612 Hi 241 HPER Bol. q. 21121124 Riey (AR.WMR, 1912-13), uz'rexChi zidi 42 Gaga aiu plaui'se piqet ulotte $? (JGRS, Vol. XI, pp. 81 ff.). STG, p. 93, fig. 12; MSTG, p. 53, pl. 27, fig. 126 269. STG, p. 494, Fig. 32; MSTG, p. 54, Fig. 12c, pl. 57 ??. STG, p. 492, Fig. 25; The Struggle for Empire, pl. XII, Fig. 45; MSTG, p. 55 263. STG, pp. 492-493, Fig. 30. MSTG, pp. 53-55; pls. 31, 66, 67 9&8. MSTG, p. 54. 964. STG, p. 503, Fig. 10; MSTG, p. 58; Fig. 41 165. STG, pp. 504-505, Fig. 11; MSTG, p. 58 9669. AKK, pp. 143 f.; MSTG, pp. 56-57; Figs. 5a; 25; pls. 31, 58 r&C. STG, pp. 501-502, Fig, 13; MSTG, p. 58, pl. 33 266. STG, p. 497, Figs. 28-29; MSTG, pp. 58-59, pl. 34 300. MSTG, p. 59, Fig. 19a, pl. 35 20%. Ibid., p. 59
Page #370
--------------------------------------------------------------------------
________________ 15 su] sthApatyakIya smArakA [347 202. Ibid., pp. 55-56, pl. 26, Figs. 15, 4b; pl. 30, Figs. 10a, b, d, f; pls. 29-30 203. Ibid., p. 59, pl. 37 208. Ibid., p. 60, Fig. 23a; pl. 38; STG, Figs. 3, 252 60, Fig. 6 204. MSTG, p. 20%. lbid., pp. 60-61, Fig. 5d; pls. 40 & 60; STG. Figs. 15-16 20. MSTG, p. 61, pl. 41; 21 Hlean Hiu (AKK, p. 186) pragaTa karI tyAre maMDapanu chAvaNa lAMbI zilAe vaDe DhAMkeluM hatuM, pradakSiNApathanu chAvaNa DhALiyA chAparAne maLatuM hatuM, pradakSiNApathanI dIvAleAmAM havA urjAsa mATe pAchalI bAjue be khArI hatI, maMDapanA staMbheAnI zirAvaTIomAM caturbhuja kIcakAnAM zilpa hatAM, garbhadvAranA lalATababamAM gaNezanI mUrti hatI. 20. STG, pp. 509-511, Figs. 154, 242; MSTG, pp. 61-62; Figs. 7a, 7d, 32, pl. 42. 20. Cousens, SMTK. pl. XC (Side Elevation); MSTG, p. 62, pl. 44. 220. Burgess, AKK, pl. XLV; MSTG. p. 62 211. MSTG, p. 62. 212. A.S. Gadre, Archaeology in Baroda (1934-42), pl. XXII; M.A. Dhaky, "The Chronology of Solanki Temples in Gujarat", Journal of the Madya Pradesh Itihas Parishad, No. 3, pp. 4-5 213. U.P. Shah, The Sculptures of Samalaji and Roda, pp. 99 ff., Figs. 79-92; STG, Figs. 44-50 218. SSR, Fig. 79 21. Ibid., Fig. 83; CSTG. p. 6 21. Ibid., Fig. 88; CSTG. p. 6 21. Ibid., p. 113 224. Ibid., Fig. 81 210. SSR, Fig. 80 21. SSR, p. 110, Fig. 91 220-221. MSTG, p. 6 222. Ibid., pp. 112, 131-31, Figs. 84-86 223. Ibid., p. 112, Fig. 90 228. Ibid., Fig. 89, p. 131 224. J. M. Nanavati & M. A. Dhaky, The Ceilings in the Temples of Gujarat, Fig. 1 22. Ibid., Figs. 25, 26 22. Ibid., Fig. 87 230. Ibid., Figs. 91, 69 232. Ibid., p. 112; vArasA", pR. 40 233. AANG, pl. LXI 220. SSR, p. 131, Fig. 82 22. Ibid., Figs. 90, 72 231. Ibid., p. 36 2. nA. mahetA, gujarAtane maLela zilpa-sthApatyane 237-234. Ibid., pl. LXIII
Page #371
--------------------------------------------------------------------------
________________ 48] maitraka kAla ane anu-gotraka kAla 234. Ibid., pls. LXI-LXII 237. Ibid, p. 85 238, STG, p. 112, fun. 47 239. harilAla gaudAnI ane madhusUdana DhAMkI, keTalAMka navAM zodhAyelAM mahAgurjara raulInAM maMdiro', "kumAra", aMka para8, pR. 60-70, citra naM. 6-9. A lekhakee prApha-selaMkI maMdironI racanA zailI mATene "mahAgujara'. ane selaMkIkAlIna maMdira mATe "mAra-gujara' zabdaprayoga karyo che (ejana, pR. 65)240. ejana, citra 6 241. ejana, citra 7/a 242. ejana, citra 7. 243. ejana, citra 8 244. STG, Fig. 4; MSTG, p. 63, fig. 30, pl. 45 245. MSTG. p. 63; pl. 64 246. STG, Fig. 27; MSG, p. 63, Fig. 21, pp. 46 ra47. MSTG, pp. 63-64, Fig. 31b, pl. 41 247". Ibid, p. 64 248. Ibid., p. 64 24. harilAla gaudAnI ane madhusUdana DhAMkI, keTalAMka navAM zedhAyelAM mahAgurjara raulInAM maMdiro", "kumAra", aMka pa28, pR. 70, citra 10-11 250. ejana, pR. 70-71, citra 13-16, 19-20 251. ejana, pR. 70 252. ejana, pR. 71, citra 21 253. AgaLa jatAM selaMkIkAlamAM devAlayanA taladarzanane pratirathAdi nigama dvArA vadhu vikAsa thatAM zikhara paranAM kaNo uparAMta anya iMge tathA urasaMge umere thato gayo. 254. ISTG, pp. 64-65, pl. 48 255. Tbid, p. 66, pl. 50 256. Thid, p. 67, Fig. 196, pl. 55 257. Ibid, pp. 68-71, Figs. 172, 17, 13, 13d, 116 246. SMTK, pl. XLIX 259. baLejanA sUryamaMdiranI sAme AveluM toraNa pachInA samayanI kRti che. 260. gRhatsaMhitA, ma. 12, se. 28 261. K. F. Sompura, "The Super-structure of the Garbhagrha of Temples in Gujarat", Prof. Biranchikumar Commemoration Volume, p. 71
Page #372
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakaraNa 16 zilpakRtio gujarAtanA itihAsamAM maitrakakAla viziSTa sthAna dharAve che. A samayamAM maitrakonA rAjyanI sImA vakhatovakhata pharatI rahI che. dakSiNa gujarAtamAM gujaro, cAlu vagere rAjaya thayAM hovA chatAM saraLatA khAtara lagabhaga I. sa. 470 thI I. sa. 788 sudhInA samayanI zilpakRtione maitrakakAlIna ane e pachInA solaMkIonA udaya sudhInA samayanI zilpakRtione anu-maitrakakAlIna nAma ApIzuM. keTalIka vakhata evuM paNa bane che ke zilpa je pradezamAMthI maLyuM hoya te pradeza para zilpa banyuM tyAre cokkasa ke adhikAra hato enI ApaNane atyAre cokkasa mAhitI upalabdha na paNa hoya, chatAM sAmAnyapaNe rAjyakartA judA hovA chatAM AkhA gujarAtamAM te te samaye lagabhaga samAnapaNe saMskRtine vikAsa ke hAza thato haze ema gaNI zakAya, kemake AkhA gujarAtamAM UMcA parvato ke evI koI bhaugolika rukAvaTa nathI jethI karIne evI TakAvaTanI beu bAjunI prajAo ekamekathI taddana alipta rahI zake. maitrakakAla ane anu-maitraka kAlanI zilpasthApatya-sAmagrI vadhu ne vadhu pramANamAM upalabdha thatI jatI hovAthI A prakaraNamAM badhI ja zilpakRtionI nadhi na levAya, kiMtu keTalIka mukhya mukhya zilpakRtio ane enA parathI jANavA maLatI zilpazalInI vikAsakathAnI ja neMdha levAya e iSTa che. maitraka ane anu-maitraka kAlanI keTalIka jANItI zilpakRtio nIce mujaba che : (1) kAravaNamAMthI maLelI naMdIne aDhelIne UbhelI ziva-pArvatInI pratimA '(pada 29, A. 91). A kRti chaThThA saikAnI che. (2) vizvarUpa viSNuH zAmaLAjImAM nAgadharA pAse eka derImAM tyAMnI AdivAsI prajAmAM jANItI, "kaLazI chokarAMnI mA' tarIke pUjAtI pratimA chaThThA 29
Page #373
--------------------------------------------------------------------------
________________ 50 ] maitraka kAla ane anu-maitraka kAla [x. saikAnI, dhaNuM kharu` I. sa. 550 AsapAsanI, lAge che (paTTa 27, A. 89). A pratimAmAM aSTabhuja viSNunAM lagabhaga tamAma Ayudha khaMDita che. anaMta nAga upara vIrAsanamAM viSNu ubhaDaka kheThA che ane emanI pAchaLanA bhAgamAM viSNumAMthI prAdurbhUta thatI tevIsa anya AkRti che, jeemAM sUrya, caMdra brahmA, ziva, hayagrIva, varAha, balarAma vagere spaSTa eLakhAya che. (3) vizvarUpa viSNunI khIjI eka pratimA paNa zAmaLAjImAMthI maLI che, jenA nIcenA tathA uparanA bhAga khaMDita thayA che. e hAla vaDAdarA myujhiyamamAM che. e paNa uparanI pratimAnI lagabhaga samakAlIna ke enAthI saheja pachInA samayanI, paNa chaThThA saikAmAM banelI lAge che.3 (4-6) zAmaLAjImAMthI maLI AvelI UbhI makaravAhinI ga MgAnI suMdara dvibhuja pratimA` chaThThA saikAnI che. makaranAM mukha ane pucchanI kAtaraNI khAsa noMdhapAtra che. gaMgAnA jamaNA paga upara laTakatuM pasaddha e pazcima bhAratanAM zipeAmAM khAsa najare paDatuM viziSTa prakAranuM vastra-paridhAna che. Avu ja pa satka koTayarka --mahuDInI mAtA ane zizu(paTTa 29, A. 92)nI temaja kada mAtA(paTTa 33, A. 100)nI pratimAmAM najare paDe che.pa e khe pratimA paNa chaThThA saikAnI lAge che. (7-10) Ayu-delavADAnAM derAM pAchaLa AvelA jagannAthanA maMdiramAMnI zeSazAyI caturbhuja viSNunI pratimA tathA e ja maMdiramAMnI kheThelI kaumArI, cAmuMDA ane vArAhI mAtRkAonI pratimAe+ (paTTe 30, A. 93-95) chaThThA saikAnA uttarAdhanI lAge che. (11-12) zAmaLAjInA trilokanAthanA maMdiramAM sacavAyelI trizULadhArI zaiva dvArapAlanI pratimA. (paTTa 28, A. 90) tathA ene maLatI hAla prinsa oNpha velsa myujhiyama, muMbaImAM sacavAyelI khIjI zaiva dvArapAlanI pratimA. A beu pratimA paNa ThThA saikAmAM mUkI zakAya. (13) vAdarAmAM ma. sa. yuni.nI ArTsa phaeNkalTInA makAna sAme zeTha ANu dalAla khuzAlacaMdanA kaMpAunDamAMthI maLeluM bhairavanuM zilpa, je hAla vaDAdarA myujhiyamamAM che. te, mULa sayAjIga Mja vistAranA dakSiNa taraphanA cheDe AvelA bhImanAtha mahAdevanA maMdiramAMnu hAvAneA saMbhava che. ekAli hAravALA A bhairava nIcenuM vastra dhaNuM bArIka hAvAthI theADe ghaNe aMze zarIranA guhya bhAgane dekhADe che. A zilpa chaThThA saikA pachInu te| nathI ja. enAthI pahelAMnu hAvAnu bhaviSyamAM siddha thAya teA navAI na gaNAya.
Page #374
--------------------------------------------------------------------------
________________ zilpakRtio [351 (14) vAdarA pAsenA kapurAI gAmamAM zivAlaya pAsethI maLeluM UbhAM ziva-pAvatI(umA-mahezvara)nuM khaMDita zilpa (5TTa 32, A, 98), je hAla vaDAdarA myujhiyamamAM che te, I. sa. 600nA arasAnuM arthAt chaThThA-sAtamA saikAnu che. A zilpa gujarAtanI tatkAlIna kalAnA eka dhaNA suMdara namUnA che.9 AmAM kheDA dhATanAM aMgeAne badale kaMIka lAMbA paga vagere hAvAthI A zilpamAM dakSiNanA cAlukayAnI ke e pahelAM gujarAtamAM AvI cUkelI sAtavAhaneAnI zailI(jemAM kaMIka pAtaLA ane lAMkhI chatAM sapramANa ane suMdara dehayaSTie kAtarAtI te)nI asara hAya ema saMbhavita che. 16] (15) akeATA( vaDAdarA )nA jaina dhAtu pratimA-samUhamAMthI maLelI zrIjIvaMtasvAmInI UbhI kAyAtsa` pratimA, ke jenI pITha para lekha krAtareleA che. sadara lekhanI lipinA AdhAre A zilpane vinA saMkoca I. sa. 550 ane 600 vaccenA samayanuM gaNI zakAya che.10 'jIvataravAnI' e dIkSA lIdhA pahelAM tapa karatA saMsArI mahAvIra svAmInuM nAma che, AthI A svarUpamAM rAjakulane anurUpa mukuTa ane kezakalApanI dehabhUSA che. (16) akATAmAMthI maLelI, abhilekha tathA pITha vinAnI, ane UMcI TopI ghATanA kalAmaya mukuTavALI jIvaMtasvAmInI khIjI maneAhara kAyAtsa` pratimA (5TTa 31, A. 96) upara jaNAvelI pratimA karatA kaIka jUnI che. A pratimAnAM netrAmAM cAMdI bharelI che ane hADanI lAlI darzAvavA nIcalA hATha para tAMbuM bhareluM che. samagra uttara bhAratavarSamAMnAM adyAvadhi upalabdha dhAtu-zipeAmAM AgalI harALamAM khese tevI utkRSTa kalAmaya A pratimA Azare I. sa. 500 ane 550 nI vaccenA samayanI hAya ema lAge che. jIvaMtasvAmInA gaLAmAMnAM hAMsaDI ane hAra guptakAlane suparicita ekAvaline badale pazcima bhAratavaSa~nI kSatrapakAlIna ane vAyavya hiMdanI gAMdhAra kalAnI paraMparAne jALavI rAkhe che. UMcI TApIdhATane mukuTa paNa mathurAmAMthI maLelI kuSANukAlIna viSNupratimA- (je eka samaye iMdranI manAtI)nA irAnI TApI-ghATanA mukuTamAMthI vikAsa pAmele lAge che. A badhuM jotAM A pratimAne samaya upara jaNAvyeA che tenAthI arvAcIna hoI zake nahi. 11 (17) yakSa-yakSIyukta AdinAthanI UbhI pratimA akATAnA jaina pratimAenA samUhamAM maLelI, chaThThI sadInA uttarAdhanI, jenI pAchaLa ' phevadharmIcaM nivRttikule jinabhadravAcanAcAryasya ' lakhANa che. pUrNa vikasita kamaLa para kAyAtsaga avasthAmAM AdinAtha UbhA che. kamaLa para e bAjue kheDela mRga
Page #375
--------------------------------------------------------------------------
________________ 5ra maitraka kAla ane anu-maitraka kAla [ma ane vacce dharmacakra kaMDAreluM che. AdinAthanA baMne khabhAo upara vALanI laTa rahelI che. chetI pAradarzaka che. pIThikAnA DAbA cheDe sarvAnubhUti yakSa ane jamaNuM cheDe aMbikA yakSInI beThelI mUrti che. yakSa ane AdinAthanI temaja AdinAtha ane pakSInI vacce akakeka athavA vadhu tIrthakaranI pratimA hatI, je hAla jai rahI nathI, paNa enI pIThikAmAM khelavA mATenAM kANAM mejuda che. eTale mULa A tritIrthika ke covIsI pratimA haze. A pratimA ane enAM yakSa-pakSInI kalAzailI gupta zailIthI spaSTa rIte judI evI prAcIna pazcima bhAratIya zailI che, jene tArAnAthe olDa vesTarna skUla (prAcIna pazcimI zailI) nAmathI saMbodhI che. 12 (18) vidyAdharakulamAM pratiSThita, khaMDita abhilekhavALI, meTA mukuTa ane prabhAmaMDaLavALI, lalitAsane beThelI, jamaNA hAthamAM AmUluMbI ane DAbA hAthamAM biruM dhAraNa karatI, DAbA kheALAmAM bALaka teDelI siMhArUDha aMbikAnI dvibhuja pratimA, je akoTAmAMthI maLelI che ane jenI pAchaLanA abhilekhanI lipi chaThThI sadInA uttarArdhanI hovAthI lagabhaga I. sa. 550 thI 560 AsapAsanA samayamAM mUkI zakAya tevI che te, pracura alaMkArayukta dhAtupratimA paNa prAcIna pazcima bhAratIya zailInI che. 13 (19-22) A uparAMta A kAlanAM bIjAM gaNanApAtra zipamAM pArvatI 14 (delavADA), mAtA ane bALakapa (keyaka) (5TTa 29, A. 92), skaMdamAtA koTayarka) (5TTa 33, A. 100) tathA pArvatI ane nRtya karatA gaNapati (TIMToI) gaNAvI zakAya. (23-24) potAnA zAsanakALa daramyAna valabhI ane enI AjubAjunA pradezamAMnA ghaNA bauddha vihAra vagerene maitrakoe ApelAM dAnonI vigatavAra mAhitI emanAM dAnazAsane parathI maLe che, 18 paraMtu A kAlanAM bahu ja thoDAM bauddha zilpa upalabdha che, teomAM valabhIthI maLelI buddhanI eka nAnI dhAtupratimA tyAMnA mahendrasiMhajI ThAkoranA saMgrahamAM che. A pratimA pAMcamA ke chaThThA) saikAnI che. A uparAMta, valabhI ke pIrama beTamAMthI AvelI manAtI eka ati saMdara buddhapratimA hAla bhAvanagaramAM gAMdhI-smRti myujhiyamamAM surakSita che. A dhAtupratimA upara senAno opa che. kArIgarI utkRSTa prakAranI che. beu khabhAo upara oDhelI saMdhAtI-saMghATI gAdhara asaravALI che. A pratimA trikAlIna, chaThThA saikAnI, kadAca zIlAditya pahelAnI samakAlIna, lAge che.
Page #376
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16 muM] zilpakRtio [353 pralaMbapAde beThelI buddhanI A pratimA prAcIna pazcima bhAratIya zailIne utkRSTa namUno che.* (25) kapaDavaMja pAse AvelA kaThalAla gAmamAMthI maLelI vizvarUpa viSNunI 21 trIjI pratimA (5TTa 31, A. 97), je uparanI vizvarUpa viSNunI zAmaLAjImAMthI maLelI be pratimAo pachInA samayanI Azare I. sa. nA sAtamA saikAnI che te, guptakAlanI nahi, paNa maitrakakAlanI ja gaNAya. guptakAlamAM mathurA ane gujarAtamAM maLatI vizvarUpa viSaNunI pratimAonI paraMparAnI A pratimA che, je batAve che ke A samayamAM gujarAtamAM vizvarUpa viSNunI kalpanAnuM prajAmAM sArA pramANamAM AkarSaNa hatuM. kaThalAlanI A pratimA paNa vizvarUpanI kalpanAnI che. vaLI zAmaLAjI ane eliphanTA vacce maLavAthI A pratimA zAmaLAjI ane parelanA ziva temaja eliphanTAnI mahezamUrti vaccene kalAlIparaka saMbaMdha sUcavatI kaDIrUpa che. zAmaLAjInA vizvarUpa viSNunAM traNa mukha sAthe eliphanTAnI suvikhyAta mahezamUrtinAM traNa mukha sarakhAvatAM e vastu spaSTa thayelI che ke eliphanTA sudhI A ekasarakhI kalA-paraMparA hatI. parelanI zivamUti zivanA vizvarUpanI kalpanA ja kare che. e mUti ane zAmaLAjInA vizvarUpa viSNu lagabhaga samakAlIna che, jyAre eliphanTAnI zivanI mUrti saheja pachInI che. (26) sAtamA saikAthI AThamA saikAnA aMta sudhImAM mUkI zakAya tevAM zimAM akeTAmAMthI maLeluM dhAtunuM eka dhUpiyuM khAsa noMdhapAtra che.23 enI AgaLanA bhAgamAM dhUpa pAtra tarIke hAthInI pilI AkRti che, jyAre pAchaLanA bhAgamAM hAthAnA cheDe siMha che. sAtamA saikAnI zarUAtanI A kRti dhAtuzimAM kavacita maLatI agatyanI kalAkRti che. hAthInI upara katarelA lekhamAM "kIni xxre gADha rANA 8' eTalA akSara vaMcAya che. gA==ADha e "jayabhaTa' zabdanuM bolAtI bhASAnuM rUpa lAge che, ane saMbhava che ke nAMdIpurIbharUcanA gujara rAjavI jayabhaTa pahelA uphe vItarAge" A dhUpiyuM jaina maMdirane arpaNa karyuM hoya. jayabhaTano amala aMdAje I. sa. 600-628 ne che. jayabhaTanuM vizeSaNa vItarAga" hatuM, je sUcave che ke jayabhaTa jainadhana hoI zake. A sivAya akoTAnA dhAtusaMgrahamAMthI sAtamA saikAmAM mUkI zakAya tevI bIjI ghaNI dhAtupratimAo maLelI che teomAMnI keTalIka khAsa noMdhapAtra che. (27-29) sapATa pIThikA para Ubhela sarasvatInI mUrtinA mastaka pAchaLanuM AbhAmaMDaLa maNakAdAra kinAra sivAya sAduM che. A kRti I. sa. 600-600 i-3-23
Page #377
--------------------------------------------------------------------------
________________ 354] maitraka kAla ane anu-maitraka kAla [>>. nALa eNe dhAraNa AsapAsanI che.24 jamaNA hAthamAM dhAraNa karela kamalanI karela uttarIyanA nIce laTakatA cheDAnI samAMtare paga pAse pIThikAne aDe che. AbhAmaMDaLanI kinArI paranA Alikhita maNakAnA jevA ja maNakA uttarIya para aMkita karelA che. enA cheDA bhaumitika AkRti vaDe aMkita karelA che. sarasvatIe chAtI para ekAvalI ane uraHsUtra dhAraNa karyAM che. ene trikUTa mukuTa AkarSIka che, kaTi paranuM adhAvastra A saMgrahamAM jANItI thayela 'vikaccha' zailImAM che. enI sapramANu dehalatA temaja dI dhyAnastha netro noMdhapAtra che. racanAzailInA thADA hAsa A kAlanI ahIMnI sarasvatInI eka khIjI khaMDita mUrtimAM jovA maLe che. pa A mUrti ghaNI bAbatemAM uparanI mUrti sAthe sAmya dharAve che. enA mastaka pAchaLanI AbhA dhATamAM lakhageALa che ane e kamalanI pAMdaDIo tathA kinAre muktAmAlAthI vibhUSita che. padmapITha para tribhaMgamAM Ubhela A pratimAnuM uttarIya-paTTu enA dehanI samatulAne jALavI rAkhe che. mastaka paranA trikUTa mukuTanA madhyapanI baMne bAjue cAru pavallI atyaMta suzAbhita che. eNe aMga para ekAvalI, padmakuMDala, keyUra ane valaya dhAraNa karyAM che. pUrNavikasita stanapradeza, nAbhi paranI trivallI ane tribha MganI chaTA vyakta karatI jaMdhAe enA dehanI zAbhAmAM vadhArA kare che. uparyukta ane sarasvatIpratimAo para lekha keUtarelA nathI. ahIMnA saMgrahamAM sarasvatInI eka bIjI khati mUrti che. 6 enA para lekha kAtarelA nathI. A mUrti e kakaDe che ane enI nIcenI pIkiA guma thayela che. AbhAmaMDaLa paNu nAza pAmyuM che. mAtra enA keTalAka bhAga mUrtinA DAbA kAna pAse jaLavAI rahelA jAya che. enA mukuTa tridalane badale paMcadala che. mathALe bhAre kadanA Topa che, je agrabhAge temaja pRSThabhAge alaMkRta padmapatrathI vibhUSita che. sarasvatIe kuMDala, hAra, uraHsUtra, iTisUtra, maNiti aMgada, valaya vagere AbharaNA dhAraNa karyAM che. (30) tritI ika pArzvanAthapratimAmAM pArzvanAthanA mastaka para khaMDita nAgaphaNA che ane baMne bAjuonA tItha karAe kaTi para dheAtiyuM paherela che. pArzvanAthanA siMhAsananI madhyamAM dharmacakra che ane enI ane bAjuee eka eka haraNa tathA vyAlanAM zilpa che. si MhAsananI baMne bAjue Avela sanAla kamala para Ubhela tI karAmAM jamaNI khAjue RSabhanAtha ane DAbI khAjue mahAvIra (?) che. pArzvanAthanAM yakSa-yakSI sarvAnubhUti ane aMbikA anukrame jamaNI tathA DAkhI bAjue kamala para sthita che. emanAM mastakonI pAchaLa
Page #378
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16 muM] zilpakRtio [355 paNu prabhAvali-vibhUSita prabhAcakra che ane emaNe anukrame mastaka para karaMDamukuTa ane caityagavAkSanI AkRtimAM kezakalApa dhAraNa karyA che. siMhAsananI nIcenI padikAmAM aSTagrahanAM mukha kotarelAM che. 27 Ane maLatI tritIrthika pArzvanAthanI eka bIjI pratimA ahIMthI maLI che. pArzvanAthanI pAchaLanI saptaphaNA nAgachatrAvali ane bAjunA tIrthakaronI pAchaLanI prabhAvalI sAthe A zilpa saMpUrNa che.28 A baMne pratimA sAtamA saikAnI che. (31) caturbhuja mahAvidyA acchuptA devI (5TTa 34, A. 12) azva para savArI karelI sthitimAM che.29 enA mastaka pAchaLa AbhAcakra che. enA parano kezakalApa atyaMta AkarSaka che. eNe karNaphUle, muktAbhAlA, hUMTI sudhI pahoMcatuM ura:sUtra, valaya ane bAjubaMdhe ane nUpuro dhAraNa karyA che. eNe cAra hAthamAM anukrame bANa, talavAra, DhAla ane dhanuSa dhAraNa karyA che. | (32) A zilpamAM kAyotsarga mudrAmAM Ubhela pArzvanAthanI gAdI nIcethI baMne bAjue ardhanA-svarUpamAM aMkita karelAM dharaNendra ane pAvatInAM zilpa khAsa noMdhapAtra che. A baMne zilpone kaTi nIceno bhAga nAganI pUMchaDIne banelo che ane e baMnenI pUMchaDIone gAdI nIce madhyamAM nAgapAzamAM gUMthelI che. (33-34) sAtamA saikAnAM zipamAM pazcima bhAratIya zailImAM kaMIka moTAM mAthAM, beThA ghATanAM zarIra ane sudaDha bAMdhAvALI strI-AkRtio najare paDe che. evA namUnA gvAliyara AjubAjunA pradezamAMthI ane rAjasthAnamAMthI paNa maLelA che. uttara gujarAtamAM janA DIsA pAse nadInA sAmA kAMThe vaDAvala gAmethI zrI. Ara. TI. parIkhe zodhI kADhelI sapta mAtRkAo A zailInI ane sAtamA saikAnI che. A mAtRkAomAM vArAhInI tathA pArvatInI pratimA khAsa beMdhapAtra che. 31 caturbhuja vArAhInA be hAthamAM bALaka che, bIje jamaNe hAtha khAlI che, ne bIjA DAbA hAthe upavastra pakaDeluM che. AbhUSaNemAM ekAvalI, uraHsUtra, kaMkaNa ane nUpura che. bArIka vastra, kalAtmaka upavastra ane ene kezakalApa sauMdaryamAM vadhAro kare che. caturbhuja pArvatI samabhaMgamAM UbhelAM che. upalA jamaNe hAthamAM zivaliMga ane upalA DAbA hAtha hAthamAM gaNezane dhAraNa kare che. nIcale jamaNe hAtha varadamAlA-mudrAmAM che ne nIcale DAbe khaMDita che. devInI baMne bAjue darzAvelI javALa tapa karatAM pArvatInI AsapAsanA agninI votaka che. mastakanI upara cApAkAre darzAvelAM nava mastaka nava nAgonAM ke nava grahonAM che.
Page #379
--------------------------------------------------------------------------
________________ 356] maitraka kAla ane anu-maitraka kAla [pra. (35) thoDAka samaya pUrve kaThalAla najIkanA piTherA gAmethI piThorI mAtAnA maMdiramAM ghaNAM zi95 zodhAyAM che. teomAM mahiSamardinInI keTalIka pratimAo lagabhaga sAtamA saikAnI che.32 AmAM koI mUti dazabhuja, keI aSTabhuja, koI caturbhuja ane kaI tribhuja che. asurane pUro mahiSarUpe ja raja karela che ne enA para mAtAjInA vAhana siMhanuM AkramaNa thatuM darzAvyuM nathI. (39-40) mitrakakAlanAM anya zilpomAM kadavAranA varAhamaMdiranAM zilpa jANItAM che. teomAM garbhagRhanA pravezadvAranI uparanA zilpapaTTamAM beThelA sUrya, brahmA, viSNu, ziva ane caMdranI pratimAo, dvArazAkhA paranI gaMgA-yamunAnI AkRtio, varAhanI tathA dazAvatAranI pratimAo ane chUTaka zilpamAM garUDArUDha viSNu, vRSavAhana umA-mahezvara ane UbhAM lakSmInArAyaNanI pratimAone samAveza thAya che. thAnanA devAlaya paranAM zipamAM34 navagraha, gaNapati, gaMgA, varAha ane eka UbhA devayugalane samAveza thAya che. bhUjanA kaccha myujhiyamamAMnI dhAtunI UbhI buddhapratimApa maLI che. pratimAne pharatI khaMDita prabhAvalI che. pIThikA para sAtamI sadIno lekha che. buddhane jamaNe hAtha abhaya mudrAmAM che, DAbo hAtha khaMDita che. uSNISa, kAnanI lAMbI bUTa, prasanna mukhamudrA ane ardhA-pAradarzaka adhovastra neMdhapAtra che. mahuDImAMthI maLelI buddha athavA jinanI padmAsanastha moTI dhAtu-pratimAmAM prabhAvalInI pAchalI bAju paranA lakhANane pATha saMdigdha che. pratimAmAM rajU thayela AkRti yogamudrA dhAraNa karI yogAsanamAM beThelA puruSanI che. saurASTramAM DhAMkanI pahADI uparanAM katarelAM jaina zi57 paNa A kAlanAM che. teomAM AdinAtha, pArzvanAtha vagerenI AkRtio kaMDArelI che, koI yogAsanamAM beThelA jinanI, to koI kAyotsarga avasthAmAM tapa karatA tIrthakaranI. (41) raDAmAMthI eka ajJAta devanI pratimA maLelI che. zrI. pI. e. inAmadAre prasiddha karelI3 e pratimA hAla kyAM che enI khabara nathI. A pratimAmAM jaTAdhArI dibhuja deva samapAda avasthAmAM UbhelA che ane emaNe bArIka dhotiyuM pahereluM che. jamaNe hAtha khaMDita che. DAbA hAthamAM jalapAtra jevuM kaMIka pakaDI rAkhyuM lAge che. saMbhava che ke A pratimA zaiva ke bauddha saMpradAyanI hoya. A pratimA chaThThA ke sAtamA saikAnI che. (42) saurASTramAM mAMgaroLamAMthI maLeluM ane rAjakoTa myujhiyamamAM sacavAyeluM sUryanuM eka suMdara zilpa viziSTa neMdha mAMgI le che. 39 sAtamA saikAnI A mUtinI kezaracanA gupta paraMparAnI yAda Ape che, jyAre anya racanA prAcIna pazcima bhAratIya zailInAM viziSTa lakSaNa rajU kare che. UbhA dvibhuja sUryanA mukhanI
Page #380
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16 muM] zilpakRtio [57 pAchaLa prabhAcakra che. baMne hAtha khaMDita che. be bAjue rANI ane niSNubhA tathA emanI AgaLa nIce daMDa ane piMgala che. (43-44) A uparAMta A kAlanAM bIjAM gaNanApAtra zilpomAM vaNAdhara ziva ane pArvatI (TI.I)40 (paTTa 33 A. 191) tathA kumAra(vaDodarA myujhiyama)41ne samAveza thAya che. ziva be hAthamAM vINuM dhAraNa karI UbhA che. bIjA jamaNA hAthamAM trizULa ane bIjA DAbA hAthamAM saMpa che. nIce pAchaLa naMdI che. zivanI DAbI bAjue caturbhuja pArvatI UbhAM che. emaNe be hAthamAM bALaka teDayuM che. bIjA jamaNA hAthamAM pakva che. bIje DAbA hAtha nIce UbhelA mayUra pAse laTake che. vAhana dvArA A bALaka kArtikeya hovAnuM sUcita thAya che. AmAMnI bIjI UbhI khaMDita dibhuja pratimA, enuM mastaka na hovA chatAM, jamaNe hAthamAM zakti, DAbA hAthamAM kUkaDo (?) ane pAchaLa mayUra vAhana dvArA kArtikeyanI mUrti hovAnuM sUcita thAya che. A pratimA vaDodarAmAMthI ja maLelI che. (45-46) roDAnAM maMdiramAMthI maLelI hAla vaDodarA myujhiyamamAMnI cAmuMDa(5TTa 32, A. 99)nI temaja pArvatInI pratimAo sAtamA-AThamA saikAnI zailInA sArA namUnAra che. cAmuMDA zaba upara beThAM che. emaNe nIcalA jamaNuM hAthamAM khaga, upalA jamaNA hAthamAM kapAla (khapara), DAbA hAthamAM khaTvAMga ane nIcalA DAbA hAthamAM rAkSasanuM mastaka dhAraNa kareluM che. siMha para beThelAM pArvatI ke durgA upalA be hAthamAM trizaLa ane parazu dhAraNa kare che. nIcale jamaNo hAtha abhaya mudrAmAM che. nIcalA DAbA hAthamAM dhAraNa karelI vastu khaMDita ane aspaSTa che. emane deha cUDAmaNi, kuMDala, ekAvalI, urasUtra ane keyUrothI AbhUSita che. (7-50) reDAnA maMdira naM. 6 tarIke oLakhAtA maMdiranI AgaLanA ardhamaMpanI thAMbhalIonI uparanA bhAgamAM keTalIka apratima sauMdaryayukta vividha bhaMgIomAM UbhelI strI-AkRtio che, jene zi95-graMthomAM devAMganAo athavA apsarAo tarIke varNavelI AkRtio tarIke oLakhAvI zakAya.43 koNArka temaja khajurAhanAM maMdiro uparanI apsarAo ane surasuMdarIo kalApremIone jANItI che, paNa zilpakalAnI daSTie ghaNI UMcI koTinI sajIva lAgatI A AkRtio oigya prasiddhi ane prazaMsA pAmI nathI. prAcIna pazcima bhAratIya zilpakalAnA sAtamA saikAnA A utkRSTa namUnA che. sAmAnya rIte reDAnAM madirone AThamA saikAnA pUrvArdhanAM gaNavAmAM Ave che. zilpakalAnA vikAsanI dRSTie bhAratIya zipanAM khyAtanAma-abhyAsI sTelA kaeNmarizanA mate temaja umAkAMta zAhanA
Page #381
--------------------------------------------------------------------------
________________ 358] maitraka kAla ane anu-maitraka kAla [, mate A zilpa sAtamA saikAnAM lAge che. reDAnA A maMdirane sAtamA saikAnuM gaNAvI zakAya. (51-53) A uparAMta roDAnA zilpasamUha paikInI gaNeza.44 siMha upara beThelAM durgA,japa kAttikeya vagere mUrtio sAtamA-AThamA saikAnI kRtio che. temAM beThelA caturbhuja gaNeza upalA be hAthamAM trizULa ane parazu tathA nIcalA be hAthamAM pA ane modakapAtra dhAraNa kare che. sarSa-yajJopavIta tathA mastaka paranI vezabhUSA seMdhapAtra che. pArvatI ke durgA pagamAM napura paherI rahyAM che. emanA vAhana siMhanI AkRti AbehUba kalAkRtine suMdara namUno che. mayUra para beThelA kArtikeya SaDAnana che ne jamaNA hAthamAM zakti dhAraNa kare che. mayuranI Doka DAbI bAju vaLelI che. (54-55) gepanA maMdira pAsethI viSNu ane kArtikeyanI be UbhI pratimA bhaLI che te paNa maitrakakAlanI che.47 (56-57) sAtamA ane AThamA saikAnAM zilpomAM khAsa noMdhapAtra che kAravaNanI nRtya karatI skaMdamAtA athavA kaumArInI pratimA, je tatkAlIna kalAne eka suMdara sajIva namanoja8 che. nRtya karatAM kaumArIne AbehUba aMgabhaMga ullAsa ane smRti darzAve che. vaDodarAnI E. M. E. Schoole bAMdhelA ziva maMdiramAM keTalAMka agatyanAM zilpa mAsara (tA. pAdarA), dahegAma (ji. bharUca) kAvI vagere sthaLoethI ANelAM che, temAM mAsaranI mAtRkAo lagabhaga sAtamA-AThamA saikAnI49 che. (58-61) lagabhaga A ja samayanI kuMbhAriyA pAsenA keTezvaranI mAtRkAo vaDodarA myujhiyamamAM surakSita che. Abu para vasiSThAzramamAM lagabhaga AThamA saikAnI eka suMdara brahmANI mAtRkAnI mUrti, uparAMta padmAsanastha yoganArAyaNanI AThamA saikAnI eka suMdara mUti che temaja nAgarAjanI eka suMdara nAnI mUrti che, je saMbhava che ke abuMda nAganI hoya. A pratimA paNa AThamA saikAnI zarUAtanI hovAno saMbhava che.50 koTezvaranI mAtRkAomAM vaiSNavI, aMkI, brAhmI, vArAhI ane cAmuMDA caturbhuja che. vaiSNavI, aMkI ane vArAhI bALakane teDe che. aMdI, brAhmI ane cAmuMDAne pitapatAnuM vAhana paNa che. brAhmI dvibhuja che. bALaka emanI jamaNI bAjue nIce UbhuM che. | (62) suMdara rIte kotarela pApITha para tribhaMgamAM mUkela cAmaradhAriNInuM zilpapa1 (paTTa 35, A. 103) akeTa dhAtu zipamAM sarvottama namUno che. enI sapramANa dehalatA AkarSaka che. kezakalApa gulAbanAM puSponI gUMthaNInA madhyamAM
Page #382
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16 muM] zilpakRtio [359 Avela cUDAmaNithI vibhUSita karela che. kAnanAM patrakuMDala, gaLAmAM niSNane hAra, tridala puSpamaMDita bAjubaMdha, goLa kaMkaNAkRti valaya, stana-pradezanI madhyamAMthI pasAra thatuM uraHsUtra, kaTimekhalA ane bArIka ne DhIlAM adhovastrane pakaDI rAkhatuM atyaMta alaMkRta UrajAlaka, paganAM nUpura ne khabhA pAchaLathI pasAra thatuM uttarIya A zilpane atyaMta kamanIya svarUpa bakSe che. A zi95 AThamA sikAnA madhyakAlanuM che. | (63-64) akoTAnA dhAtumUti-samUhamAMnI upayukta aMbikA sivAya dibhuja aMbikAnAM A kAlanAM bIjAM be zi95 akoTAmAMthI maLelAM che. e paikInuM eka lalitAsanamAM siMha para beTheluM chepara ane bIjuM e ja AsanamAM padmapITha para Asanastha che.pa3 e baMne zilponA DAbA kheALAmAM bALaka beTheluM che. baMnenA jamaNe hAthamAM AmrapalI che ane DAbo hAtha bALakanA mastaka pAse abhayamudrAmAM che. baMnenA mastake patra-bhaMga bhakarikA prakArane mukuTa che, paNa prathama zilpanA mastaka pAchaLa AbhAcakra nathI, jyAre bIjI pratimAnA mastaka pAchaLanuM khaMDita AbhAcakra jaLavAI rahyuM che. (65) uttara gujarAtamAM pATaNamAMthI maLelAM ne vaDodarA myujhiyamamAM sacavAyelAM keTalAMka zilpa AThamA saikAnAM che.54 teomAM yogAsanamAM beThelI pAMca mAtRkAonI zilpapaTTIne ane gavAkSamAM beThelA caturbhuja zivanI pratimAna samAveza thAya che. (66) akoTAnA saMgrahamAMthI paNa AThamA saikAnI keTalIka dhAtu-pratimAo maLelI che.55 teomAM khabhe vALanI laTavALA RSabhanAtha, padmAsanamAM beThelA dvibhuja ajitanAtha, lalitAsanamAM yakSa-yakSiI vacce bhegAsanamAM beThelA pArzvanAtha vagerene samAveza thAya che. (67-68) AThamA saikAmAM, saurASTramAM seMdhavonA rAjyapradezamAM keTalAMka agatyanAM zilpasthApatya banyAM teomAM piMDAraka (pIMDArA) tIrtha ane AjubAjunAM zilpa noMdhapAtra che. maMdira naM. 2 nA uttarAMga paranI zi955TTImAM viSNu-lakSmI, brahmA-sAvitrI, ziva-pArvatI vagere deva-devIo ekatra thayAM che. uparAMta dilaMgamAM UbhelA caturbhuja gaNeza, UbhA caturbhuja caturAnana ane garuDa para beThelA viSNu darzanIya che. saurASTranAM havA-pANane lIdhe temaja paththaranI jAtane lIdhe samudrakAMThAnA pradezanAM e samayanA ghaNuM zi95 Aje khavAI gayelI hAlatamAM che, chatAM pIMDArAnA lakSmI-nArAyaNa temaja spaSTa paNa haju na oLakhI zakAya tevA prasaMgane AlekhatI eka AkhI zilpapaTTI khAsa noMdhapAtra che.
Page #383
--------------------------------------------------------------------------
________________ 20] maitraka kAla ane anu-maitraka kAla [. (69-70) raNuM pIpaLA(tA. pAdarA)thI ANelI rathArUDha sUryanI eka akhaMDita sUrya-pratimA (paTTa 35, A. 194) ati suMdara che, je AThamA-navamA saikAnI gaNI zakAya. sUryadeva ekacakra rathamAM ardha padmAsane birAjelA che. emane jamaNo hAtha khaMDita che, DAbA hAthamAM padma dhAraNa kareluM che. mastaka pAchaLa padmapatranI bhAtavALuM prabhAmaMDaLa che. DAbI bAjue rANI ane jamaNI bAjue nikuMbhA beThAM che. sArathi aruNanI DAbI bAjue daMDa ane pratyuSA tathA jamaNI bAjue piMgala ane uSA che. ratha ane azvo gatimAna che. lagabhaga A ja samayanI umA-mahezanI eka pratimA paNa vaDodarAnI E. M. E. SchoolnA saMgrahamAM che.pa8 ziva naMdI upara lalitAsanamAM beThelA che ne emanA DAbA khoLAmAM pArvatI beThAM che. zivanA hAthamAM trizuLa, nIlotpala ane sarpa che. pArvatInA eka hAthamAM pakva che. zivanuM pauruSamaya zarIra tathA umAnI sapramANa komaLa dehayaSTi kalAtmaka che. (71) gujarAtamAMthI maLatAM mAtRkAonAM zilpomAM vaDanagaramAM amathera mAtAnA maMdiranI sapta mAtRkAnI mUrtio paNa seMdhapAtra che.59 A ziponAM surekhAMkana zAMta mukhamudrA, kaMbUcIvA Adi jUnI zailInA aMza che, paNa TUMkA page, jaDa racanA vagerenA kAraNe A zilpa AThamA-navamA saikAnAM hovAne saMbhava che. (72) akoTA dhAtuzilpomAMnAM keTalAMka navamA saikAnAM che. teomAMnuM eka siMha para lalitAsanamAM beThela aMbikAnuM che. jamaNA hAthamAM AmUluMbI ane DAbA hAtha vaDe beThelA bALakane eNe dhAraNa karela che ane enI pAse bIju eka bALaka UbheluM che. mastaka pAchaLa tamAlapatrAvali ghATanA padmadalAMkita vRttAkAra AbhAcakranA mathALe ardhapadmAsanastha neminAthanI nAnA kadanI mUrti AvelI che.* (73-74) akoTA-saMgrahamAM sarvAnubhUti yakSanI A kAlanI be mUrti seMdhapAtra che. koIkameTI jana pratimAmAMthI chUTI paDI gayela eka mUrtimAM yakSa jamaNa hAthamAM bIjapUraka ke saMtAnamaMjarI ane DAbA hAthamAM dravyanI kothaLI(nakulikA)ne dhAraNa kare che. morapIMcha ghATanuM enA mastaka pAchaLanuM AbhAmaMDala patrAvali ane corasa ghATanA maNakAnI mAlAthI aMkita kareluM che. mastaka para tridala karaMDa mukuTa maNimAlAthI vibhUSita che. kAnamAM bhAre kuMDaLa, chAtI para hAra ane upavIta ne hAtha para bAjubaMdha dhAraNa karato A yakSa lalitAsanamAM goLa pIThikA para beThela che. 41
Page #384
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16 muM] zilpakRtio [41 'AmAMnuM bIju beThelA hAthI paranuM beTheluM zilpa jainetara kuberanI mUrti sAthe ghaNuM sAmya dharAve che. irAnI jaina guphAmAM paNa A ghATanuM zilpa che. enI jaTA karaMDa mukuTa-ghATanI che. jamaNA hAthamAM saMtAnamaMjarI ane DAbA hAthamAM noLiyA-ghATanI dravyathelI(nalikA)mAMthI sikkAonI paMkti nIce paDatI darzAvI che. mastaka pAchaLanA prabhAcakane ghATa rauyabArInI AkRtine maLato che. 12 - (75) anu-maitraka kAlanAM zilpa bAbata zodhane avakAza ghaNo che. I. sa. 788 thI I. sa. 94ra sudhInA prApha-solaMkI kAlanAM zi9pomAM gaNAvI zakAya tevI akoTAnA dhAtusaMgrahamAM keTalIka jaina dhAtu pratimAo che. temAM tritIrthika pArzvanAthanI eka pratimA noMdhapAtra che. saptaphaNAvALA nAganuM chatra dhAraNa karI rahelA pArzvanAthanI A mUrtinI jamaNI bAjue RSabhanI ane DAbI bAjue mahAvIranI mUrtio AvelI che. RSabhanI jamaNI bAjue kamalasthita tribhaMgamAM cakrezvarInI mUrti che. enA upalA be hAthamAM cakra ane nIcalA DAbA hAthamAM bIjapUraka (bijeru) che. nIcale jamaNe hAtha varada mudrAmAM che. mahAvIranI DAbI bAjue tribhaMgamAM voTayA devI che. enA upalA be hAtha nAgane dhAraNa kare che ane nIcenA baMne hAthamAM anukrame khaDjha ane DhAla che. A baMne vidyAdevIo che. pArzvanAthanA siMhAsananI dareka bAjue eka eka yakSa-yakSIonAM zilpa che. siMhAsananI beThakanI nIce madhyamAM dharmacakra ane baMne bAjue eka eka haraNa che. yakSa-yakSiIonAM zi9ponI nIce ATha grahonAM Asanastha zilpa che. nAgaphaNAnI upara eka eka mAlAdhara ane divya vAdaka, pautyakSa ane tridala chatranAM zilpa che. 13 (76) vimalavasahInA maMdiramAM eka derImAM jaina yakSI aMbikAnI eka moTI suMdara dhAtupratimA hatI.64 e pratimA dasamA saikAnI, kadAca solaMkI rAjya-amalathI thoDI pahelAMnI lAgatI. hAla e guma thaI kahevAya che. A yakSI caturbhuja che. e khoLAmAM beThelA bALakane eka hAtha vaDe Tekave che ne bAkInA traNe hAthamAM AmrakuMbI dhAraNa kare che. aMbikA lalitAsanamAM beThAM che. nIce siMha vAhana che. . (77) siddhapura pAsethI maLI AvelI kuberanI eka suMdara pratimA vaDodarAnA myujhiyamamAM che. 5 A zilpa dasamA saikAnuM lAge che. (78-79) E- M. E. SchoolnA maMdiramAM ANelI A be pratibhAomAMthI eka viSNunI ane bIjI saMbhavataH vaNavInI dasamA saikAnI gaNAya
Page #385
--------------------------------------------------------------------------
________________ [. 32] maitraka kAla ane anu-maitraka kAla che.' viSNunI mUrtimAM hAtha khaMDita hevAthI emAM viSaNunuM kayuM svarUpa mUrta thayuM che e mAlUma paDatuM nathI. paga pAse ekeka Ayudha-puruSa che. viSNavInI mUrtinAM vastrAbhUSaNa viSNunI mUrtinAM vastrAbhUSaNa jevAM che. dasamA saikAnAM gaNya tevAM zipamAM kayAM anu-maitrakakAlIna ane kayAM solaMkIkAlIna ene nirNaya kare kaThina che, kemake moTA bhAganAM zilpa para kaI sAla saMvata kotarelAM maLatAM nathI. (8-82) akoTAmAMthI maLelAM jaina zipa paikInAM dasamA saikAnA pUrvAdhanAM zipamAM yakSa-yakSiI sAthenI vegAsanamAM beThelA pArzvanAthanI be tritIrthika pratimAo tathA yakSa-yakSiI sAthenI pArzvanAthanI pratimA noMdhapAtra che. 7 pAdaTIpe 9. U. P. Shah, Sculptures from Samalaji and Roda, Fig. 4, p. 119 2. Ibid., Fig. 48, pp. 66-73 3. Ibid, Fig. 50, p. 69 4. Ibid., Fig. 60, p. 128 5. Ibid., Fig, 30 & 31, p. 122 6. Ibid., Figs. 9, 6, 7, 8, p. 118 7. Ibid., Fig. 21, p. 120 6. R. N. Mehta, "Five Sculptures from Devni-Mori", Journal of Indian Society of Oriental Art, Special Number on Western Indian Art, 1965-66, pl 27, p. 20; SSR., Figs. 27, 28 <<. U. P. Shah and R. N. Mehta, "A Few Early Sculptures from Gujarat", JOI, Vol. I, pp. 160 ff; SSR., Fig. 60a 20. U. P. Shah, "A Unique Image of Jivantaswami", JOI, Vol. I, pp. 72 ff Fig. 1; Akota Bronzes, pp. 27-28, Fig. 12a 99. U. P. Shah, Akota Bronzes, pp. 26-27, Figs. 9/a, 9/6 12. Toid, pp. 28-29, Fig. 11 13. Ibid., pp. 30-31, Fig. 14 14. SSB, Fig. 5 15. Tbid., Fig. 29 16. Tbid., Fig. 40 17. Ibid., Fig. 53 18. ha. gaM. zAstrI, "maitrakakAlIna gujarAta", bhA. 2, pR. 396-405 19. M. K. Thakore, "A Bronze Image of Buddha from Valabhipur", JOI, Vol. XVI, pp. 79 ff.
Page #386
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16 muM] zilpakRtio [364 20. umAkAMta zAha, gujarAtamAM bauddha dharma, "svAdhyAya", 5. 3, pR. 304, AkRti 11 29. SSR, p. 74; H. G. Shastri, "The So-called Trimurti at Kathlal", JOI, Vol. XVII, pp. 425 ff. 22. SSR, pp. 72 f. 23. Akota Bronzes, pp. 31-33, Fig. 15 24. Ibid., pp. 30-34, Fig. 18 25. Toid., p. 48, Fig. 33, 26. Ibid., p. 46, Fig. 37 27. fbid., pp. 35-36, Fig. 22. 28. Ibid., pp. 36-37, Fig. 25 29. Ibid., p. 36, Fig. 24 30. fbid., p. 44, Fig. 34 31. Ara. TI. parIkha, vaDAvalane Arasane zilpasamUha', "kumAra", aMka para pR. 74-76 32. harilAla 2. gaudAnI, "pIThezvarInuM maMdira, pIThAI, "navacetana', va. 49, pR. 307 33. H. Cousens, Somnath and Other Medieval Temples of Kathiawad, p. 39, pls. XXXII, XXXIV, XXXV 38. Ibid., pp. 48 ff, pls. XLIV, L 34. M. R. Majmudar (Ed.), Chronology of Gujarat, p. 215, pl. LVII 36. rbid, pp. 212-213, 318, pl. LIII 37. Ibid, pp. 213-214, pl. LV(A) & (B) 38. SSR, Fig. 63 36. U. P. Shah, "Some Surya Images from Saurashtra, Gujarat and Rajasthan", Bulletin of Museum and Picture Gallery, Barcda, Vol. XIX, pp. 43 T., Fig. 2 40. Tbid., Fig. 52, p. 75 41. Thid, Fig. 66a, p. 85 42. Tbid, Figs. 67-68, p. 93 43. fbid, Figs, 73-74, p. 96 44. Tbid., Fig. 65, p. 91 45. Tbid., Fig. 69, p. 95 46. Tbid, Fig. 70, p. 95. 80. J. M. Nanavati, The Temple at Gop', Journal of the Saurashtra Research Society, Vol. 1, No. 2 48. CG, p. 276, pl. XXXVI(C) 49. AmAMnI keTalIka mUrtione pAchaLathI sudhAravAmAM AvI che, jethI enI mULa kalAne hAni thaI che. . 40. U. P. Shah, Matrikas and other Sculptures from Gujarat', Bulletin of Baroda Museum, Vol. XIV, pp. 29ff., pls. XVIII,A XXI,B; mahiSAsuramardinI ane anya mAtRmUrtio", "kumAra", aMka 382 pR. 386, citra 66-69
Page #387
--------------------------------------------------------------------------
________________ 14] maitraka kAla ane anu-maitraka kAla 50. ejana, pR. 387, citra 71; umAkAMta che. zAha, gujarAtanI guptattarakAlIna zilpasamRddhi, "kumAra", aMka 380, pR. 305, citra 64 (paMThA pAchaLanI AIleTa); tathA gujarAtamAM nAgapUjA ane tenAM zilpa', "kumAra", aMka 381 pR. 359, citra 65 51. U. P. Shah, Akota, Bronzes, p. 47, Figs. 42a, 426, 43 para. Toid., p. 48, Fig. 44b 53. Ibid., p. 48, Fig. 45a 48. H. Goetz, "Late Gupta Sculptures from Patan-Anhilwad," Bulletin of Baroda Museum, Vol. Vll, pls. I-II, Figs. 1-7 44. Akota Bronzes, pp. 45-47, 49; Figs. 36a, 41b, 46a 56. R. Subrahmanyam, "Pindara and its Antiquities", JOI., Vol. XIV, pp. 419 ff. 57. CG, pl. LXVII,b; caMdramauli majamudAra, "raNu piMparInI rathArUDha sUryamUti', "sUryamaMdira" vizeSAMka, pR. 105-106, citra naM. 49; va. sa. pArekha, gujarAtanI virala sUrya pratimAo", "svAdhyAya', pu. 6, pR. 235-238 58. vasaMtakumAra se. pArekha, umA-mahezvaranI mUrti ', "svAdhyAya", varSa 6, pR. 239 tathA pAchalA pUThA paranuM citra 59. juo zrI. ramaNalAla nAgarajI mahetA, "vaDanagaranI zilpasamRddhi, zrI vijayavallabhasUri smAraka graMtha' pR. 139, citra naM. 2. $o. Akota Bronzes, p. 50, Fig. 50/c 61. Tbid., pp. 51-52, Fig. 52a 62. fbid. p. 52, Fig. 52b 63. Ibid., pp. 53 f, Fig. 55. 64. U. P. Shah, "Iconography of the Jain Goddess Ambika, .JUB, Vol. IX, pt. 2, p. 156, Fig. 14 65. A mUrti haju prasiddha thaI nathI. 66. harilAla gaudAnI, I.ema. I. skUlanAM zilpo", "navacetana", va. 49, pR. 240 fu. Akota Bronzes, pp. 54 f., pl. 57b, 56, 57a
Page #388
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakaraNa 17 citrakalA citrakalA e mAnavanI sau ya bhAvanAne abhivyakti ApatI evI lalitakalA che, je ati prAcIna kAlathI pracalita che. gujarAtamAM enA sahuthI prAcIna jJAta namUnA si Mdhu saMskRtinAM leAthala, rAjaDI (zrInAthagaDha) vagere sthaLeAe maLyA che, mATInAM vAsaNA para AlekhelAM citrorUpe,1 isvI sananI AraMbhika sadIonI DuMgaramAM kaMDArelI guphAomAM zilpakalAnA vikAsanI aMtargata cikatralAnuM AThakataruM sUcana thAya che, paraMtu hAla temAMnI kAI guphAomAM citra maLyAM nathI. maitrakakAla tathA anu-maitraka kAla daramyAna nirmAyelAM vidyamAna devAlayamAM paNa bhitticitronA namUnA vartamAna gujarAtanA bhU-bhAgamAM upalabdha thayA nathI. pazcima bhAratanA arhat acale mahArASTranA pUrva bhAgamAM ajaMtA pata para eka mahAvihAra badhAvelA temaja valabhIthI theADe dUra eka mahAvihAra baMdhAvyA hatA,ra tenA parathI ajaMtAnI jema ahIMnA e vihAramAM paNa bhitticitra AlekhAyAM hAvAneA saMbhava sUcita thAya che. A vihArane taLAjAnA DuMgaramAM kAtarelA vihAra tarIke oLakhAvavAmAM AvyA che. emAM ke saurASTranA khIjA kAI DuMgaramAM kAtarAyelA bauddha vihArAmAM bhitticitra maLyAM nathI. paraMtu maitraka rAjyanA zAsana nIce rahelA samIpavatI mAlavaka pradezamAM maitrakakAla daramyAna AlekhelAM keTalAMka bhitticitra maLyAM che. A guphAe dAhAda- (ji. paMcamahAla )nI dakSiNapUrve jhAbuA tAlukAnI pAra AvelA amajherAbAkAnera (madhyapradeza) vibhAgamAM khAdha nadI (je nimADamAM thaI na`dAne maLe che)- nA kAMThe AvelA khAdya gAma pAsenI TekarI para 46 mITara(150 phUTa)nI UMcAI e AvelI che. 315
Page #389
--------------------------------------------------------------------------
________________ 366] maitraka kAla ane anumaitraka kAla [x. A TekarIne nIcene ardho bhAga sIdhA DhoLAvavALo che, jyAre uparane bhAga retInA paththara ane maTeDiyA paththaranA vArApharatI AvatA tharovALo che. pahelAM A paththara laTuM gALavA mATe vaparAtA. retALa paththaramAM lekhakane kSAra che, jene raMga ekadama lAlathI cekhA sapheda sudhI che. enA raMganA pheranI sAthe enI ghaTTatAmAM paNa pharaka paDe che. ghero lAla paththara khUba ja kaThaNa hoya che, jyAre sapheda te AMgaLIthI paNa ghasI zakAya te jovA maLe che. lAla raMganI bhinna chAyAvALA paththaro UbhA bhAgane Avare che ne emAM maDiyA paththaranAM pAtaLAM paDa jovA maLe che. TekarI uttara, pUrva ane dakSiNa bAju vistare che ane guphAo vAyavya dizA sAme che, jethI divasanA koI paNa bhAgamAM tenA para pUrepUro sUryaprakAza paDato nathI, paNa sAMjanA AthamatA sUryanAM kiraNothI guphAo prakAzita thAya che kharI. A bInA bhAratanI lagabhaga moTA bhAganI guphAone lAgu paDe che. A guphAonI purAvidene sahu prathama jANa muMbaI miliTarI esTAblizamenTanA lephTananTa Denjara phIDe 1818mAM karI hatI. emaNe emanA lekhamAM guphAone dukAna kahI che. pachI eskine enA nibaMdha para noMdha lakhI. tyAra bAda che. I. Ipee vidvattApUrNa lekha lakhyo. pachI karnala luADe emAM sudhArA karyA. A citrakAra zrI. asitakumAra haladAre baliTana maeNgejhina' (1923), mAM lakhyuM ane zrI mukulacaMdra dee 1925 mAM ajaMtA sAthe bAghanI yAtrAnuM pustaka lakhyuM. tyAra bAda IDyiA sosAyaTI, laMDane (1927) bAgha guphAo vize savistara graMtha pragaTa karyo. ahIM kula nava guphA che ane e 690 mITara(750 vAra)nI samagra laMbAImAM samAyelI che. pAMDavonI guphAnA nAme oLakhAtI guphA naM. 2 staMbhayukta pravezadvAravALA vihArarUpe che, jenA pAchaLanA bhAgamAM stUpa che. emAMnAM citra badhAM dhumADAnA ane cAmAcIDiyAMnA kAraNe kharAba thaI gayelAM che. guphA naM. 3 nI eka oraDImAM buddho ane prAyaH bedhisanI AkRtio AlekhAI hatI, ahIM asarakAraka raMga ane lAvaNyAjanathI yukta cAmaradhAriNInuM eka manahara citra AlekhAyuM che. | guphA naM. 4 ne "raMgamahala' kahe che. A guphA ahIMnA samUhamAMnI uttama ane suMdara guphA che. A paNa vihAra che, jemAM vacce eka ane enI traNe
Page #390
--------------------------------------------------------------------------
________________ 17 muM] - citraklA [367 bAjue oraDIonI haroLa che. A vihAra eka laMbacerasa zAlA (khaMDa) dvArA eka bIjA vihAra sAthe joDAyeluM che. e be guphAonI AgaLa lAMbI saLaMga paDasALa hatI. guphA naM. 4 ane 5 nI bahAranI dIvAla paranAM citra sauthI vadhu sacavAyelAM ane khyAla karI zakAya tevAM che. dIvAlanI nIcenA bhAgamAMthI citro sAva ghasAI gayAM che, jyAre uparanA bhAgamAM hajI thoDAMghaNAM sacavAI rahyAM che. teonI sthiti jarAya sArI kahevAya tevI nathI. moTA bhAganAM citronuM anusaMdhAna ke saMbaMdha bAMdhI zakAya ema nathI. raMga paNa khUba UDI gayo hoIe AchAM pAtaLAM jovA maLe che. pANuM chAMTatAM citronI mAtra bahi-rekhAo jovA maLe che, enAthI citra kayA jAtakanAM keTalAM che e spaSTa kahevuM agharuM che. | guphA naM. 4 nA bAraNu bAjuthI zarUAta karatAM be aspaSTa dazya jevA maLe che. teomAMnA ekamAM be strI che, jemAMnI eka atizaya duHkhathI kalAta thayelI che ne moTuM DhAMkI raDe che, jyAre bIjI vicAranizmana ane AzvAsanavacano kahetI hoya ema lAge che. zamiyANunI uparanI bAjumAM pakSIo (kabUtara). beThelAM dekhAya che. dazyanI pazcAdbhU lIlI che ane emAM strIone raMga khUba ja ucita rIte AjAyo che. ekanAM paherelAM AbhUSaNa tatkAlIna AbhUSaNono paricaya karAvavA uparAMta raMga dvArA enI abhivyaktinI kalAnI dakSatAne anubhava karAve che. bIjI strInuM vastra enA samagra zarIrane AvarI le che, tethI AbhUSaNo dekhAtAM nathI. ajaMtAnA sAtatyano e spaSTa paricaya karAve che. 10 bIjA dazyamAM cAra puruSa jovA maLe che. emane aMgaraMga ghera zyAma che ane e gaMbhIra carcAmAM paDelA dekhAya che. badhA palAMThI vALIne beThelA che ane vastramAM mAtra dhotiyuM pahereluM che. emanA be vibhAga spaSTa dekhAya che. babbe puraSa ekabIjAnI sAmasAme beThelA che. DAbI bAjuthI bIjA naMbarane puruSa koI mahAnubhAva rAjA ke devAMzI jevo dekhAya che e enA mukuTa parathI jaNAI Ave che. enI pAchaLa beThelA puruSe paNa mukuTa to paherelo ja che, paraMtu e judA AkArano che. baMne AbhUSaNothI ladAyelA che te mukhya mANasane kAnanAM kuMDaLa paNa che. trIjA ane cothA puruSonAM mAthAM khullAM che. pAMcame eka nAnakaDe ThIguMjI bhUrA raMgamAM Alekhele dekhAya che. citranI pazcAdbha gherA lIlA raMganI che. pAchaLa latAo vagere dekhAya che. besavAnI adA dareka vyaktinI sAmAjika kakSA spaSTa karatI jaNAya che. citranuM Ayojana AhUlAdaka che. 11
Page #391
--------------------------------------------------------------------------
________________ maitraka kAla ane anu-maitraka kAla jamaNI bAjue AlekhelA trIjA dazyamAM eka upara bIje ema be mAnavasamUha che. Ane paraspara saMbaMdha spaSTa thato nathI. nIcenA samUhamAM cha puruSa vAdaLAMmAMthI pasAra thatA UDatA dekhAya che. nIcenA samUhamAM strIo, che, temAMthI ekanA hAthamAM vINu jevuM dekhAya che. emaNe karelAM kezaguMphanA auraMgAbAdanI elerA guphAomAMnAM strI-zipanAM kezaguMphanane vadhu maLatAM Ave che. AmAMthI joLI phIta bAMdhelI strIonA samUhanuM keMdra, rAjakumArI ke evuM kaMI lAge che. Alekhana khUba ja sapramANa ane bhAvavAhI che. rekhA ane raMga eTalAM pUraka che ke jyAre e tAjAM haze tyAre e pAtro svargalekanI suMdarI. jevAM rucikara dekhAtAM haze.12 cothA dazyamAM halIsaka nRtya jovA maLe che. A dazya (paSTa 10, A. 65) be vibhAgamAM vaheMcAyeluM che. 13 DAbI bAjunA dazyamAM sAta strI ane eka nartaka che. eNe viziSTa prakArane veza pahere che. eNe aMgarakhuM ane pAyajAme. paherelAM che. e nRtyanI sthitimAM heI badhAM AbhUSaNa ane vALa jhUlatAM dekhAya che. dhoLAM TapakAMvALuM pILuM aMgarakhuM ane nIce ADA paTAne pAyajAme viziSTa prakAranA nRtyane lagatA vezanuM sUcana kare che. A dazyamAM dAMDiyA sAthe. nRtya karatI traNa strI jovA maLe che. bIjI maMjIrA, Dholaka vagere vagADe che. darekanA mukha paranI tAdAtmanI bhAvanA khUba ja suMdara rIte vyakta thaI che. bIjA dazyamAM cha strI ane eka nartaka che. A nartake mAthe kaMI paheryuM nathI. ene mukhabhAva jANe ke pratIkSAnI koI viziSTa bhAvanA vyakta karato lAge che, jyAre AgalA dazyane nartaka kaMIka saMketa karato hoya ema lAge che. A bIjA dazyamAM paNa traNanA hAthamAM dAMDiyA jovA maLe che. bAkInAM pAtronA hAthamAM maMjIrAM, Dholaka vagere che. Dholaka vagADatI strInI zarIrasthiti khUba ja suMdara rIte vyakta thaI che. ahIM paNa tatkAlIne vividha aMgazobhana-paddhatione paricaya thAya che. samagra Alekhana suzliSTa samAjano paricaya karAve che. emAMthI pAtronAM vastranA vividha raMga ane suzobhanee citranI kalAmayatAne sArthaka karI che. citranI pazcAdbha gherI hovA chatAM e kyAMya citranAM pAtro upara vadhu paDatI asara karatI nathI. rekhAonI dakSatA abhuta rIte jaLavAI rahelI che. ajaMtAmAMnA AvA ja nRtyanA dazyane AnI sAthe sarakhAvavA jevuM che. phera eTalo ja ke emAM strI nRtya kare che. bAkI, saMgItanAM sAdhanamAM dAMDiyAne bAda karatAM bAkInAM badhAM vaparAyAM che ne AyojananI paddhati paNa lagabhaga sarakhI che. A dazya pachInuM pAMcamuM dazyaka khAsa dhyAna e rIte kheMce che ke emAM sattara jeTalA ghaDesavAra pAMca-cha katAramAM DAbI bAju jatA dekhAya che. emAMnuM
Page #392
--------------------------------------------------------------------------
________________ 17 muM] citraklA [ 369 mukhya pAtra jenA para chatra dharyuM che te hevuM joIe. eNe pILA raMganuM bhUrAM TapakAMvALuM upavastra paheryuM che ane ghoDAnI lagAma pitAnA hAthamAM lIdhI che. azvonA temaja savAronA raMga bhinna bhinna karI citrane khUba ja asarakAraka banAvyuM che. emAMya ghoDAnI DonA viziSTa vaLAMka gheDAnI khumArIno khyAla sAthe enA AlekhakanAM abhyAsa ane rekhAMkananI zaktino paricaya paNa Ape che. mukhya vyaktinA ghoDAnA mAthe traNa camarI che. enuM Alekhana paNa eTaluM ja suMdara thayuM che. jamaNI bAjumAM paNa evI ja bIjI agatyanI vyakita hovAne khyAla Ave che. e gherA badAmI raMganA ghoDA para savAra che. ghoDAo ane savAranuM samAjana citrakalAnA siddhAMtanI dRSTie khUba ja uttama koTinuM che, jemAMthI vyaktitva ane kakSA baMnene khyAla ApameLe AvI zake. A kAlanA citrakAranI A vizeSatA bhAratIya citrakalAnI siddhi gaNAya. cheluM vadheluM dazya5 (paTTa 11, A. 66) bAvanI kalAnI prANI-AlekhananI saraLa siddhi darzAvatuM dazya che. A dazyamAM hAthI-savAronI nIkaLelI yAtrAne khyAla Ave che. emAM hAthInuM Alekhana bhAratIya kalAnA uttama prANI-Alekhanano namUno kahI zakAya tevuM che. ajaMtAmAM paNa hAthInuM Alekhana ATalI ja ucca kakSAnuM jovA maLe che. enI paripATI ahIM sacavAI rahelI che. A AlekhananuM sAtatya akabaranA samayamAM AlekhAyelAM hAthInAM citro sudhI pahoMce che. zi95 ane citra baMnemAM hAthInAM vividha rUponI tathA aMgasthitionI abhivyaktimAM bhAratIya kalAnuM sthAna jagatamAM zreSTha che. yAtrAno mukhya hAthI to sAva bhUMsAI gayo che, enI mAtra bahira-rekhA kaMIka kaMIka dekhAya che. enA upara beThele agatyane puruSa potAnA kadathI temaja lAMbA kALA vALanAM jhUmakhAMthI viziSTa dhyAna kheMce che. eNe TUMkuM dhotiyuM pahereluM che. eNe UMcA karelA jamaNA hAthamAM bhUrA puSpanI DAMkhaLI pakaDI che. hAthIne suMdara skUla paherAvelI che. e pILA raMganI ane TapakAM TapakAMvALI che. A puruSa rAjapuruSa haze, kAraNa ke enI be bAju cAmaradhArI ane chatradhArI puruSo jovA maLe che. enA gaLAmAM mALA che. enI pAchaLa cAmaravALo ghoDesavAra che. moTA bhAganuM citra ahIMthI bhUMsAI gayuM che. vacalA bhAgamAM aMkuza sAthe cAlato mahAvata jovA maLe che. hAthInA mAthAnuM Alekhana ahIM khAsa dhyAna kheMce tevuM che. enA raMganI rajUAta khUba vAstavika hovA chatAM khUba ja sArtha che. pAchaLanA be hAthIo para traNa traNa strI ane eka eka puruSa beThelAM che. teomAMnAM benAM I-3-24
Page #393
--------------------------------------------------------------------------
________________ 370 ] maitraka kAla ane anu-caitraka kAla (pra. zarIra keDa sudhI khullAM che ane aneka AbhUSAthI zAbhe che. emanI presavAnI adA jANe hIMcakA para kheThAM hoya tevI AsAnIyukta che, tethI emanAM paTAdAra vastra roMgavibhAjanamAM sArA bhAga bhajave che. emAM ya jhUlA bhUrA raMga samagra citranI AkatAmAM umere kare che. strIonI besavAnI rIta parathI yAtrAnI gatine khyAla AvI zake che. pAse ja makAnAnuM Alekhana che, teemAM valabhI ane vAtAyananAM rUpa vyakta karyAM che. citranI pazcAdbhU vividha raMgeAnI che. guphA naM. 4 nI paDasALanA bAkInA bhAgamAM AvAM khA` keTalAMka citra AlekhAyAM havAnI nizAnIo rahelI che, paraMtu enI vigata hAla naSTa thaI gaI che. 16 A citrAmAM prakAza-chAyAnu spaSTa AyeAjana khAsa dhyAna kheMce tevuM che. kriparimANumAMthI triparimANanA saphaLa prayAga ahIM jovA maLe che. alabatta, Alekhana-paddhatimAM hajI triparimANane sthAna nathI maLyuM, paraMtu jIvaMta prANIe, mAnavAkRti vageremAM eNe sthAna meLavI lIdhuM che. samayanI dRSTie A guphAenAM citra ajaMtAnI guphAonAM citra sAthe sarakhAvatAM trIjA tabakkAnI lagabhaga eTale ke sAtamI sadImAM Ave che. AmAM tulanAnI dRSTie hallIsakanRtyavALuM citra ane ajaMtAnI pahelI guphAmAMnu nRtya-dazyanuM citra sarakhAvIe teA e tenI samAyeAjana-paddhati ekasarakhI jovA maLe che. phera eTalA ja che ke ajaMtAnA dazyanI nRtyAMganAonA hAthamAM dAMDiyA nathI, chatAM UbhAM rahevAnI chaTA, pAtrAne Avega vagere ekasarakhu lAge che. zrI. philipa rAsana khAdhamAMnA hallIsaka nRtyanA citrane Azare I. sa. 700 mAM mUke che17 ane ajaMtAnA dazyanA samaya sAtamI sadInA chellA bhAga AMke che,18 jyAre emanA lakhANamAM khAdhanI guphAomAMne citrane kAla chaThThI sadInA uttarA ke sAtamI sadInI pahelI paccIsI haze, evA ullekha kare che.19 A vicitratA samajAya tevI nathI. vaLI zrI. DaglAsa mereTa A citrAnA samaya chaThThI sadInA uttarA ke gheADA pachIne| batAve che, ane kahe che ke ajaMtAnI citrapati karatAM tenAM bhAva ane abhivyakti taddana bhinna che. te jarA kaDaka dehayaSTiyukta che ane bahir-rekhAmAM dakSiNanAM citrAnI kumAza jovA maLatI nathI temaja temAMthI vyakta thatI abhivyakti dhArmika lAgatI nathI. ajaMtAnI gUDhatA ane UrdhvatA ahIM nathI. emAMnI vyaktie mahApuruSA-dhama rakSakA jevI che. 21 A uparathI eTaluM spaSTa che ke A kRtinu ucita samayAMkana karavuM agharuM che, paraMtu ahIM AbhUSaNA ane mAnavakRtinI Alekhana-paddhati ApaNane madada
Page #394
--------------------------------------------------------------------------
________________ 17 muM]. citrakalA [371 rUpa thAya ema che. zrI. bereTa je kaDaka abhivyaktinI vAta kare che tenI sAthe citrasiddhAMtonuM pUrNa pAlana sarakhAvIe to A kRtione zrI. rosane mUkelI sAtamI sadInA aMtabhAgamAM mUkavI paDe, kAraNa ke ahIM ati AlaMkArikatA na hovA chatAM rajUAtamAM kumAzano abhAva che, jyAre chaThThI sadInI AsapAsanI ajatAnI bIjA tabakkAnI kRtio sAthe sarakhAvatAM teomAM Avega ane lacaka nathI, paraMtu anubhave pIDha thayela sIdhI saiddhAMtikatA-yukta abhivyakti che, tethI svAbhAvika ja enA pachInA samayamAM eTale ke sAtamI sadInA aMtabhAgamAM mUkI zakAya. vaLI ahIM vaparAyelo bhUro raMga paNa ema svIkAravAmAM madadarUpa thAya che, eTale A bhitticitrono samaya sAtamI sadIno aMtabhAga gaNuM zakAya. zrI. resana paNa chelle A vidhAna kabUla kare che. 22 A citronA AlekhananI paddhati ajaMtAnAM citronA jevI ja che, paraMtu ahIMnI mAnavakRtionI raMgapUraNInI pasaMdagI dhyAna kheMce tevI che. vaLI vastrane raMga paNa pazcima bhAratanI raMgaberaMgI paTTAvALI paddhatine anukULa che. ahIM vaparAyelA raMgamAM geru, pILo, bhUro, haratALa, lAla, kALo, heta ane teonAM vividha mizraNa che. samAjanamAM khUba ja kALajI rAkhelI jovA maLe che. ekaMdare A citrasamUha vadhAre saMkhyAmAM hota to ajaMtA jeTaluM ja agatyanuM sthAna prApta karata. pAdaTIpe 1 graMtha 1, pR. 27-129; Indian Archaeology 1957-58-A Review, p. 20; Indian Archaeology 1958-59--A Review, pp. 19 f. 2. ha. gaM. zAstrI, "maitrakakAlIna gujarAta", bhA. 2, pR. 396 3. hIrAlAla a. zAha, "taLAjAno prAcIna vihAra", "purAtattva", pu. 1, pR. 103-105 8-4. M. B. Garde, "Miscellaneous Notes", The Bagh Caves in the Gwalior State, p. 23 paa-6. Ibid., p. 24 6. My Pilgrimages to Ajanta and Bagh 8. enuM zIrSaka The Bagh Caves in the Goalior State che. A graMthanA judA judA bhAga sara jona mArzala (pR. 3-18), zrI gADe" (pR. 19-26), De. phemela (5. 27-64), zrI hevela (pR. 65-67) ane kajhase (pR. 69-78) lakhyA che.
Page #395
--------------------------------------------------------------------------
________________ 362) las ble eta ang-Aas sie <24. J. Ph. Vogel, "Paintings", The Bagh Caves in the Gwalior State, pp. 62 f. 6. N. R. Ray, "Painting and Other Arts", The Classical Age, pp. 545 f. 20. J. Ph. Vogel, op. cit., p. 47, Plate A 91. Ibid., pp. 47 f., Plate B 12. Ibid., pp. 48 f., Plate C 13. Ibid., pp. 49 ff., Plates D and E 18. Ibid., pp. 51 ff., Plate F 24. Ibid., pp. 55 ff., Plates G, H and I 25. Ibid., pp. 60 ff. 20. Philip Rowson, Indian Painting, p. 50 2. Ibid., p. 49 14. Ibid., p. 51 20. Douglass Barret, "Wall Painting", Painting of India, p. 31. zrI. esa. ke. sarasvatI A guphAone samaya lagabhaga I. sa. 500 thI 600no AMke che. (The Classical Age, p. 477). 21. Douglas Barret, op. cit., p. 32 22. Philip Rowson, op. cit., p. 51
Page #396
--------------------------------------------------------------------------
________________ yuana vAMganI noMdha A samaya daramyAna cInI pravAsI yuana svAMge (yuenasa Mge) bhAratanA pravAsa daramyAna gujarAtanA pravAsa karyAM hatA ane jAta-mAhitIthI ghaNI vigatA noMdhI hatI. pariziSTa 1 bauddha dharma zAstrone abhyAsa karatAM je zakAe uttpanna thaI tenA nirAkaraNa mATe e 28 varSanI uMmare (I. sa. 629 mAM) bhAratanA pravAse nIkaLyeA hateA. yuana zvAMge zarUAtamAM uttara bhArataneA pravAsa karyA ane pachI e magadhathI dakSiNa bhAratanA pUrva bhAgamAM gayA. tyAMthI dakSiNa bhAratanA pazcima bhAgamAM jaI uttara tarapha vaLatAM e mahArASTramAM AvyA ane tyAMthI e namadA nadI eLaMgIne bharukaccha(bharUca)mAM AvyA (lagabhaga I.sa. 640). ahIM mALavA, vaDAlI, kheDA, valabhI, AnaMdapura ane surASTranI mulAkAta laI e tyAMthI gura, ujjaina vagere thaIne siMdha thaI pAchA pUrva bhArata gayA ne tyAMthI 16 varSe cIna pAchA karyAM (I.sa. 645). A pravAsa daramyAna eNe ghaNAM pATanagaro ne khauddha vihArAnI mulAkAtA lIdhI. je je pradezamAM gayA te te pradezanAM leAkA, AkhADavA, jamIna, dhArmika paristhiti vagerenI rasaprada mAhitI eNe enA pravAsagraMtha siyukI 'mAM nAMdhI che. emAM e gujarAtanA pradeze| vize nIcenI mAhitI Ape che: * bharuccha (pA-lu-ka-che-peza)3 A rAjyanA gherAvA 2400 thI 2500 lI4 ane rAjadhAnIne gherAvA vRkSA ane cheDe bahu ochA ane chUTApANIne ukALIne mIThuM pedA kare che ane 20 lI che. jamIna khArAzavALI che. chavAyA che. teo (leAkeA) samudranA 373
Page #397
--------------------------------------------------------------------------
________________ 374 ] maitraka kAla ane anu-maitraka kAla [pari teonA badhA varkarA sAgaramAMthI rahelA che. AkheAhavA garama che. havA hamezAM pavananA sapATAthI vyasta heAya che. teo(leAkA)nI rItabhAta uSmAhIna ane udAsIna che. leAkeAnI maneAtti kuTila ane vakra che. teo vidyAbhyAsa keLavatA nathI, bhrama tathA saddhane sarakhA varelA che. ahIM daseka saMdhArAma che, jeemAM 300 bhikSu rahe che. tee mahAyAnanA ane sthavira nikAyanA che. lagabhaga dasa devamaMdira paNa che, jemAM judA judA saMpradAyAnA anuyAyI ekatra thAya che. lagabhaga ahIMthI uttarapazcima (vAyavya)` lagabhaga 2000 lI jatAM mAlava Ave che. mAlava(me-le-pA)1 A dezanA gherAvA lagabhaga 6000 lI ane enA pATanagaranA gherAvA lagabhaga 30 lI che. e (pATanagara) dakSiNa tathA pUrva dizAe mahI nadIthI rakSita che. jamIna samRddha ane phaLadrupa che ne emAM puSkaLa anAja pAke che. chADA ane vRkSA saMkhyAbaMdha ane AbAda sthitimAM che. phaLa-phUla puSkaLa pramANamAM maLe che. jamIna ziyALu ghauM mATe khAsa anukULa che. te (lekA) mATe bhAge pUrI ane zekelA anAjane lATa khAya che. teo sadAcArI ane vinayI svabhAvanA che ane sAmAnya rIte ajaba buddhimattA dharAve che. teonI bhASA sudhaDa ane spaSTa che tathA teonI vidvattA vizALa ane UMDI che. bhAratavaSa~nI sImA para AvelA e deza lAkonI mahAna vidvattA mATe prakhyAta che : dakSiNapazcimamAM mAlava ane uttarapUrva mAM magadha. A dezAmAM tee sadguNA ane vinaya mATe AdarabhAva dharAve che. teo buddhizALI mananA ane atizaya udyamI che, chatAM A dezanA mANasA saddha temaja pAkhaMDI dha tarapha vaLelA che, ane tethI sAthe rahe che. tyAM 100 jeTalA saMdhArAma che, jeemAM 2000 jeTalA zramaNa vase che. te hInayAnanA che ne sammatIya nikAyanA che. tyAM judA judA prakAranAM 100 devamaMdira che. pAkhaMDIe dhaNI meATI saMkhyAmAM che, paNa teomAM meTA bhAganA pAzupata che. A dezanI teAMdha jaNAve che : AjathI 60 varSa pUrve zIlAditya thayA, je parama jJAnI ane mATe vidvAna hatA. sAhityamAM enI murtti agAdha hatI. cAreya prakAranA bhUtAnuM e pAlana ane rakSaNa karatA hatA. e triratnane agAdha mAna ApatA hatA. enA janmathI mRtyu sudhInA samayamAM kayAreya enuM mukha gussAthI lAlaceALa thayuM nahotuM ke enA hAthathI jIvaMta prANIne nukasAna
Page #398
--------------------------------------------------------------------------
________________ yuana vAMganI nedha 3i75 thayuM nahotuM. enA gaje ane ane gALeluM pANI pAvAmAM Avatu, jethI pANImAMnA koI jIvane IjA na thAya. AvAM hatAM enAM prema ane karuNA. pacAsa ke enAthI vadhu varSanA enA rAjyakALa daramyAna jaMgalI prANIo mAnavonA paricayamAM AvyAM hatAM ane mAnavo teonI IjA karatA nahi ke teonI hatyA karatA nahi. enA rAjamahelanI bAjue eNe vihAra baMdhAvyo hato. emAM) enA kArIgaranuM tamAma kauzala ThAlavyuM hatuM ane ene alaMkRta karavAmAM dareka prakAranuM alaMkaraNa vAparyuM hatuM. emAM eNe lekanAtha evA sAta buddhonI pratimAo sthApI hatI. dara varSe e mekSamahApariSada nAme pariSada bharato, ane emAM cAreya dizAonA bhikSuone bolAvato. dhArmika dAnamAM e teone cAra vastu Apata; e teone dhArmika upAsanAmAM vaparAyelAM traNa cIvara paNa Apato ane adbhuta vaividhyanI sAta kiMmatI vastuo ane ratno paNa e teone bheTa Apato. A puNyaprada rivAja avicchinna rIte adyaparyata cAlu rahele che. pATanagaranI uttara pazcime lagabhaga 200 lIe brAhmaNapura Ave che. enI eka bAjue polI khAI che. emAMthI dareka RtumAM eka jharaNuM satata vahetuM hatuM; joke keTalAya divasothI A vahetuM pANI jaththAmAM haju vadhyuM nathI. enI eka bAjue eka nAno stUpa AveluM che. dezanI janI anuzruti jaNAve che: pahelAMnA samayamAM garama svabhAvane eka mAnavI emAM jIvato paDIne narakamAM gayo hato. pahelAMnA samayamAM A gAmamAM eka brAhmaNa raheto hato, je potAnAM jJAna ane anubhavane kAraNe e jamAnAnA mANasamAM pratiSThita gaNAto hato. eNe pAkhaMDIo ane bauddhonA guptathI gupta ane gUDhathI gUDha siddhAMtone abhyAsa karyo hato. enA hAthamAM ja hoya tema jyotiSazAstranI gaNatarIne paNa ene sAro mahAvaro hato. enI kIrti dUra dUra sudhI phelAyelI hatI ane enI vartaNUka niSkalaMka hatI. rAjA ene bahu mAna Apato ane rAjyanI prajAe paNa ene mATe bahu ryuM hatuM. ene hajAro ziSya hatA, je enA siddhAMtone vakhANatA hatA ane enA cAritryane mAna ApatA hatA. e hamezAM pitAnA vize kahetoH "huM pavitra siddhAMtonA pracAra mATe ane kone mArgadarzana ApavA mATe A vizvamAM Avyo chuM. pahelAM thayelA mahAtmAomAM ane teo pachI jJAna pAmelA mahAtmAomAM kaI mArI sarakhAmaNImAM Ave ema nathI. mahezvaradeva, vAsudeva, nArAyaNadeva, ane bulekanAtha vagere badhe pUjAya che ane emanA siddhAMta dUra dUranA pradezomAM phelAyA che. emanI pratimAonI leke pUjA
Page #399
--------------------------------------------------------------------------
________________ 376 ]. maitraka kAla ane anu-maitraka kAla [pari.' kare che ane teone mAna Ape che, paNa have teo karatAM cAritryamAM huM mahAna chuM ane mArI kIti teo badhAM karatAM vizeSa vistarelI che. teoe navAI pamADe tevI vastu karI nathI, te zA mATe teo vikhyAta banyA haze ?' evuM mAnIne mahezvaradeva, vAsudeva, nArAyaNa deva ane buddhalokanAthanI lAla caMdananI eNe mUrtio banAvI ane ene khurazInA pAyAo tarIke jaDI, ane evo niyama karyo ke pote jyAM jAya tyAM pelI khurazI potAnI sAthe laI jato ne pitAne garva tathA mithyAbhimAna batAvato. A ja divasomAM pazcima bhAratamAM bhikSuka bhadraruci raheto hato. eNe hetuvidyAne pUrNa abhyAsa karyo hato. judA judA abhyAsakramamAM UMDuM saMzodhana karyuM hatuM. enI vadhAre pratiSThA hatI. enI bhalAInI suvAsa dareka dizAmAM phelAI hatI. enI jarUriyAte thoDI hatI ane e potAnA bhAgyathI saMtuSTa hato. A jagatamAM kazI vastunI ene jarUra na hatI. A brAhmaNanI vAta sAMbhaLI ene bahu kheda thaye. eNe kahyuM : "A duHkhanI vAta che ke A samaye kaI e puruSa nathI, jethI A mUrkhane A prakAranuM kArya karavAnI hiMmata AvI che, ane ethI e saguNone anAdara karI rahyo che.' Ama kahIne eNe pitAne daMDa uThAvyo ane bahu dUranI yAtrA karatA e A dezamAM Avyo. enA manamAM je vAsanA hatI tenAthI pIDAto e rAjA pAse gayo. rAjAe enAM phATelAM ane melAM vastra joI enA tarapha pUjyabhAva batAvyo nahi topaNa enI ucca mahattvAkAMkSA para dhyAna ApavAthI rAjAne vivaza thaIne ene bhikSano) Adara karavo paDyo ane ene mATe zAstrArthanI goThavaNa karI rAjAe brAhmaNane bolAvyo. brAhmaNe A samAcAra sAMbhaLI enA para hasatAM kahyuM: "A kevo mANasa che ke jeNe pitAnA manamAM A vicAra lAvavAnuM sAhasa karyuM !' enA ziSya tathA hajAre zrotAo sabhAbhavanamAM AgaLa pAchaLa zAstrArtha sAMbhaLavA mATe ekaThA thayA. jamIna para ghAsa pAtharI pitAnAM jUnAM ane phATelAM vastra sAthe bhadraruci besI gaye, paraMtu brAhmaNa pitAnI sAthe je khurazI lAvyo hato tenA para beThe ane sadharmanI niMdA ane pAkhaMDIonA siddhAMtanI prazaMsA karavA lAgyo. bhikSae spaSTa bhedabhAvanI sAthe enI (brAhmaNanI) yuktione vyavasthita rIte gherI lIdhI. thoDI vAramAM brAhmaNa zaraNe Avyo ane eNe pitAnI hAra svIkArI lIdhI.
Page #400
--------------------------------------------------------------------------
________________ 13.] yuana zvAMganI noMdha [377 rAjAe javAba ApatAM kahyuM : 'dhaNA divaseAthI tamArI khATI pratiSThA thatI rahI che. tame rAjAne chetaryA che ane prajAne paNa bhramamAM rAkhI che. amArI ahIMnI jUnI prathA pramANe je kAI zAstrArthamAM hAre che tene meAtanI sajA karavAmAM Ave che.' ema kahIne eNe AjJA ApI ke leADhAnA tavA garama karA ane enA para Ane (brAhmaNane) khesADeA.' A AjJAthI bhayabhIta thaI brAhmaNa enAM caraNAmAM paDayo ane kSamAnI prArthanA karI. A samaye brAhmaNa para dayA lAvI bhadraruci rAjA pAse jaI kahevA lAgyA : 'mahArAja! ApanA sadguNA dUra sudhI phelAyA che, ApanI kIrti digaMtavyApI che. kRpA karIne Apa ApanA puNyanI vadhu abhivRddhi karavA mATe A mANasane bacAve. ApanA manamAM dhAtakI vicArAne sthAna na Ape|.' tyAre rAjAe AjJA ApI ke 'A mANasane gadheDA para besADIne badhAM gAmA ane nagarAmAM pherave.'' brAhmaNa peAtAnA parAjayathI eTalA du:khI thaI gayA hatA ke ene leAhInI UlaTI thaI. enI A dazAnA samAcAra jANI ene AzvAsana ApavA bhikSuka enI pAse gayA ane kahevA lAgyA : ApanI vidvattA bahu che. Ape punita ane apunita baMne siddhAMtAnuM manana karyu che. ApanI kIti badhI bAjue phelAyelI che. hAra-jIta ane pratiSThA-apratiSThA tA thayA ja kare che ane e pachI kIrtimAM zuM satya che ? ' brAhmaNa bhikSunA zabda sAMbhaLI gusse thaI gayA ane bhikSune gALeA bhAMDavA lAgyA. eNe (brAhmaNe) mahAyAna saMpradAyanI sAthe prAcIna pavitra puruSone paNa apazabdothI apamAnita karyAM, para Mtu enA zabdo pUrA thatAM pahelAM pRthvI phATI ane e jIvatA aMdara cAlyA gayA. A kAraNathI enI nizAnI khAImAM haju sudhI che. ahIMthI dakSiNa-pazcima jatAM samudranI khADI ke (samudronA saMgama)10 Ave che ane tyAMthI 2400 thI 2500 lI uttarapazcime aTalInuM rAjya Ave che vaDAlI (a-ta-lI ke e-Ta-lI)11 A dezanA dherAvA lagabhaga 6000 lI ane dezanA pATanagarane gherAvA lagabhaga 20 lI che. vastI gIca che. ahIM bharI rakhAtAM ratnA tathA kiMmatI padArthAM ghaNI UMcI jAtanAM hoya che. jarUriyAtA bhUminI badhI pedAza mATe pUratI che tApaNu leAkeAnA mukhya vyavasAya vepAra che. jamIna khArI ane retALa che. phaLa-phUla bahu thatAM tethI. A dezamAM hutsiana (?) vRkSa bahu thAya che. A vRkSanAM pAna jhuena (?) pIparanAM pAna jevAM thAya che. ahIM... 'hina-lu' sugaMdhI
Page #401
--------------------------------------------------------------------------
________________ 378] maitraka kAla ane anu-maitraka kAla pari vRkSa paNa thAya che, jenAM pAna "yaMga-lI'(?)nA jevAM thAya che. AbohavA garama pavanavALI ane dhULavALI che. lokenI manAvRti uSmArahita ane udAsIna che. teo dhanane Adara ane dharmane anAdara kare che. ahIMnA lokenI vidyA, bhASA, rItabhAta ane AkRti mAlava dezanA lokonA jevI che. moTA bhAganA lekane puNyanA sukRtyamAM zraddhA nathI. jeo zraddhA dharAve che teo mukhyatve svargIya devatAonI upAsanA kare che. teonAM maMdira saMkhyAmAM hajAre che, jemAM judA judA mata(saMpradAya)nA leka ekatra thAya che. mAlavadezanI uttarapazcima jatAM 300 thI vadhu lI vaTAvatAM kheTa deza Ave che.12 beTa (ki-ra)13 A dezane gherAvo lagabhaga 3000 lI ane pATanagarane gherAvo 20 lI che. vastI gIca che. gharo paisAdAra che. temAM rAjA nathI; A pradeza mAlavane tAbe che. AhavA, jamInanI pedAza ane lekenI rItabhAta baMne dezamAM ghaNuM sarakhI che. ahIM daseka saMghArAma che, temAM lagabhaga 1000 bhikSu che, jeo mahAyAna temaja hInayAnane sarakhe abhyAsa kare che. ahIM pacIsa-pacAsa devamaMdira paNa che, jemAM ghaNuM badhA pAkhaMDI hoya che. ahIMthI uttara dizAmAM lagabhaga 1000 lI jatAM valabhI Ave che. 14 valabhI (pha-la-pI)15 A dezane gherA lagabhaga 6000 lI ane rAjadhAnIno gherAvo lagabhaga 30 lI che. jamInane prakAra, AbehavA ane lekenI rItabhAta vagere mAlavanA rAjyanAM jevAM ja che. vastI ghaNI bIca che. ghare paisAdAra che. seeka ghara te evAM che ke je karoDapati che. dUra dUranA pradezomAMnI virala ane kiMmatI vastuo ahIM khUba pramANamAM bhegI karavAmAM Ave che. ahIM soeka saMdhArAma che, jeomAM lagabhaga 6000 bhikSa rahe che. temAM moTA bhAganA sammatIya nikAya pramANe hInayAnane anusare che. ahIM seMkaDo devamaMdira che, jemAM judA judA saMpradAyanA ghaNA badhA anuyAyI hoya che. jyAre tathAgata jagatamAM rahetA hatA tyAre ghaNI vakhata A dezamAM vihAra karatA hatA, e kAraNathI azakarAje jyAM jyAM buddha rahyA hatA te tamAma sthaLoe smAraka karAvyAM che ke stUpa baMdhAvyA che. AmAM Amatema keTalAMka evAM
Page #402
--------------------------------------------------------------------------
________________ 13] yuana zvAMganI noMdha [379: sthAna AvelAM che ke jyAM traNa atIta yuddha kheThelA, cAlelA ke teoe dharmAMpadeza karelA. jevI rIte badhA rAjA hoya che tema hAlanA rAnna kSatriya jAtinA che. e mAlavanA zIlAditya rAjanA17 bhatrIjo tathA kAnyakubjanA hAlanA rAjA zIlAdityanA18 jamAI che. enuM nAma dhruvapaTa (tu-lu-hA-pA-Tu)19 che. A rAjA capaLa ane utAvaLiyA svabhAvane che. enAM jJAna ane mutsadIgIrI chIcharAM che. e cheka gheADA samayathI ratnatrayImAM anurakta thayA che. e dareka varSe eka meTI pariSada bhare che ne sAta divasa sudhI ati mUlyavAna ratnA ane uttama bheAjana ApI de che, ne bhikSuone traNa cIvara ane auSadhAnuM ke enA mUlyanI khIjI vastuenu tathA sAta prakAranAM virala ane kiMmatI ratnAnA banelA mUlyavAna padArthAnuM dAna kare che. A dAnamAM ApIne e bamaNI ki Mmate pAchuM rAkhI le che. e sadAcArane saMmAne che ne sajjanene Adara Ape che. e bahuzruta janAne mAna Ape che. dUranA pradezAmAMthI AvatA mahAna bhikSuone e khAsa AdarabhAvathI samAne che. nagarathI ceADe dUra eka meTA saMdhArAma che, je acale (e-ce-le e) banAvarAvelA.26 A saMdhArAmamAM kheAdhisattva guNumati ane sthiramatie vihAra karatAM karatAM keTalAka divase sudhI vAsa karyA hatA ane uttama gra MtheAnI racanA karI hatI ke je ghaNI khyAti pAmyA che. ahIMthI uttarapazcima lagabhaga 700 lInA aMtare Ana Mdapura Ave che.21 AnaMdapura (e-na-tA-pu-lA)22 A dezanA gherAvA lagabhaga 2000 lI ane pATanagaranA dherAvA lagabhaga 20 lI che. vastI gIca che; dharA paisAdAra che. ahI koI rAjA nathI, paNa A deza mAlavane tAme che. ahIMnI pedAza, AmehavA, sAhitya, kAyadA vagere mAlavanAM jevAM che. ahIM daseka saMdhArAma che, jeemAM 1000 thI ochA bhikSu rahe che. teo sammatIya nikAya mujaba hInayAnane anusare che. ahIM pacIsapacAsa devamaMdira che, jeemAM judA judA saMpradAyanA anuyAyI AvyA kare che. valabhIthI lagabhaga 500 lI pazcima dizAmAM jatAM surASTra Ave che.23 sura3 (su-la-2)24 A rAjyanA gherAveA 4000 lI ane pATanagaranapa gherAvA 30 lI che. mukhya nagaranI pazcima sImA para mahIka nadI vahe che. vastI gIca che. aneka dharA paisAdAra che. deza valabhIne tAkhe che. jamIna khArAzavALI che; phaLa-phUla thADAM
Page #403
--------------------------------------------------------------------------
________________ 380 ] maitraka kAla ane anu-maitraka kAla [pari. thAya che. AvA sama che, chatAM vAvAjheDAM baMdha rahetAM nathI. lokenI rItabhAta tamA vinAnI ane udAsIna che. teo haLavI ane kSullaka prakRtinA che. teone vidyA tarapha prIti nathI ne teo sadharma tathA pAkhaMDa dharmane paNa anusare che. A rAjyamAM pacAseka saMdhArAmAM che, jemAM lagabhaga 3000 bhikSu rahe che. teo mahAyAna saMpradAyanA sthavira nikAyane anusare che. ahIM so jeTalAM devamaMdira che, je vividha saMpradAyanA anuyAyIonAM che. A deza pazcima samudranA mArgamAM hovAthI badhA mANasa samudrathI rojI meLave che ane vepAradhaMdhAmAM bahu rokAyelA rahe che. nagarathI thoDe dUra urjata (yu-ena-to)27 nAmano pahADa che. enI Toce eka saMghArAma AveluM che. pahADa gADha jaMgala ane jaMgalI vRkSothI AcchAdita che ane enI cAre bAju jharaNuM vahe che. ahIM saMtasAdhuo bhame che ne rahe che. AdhyAtmika zakti saMpanna karelA RSio ahIM ekaThA thAya che ane rahe che. valabhI dezathI lagabhaga 1800 lI uttara dizAmAM jatAM gurjara rAjya Ave che. pAdaTIpa 1. pravAsInA mULa cInI nAmanA aMgrejImAM judAM judAM rUpAMtara prayajAyelAM che, emAM "hyuena svaMga rUpa sahuthI vadhu pracalita che, paraMtu A rUpAMtaramAM Adya "H" to anuccarita che. mULa cInI nAmanuM sahuthI vAstavika rUpAMtara "yuana vAMga" che (T. W. Rhys Davids, "Yuan Chwang or Hieuen Thsang ? " On Yuan Chwang's Travels in India, pp. XI-XIII) 2. ene juliyane phrencamAM (1857) ane bIle aMgrejImAM (1884) anuvAda karyo che. yuI liye lakhelA e pravAsInA jIvananeya aMgrejImAM (1884) anuvAda thayo che. raoNmasa baeNTarse sudhArelo "siyukIne saMkSipta anuvAda vistRta vivecana sAthe 1904 mAM prakAzita thayA che. gujarAtanA pradezone lagatI noMdha basiyukInAM 12 prakaraNe paikI 11 mA prakaraNamAM Ave che. 3. bharukaccha = bharUca (graMtha 1, pR. 343). Higen Tsiang, Buddhist Records of the Western World (Eng. trans. by S. Beal), Vol. II, pp. 259 f.; Watters, On Yuan Chwang's Travels in India, p. 241
Page #404
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1luM] yuana havAganI beMdha [381 4. lI' e cInI mApa che. 1 lI = ke 3 mAIla athata 3 thI 3 ki.mI. jeTaluM aMtara thAya. 5. mALavAno pradeza kharI rIte bharUcathI uttarapUrve (IzAne) Avelo che. AthI pravAsI bharUcathI zarUAtamAM uttarapazcima dizAmAM mahI nadInA mukha tarapha jaIne pachI tyAMthI uttarapUrva tarapha vaLyo haze. 5. Records, Vol. II, pp. 260 ff.; Watters, op. cit., Vol. II, pp. 242 . hAMsiyAnI noMdhamAM A dezanuM bIjuM nAma "dakSiNa lo" athavA "dakSiNa lola" (lA) noMdhavAmAM AvyuM che. A deza ke enuM pATanagara) mahA (ke mahI) nadInI dakSiNapUrve Avela hovAnuM jaNAvyuM che. pravAsIo mAlavadezanA pATanagaranuM nAma ApyuM nathI. bIla e DuMgarapura (p. 260) ane kaniMgahama dhAra(A. G. J., p. 562) hovAnuM dhAre che, paraMtu e samayanA abhilekha parathI mAlavanuM pATanagara tyAre dazapura hovAnuM mAluma paDe che (hariprasAda zAstrI, yuena svAMge varNaveluM gujarAta", "itihAsa saMmelana nibaMdhasaMgraha", pR. 71 mai.gu., bhA. 1, pR. 201) 7. A vidhAna mULamAM magadha ane mAlavanI vacce rahetA keIe karyuM haze, kemake magadhane nahito haMmezAM madhyadezamAM jaNAvatA, uttarapUrvamAM nahi (Watters, op. cil, Vol. II, p. 242). 8. yonija, aDaja, daja ane ubhijja 9. buddha, dharma ane saMdha 10. khaMbhAtano akhAta (Cunnigham, A. G. I., p. 566). tyAre khaMbhAta nahotuM, nagaraka (nagarA) hatuM. 19. Records, Vol. II, p. 265; Watters, op. cit., Vol. II, pp. 248 ff. aiTalI" ke "ATalIne kaniMgahame vi. saM. 1099nA vasaMtagaDha lekhamAM AvatuM vadarI ane vadarIne hAlanuM IDara mAnyuM che (A. G. I, pp. 566 f.), jyAre Bombay Gazetteer nA Vol. VmAM ene IDaranI uttare AveluM vaDAlI mAnavamAM AvyuM che (p. 442). vaDAlInA vi. saM. 1275 nA lekhamAM enuM saMskRta nAma vaTapachI. ApyuM che (mai.gu, bhA. 1, pR. 198, pA. TI. 107). 12. jIvanamAM aTalIthI A dezane pravAsa traNa divasano batAvyo che, paraMtu "siyukImAM jaNAvyA mujaba e aMtara mAlavathI hovuM joIe, je yuana vAMga mATe 300 lI barAbara mAnavAmAM Ave che. dizA dakSiNa-pazcimane badale uttarapazcima ApI che, tethI e prayANa samayanI dizA sUcave che. 23. Records, Vol. II, p. 266; Watters, op. cit., Vol. II, p. 245. mULa nAma "kI-ca" ke "kiTa che. juliyana, bIla ane voTarsa kI-cane kaccha mAne che, jyAre kaniMgahama kiTane kheDA mAne che (A. G. I, p. 564). pravAsIe ApelI vastI, samRddhi, AbohavA, pedAza vagerenI vigato parathI ahI kheTaka (kheDA) vadhAre baMdha bese che (mai.gu., bhA. 1, pR. 185, 5. TI. 83).
Page #405
--------------------------------------------------------------------------
________________ 282]. maitraka kAla ane anu-maitraka kAla [pazi. 14. pravAsI kheDAthI thoDe dUra uttaramAM jaI tyAMthI pazcime goLa pharato pharato dakSiNamAM Avyo haze ne AthI ene mArga bamaNo lAMbo thaye haze (ha. gaM. zAstrI, puana svAMge varNaveluM gujarAta', uparyukta, pR. 72) 94. Records, Vol. II, pp. 266 ff; Watters, op. cit., Vol II, pp. 246 f. hAMsiyAnI dhamAM A pradezane uttara lele (lATa)' kahyo che. tyAre lATamAM saurASTrane paNa samAveza thato. 16. ahIM valabhIdezamAM surASTra tathA kheTakano samAveza thato hovAnuM uddiSTa che (hariprasAda zAstrI, uparyukta, pR. 73). 17. arthAta trika rAjA zIlAditya 1lAne 18. arthAta cakavartI hama 19. arthAta dhruvasena (2) 20. acala pazcima bhAratane hato ne eNe ajaMtAmAM paNa eka vihAra baMdhAvyuM * hato. emaNe valabhI pAse baMdhAvela vihAra taLAjAnA DuMgara para Avyo hovAno saMbhava che (mai.), bhA. 2, pR. 396). 21. valabhIthI AnaMdapuranuM aMtara barAbara che, paraMtu eNe AgaLa jatAM uttarapUrva dizA lIdhI haze. 22. Records, Vol. II, p. 268; Watters, op. cit., Vol. II, pp. 247 f. - AnaMdapura e hAlanuM vaDanagara che (mai.gu., bhA. 1, pR. 229-211). 23. pravAsI AnaMdapurathI valabhI pAcho Ave lAge che. jIvanamAM dizA pazcimane badale uttarapazcima jaNAvI che, paNa e bahu to zeDo vaLAMka sUcavI zake. 28. Records, Vol. II, pp. 264 f, Watters, op. cit., Vol. II, pp. 248f. suJ= = surApU. saurASTrane tyAre surASTra' kahetA. 25. arthAta girinagara(jUnAgaDha) 26. suvarNasikatA (sonarekha) abhipreta haze? 27. UrjAyata (giranAra) 28. A gujaradeza bhilamAlanI AsapAsanA pradeza che, je hAlanA mAravADamAM -Avela hato.
Page #406
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa 2 bhInamAla vana bhInamAla, uttara akSAMza 240 42' ane pUrva rekhAMza 72deg 4', aitihAsika zrImAla, je lagabhaga chaThThI sadIthI navamI sadI sudhI gujarAnu pATanagara hatuM. te, Akhu parvatanI pazcime lagabhaga pacAsa mAIla para Avelu che. zaheranuM sthAna ANunI hAramALAnA chellA chUTA rolanI pazcime lagabhaga paMdara mAIla dUra AvelA vizALa medAnamAM AveluM che. pUrva bAjue, Du Mgaro ane bhInamAlanI vacce, ekabIjAthI lAMkhe aMtare AvelAM gheADAM grAmasthAnene bAda karatAM, medAna mukhyatve UMTane priya evAM pIlu kSeAnA dhvaja jenI TAca upara dekhA de che tevA kAMTA ane kaeNsiyAnI jhADIvALA careA che. dakSiNe, pazcime ane uttare medAna samatala ane verAna che, mAtra pazcima tarapha e retALa thatuM jAya che. medAnanI sapATIthI 500 thI 800 phUTa UMce Du MgaranAM gheADAM chUTAMchavAyAM ceAsalAM che, jemAMnA, zaherathI pazcime lagabhaga eka mAIlanA aMtare AvelA, eka zikharanI Toce bhInamAlanI zrI cAmuMDAnuM madira Avelu che. dUrathI jotAM hAlanu bhInamAla prAcIna pATanagaranuM sthAna hAvAnA thADA ja aNusAra dAkhave che. enAM 1500 ghara eka kRtrima TIMbAnA AchA DhoLAva para AvelAM che. emanAM chAvaNAnI sapATIneA cAra jaina maMdirezanAM zikharA vaDe ane TIkhAnA dakSiNa cheDe AvelI rAjyanI kha MDera kacerI vaDe bhaMga thAya che. enI najIka ja AvelA paththara jaDelA jUnA taLAva ane killAnA TI...khAonI saMkhyA temaja parimANu parathI ane khAnArAoe IMTA mATe vacce vacce pADelA khADAonA vizALa vistAra parathI lAge che ke hAlanA bhInamAlanuM sthAna eka vakhata mahAna ane vistRta zaheranuM keMdra hatuM. aMgreja vepArI nikeAlasa uphleTa I. sa. 1611 jeTalA moDA samaye jhAleArathI amadAvAda sudhInI musApharImAM, e killAne 36 mAIla (24 363
Page #407
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3ts ] maitraka kAla ane anu-caitraka kAla [pari kAza)nA gherAvA dharAvatA ane emAM khaMDera thavA mAMDelAM ghaNAM suMdara taLAva dharAvatA varNave che tenI lagabhaga kAI nizAnI rahI nathI. keTalAka jUnA daravAjAenAM nAma Ama yAda karAya che: uttarapUrvamAM sUrya, dakSiNapUrvImAM zrIlakSmI, pazcimamAM sAMcAra ane uttaramAM jhAleAra. atyAranA zaherathI pUrva ane dakSiNapUrve pAMca thI cha mAIla para jUnA daravAjA tarIke sthAne darzAvavAmAM Ave che tenAM aMtara ane chUTApaNA parathI mAnavuM muzkela che. A khaMDera TIbAe bahAranA bhAganAM bAMdhakAma karatAM kaMI vizeSa hatAM, chatAM ukleTanA purAvA sthAnika smRtine sAcI TharAvatA jaNAya che. A bahAranA daravAjAo uparAMta hAlanA bhInamAlanA TIMbAnI taLeTInI AsapAsa eka nAnI ane pachInA samayanI bhIMtaneA aNusAra maLe che. pUrve ane pazcime killAnI rekhA kaDiyA-kAmathI eTalI badhI sApha thaI gaI che ane kadAca rakSaNanI yojanA mATe taLAvanA bAMdhelA kAMThAnI rekhA sAthe eTalI badhI gUMcavAI gaI che ke tenA sthAna vizenI badhI sthAnika jANakArI jatI rahI che. sAMcAra daravAjAthI zaheranI dakSiNamAM AvelA gura daravAjo khaMDera havA chatAM sucihnita che. gujarAta daravAjAthI TIbAenI eka rekhA dakSiNe ane pachI pazcime pipaladvArAnAM khaMDera, kadAca pazcima daravAjA sudhI, cIMdhI zakAya. koTanI dIvAla, pachI pANInI nIkanI ArapAra thaIne ane aMdara arthAt jaikApa-yakSa sarAvaranA dakSiNapazcima khUNAnI uttare AvelI pANInI nIkanA pUrva kAMThA pAsethI pasAra thatI pUrva tarapha vaLI hAvAnuM jaNAya che. A khUNethI e jaikApanA dakSiNa kinAre jhAleAra athavA uttara daravAjA tarapha pUrva bhaNI gaI. A daravAjo hajI sArA sacavAyelA che. enI aNIdAra kamAna enI bAMdhaNI musalamAna athavA pachInA rAThoDa kAla(17-18 mI sadI)nI haze ema darzAve che. jhAlAra daravAjAthI dIvAlanA pAyA pUmAM kanakasena athavA karADA taLAva tarapha jatA darzAvI zakAya. karAyA taLAvathI gujarAta daravAjA sudhIne zaheranI pUrva taraphanA vistAra, hAlanu bhInamAla bAMdhavA IMTA mATe eTale badhA khAdAyA che ke pUrva mAM AvelA karADA taLAvathI dakSiNamAM AvelA gujarAta daravAjA sudhInI killAnI rekhAnI kAI nizAnI rahI nathI. prAcIna zaheranA saMbhavita keMdra rUpa, hAlanA zaheranuM sthAna, e uttaradakSiNe OM mAIla jeTalA vistRta ane medAnathI lagabhaga 20 thI 30 phUTa UpasateA eka TIkhe che. lagabhaga badhI bAjuee enA sImADA kAM bagIcAnI jamInane athavA rabArI ane bhIleAnA vADA ane nesaDAne AvaratI sArI banAvelI kAMTAnI vADI vaDe rakSAyelA che. zerIe sAMkaDI ane vAMkIcUkI che. dharA traNa prakAranAM
Page #408
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2 ju] bhInamAla [385 che: (1) mahAjanA athavA vepArIonAM tathA sAdhanasapanna brAhmaNA ane kArIgAnAM mATInAM sapATa chAparAvALAM dhara, jenAM vAchaMTiyAvALAM bAraNAM ane pravezadvAra lI`pelAM che, (ra) meATA bhAganA kArIgarA ane mALIeAnAM tathA sukhI rabArIe ane bhIleAnAM taLiyAvALAM DhaLatAM chAparAvALAM jhUMpaDAM; ane (3) meTA bhAganA rabArIo ane bhAlAnI temaja vadhu garIba kArIgaro ane kheDUtAnI dhAsanA pULAonA chAvaNavALI madhapUDA ghATanI chAparIe, khAsa karIne uttarapazcima ane pazcimamAM dharA bagIcAnI jamInamAM paheALA paTTAthI veSTita che. khIjA bhAgeAmAM pANI pAyelA pAkanA bhUmikhaMDa, jUnAM taLAvAnA khullA kAMThA vaDe athavA kAMTA ane kesiyAnI jhADIethI chavAyelA medAnanI paTTIo vaDe alaga paDelA che athavA IMTo zodhanArAoe trIkama vaDe kANAM kANAM karelAM jUnAM makAnAnA DhagalA vaDe kharabacaDA karelA che. pArasanAthanAM cAra zikharAvALAM madirA uparAMta khAsa ekamAtra agragaNya ImArata jUnI kacerInI che, je zaheranA TIMbAnA sIdhA dakSiNa cheTo TAse AvelA khaMDerAnA DhagalA che. lAkA bhInamAlanI vastInAM 1400 dharAnI vigatA A pramANe che: mahAjA 475, khAsa karIne aneka peTAjJAtienA osavALa vaNikA; zrImALI brAhmaNA 200; zevakA 35, sUryaMnA pUjArI ane esavALAnA purAhita maga brAhmaNA; seAnArA 30; bAMdhArA eTale ke kApaDa chApanArA 35; kAsArA eTale kaMsArA 4; dhAMcIe 30; mALIe 25; kArDiyA (kaThiyArA) 12; bhATo, jemAM 80 cuNA athavA annavAhA ane 40 rAjabhATA athavA brAhmabhATA(vahIvaMcAo)nA samAveza thAya che teenAM 120; kuMbhArA 12; musalamAna kuMbhArA 4; rehabArIe ke rabArIe 70; zAdhA ke bhikhArIe 10; zAmiyA alikA eTale bhikhArIe kATavALa ane paMjArA musalamAne 15; leAhArA 3; darajIe 12; nAI e 7; bhUmiyA eTale ke seAlaka jAgIradAre| 15; kavAseA bhUmiyA nAkarA 12; jATA-kheDUte 2; deza trIe eTale ke zanivAre tela mAganArA 1; acArayA athavA aMtyeSTinA brAhmaNu 1; DholIo-Dhola vagADanArA 12; pAtri ke dhaMdhAdArIo arthAt nAcanArIe 30; turkI veArA eTale memaNA 2; vizayatI musalamAne athavA tALAM banAvanArA 1; raMgarejo 2; mAcIe 30; kayiA athavA salAvA (salATe) ; cUDIgA musalamAna cUDI-banAvanarA 2; jatiyA athavA cAmaDu` keLavanArA 17; khATikA athavA I-3-2 5
Page #409
--------------------------------------------------------------------------
________________ 287). caitraka kAla ane anu-traka kAla [pari. cAmaDuM keLavanAra khATakI 1; sarga, bhIla saMdezavAhako 1; bhIla 120; tIragaro eTale tIra banAvanArA 5; bAMbiyA-camAronA purohita gorADA (garoDA) 2; bebiyA, zabdAthe vaNakare, have amAro 40; vAghariyAhIjaDA 1; mirAzIo-musalamAna DhelIo, mahetaro athavA vALanArA 1. vastue-zaheramAMnI zaheranI aMdara jovAlAyaka vastuo cheDI che. pArasanAthanAM cAra maMdira kAM arvAcIna che athavA arvAcIna samArakAmathI pheraphAra pAmelAM che. zaheranI pUrvamAM AvelA barAgI athavA varAhanA maMdiranI dakSiNe AvelA ArAmagRhane sapheda ArasanA thAMbhalA che. tenA para kotarelA agiyAramI ane teramI sadInA abhilekha darzAve che ke dakSiNa daravAjA athavA arvAcIna gujarAta daravAjAthI pUrve Azare 80 vAra para AvelA TIMbA paranA jagasvAmI athavA sUryanA khaMDita maMdiramAMthI A thAMbhalA ANelA che. zaheranA pazcima bhAgamAM, jUnA mahAlakSmI maMdiranA vaMDAnI bhIMtane aDIne, sapheda ArasanA eka thAMbhalAne bhAga paDelo che, tenA para saM. 1342(I. sa. 1286)no abhilekha che. A thAMbhalo paNa dekhItI rIte e ja khaMDita sUryamaMdiramAMthI ANavAmAM Avela che. TIMbAnA dakSiNa cheDe kacerInAM khaMDeromAM mAtra eka ja jovAlAyaka vastu che. e che mAtAnuM eka nAnuM maMdira, jemAM be sarpa mAtAnA Asanane Tekave che ane enA upara Adhunika akSaramAM rAThoDanI kuladevI 'nAgANe evA zabda katarelA che. vastuo-AsapAsanI bhInamAlamAM jovAlAyaka mukhya vastu zaheranI dakSiNe najIkanA TIMbA para AveluM jINuM sUryamaMdira che. A maMdira ane enA abhilekhonI vigato nIce ApavAmAM AvI che. sUryamaMdiranI pazcime Azare pacAsa vAranA aMtare gujarAta daravAjA tarIke oLakhAtA daravAjAnA avazeSa che. A Adhunika nAma parathI ane enI pAse paDelAM sUryamaMdiranAM sapheda saMgemaramaranAM cosalAo parathI ghaNuM saMbhavita che ke daravAje musalamAna kAla athavA 18 mI sadInA rATheTha kAlathI vadhAre jUne nathI. daravAjAnI pazcima bAjunI najIka e ITarI bAMdhakAma sAthe mizra thayelA ghaNuM jUnA paththaravALI khArI vAva che. gujarAta daravAjAnI dakSiNe lagabhaga eka vArane aMtare 1648 vAra lAMbA pahoLA ane DhAlarUpa pALInI TocavALA nava phUTa UMcA IjherI dIvAlanA vaMDAmAM mahAdeva naulAkhezvaranuM maMdira
Page #410
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2 ju] bhInamAla [280 AveluM che. saM. 1800(I. sa. 1744)ne abhilekha jaNAve che ke A vaMDe e naulAkhezvaranA prAcIna maMdiranuM sthAna darzAve che. naulAkhezvara maMdirathI pUrve Azare 50 vAra para, Azare 12 phUTa UMcI bhItivALo lagabhaga 75 vAra corasa ITane vizALa vaMDo che ane ene taraMgAkAra kinAravALI muslima zailIne aNIdAra kamAnavALo daravAja che. pravezatAM, DAbI bAjue, jagatI para moTA hanumAna che ane DAbI bAjue enAthI AgaLa ghUmaTavALAM maMdiramAM gaNapati ane mAtA che. dakSiNe thoDAM kadama para brahmakuMDa che. enI pazcime ane uttare sIdhAM pagathiyAM che, pUrve aNaghaDa paththare ane ITanI dIvAla che ane dakSiNe eka goLa kUve che. kuMDanI dIvAle ane pagathiyAM hiMdu maMdiramAMthI athavA kuMDanAM pUrvakAlIna suzobhanamAMthI lIdhelA paththaro vaDe samarAvavAmAM AvelAM che. emAMnAM keTalAMka para mAtAonI sArI samarAvelI jUnI mUrtio che. kathA evI che ke soma, eka vRttAMta pramANe sUryamaMdiranuM nirmAtA, bIjA vRttAMta pramANe zrImAlano punarnirmAtA, koDhanA nivAraNanI zodhamAM bhaTakato zrImAlanA dakSiNa daravAje Avyo. khasathI pIDAto sAmano kUtare adazya tha ane thoDI ja vAramAM nIrogI ane svaccha thaI ne AvyuM. rAjA kUtarAnAM pagalAM brahmakuMDa tarapha jatAM jaIne pote emAM nAhyo ane rogamukta thaye. kRtajJa bhAve eNe kuMDane pharatI pAkI dIvAla caNavI. kuMDanI dakSiNe jamaNI bAjue bheMyarAmAM pAtAlezvaranuM liMga che ane liMganI dakSiNe caMDIdevInuM nAnuM ghUmaTavALuM maMdira che. DAbI bAjue, nAnA IMTarI vaDAnI pUrva bAjue, rudrAkSanI mALAo vaDe laTakAveluM sarpa phaNAvALuM caMDezvara nAme liMga che. caMDezvaranA maMdiranI AgaLa eka nAno katarele paththara che, jenA mathALe gAya ne vAcharaDuM che ane jemAM zrImALI brAhmaNane ApeluM bhUmidAna noMdheluM che. brahmakuMDathI uttarapUrve Azare 40 vAranA aMtare, have lakSmIthala athavA lakSmInA sthala tarIke oLakhAtA, ITa ane mATIno moTo ADoavaLo patharAyele Dhagale che. sthAnika daMtakathA pramANe, eka brAhmaNa, jene enI bhaktinA badalAmAM lakSmIe aDhaLaka dhana ApyuM. teNe baMdhAvelA lakSmInA maMdiranuM A sthAna che. dakSiNapUrve Avela khADo khaMDAliyA kuMDa' tarIke oLakhAya che. Azare 50 vAra dakSiNapUrve nAnA vaMDAne cheDe jagezvaranuM maMdira ane kuMDa che. koIka jage putraprAptinA badalAmAM A maMdira baMdhAvyuM hatuM, tenA nAma parathI "jagezvara' nAma paDayuM hovAnuM kahevAya che. keTalAka jUnA katarelA ane ghaDelA paththara A maMdiranI dIvAlomAM caNavAmAM AvyA che. dakSiNapUrve enAthI AgaLa Azare 75 vAranA aMtare I nA DhagalAthI kharabacaDo banela eka moTo vistAra prAcIna vidyAzAlAnuM ke saMskRta vidyAlayanuM sthAna hovAnuM
Page #411
--------------------------------------------------------------------------
________________ 288] maitraka kAla ane anu-maitraka kAla pari. kahevAya che. sthAnika mAhAmyamAM jaNAvyA pramANe A vidyAlaya dUra dUranA pradezomAMthI AvatA vidyArthIonuM AzrayasthAna evuM jANItuM vidyAsthAna hatuM. sthAnika vRttAMta jaNAve che ke bhale ghaNuM jorAvara thatAM brAhmaNe vidyAlayamAM rahI zakyA nahi ane uttara gujarAtamAM AvelA dhoLakAmAM jatA rahyA. bhIle ane rabArIonAM kAMTAnI vADavALAM raheThANanI pAra AvelA zaheranA DhoLAva ane cheDA ITa zodhanArAo vaDe kANAM kANAM karAyelA moTA palA DhagalAomAM prasarelA che. vADavALAM raheThANanI A kinArInI pAra, zaherathI ardhAthI eka mAIlanA aMtare, talAvaDIo ane taLAvonA khullA sapheda kAMThA che. AmAMnAM keTalAMka kadamAM sarovara kahI zakAya tevaDAM che. dakSiNathI uttare jatAM, AmAMnAM traNa mukhya te niMbAlI athavA naramukha sarovara, genI athavA gayAkuMTha ane talabI athavA trimbaka sarevara che. vidyAzAlAnA sthAnathI dakSiNapUrve lagabhaga 300 vAra para nibAlI taLAvane vizALa viratAra Ave che, je pUrva dizA tarapha khUlIne tyAMthI pANI puravaThA meLave che ane e enI dakSiNa pazcima tathA uttara bAjue rahelI IMTothI chavAyele ane UMcI khullI pALothI gherAyelo che. jene mahAdeve putra Apyo ane jenA mATe vaja vaDe khedIne emaNe sarovaranuM polANuM banAvyuM, te vaNikanA nAma parathI sarovaranuM nAma "nibAlI' paDayuM hevAnuM kahevAya che. nibAla thI uttarapUrve lagabhaga ardhA mAIla para, khullI pUrva bAjune bAda karatAM, 15 thI 30 phUTa UMcI gheDAnI nALanA AkAranI nALa che, je genI sarovaranA avazeSarUpe che. uttara pazcima ane uttarapUrva taraphanI pALonI taLeTImAM AvelI paththaranI haroLo darzAve che ke A bAjuonA keTalAka bhAga te cokkasapaNe kaDiyAkAmathI rekhAMkita hatA. gaughATa nAme oLakhAtI jagyA AgaLa pagathiyAMnI nizAnI che. jenAM mAtApitA rAkSasa vaDe khavAtAM narakamAM gayAM hatAM te brAhmaNanA nAma parathI sarovaranuM nAma "gonI' paDayuM hovAnuM kahevAya che. teonA zreya arthe gonIe AkhI jiMdagI viSaNunI upAsanAmAM gALI ane maMdira tathA sarovara bAMdhyAM. enA badalAmAM viSNue sarovaranA jaLane gayAnA jaLane pAvanakArI guNa aryo. AgaLanA bhAgamAM nAnI chatrIonI eka hAra bhInamAlanA mahAjananuM smazAna darzAve che. A chatrIonI pAchaLa talabI sarovaranI khullI pALo che. pazcima cheDe bAro kUve che ane dakSiNa pazcima cheDA pAse trimbakezvara mahAdevanuM maMdira che. tripurAsurane mAravA mATe trimbakezvara mahAdevane preravA athavA pharaja pADavA brAhmaNoe jelA mahAna yajJane anulakSI A sarovara banAvAyuM hovAnuM kahevAya che.
Page #412
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2ju 1 bhInamAla [389 talabI sarovaranI dakSiNe zarU thatuM ane zahera tarapha uttara pazcima vistareluM karADA sAvara che, je kanakasene athavA zaka saMvata(I. sa. 78)nA mahAna sthApaka kaniSka bAMdhyuM hovAnuM kahevAya che. sarovaranI pazcima pALa upara kareTezvara mahAdevanuM AkA-AcchAdita liMga che. karADA sarovarane dakSiNa cheDe, je zaheranI AjubAju AvelAM vADavALAM raheThANonI najIka vistare che, tyAM arvAcIna burajanA ane jhAlera daravAjA tarapha uttara pazcima jatI dIvAlanA avazeSa AvelA che. burajanA sthAnanI pAra mahezvara mahAdevanuM maMdira ane vaMDo che. kareTa sarovaranI uttare ane uttara pazcime cAra moTAM taLAva AvelAM che. A badhAMmAM, sahuthI pUrvane, karADAnI uttara pazcime Azare 300 vAranA aMtare, UMcI tUTelI pALavALo ane uttaramAMthI puravaThA meLavatA brahma sarovarane vizALa vistAra Avelo che. pachI, uttara pazcimamAM, Azare 500 vAra para, uttarapUrva tarapha khulluM evuM ativistRta vanakuMDa nAmanuM taLAva che. pazcime Azare 800 vAra para gautamanuM taLAva che, jemAM AkhuM varSa pANI bhareluM rahe che. ITa ane kaMkaranI banelI pALo, pUrva ane dakSiNamAMnAM garanALAMone bAda karatAM, lagabhaga eka pUra goLAkAra banAve che. sarovaranI madhyamAM gautamanA AzramanA 18" x 12" mApanA sapheda paththaravALo nAnakaDo TApu che. pUrva taraphanA garanALA paranI pALa upara hanumAnanI mUrti che ane dakSiNa nALAnI pUrva bAjue, pALanA nIcalA bhAga AgaLa katarelo sapheda paththara che, jenA akSara eTalA ghasAI gayA che ke saM. 1106 (I. sa. 1949) sivAya kaMI UkahyuM nathI. je maraDiyA taLAvanI pALa upara khaDakavAmAM AvyA che temAMnA jeomAM kANuM che te zukaniyALa che ane jaMtuonA humalA sAme lAkaDAnA paDadAone jatuonA upadravathI rakSavA mATe rakhAya che. taLAvomAMnuM chelluM ane taLAvonI uttara hAramAM ekadama pazcima bAjue AveluM jaikopa kharekhara yakSapa eTale ke yakSa sarovara che. e gautama taLAvathI Azare 600 vAra dakSiNa pazcime che ane zaheranA uttara pazcima cheDA pAse che. A taLAvamAM AkhuM varSa pANI bhareluM rahe che ane zaheranI ghaNIkharI mAMgane pUrI paDe che. jokepanI dakSiNa pALa AgaLa jyAM kabaro, bhairava maMdira ane khaMDera masjida che tyAM uttarakAlIna nagaranI dIvAlanI dhAra jatI hatI. taLAvanA dakSiNapUrva khUNe caNelI traNa corasa pIThikA che, jemAMnI pratyeka upara puruSa athavA strInI AkRti kotarelI zilA khaDI karI che. AmAMnI eka pIThikA je staMbhavALA vitAna vaDe suzobhita che tenA para eka ghoDesavAranI ane eka UbhI rahelI strInI AkRti kotarele pALi che. e tAjetaramAM saM. 1869(I. sa. 1812)ne bhInamAlanA
Page #413
--------------------------------------------------------------------------
________________ 390] maitraka kAla ane anu-maitraka kAla [pari. tahesIladAra, jenI patnI satI thaI hatI, tenI yAdagIrIne che. dakSiNapUrve Azare 200 vAranA aMtare sapheda pALiyAonI hAra che, jemAMnA dakSiNa cheDAthI trIjo pALiyo saM. 125(I. sa. 1189)ne che. dakSiNapUrva pALa upara ni ghoriyA bhairavanuM maMdira che, jyAM zrAvake temaja bIjA hiMdu pUjA kare che. A maMdiranI madhyamAM Azare pAMca phUTa U DhaLatA thAMbhale che. ene cAra bAju che: pUrve hanumAna, dakSiNe Ubho nAga, pazcime zakti ane uttare bhairava che. thAMbhalAnI dakSiNa bAjue, jamInathI Azare eka phUTa UMce eka paMcamukha liMga che, jemAMnuM ekeka mukha dareka dizA tarapha che ane eka amUrta mukha AkAza tarapha abhimukha che. sarovaranA gherAvAnI aMdara AvelA kUvA najIka dakSiNapUrva khUNA pAse AvelA eka paththara para akSara kerelA che, paNa e vAMcI na zakAya eTalA badhA ghasAI gayA che. uttara pALanA pUrva cheDe pIluM vRkSanI nIce eka beThelI kadAvara mUrti che, je hajI pUjAya che ne jenI meM-kaLA bhAMgI gaI che ane koNI nIcene DAbo hAtha, DAbo paga ane baMne paganAM cApAM jatAM rahyAM che, chatAM e bhavya che. A mUrti taLAva baMdhAvanAra yakSa rAjAnI mUrti hevAnuM manAya che. vigato nIce ApavAmAM AvI che. beThelA pUtaLAnI pazcime maMdiranA garbhagRha ane maM5nA pAyAnI nizAnIo che. e mULamAM yakSanuM maMdira hovAnuM manAya che. Azare 100 vAra pazcime, sapheda saMgemaramaranA staMbhavALA chatra nIce, lagabhaga 400 varSa para zrImAla mATe laDatAM jhAleramAM mAryA gayelA gajhanIkhAna ane himAlakhAnanI be musalamAna kabara che. emanI aMtima IcchAne mAna ApI emanA bhATa A vIranAM zaba yakSanA taLAva pAse lAvelA. sapheda saMgemaramara, thAMbhalAone AkAra ane emAMnA eka upara kotarele saM. 1333(I. sa. 1276)ne abhilekha darzAve che ke A paththara zaheranI dakSiNe AvelA sUryamaMdiramAMthI ANavAmAM AvelA che. chatrIthI uttare dadelI vAva nAmanI eka meTI vAva che, jene sapATa pATaDAne TekavatA hiMdu thAMbhalAonI hAra vaDe bahAranA ane aMdaranA khaMDamAM chUTI pADavAmAM AvelI che. keTalAka paththara upara devIonI AkRtio che ane eka gokhalAmAM devInI eka jUnI mUrti che. vAvane upalo bhAga ane enI vaMDI hamaNunAM InTarI caNataranAM che. uttare Azare 150 vAra dUra eka nIcA TIMbA para nIlakaMTha mahAdevanuM maMdira che, jenAthI dakSiNapUrve lagabhaga se DagalAM para eka suMdara jUnI vAva che. A sarovarane dakSiNa pazcima khUNethI bharavAmAM AvatuM hatuM. tyAM AgaLa prAcIna maMdiramAMthI lAvelA moTA bhAganA paththarothI bAMdheluM ane jenI upara caitya suzobhana kareluM che tevuM eka garanALuM che. keTalAka paththara dekhItI rIte sapheda
Page #414
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2ju ] bhInamAla [391 saMgemaramaranA sUryamaMdiramAMthI lAvavAmAM AvelA che. emAMnA keTalAka para caudamI sadInI lipinA thaDA akSara che, je dekhItI rIte kaThiyAo athavA kotaranArAonAM nAma haze. keTalAMka cosalAM samRddha lAla veLapASANanAM banelAM che, je bhInamAlathI 8 mAIla dakSiNe AvelI rUpenI khANomAM ja maLatAM hovAnuM kahevAya che. jamaNI bAju, jekepa saravaranA dakSiNa pazcima khUNAthI Azare ardhA mAIla dakSiNe, vRkSomAM DhaMkAyela pIpaladhAra' nAme khaMDero Dhagale che, je kadAca pazcimanA daravAjAnA avazeSa heya. e daravAjo jekapanAM pANI AvavAnA garanALAnI aMdaranI pALa AgaLa dakSiNa tarapha jatI batAvAya evI killAnI anukAlIna dhArano bhAga thaye haze. pIpalakAranI dakSiNe lagabhaga eka mAIla para vanasarovara nAmanA vizALa sarovaranI khullI pALe AvelI che. uttara pazcime, uttara ane uttarapUrve mATInI enI moTI pALo caNatara utArI lIdhelI rahI che te pANInA puravaThAnI dizA pazcima tathA dakSiNa tarapha dhIme dhIme DhALa paDatI che. madhyamAM AvelA dvIpanuM nAma lakhArA' che. uttagiyAra nAmanI rAkSasIne mAravA suda parvata parathI AvelAM pArvatI athavA gaurIe A sarovara racyuM hatuM. jyAre pArvatIe rAkSasIne mArI tyAre daphanaTIMbo banAvavA pitAnI sAthe lAvelI zrInI karIne enA zarIra upara khaDakI. e ja samaye pArvatIe taLAva khoduM ane zrInI TekarInI Toce zikharabaMdhI maMdira karyuM. zrI athavA zrImAlanI bhAgyadevInA raheThANanI A TekarI, zaherathI Azare eka mAIla pazcime AvelA medAnathI, 500 phUTa UMce che. dakSiNa bAjuethI pagathiyAM tarIke jematema goThavelA aghaDa paththaronI sIDIthI A TekarI para pahoMcAya che. TekarInI Toca ITa ane simeMTanI sapATa pharasamAM lIsI karAI che. A pharasane pUrva bAjue UMcI buraja jevI dIvAla vaDe TekavelI che. ene pharatI Azare be phUTa UMcI vaMDI che. jagatI para be pUrvAbhimukha maMdira che. DAbI agara dakSiNa bAjue lakSmInuM mukhya maMdira che ane jamaNI athavA uttara bAjue suMda mAtAnuM nAnuM maMdira che. mukhya maMdirane cUnAnA sapheda sphaTika paththaranA thAMbhalA ane grAsa paTTIvALI cokI (mukhamaMDa5) che. dekhItI rIte e moTA sUryamaMdiranA avazeSa che. chajAnI chatamAMthI traNacAra ghaMTa laTake che ane keTalAka chUTA sapheda paththara, je dekhItI rIte sUryamaMdiranA che te, Amatema paDyA che. pUrvAbhimukha mukhya maMdiranI pazcima dIvAlamAM bhInamAlanA rakSaka devanI mUti che, je lAla lepa ane sonAnA varakhathI AcchAdita che. lakSmImaMdiranI bahAranI bAjue
Page #415
--------------------------------------------------------------------------
________________ 392 ] maitraka kAla ane anu-maitraka kAla [ pari. suzAlananuM ekamAtra nizAna te caitya bhAtanA paTTAnA uttara mukhakhaDamAM che ane cakra, kadAca sUryanuM biMba, che. jamaNI agara uttara bAjue AveluM suMda mAtAnuM nAnuM maMdira cArasa ane sapATa chAvaNavALuM che. chatanA keTalAka bhAga kadAca agAu ghUmaTanA madhyabhAganI zikSA tarIke dekhItI rIte dhaDavAmAM AvelA paththarA vaDe banAvAyeA che. bArazAkha ane pATaDA sapheda sa MgemaramaranA che. jamaNI bAjunI bArazAkha para I. sa. 1612 ane 1634(sa'. 1669 ane 1691)nA khe TUMkA abhilekha che. bIjA thAMbhalA para I. sa. 1543(saM.1600) ne samayanirdeza che. chAparAne cAra cArasa kedrastha tabhA vaDe TekavyuM che. e staMbhA ATha bhittistaMbho sAthe cAra chIcharA ghUmaTa banAve che. emAM koI bIjA agara kAI vadhu jUnA maMdiramAMthI lavAyelA chAparAnA paththaro para kamaLa kAtarelAM che. pazcima dIvAlanA geAkhalA, jenI upara caitya suze|bhanamAM kAtarAyelA paththara gAThavelA che, temAM suMda mAtAnuM trizULa che, je e pUjAnI ekamAtra vastu che. TekarInI TacethI jotAM, bhInamAlane TIkhe| sAmAnya sapATIthI bhAgyeja UMcA UThatA lAge che, TIkhe vRkSAmAM DhaMkAyelA dekhAya che. mAtra dakSiNamAM sUryamaMdiranA sapheda staMbha caLake che ane uttaramAM jUnI kacerIene UMcA TIme Upase che, ane uttaramAM enAthI AgaLa pArasanAthanAM cAra maMdirezanAM zikhara dekhAya che. zaheranA pAchaLanA bhAgamAM dakSiNe ane pazcime sUkI kAMTAnI vADeAthI gherAyelA lIlAchama bagIcA vistarelA che. bagIcAonI vADAnI bahAra dakSiNapUrve, dakSiNe ane dakSiNapazcime sUkA sarovaranI UMcI khullI pALeA che, je keTaleka ThekANe jUnA killAnI dhArAmAM gUMcavAI gaI che. uttarapazcime ane uttare jaikApa ane gautama taLAveAnAM pANI caLake che. pazcima bAjue, kAMTAnA jALAthI zyAma ane bAvaLAthI lIluM medAna kSitija sudhI vistare che. bIjI bAjuee medAnanI samudra jevI sapATIne TekarIonI hAramALAthI bhaMga thAya che; jemake, uttare ane uttarapUrva kheratA hAramALA, pUrva vadhAre suMdara ratanAgara, thura ane rAmasena TekarIo, je dakSiNa tarapha dAdala ane suMdanI UMcI sIdhIsaTa hAramALA sudhI UMcI jAya che. bhInamAlamAM jovA lAyaka e ja vastu khAsa varNana mAgI le che, jaikApa sarovaranI uttara pALa para AveluM jakSa ke yakSanuM kadAvara khaMDita pUtaLuM ane zaheranA dakSiNapUrva daravAjA AgaLa Avelu jagasvAmI sUryanuM maMdira.
Page #416
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2 ju]. bhInamAla [393 jekepa jekepa athavA yakSa sarovaranI uttara pALa pAse pIlu vRkSanA thaDane aDhelelI Azare cAra phUTa UMcI, 2', 6" pahoLI ane 1 phUTa jADI zilA che. A zilAmAM, ajaba kuzaLatAthI, beThelA rAjAnI pratimA kaMDAravAmAM AvI che. gadAnA prahArothI pratimAne ghaNuM nukasAna pahoMcyuM che. nAka ane meM bhAMgI gayAM che. ardho jamaNo hAtha, Akho DAbo hAtha ane paga jatA rahyA che ane paganAM cApAM temaja lagabhaga AkhI beThaka athavA siMhAsana adazya thayAM che. pratimA sAMkaDA siMhAsana (eTale ke siMha vaDe TekavAtA sAMkaDA Asana) para besADelI che. jamaNe hAtha ghUMTaNa para Tekavelo che ne e Azare cha IMca vyAsane paththarane eka goLo dhAraNa kare che. DAbuM cAmuM jamaNa cApAnI mAphaka pAchaLa lIdheluM hatuM ane DAbe hAtha dekhItI rIte DAbA ghUMTaNa para Tekavela hato, paNa Aje paththaranI bAju para phATa sivAya kazo aNasAra nathI, tethI DAbA hAtha ane DAbA paganI sthiti anizcita che. mastaka moTuM che. vALa mastakanI Toca parathI Azare be phUTa nIce, cAra gUMcaLAMomAM khabhA para paDe che ane gUMcaLAMo upara, athavA vadhAre saMbhavita lAge che te banAvaTI vAMkaDiyA vALanI TopI upara, mukuTa che, jemAM vacce puSpamaMjarI ane bAjue be goLa paTTAo vaDe joDelAM e UbhAM AbhUSaNa che. mukha bhAMgIne capaTuM thaI gayuM che. e dADhI mUcha mUDeluM athavA kaMI nahi to dADhI vinAnuM lAge che. dareka kAnamAMthI bhAre eriMga laTake che. kolara jevo eka kaDaka paTTo kaMThanI AsapAsa vIMTaLAyelo che ane kaMTha para laTakatI maNakAonI athavA patarIonI sero eTalI badhI ghasAI gayelI che ke barAbara oLakhAtI nathI. baMne hAtha upara UMce bAjubaMdha che ane DAbI bAjunA bAjubaMdha upara vacce hajI siMhanuM mukha spaSTa dekhAya che. jamaNA hAtha para vacce maNakAonI hAravALo ane bahAranA be paTTAone banela bAjubaMdha che. kamaranI AsapAsa haLavo paDyo che. enAthI nIce kaMdara ane kopula athavA dhotiyAnI gAMTha che. meM-kaLA vinAnuM mukha ane bhAMgelA hAthapaga hovA chatAM A pratimA gaNanApAtra bhavyatA darzAve che. mastaka sarasa besADeluM che ane gUMcaLAM ane mukuTa asarakAraka suzobhanarUpa che. chAtI ane pUruM goLa udara kuzaLatAthI kaMDAravAmAM AvyAM che. sapramANatAmAM mukhya khAmI vadhAre paDatA TUMkAvelA nIcalA hAtha ane paga tathA siMhAsananuM sAMkaDApaNuM paththaranI ochI jADAIne lIdhe che. jevAlAyaka mukhya vigato pratimAnuM zireSTana ane enA jamaNA hAthamAM rahelo paththarane goLa che. ziravejhana e bhavAM ArapAra vAMkaDiyA
Page #417
--------------------------------------------------------------------------
________________ 394] maitraka kAla ane anu-maitraka kAla parigoLa gUMcaLAMnI hAravALI, khabhA upara laTakatAM lAMbA gUMcaLAMnI cAra laTovALI, ane mAthAnI TocanA upara vAMkaDiyAM gUMcaLAMvALI, banAvaTI vALanI TopI che. mukuTane traNa sIdhAM UbhAM mukha che. nAka uparanuM AgaLanuM mukha ane kAna uparanAM mukha be goLa paTTAthI joDelAM che. pahelI najare jamaNA hAthamAM rahelo paththarane goLo e rAjAe sarovaramAM padharAvavA mATe hAthamAM pakaDeluM nAriyeLa haze ema lAge che. parIkSaNa karatAM jaNAya che ke A gALAnI DAbI bAjue manuSyanA kAnane ghaNuM maLatuM AvatuM AgaLa paDatuM ardha vartuLa che. vaLI A kAnanI upara jANe ke pAghaDIno vaLa hoya tevA traNa vIMTA paNa che. ane jamaNe kAna kAMta dADhI nIce kheMcelA pAghaDInA cheDA vaDe athavA to ardhA vALelA hAthanI AMgaLIo vaDe DhaMkAI gayo haze. goLAnA AgalA bhAgane jANI joIne toDI nAkhavAmAM Avyo che, e hakIkata enAM mAnuSI lakSaNone lIdhe enA para muslimonI gadA paDI hovAnA matane vadhu samarthana Ape che. sthAnika brAhmaNa AgrahapUrvaka kahe che ke A goLo kAMto goLa lADu che athavA samarpaNavidhi daramyAna rAjAe jamaNe hAthamAM rAkhelI mUThIbhara mATI che. paNa eka tapa nAmano brahmabhaTTa abhuta rIte sAcI mAhitI Apato hato. e bhArapUrvaka kaheto hato. ke A paththarane goLo e manuSyanuM mastaka che. rAjAe zA mATe manuSyanuM mastaka hAthamAM pakaDyuM che e samajAvavA tappa nIcenI vAta Ape che: jevo lagnavidhi pate ke tarata ja pratyeka varanuM mastaka laI jaIne sakA nAmanI eka rAkSasI brAhmaNane kSINa karatI hatI. rAjAe pratijJA lIdhI ke devI cAmuMDAnI madadathI huM A aniSTane aMta ANIza. eka rAtre ekaso brAhmaNa yugalonAM lagna goThavavAmAM AvyAM. rAjA pAse beThe. jyAM sudhI rAjA jAgate rahyo tyAM sudhI rAkSasIe tyAM AvavAnI hiMmata karI nahi. jyAre sAmuM lagna thatuM hatuM tyAre rAjAne UMgha AvI gaI. satyA aMdara AvI ane chellA vararAjAnuM mAthuM laI gaI kanyAe rAjAne jagADyo ane kahyuM ke huM tamane zApa ApIza, tame bIjAonI cokI karI ane mArA mATe na karI. rAjAe enI ISTadevI cAmuMDAne pUchayuM ke have mAre zuM karavuM. cAmuMDAe kahyuM: satkAnI pAchaLa ghoDA upara jA. rAjA ghoDA para satkAnI pAchaLa gaye. zrImAlathI 14 mAIla dUra eNe satyAne pakaDI ane mArI nAkhI. paNa e maratAM pahelAM vararAjAnuM mAthuM khAI gaI hatI. have zuM karavuM ema rAjAe cAmuMDAne pUchyuM. ISTadevIe kahyuM ke mArAmAM vizvAsa rAkha. rAjA ghoDA para zrImAla pAcho Avyo. e nagaramAM pravezato hato tyAM kuLadevIe ene eka mALI batAvyo ane kahyuM ke enuM mAthuM kApI le. rAjAe e pramANe karyuM. devIe paDatuM mAthuM jhIlI lIdhuM, varanI Dekane
Page #418
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2 ju] bhInamAla [395 caTADI dIdhuM ane vararAjA jIvatA thayA. Ama vArtAnA aMte jaNAvyuM che keahIMnA brAhmaNe "zrImALIe" eTale ke mALIonA mAthAvALA mANase kahevAya. A arthadhaTaka leSa ane paththaranA goLAnuM manuSyamastaka sAthenuM sAmya vArtAnuM mULa haze. bIjI bAju vArtA e pratimA karatAM jUnI heya ane e kAraNe rAjAne hAthamAM manuSya mastaka pakaDele batAvyo hoya. ekaMdare, e saMbhavita lAge che ke pratimAne samajAvavA vArtA UpajAvavAmAM AvI hoya ane kharekhara A yuti naramedha mATenuM mastaka dhAraNa karatA ane keI bauddha maMdiranA athavA sUryamaMdiranA dvArapALa tarIke kAma karatA bhairavanI che. pratimAne dekhAva, enI. kadAvara sapramANa ane bhavya dehAvasthA ane eliphanTAnI moTI guphAnA dakSiNa pazcima athavA vivAhakhaMDa paranA cAMdanI pratimA paranA pAchaLa rAkhavAnI peTI sAthenA banAvaTI vALanI jema, banAvaTI vALa jevAM lAMbAM gUMcaLAM uparathI e saMbhavita bane che ke A pUtaLuM e zrImAlano sahuthI prAcIna avazeSa che, ane eliphanTAnI banAvaTI vALavALI mUrtionI jema chaThThI sadInI athavA sAtamI sadInA AraMbhakALanI che. gujaree A nagaranI sthApanA athavA punaHsthApanA prAyaH A samaye karelI. sthAnika vAta pramANe, A mUrti, jyAM enI mULa sthApanA ane pUjA thaI hatI te maMdirathI lagabhaga vIsa DagalAM pUrvamAM khaDI, che. jamInanI kudaratI sthiti ane pAyAnI eMdhANIo AjanI mUrtithI lagabhaga pacAsa DagalAM pazcime mukhamaMDapa ane pazcimI maMdiranAM sthAna darzAvatI lAge che. je sthAna maMdiranuM lAgatuM hatuM, tene Azare be phaTa davAmAM AvyuM, e AzAe ke kadAca siMhAsananI besaNuM hajI mULa jagyAe rahelI hoya, paNa chUTAMchavAyAM InTarI kAma sivAya kaMI maLyuM nahi. khaMDita hovA chatAM yakSa hajI pUjAya che. ene parvadina ASADhI pUrNimA che. e divase grAmajane pitAnI ane IMdranI vaccenA megha-madhyasthI tarIke ene ghUgharI eTale ke pANImAM bAphelA ghauM ane dUdha, mAkhaNa, ATa, geLa ane khAMDa dharAve che. sUryamaMdira bIjI ane mukhya jovAlAyaka vastu te gujarAta daravAjAnA avazeSothI Azare 80 vAra pUrve AvelA ITarI TIMbA para zaheranI dakSiNamAM AveluM sUryamaMdira che. A IMTerI TIMbe, jenI Toce jagatanA svAmI "jagasvAmI" maMdiranA sapheda ArasanA thAMbhalA ane vizALa leTerAITa(ITarI kaMkara)nAM khaMDera che, tene evI rIte davAmAM Avyo che ke enuM sAcuM ravarUpa ane parimANu nizcita thaI zake ema nathI. ghaNuMkharI IMTonuM 16' x 1'x 3" parimANu. sUcave che ke A TIMbo e maMdiranA vizALa leTerAITa bAMdhakAma karatAM paNa jUne.
Page #419
--------------------------------------------------------------------------
________________ maitraka kAla ane anu-maitraka kAla [pari. che ane mulatAnanI jema ahIM sUrya pUjaka sapheda dUNonA zAsanakAla daramyAna lagabhaga chaThThI sadImAM bauddha maMdiranAM athavA stUpanAM khaMDero upara eka sUrya maMdira caNavAmAM AvyuM hatuM. ITonA parimANanA zaMkAspada purAvA sivAya, pUrvakAlIna bauddha khaMDera upara sUryamaMdira UbhuM che e matanA samarthanamAM, hajI kaMI paNa maLyuM nathI. atyAre TIMbAnuM dekhItuM parimANa 42' pahoLAI 60' laMbAI ane 20' 'UMcAI che. maMdiranI uttara bAju ane ene uttara pazcima khUNo sArI rIte -akhaMDita che. maMDapano pUrva mukhamaMDapa, maMDapanA dakSiNa taMbhe ane teonI -sAthe maMDapane ghUmaTa ane garbhagRhanI dakSiNa ane pazcima bAjunI maMdistI bahAranI dIvAla nAza pAmyAM che. garbhagRhanI Toce ITone astavyasta Dhagale ane maMDapamAMthI garbhagRha taraphane praveza-ATaluM ja zikhara ane uparanA mALemAMthI bacyuM che. AmAM vaparAyelI sAmagrI traNa prakAranI che: maMDapanA thAMbhalA saMgemaramara jevA sapheda ArasanA che, garbhagRhanI dIvAlanuM ane garbhagRhanI uttare AvelA pradikSaNa-mArganuM bAMdhakAma lAlAza paDatA pILA leTerAITanuM che ane zikharano aMdarane bhAga ane dekhItI rIte bIjAM keTalAMka chAvaNanAM bAMdhakAma baI TerI che. pUrva bAjunA pravezathI zarU karatAM jamIna maMdiranI eTalI najIka khodAI gaI che ane eTalA badhA thAMbhalA paDI gayA che ke mukhamaMDapa lagabhaga keI aNasAra rahyo nathI. pUrva taraphathI pravezatAM paheluM bAMdhakAma te maMDapanA ghUmaTanA be pUrva staMbha che ane A be vacalA staMbhanI uttare ghUmaTanA uttarapUrva khUNAne TekavatA rastaMbha chepUrva bAjue, sahuthI nIcenA kAMThalA sivAya, ghUmaTanI ane ghumaTa uparanI chatanI badhI nizAnI jatI rahI che. maMDapane madhya bhAga (hAla) uparathI khulle che. dakSiNa bAjune pUrva bAju karatAM paNa vadhAre nukasAna pahoMcyuM che. bahAranI AkhI dIvAla paDI gaI che ane ene tyAMthI khaseDavAmAM AvI che. dakSiNapUrva khUNa, maM5nA be dakSiNa staMbha ane dakSiNapazcima khUNAnA staMbha jatA rahyA che. uttara bAju vadhAre sArI rIte sacavAI che. jemAMthI ghUmaTa Upasyo te khUNAone goLa banAvatuM bAMdhakAma mejUda che. bAjunA kAMThalAmAM sarasa rIte kotarelI strI-AkRtione paddo che. uttarapUrva khUNAne thAMbhale, maMDapanA be uttara thAMbhalA ane uttara pazcima khUNAno thAMbhale e badhuM mojUda che. thAMbhalAnI bahAranI bAjue-baMne bAjue Azare cAra phUTa paheLe ane agiyAra phUTa UMce ekeka pArzvamArga jAya che ane e mArganI pAra maMdiranI uttara dIvAla che, jemAM sapheda ArasanAM kakSAsana ane
Page #420
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhInamAla 2 nuM ! [397-. UThA chAghavALo bArI-jharUkho che, ane kadAvara sto che. staMbhanA cha phUTa UMcA mukhya bhAga traNa khaMDomAM cheH cerasa, aSTakoNa ane goLa, ne enI dicakrAkAra zirAvaTIo para chIcharA prati-keNavALA ghUmaTane TekavatA baeNkeTa che. e mArga 3 phUTa UMcA bAjunA thAMbhalAvALA ane 3 phUTa paheLA samRddha gokhalAthI, suzobhita che. maMDapanI pazcima bAjue maMDapanA be vacalA thAMbhalA ane, upara noMdhyuM tema, uttara khUNane thAMbhale mojUda che. maMDapanA pazcima bAjunA be thAMbhalAothI lagabhaga traNa phUTa pazcime, bIjA be thAMbhalA garbhagRhanA ghUmaTavALA aMtarAlane Teke Ape che. bharapUra kotarelA bAjunA thAMbhalA, cAmaradhAriNIo sAthenI devI, ane garbhagRhanA dvAranuM uttarAMga mojUda che, paNa garbhagRhane khullo rasa, khaDa uparathI sAva khullo che. garbhagRhanI dakSiNe, zikharanI dakSiNa bAjuno samagra bhAga, e bAjune pradakSiNamArga ane maMdiranI bahAranI dIvAla, A badhuM nAza pAmyuM che. uttara bAjune pramANamAM ghaNuM ochuM nukasAna thayuM che. pILA ane lAla TrepanAM daLadAra gaciyAM, je UMDA kaMDArelA goLAga latAnA samatala. paTTAomAM bAMdhelA zikharanA pAyArUpe hatAM te, uttara dIvAlanI vacamAM taMbhikAo. sAthe AgaLa paDatA parikaravALo gokhalo, sAdA TUMpanI dIvAlavALo ane ArapAra goThavelI chUTaka zilAonAM chAvaNavALo pradakSiNA patha ane baeNkeTanI zirAvaTI dharAvatA staMbhovALI ane enI vacamAM sapheda ArasanI UMDI kaMDArelI ane thAMbhalAvALI bahAra paDatI bArIvALI maMdiranI bahAranI dIvAla mojUda che. pradakSiNa-patha ane maMdiranI bahAranI dIvAla uttarapazcima khUNAmAM samApta thAya che. pazcimanI bahAranI dIvAlanI tamAma nizAnI cAlI gaI che. maMdiranA staMbha bhAre ane ghATIlA che. teone ramaNIya rIte khaMDita rekhAo, kuMbhIo, coka, aSTabhuja padA, SoDazabhuja paTTA, goLa paTTo ane kIrtimukhane sAMkaDe paTTo. che. enI zirAvatI bevaDA cakrane AkAra dharAve che ane e cakrenI upara AgaLa paDatA brekeTa che, je darekane cheDe, chAvaNane TekavatA, beThelA caturbhuja nara ke nArInI manuSyAkRti che. madhyanA ghUmaTanA cha staMbha bAkInA staMbhone maLatA. che, sivAya ke SaDazabhuja paTTAnI jagyAe aMdaranI bAjune kuMbhano ghATa ApavAmAM Avyo che, jenA mukhamAMthI samRddha patrAvalIo laTake che ane je Izu upara TekavelA che. chAvaNa uparanA ITarI thara darzAve che ke vacalA ghUmaTanI ane pUrvanA pravezamaMDapanI upara zikhara uparAMta kAI ImArata hatI, paraMtu enI keI nizAnI hAla batAvI zakAtI nathI.
Page #421
--------------------------------------------------------------------------
________________ 298] maitraka kAla ane anu-maitraka kAla [pari. itihAsa sthAnika daMtakathA pramANe A sUryamaMdira caMdravaMzI rAjA nahuSanA putra yayAtie baMdhAvyuM hatuM. yayAti enI be rANIo, zarmiSThA ane devayAnI, sAthe zrImAlamAM Avyo ane eNe sUryanA eka pavitra dhAmamAM AkaruM tapa karavA mAMDayuM. sUrya yayAtinI bhaktinA udrekathI eTalA prasanna thayA ke emaNe ene darzana dIdhuM ane yayAtine varadAna mAgavA kahyuM. yayAtie kahyuM divya dRSTithI tamane tamArA sAcA svarUpamAM jouM. sUryuM A varadAna ApyuM ane bIjuM varadAna mAgavA jaNAvyuM. yayAtie kahyuM ke huM rAjyathI ane jiMdagInA bhogothI kaMTALyo chuM. mArI eka icchA e che ke zrImAlapuranA hita mATe tame tamArA sAcA svarUpe ahIM upasthita thAo. sUrye kahyuM : tathAstu. sUryanA sAcA svarUpanI (dekhItI rIte arthAt mAnavasvarUpanI) mUrti sthApavAmAM AvI ane eka hariyA brAhmaNane enA mATe rAkhavAmAM Avyo. deve kahyuM ke mane "jagata svAmI (jagatane svAmI) kaho, kAraNa ke huM eka ja ene rakSaka chuM. sthAnika brAhmaNavRttAnta pramANe, sUryanI mULa mUrti kASThanI hatI ane hajI uttara gujarAtanA pATaNamAM lakSmI maMdiramAM e sacavAyelI che. bIje vRttAMta maMdiranA bAMdhanArane zrI puMja athavA jagama tarIke jaNAve che. eka daMtakathA pramANe jagasamanuM sAcuM nAma kanaka hatuM ane e kAzmIramAMthI AvyA hatA. brahmabhaTTa ta5nA kahevA pramANe, jagama jamAvala jAtine kAzmIrane rAjA hato, jeNe kumArapAla pahelAM lagabhaga 500 varSa para, bhInamAlamAM potAnuM zAsana sthira karyuM hatuM. kumArapAlano samaya I. sa. 1186 heI jagamane samaya lagabhaga I. sa. 68deg thAya. pracalita sthAnika vAta pramANe, jagasoma peTamAM rahelA jIvatA sApathI pIDAto hato. kAzmIrathI dvArakAnI yAtrA daramyAna jyAre jagama bhInamAlanA dakSiNa daravAje rokAyo tyAre ene UMgha AvI ane enA meMmAMthI sApa bahAra Avyo. e ja vakhate nagaranA daravAjA pAsenA daramAMthI eka sApe bahAra joyuM ane eNe rAjAnA udaramAM rahelA sApane kahyuM: "tAre jatA rahIne rAjAne herAna karavAnuM baMdha karavuM joIe." udaramAMne sApa belyo: "tArA daranI nIce sAre khajAne che, te cheDe tane gamaze? pachI mane mAruM ghara choDavAnuM zA mATe kahe che?" daravAjAnA sApe kahyuM: "rAjAne koI sevaka najIkamAM hoya te bhale e sAMbhaLI le je kIra vRkSanAM pAMdaDAMne teDIne, ene enI nIce UgatI latAnAM kula joDe bheLavavAmAM Ave ne ene ukALIne rAjAne ApavAmAM Ave te rAjAnI aMdarane sApa marI jaze." rAjAnA sApe vaLate kaTAkSa karyo:
Page #422
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2 ju] bhInamAla [399 je rAjAne koI sevaka najIkamAM heya te bhale e sAMbhaLe. je daravAjAnA sApanA dara upara UkaLatuM tela reDavAmAM Ave to sApa marI jaze ane moTA khajAne maLaze." rAjAnA rasAlAmAM rahelo eka hoziyAra kAyastha najIka hato teNe AnI neMdha lIdhI. eNe kIra vRkSa ane enI nIce UgatI latAne zodhI kADhI, eNe davA tauyAra karI rAjAne ApI. aMdaranA sApanA amaLATane lIdhe rAjAne eTalI badhI vedanA UpaDI ke eNe kAyasthane mArI nAkhavAno hukama karyo. tarata ja rAjA mAMde paDyo ane mRta sApa enA meMmAMthI bahAra pheMkAI gayo. mRta kAyastha mATe rAjAe khUba vilApa karyo. eNe kahyuM ke ATalA heziyAra mANase bIjI paNa neMdha karI haze. emaNe kAyasthanI noMdhapothI tapAsI, dara upara UkaLatuM tela reDayuM, daravAjAnA sApane mAryo ane khajAna meLavyo. kAyastha ane baMne sapane prasanna karavA mATe brAhmaNone jamADavAmAM lAkho rUpiyA vAparavAmAM AvyA. bAkInA dhana vaDe sUryanuM eka bhavya maMdira baMdhAvyuM ane mUrtinI vidhipUrvaka pratiSThA karavAmAM AvI. uparanA nava mALa pAchaLathI vizvakarmAe umeryA. daMtakathAo bhInamAlanI daMtakathAo, lagabhaga 400 varSa prAcIna manAtI kRti rakaMdapurANanA zrImAlamAhAmyamAM saMgrahAI che. A mAhAmya pramANe pratyeka yugamAM A zahera judA judA nAmathI oLakhAyuM che. e satyayugamAM zrImAla, retAyugamAM ratanamAla, dvAparayugamAM puSpamAla ane kaliyugamAM bhInamAla hatuM. satyayugamAM zrImAla agara zrInagaramAM 84 caMDI, 336 kSetrapAla, 27 varAha, 101 sUrya, 51 mAtA, 21 bRhaspati, 300 thI 11,000 liMga, 88,000 RSi, 999 kUvA ane taLAvo, 3rU kareDa tIrtha hatAM. pahelAM bhInamAlanA medAnanI jagyAe samudra hatuM, bhRguRSie sUryane bolAvyA ane emaNe pANI sUkavI nAkhI tyAM jamIna banAvI. pachI bhRgue eka Azrama sthAe ane kazyapa, atri, bharadvAja, gautama, jamadagni, vizvAmitra ane vasiSTha AbuthI bhagunI mulAkAte AvyA. bhRgunA AzramathI uttare Avela pradeza gautamane game ane emaNe trimbakezvarane prArthanA karI ke A dhAmamAM badhAM tIrthonI pavitratA ekaThI thAya ane pote temaja potAnI patnI ahalyA tyAM sukhethI rahe. bhagavAne RSinI prArthanA kabUla rAkhI. eka sarovara niyuM ane enA madhyamAM eka dIpa UMce AvyuM, jenA para gautame pitAne Azrama bAMdhe,
Page #423
--------------------------------------------------------------------------
________________ 400] maitraka kAla ane anu-maitraka kAla [[pari. jenA pAyAnI nizAnIo hajI dekhAya che. gautamanA sarovarane uttarapUrva dizAmAMthI pANI pUruM pADatuM nALuM yajanazIla nAmanA eka tapasvI brAhmaNe khovuM hatuM. A nALAmAM eka zilAlekha che, paraMtu emAMthI saM. 1117(I. sa. 160)nA samaya sivAya kaMI vaMcAtuM nathI. gautamanA zrImAlamAM sthira thayA pachI thoDAM varSe bhRguRSine tyAM lakSmI nAme kanyA janmI. jyAre kanyA uMmaralAyaka thaI tyAre bhRgue ene pati zodhavA mATe nAradajInI salAha lIdhI. jyAre nAradajIe lakSmIne joI tyAre emaNe kahyuM ke A kanyA viSNu sivAya keInI patnI banI zakaze nahi. nAradajI viSNu pAse gayA ane kahyuM ke durvAsA RSinA zApanA pariNAme lakSmI bhRgu sivAya kayAMya janme ja nahi ane tamAre ene paraNavuM joIe. viSNu kabUla thayA. lagna pachI varavadhU gautamanA dvIpathI Azare ardhA bhAIla pUrve AvelA pavitra trimbaka taLAvamAM sAthe nAhyAM. pavitra jaLe vismRtine paDade dUra karyo ane lakSmIne pitAne pUrvajanma yAda Avyo. devatAo enI pUjA karavA AvyA. emaNe pUchyuM : ApanI zI IcchA che? lakSmIe javAba Ape : jevI rIte AkAza enA vAhana tArAothI suzobhita che, tevI rIte A pradeza brAhmaNanAM gharothI suzobhita bane. bhagavAna eTale ke viSNue enI A IcchAthI prasanna thaIne brAhmaNane bolAvavA dUto mokalyA ane devonA rathapati vizvakarmAe nagara bAMdhyuM. vizvakarmAne suvarNakaMkaNa ane suvarNakamaLonI mALA maLI. e uparAMta evuM vacana maLyuM ke tamAruM kAma leke vakhANaze ane tamArA vaMzajo vAstuzilpamAM prabhutva meLavaze. devoe kahyuM ke A zahera jANe ke zrI athavA lakSmInI mALAothI zaNagArAyuM che, mATe te "zrImAla' kahevAze. jyAre ghara taiyAra thayAM tyAre badhA bhAgomAMthI brAhmaNa ekatra thavA lAgyA. jyAre brAhmaNa ekaThA thayA tyAre lakSmIe viSNune pUchyuM ke brAhmaNemAM pahelA pUjavAne lAyaka kyAM che? brAhmaNoe mAnya rAkhyuM ke gautamane hakaka sauthI vadhAre hato. siMdhanA brAhmaNoe ene vAMdho lIdhe ane teo dhamAM pAchA cAlyA gayA. pachI viSNu ane lakSmIe brAhmaNone vastra, dhana ane ratnonI bheTa ApI. zrImAla zaheramAM AvIne vasyA hovAthI e zrImALI brAhmaNo' tarIke jANItA thayA. siMdhanA gusse thayelA brAhmaNoe pitAnA pradezamAM jaIne samudranI pUjA karI. emanI vinaMtIthI samudra sArikA rAkSasIne zrImAlanuM nikaMdana kADhavA mekalI. sArikA paraNavA lAyaka thayelI brAhmaNa kanyAone upADI gaI. pitAnuM rakSaNa karanAra koI na hovAthI brAhmaNo Abu jaIne rahyA. zrImAla ujajaDa thaI gayuM ane ghara khaMDera thaI gayAM. zrImAla lAMbe vakhata ujajaDa rahyA pachI, eka vRttAMta
Page #424
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2ju]. bhInamAla [401 pramANe kRmiothI ane bIjA vRttAMta pramANe kADhathI pIDAto zrIpuMja nAmane rAjA nagaranI dakSiNe AvelA brahmakuMThamAM Avyo ane nIroga thaya. AbhAravaza hadaye zrIpuje brAhmaNone ekaThA karyA ane zrImAlano jIrNoddhAra karyo, ane brahmakuMDa AgaLa caMDIza mahAdevanuM maMdira baMdhAvyuM. jyAre siMdhI brAhmaNee sAMbhaLyuM ke zrImAlanA brAhmaNe teonA mULa nagaramAM pAchA gayA che ane samRddha thaI rahyA che, tyAre emaNe pharIthI uMmaralAyaka kanyAone upADI javA sArikAne mokalI. eka kanyAe, jyAre ene upADI javAmAM AvatI hatI tyAre potAnAM kuladevIne bolAvyAM ane sArikA e jagyAe jAduthI jaDAI gaI rAjA zrIpuMja AvI pahoMcyo ane bANathI sArikAne mAravAnI taiyArImAM hato, eTalAmAM sArikAe kahyuM ke mane mAraze nahi, mArA khorAka mATe kaMIka vyavasthA karo ne havethI huM tamArA brAhmaNanI rakSA karIza. rAjAe ene pUchayuM : tAre zuM joIe ? sArikAe kahyuM ke tamArA brAhmaNo emanA lagnaprasaMge mArA mAnamAM jamaNa Ape ane emanI kanyAone korAM vastro paherAvIne paraNAve. je brAhmaNo A be niyama pALe to huM emanuM rakSaNa karIza. rAjA kabUla thayo ane sArikAne javAnI chUTa ApI, paNa sArikA hAlI zakI nahi. rAjAne acaMbo thaye, eTalAmAM kanyAnAM kuLadevI dekhAyAM ane rAjAne kahyuM ke rAkSasIne meM jaDI dIdhI che. rAjAe kahyuM ke barAbara che, tame ja kharAM rakSaka che, paNa sArikA have pratikULa nathI mATe ene cheDe. A thatAM sArikA siMdha tarapha palAyana thaI. ane zrImAla ane jodhapura e baMnenA leke hajI emanI kanyAene kerAM vastromAM paraNAve che. je brAhmaNa kanyAone sArikA laI gaI hatI teone pAtALanA adhipati kaMkala nAganA tAbAmAM rAkhI hatI. brAhmaNoe A zodhI kADhayuM ane brAhmaNo zrAddhanI zarUAtamAM nAgene pUje e zarate kaMkale kanyAo pAchI ApavAnuM svIkAryuM. e samayathI zrImALI zrAddhavidhi karatI vakhate nAganI mUrti sthApe che. nAgasvAmI athavA sUryamaMdiranuM nirmANa, brahmakuMDa pAse AvelA caMDIza mahAdevanuM maMdira ane jaikepa sarovaranA nirmANa aMgenI bIjI daMtakathAo upara ApavAmAM AvI che. sthAnika anuzrutioe jALavI rAkhelA samayanirdeza pramANe saM. 222(I. sa. 166)mAM sUryanuM paheluM maMdira baMdhAyuM, saM. 265(I. sa. 209)mAM zahera upara vighAtaka AkramaNa thayuM, saM. 494(I. sa. 438)mAM rAkSase ene bIjI vAra bhAMgyuM, saM. 700 (I. sa. 644)mAM e pharI vAra baMdhAyuM, saM. 900(I. sa. 844)mAM ene I-3-26
Page #425
--------------------------------------------------------------------------
________________ 402] maitraka kAra ane anu-maitraka kAla pari. trIjI vAra nAza thayo, ane saM. 955(I. sa. 899)mAM enuM navuM punanirmANa thayuM. tyAra pachI e caudamA saikAnI zarUAta sudhI samRddha rahyuM. jJAti-sthAe sUryamaMdira baMdhAvanAranA putra jagasene zrImAla "gujarAta" brAhmaNane ApyuM e sthAnika kahevata, zrImAla eka vakhata gurjarenI rAjadhAnI hatuM e hakIkta parathI, samajAya che, mAtra emAM "gujarAta' e bhulAI gayelA gujare athavA gujara brAhmaNanuM svAbhAvika rUpAMtara che. zrImAla eka vakhata vastInuM keMdra hatuM, e uttara gujarAta ane kAThiyAvADamAM baheba rIte patharAyelA brAhmaNa ane vaNika jJAtionA "zrImALI peTA vibhAgothI spaSTa thAya che. ghaNAkharA zrImALI vANiyA zrAvaka che. e saMbhavita lAge che ke emane ItihAsa osavALa zrAvakonA ItihAsane khUba maLato Ave che. A (pAchalA) zrAvakenuM nAma jodhapurathI Azare paMdara mAIla dakSiNe AvelA prAcIna zahera osiyA parathI paDayuM che, jyAM teo hajI bAdhA-mAnatA mATe jAya che. jaina dharma pALatA A osavALa vANiyAomAMnA moTA bhAganA, emanA dharma-parivartana pahelAM, selaMkI rAjapUta hatA. jaina lakhANa pramANe A dharma parivartana I. sa. 743 (saM. 800)nA arasAmAM thayuM. bhInamAlanA hAlanA bhATo osavALone mULa zrImAlanA leke tarIke gaNAve che. emanA kahevA pramANe, jyAre zrImAlamAM lakSmInAM viSNu sAthe lagna thatAM hatAM tyAre lakSmIe potAnA vakSa:sthalamAM joyuM ane jariyA senIo utpanna thayA; eNe uttaramAM joyuM ane enI dRSTimAMthI poravADo jamyA; enI zukaniyALa puSpamALAmAMthI zrImALI brAhmaNo ubhavyA. bIjA vRttAMta pramANe, zrImALI brAhmaNa ane vANiyA mULa kAzmIranI jamavALa jJAtinA hatA ane jagasema, je nAmathI dekhItI rIte kanakasena eTale kuzANa agara kSatrapa (I. sa. 78-25) vaMza udiSTa che te, teone dakSiNa bhAravADamAM lAvyA. teo kahe che ke saM. 759(I. sa. 703)mAM bhUgarA nAmanA arebe A pradezane verAna karyo ane enI bIkathI zrImALI brAhmaNe ane vANiyA dakSiNa tarapha nAThA. I. sa. 744(saM. 800)ne samayanirdeza Apato bIjo vRttAMta jaNAve che ke AkramaNakhoro sagarA rAjapUta hatA. I. sa. 1694(saM. 1750)mAM gujarAtano sUbedAra abhayasiMha rAThoDa zrImALIone bhInamAlamAM pAchA laI Avyo. garaba RSimAMthI UtarI AvelA gaNAtA gurjaronI smRti zrImAlanA bhATamAM cAlI Ave che. teo kahe che ke gujare zrImAlathI puSkara, ke je
Page #426
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2 ju' ] bhInamAla [403 ajamerathI lagabhaga daza mAla uttarapazcime Avelu che tyAM, gayA ane tyAM teoe mATuM sarAvara khAvuM. temene khyAla che ke A guja rAte puSkara athavA pAkaraNamAM eka dhaNu pavitra zmazAnagRha che ane sAvitrI athavA brahmAnI patnI e gujara kanyA hatI. paNa agraNI gurjarIe kSatriya agara rAjapUta banatAM peAtAnuM jAtinAma cheDI dIdhuM, tethI svAbhAvika rIte bhATA gujarAne rAjyakartA jAti tarIke jANatA nathI. teo kahe che ke sAmAnya (ordinary) guja rA ane rabArIe eka ja che, ane meTA gujarA, jemAM kRSNa thayA te, rajapUtA che. bhATA enAthI AgaLa kahe che ke sAmapurA, je puSkara (ajamerathI uttare Avela pAkaraNa) najIka rahe che ane je ekalA sava suzeAlanAtmaka rekhAMkaneAnAM nAma jANanAra sattama sthapati che te, gujarAmAMthI UtarI AvyA che ane mULa zrImAlanA che. cAvaDA e gur hatA e vAta bhATA mAnya rAkhatA nathI. emanA mata pramANe, cAvaDA e bhArADe ja che ane e uttarapUrva kAThiyAvADamAM AvelA jhAlAvADanA dAMtAmAMthI uttara tarapha mAravADamAM AvyA. emanA kahevA pramANe, cauhANA sAMbharathI ajamera, ajamerathI dilhI, dilhIthI jodhapuranI uttare nAgAra, nAgArathI jodhapura, jodhapurathI bhInamAlathI trIsa mAIla dakSiNe AvelA bhaDagAMvamAM ane bhaDagAMvathI zirAhImAM AvyA. devarA jJAtinA eka sthAnika jAgIradAranA kahevA pramANe, cauhANAnuM mULa sthAna zrImAlathI cALIsa mAIla uttare AveluM jhAleAra hatuM. teo kahe che ke aDhAramI sadImAM sAlakIe uttara gujarAtanA pATaNathI uttare pAlanapuranA hiyumAM AvyA, jyAM Aje paNa emanI vasAhata che, ane hiyuthI e leAkA bhInamAla gayA. sUryama Mdira ane jaine ke jemanA guruonuM sU jevuM sukha hoya che ane je teonA kahevA mujaba citADanA rANAe temene Apelu che, temanAmAM sU pUjAnI rahelI nizAnIo-A baMnenA sabaMdhamAM bhInamAlamAM zevakAnAM ATalAM badhAM (pAMtrIsa) dhara heAvAnuM rasaprada che. A zevakA osavALa zrAvakeAnA dhArmika Azrita che. te vicitra UMcA nAkavALA, kuhADI jevA mukhavALA, lAMbA narama vALa, lAMkhI dADhI ane lAMkhA theAbhiyA dharAvatA mANasa che. e mULe maga brAhmaNa hatA ane hajI sUryapUjaka vaiSNava che. emane khyAla che ke emanI kathA 'sUrya purANu' nAmanA graMthamAM kahevAmAM AvI che. bhInamAlanA zevakA peAtAnI seALa zAkhA hovAnuM jANe che, paNa tene e paikI mAtra dasanAM nAma yAda cheH amerI, bhInamAlA, devarA, hIrageATA, kuvArA,
Page #427
--------------------------------------------------------------------------
________________ 404] autraka kAla ane anu-gautraka kAla [pari. lalAra, mahatariyA, mUMDiyArA, saparavAlA ane zAMDa. A magane zaka pradezamAMthI garuDe kevI rIte ANelA emAM ane teo agni ane sUryanA pUjaka hatA evI sUryapurANa ane bhaviSyapurANanI kathAmAM A sevakone khAsa rasa rahela che. devalA parihAra rAjapUtAnA rAkSasa vibhAgano yakSa hovAnuM manAtA jagasvAmI sAthe kAzmIrathI AvyA hovAnuM manAya che. parihArone bIjo vibhAga AbunA garAsiyA che, je agnikuMDanA agnisaMskArane pratApe kSatriya banyA. devatAonuM nAma emaNe bhInamAlamAM jagasemanuM maMdira bAMdhavAne lIdhe paDayuM hovAnuM dhAravAmAM Ave che. devarA rAjapUte, jemane movaDI zirohIne saradAra che ane je bhATonA kahevA pramANe cauhANomAMthI UtarI AvelA che te, e ja vakhate AvyA ane devalAo sAthe paraNyA. kanakasenamAMthI thayelI utpattinI sAthe, devarA ane devatAone samudragupta(I. sa. 37035)nA abhilekhanA devaputro sAthe sAMkaLavA svAbhAvika che. mahAna dUNa vijetAo taramANa ane mihirakula(I. sa. 40-530)nA jAti-nAma dUNa ke jAvalAnI nizAnIo bhAgyeja maLe che. devalAne jAgIradAra 'dUNa nAmane jANe che. e kahe che ke teo rAkSasa prajA che. dUNenI nizAnIrUpa "hAno' ke "senate'ne, kAThiyAvADanA hRNAlane ane mAravADanA kaNabIomAMnA 'dUNi" peTAvibhAgane, e nirdeza kare che. jAvalAne e jJAtinA nAma tarIke jANato nathI. ItihAsa zrImAlane atihAsika rasa e hakIkatamAM kendrita thAya che ke e lAkha samaya uttaranI mahAna gurjara prajAnI mukhya zAkhAnI rAjadhAnI hatuM. abhilekho ane atihAsika kRtiomAM AvatA gurjarInA ane emanA pradezanA aneka ullekha aNahilavADanA caulukya ke solaMkI rAjya(I. sa. 961-1242)ne athavA te enA anuyAyI vAghelA rAjya(I. sa. 1219-1304)ne lAgu paDe che. paNa dasamI sadI karatAM vadhAre prAcIna evAM aneka lakhANomAM paNa gujara' nAma maLe che ane ene khUba judI judI rIte ane asaMgata rIte samajAvavAmAM AvyuM che. keTalAka A nAma aNahilavADanA cAvaDAo(I. sa. 746-942) ne, keTalAka bharUcanA gujara(I. sa. 580-818)ne, ane bIjA keTalAka, jemAMnA eka Do. bhagavAnalAla IdrajI che teo, valabhIo(I.sa. 109-706)ne paNa lAgu paDatuM mAne che, paraMtu AmAMnuM eka paNa abhijJAna badhA kissAone lAgu pADI zakAya ema nathI. valabhIo gurjara mULanA hoya to paNa emaNe kadI pitAne gurjara kahevaDAvyA hevAnuM ke emanA paDozIone teo e nAme
Page #428
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2 ju] bhInamAla [405 jANItA hovAnuM jANavA maLyuM nathI. pahelI najare bharUcanA gurjara sAthenuM abhijJAna vadhAre grAhya che, kAraNa ke sAtamI sadInA madhya bhAga jeTalA meDA samaye emaNe pitAnuM gurjara mULa kabUlyuM che, paraMtu bharUcanI zAkhAne gujaranA agraNI kula tarIke oLakhavA sAme prabaLa kAraNo che. I. sa. 634 (zaka 556)nA ahaLa abhilekhamAM pulakezI bIjAe potAnA sAmarthya vaDe lATa, mAlavo ane gujarone vaza karyAne dAva karyo che. e darzAve che ke gurjarone pradeza bharUca je prAMtamAM hatuM te lATa pradezathI judo hato. e ja pramANe, hyuena saMga (lagabhaga I. sa. 640) bharUcanA rAjyane (bharUca) nagaranA nAmathI nirdeza kare che, nahi ke guja2 ke gurjara pradeza tarIke. pachInI sadImAM, araba AkramaNonA ItihAsakAroe barUsa(bharUca)ne jujha athavA gurjarathI juduM neMdhyuM che ane varSa 490 eTale ke I. sa. 738-739 nuM cAlukya dAnapatra cAvaTako (cAvaDAo) ane mauryo (citoDanA) pachI gurjarane, araba lazkara vaDe chellA AkrAMta thayelA rAjya tarIke nirdeza kare che. lATa ane gujara vacceno bheda darzAvatA pachInA dAkhalA maLe che, paNa udAhata karavA anAvazyaka lAge che, kAraNa ke bharUcanuM gurjara rAjya rASTrakUTonI dakSiNa gujarAtanI jIta (I. sa. 750-760) pachI bacyuM nathI. gujara' nAma cAvaDAo pUratuM maryAdita na hatuM evuM darzAvatA purAvA pramANamAM ochI nathI. aNahilavADanI sthApanA(I. sa. 746)thI pUrvakAlIna samayanA ullekha cAvaDA rAjyane lAgu paDI zake nahi e vize koI vivAda raheze nahi, ane vaLI, ApaNane I. sa. 738-739 nuM cAlukya dAnapatra cAvaThAo ane gujarane spaSTa rIte judA pADatuM ane cAvaDAone ullekha emanA jAtinAma "cAvoTakathI karatuM maLe che. evuM dhArI zakAya che ke jema cAvaDAonI sattA vadhI tema teo gujaradezanA rAjyakartAo tarIke jANItA thayA; ane e kabUla karavuM joIe ke rASTrakUTonAM dAnapatromAMnA gurjarene lagatA keTalAka ullekha cAvaDAone lAgu paDI zake teTalA aspaSTa che. chatAM, je ema batAvI zakAya ke, bAkInA ullekha cAvaDAone saMbhavataH lAgu pADI zakAya ema nathI ane ApaNe dhArI levuM joIe tema dhArI laIe ke gurjara nAma ochAmAM ochI cokasAIthI vaparAyuM hatuM, to e phalita thaze ke gujarane lagatA navamI ane dasamI sadInA nirdeza aNahilavADanA cAvaDA rAjyane lAgu paDatA nathI. mahAna rASTrakUTa rAjA goviMda 3 jAnAM vaNI-kiMDarI ane rAdhanapuramAM patarAM jaNAve che ke goviMdanA pitA dhruve (lagabhaga I. sa. 780-800)
Page #429
--------------------------------------------------------------------------
________________ pari. 406] maitraka kAla ane anu-maitraka kAla vatsarAja, ke je sahelAIthI prApta thayelI gauDanI rAjayazrIthI garvonmatta hato, tene marudeza madhe vipattinA mArge javAnI pharaja pADI, ane eNe vatsarAja pAsethI gauDanAM be chatra jhUMTavI lIdhAM. A vidhAnane, karka 2 jAnA I. sa. 812813 nA vaDedarA dAnapatramAM AvatA, karka enA bAhune gauharAja ane vaMgarAja paranA vijayathI duSTa rIte uddIpta thayelA gurjara narezanA dezano "argala banAvyo' e vidhAna sAthe sarakhAvatAM khUba saMbhavita lAge che ke AThamI sadInA aMte vatsarAja gurjarane rAjA hato. AvuM koI nAma cAvaDAonI yAdIomAM AvatuM nathI e parathI phalita thAya che ke I. sa. 800 nA arasAnA abhilekhamAM uhilakhita gurjara cAvaDA na hatA. ema paNa batAvavuM zakya che ke eka sadIthI vadhAre samaya bAda cAvaDA gurjarothI judA hatA. kannaDa kavi pampa I. sa. 941 mAM lakhatAM jaNAve che ke enA AzrayadAtA arikesarInA pitAe gurjaranA rAjA mahIpAlano parAjaya karyo. A rAjAne I. sa. 914 nA vaDhavANunA dharaNIvarAhanA dAnapatramAM "mahArAja dhirAja' tarIke jaNAvelA mahIpAla tarIke oLakhAvI zakAya. cAvaDAonI yAdImAM kaI mahIpAla Avato nathI tethI gurjara rAjyane aNahilavADa karatAM bIje kyAMka zodhavuM rahyuM. Ama, AThamI ane navamI sadInA abhilekhonA gujarA valabhIo, bharUcanA gurjaro ke aNahilavADanA cAvaDAo tarIke oLakhAvI zakAtA nathI, mATe teo koI anya rAjakulanA hovA joIe. hyuena saMganuM ka-e-le ke gurjara rAjya, jenI rAjadhAnI tarIke e pI---le gaNAve che, temAMthI baMdhabesatA rAjavaMzanI mAhitI pUrI paDe che. phrenca bhASAMtarakAroe pI-le-molone rAjapUtAnAmAM AveluM bahADamera mAnyuM. sagata karnala vaoNTsanane anusarIne, Do. bUlara ene, niHzaMkapaNe sAcI rIta, bhInamAla athavA bhalamAla tarIke oLakhAve che. samakAlIna sAdhano parathI jeTalI saMkalita thaI zakI teTalI gujaronA itihAsanI A TUMkI rUparekhA ApaNane A abhijJAnanI saMbhavitatAo batAvavAmAM madadarUpa thaI zake. dekhItI rIte gujare I. sa. nI pAMcamI sadImAM hiMdamAM pravezyA. emano vahelAmAM vaheluM nirdeza I. sa. sAtamI sadInA AraMbhakAlanI kRti, zrIharSacarita' mAM maLe che. emAM magadhanA rAjA zrI harSa (I. sa. 606-641) nA pitA prabhAkaravardhane sAtamI sadInA AraMbhika varSomAM gaMdhAranA rAjAne, dRNone, siMdhanA rAjAne, gujarane, lATone ane mAlavarAjane jItyA hovAnuM jaNAvyuM che. bhInamAlamAM thayelA emanA vasavATano samaya ajJAta
Page #430
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2ju]. bhInamAla [400 che, paNa emane rAjA hyuena saMganA samaya(lagabhaga I. sa. 640)mAM kSatriya tarIke oLakhAto hato tethI e samaya prAya: I. sa. 550 karatAM moDe nahato. chaThThI sadInA aMtanI najIka(lagabhaga I. sa. 585)mAM teoe uttara gujarAta ane bharUca jItyAM hovAnuM ane emaNe valabhIone (I. sa. 508-766) emanuM Adhipatya aMgIkAra karavAnI pharaja pADI hovAnuM jaNAya che. emaNe khUba bhAvathI bhAratIya saMskRtine apanAvI, kAraNa ke I. sa. 628 mAM khagoLavettA brahmagupta, jene pote cApa vaMzane jaNAve che ke, rAjA vyAdhramukhanI sattA nIcenA bhInamAlamAM pitAne "siddhAMta' lakhyo. A kiMmatI nivedana gurjara rAjavaMzanuM mAtra nAma ja nathI ApatuM, paNa enI sAthe cApatkaTa ke cAvoTake arthAta anukAlIna cAvaDAonI gurjara-utpatti puravAra kare che. A vyAdhramukha e prAyaH zaka 556(I. sa. 634)nA abhilekhamAM pulakezI 2 je jene vaza karyAne dA kare che te guja2 rAjA hoI zake. thoDAM varSo pachI (lagabhaga I. sa. 640) hyuena saMga, rAjA(prAyaH vyAdhramukhanA uttarAdhikArI)ne parama bauddha ane vIseka varSanI uMmarano varNave che. e pradeza vastIvALo ane samRddha hato, paNa bauddha ghaNA ochA ane pAkhaMDIo ghaNA hatA. gurjare emanI dakSiNanI jItane lAMbo samaya TakAvI zakyA nahi. hyuena saMganA samayamAM, kheDA (kI-Ta) ane vaDanagara (AnaMdapura) e baMne mALavAnA tAbe hatAM, jyAre bharUcanA rAjAo ghaNuMkharuM cAlukyonA zaraNe gayA hatA. araboe siMdha jItI lIdhuM e pachI bhInamAla rAjya vizenA enAthI AgaLanA nirdeza maLatA nathI, sivAya ke I. sa. 724-750 mAM, khalIphAnA sUbA junaide lUMTanArI ToLIone badhA najIkanA pradezomAM ekalI ane bIjAM rathaLonI sAthe mAravADa (bhAravAra), maliba (mALavA), barUsa (bharUca), ujhena (ujana), ala belamAna (bhInamAla ?) ane jujha (gujara) upara AkramaNa karyuM. upara neMdhyA pramANe, I. sa. 738-738 nuM samakAlIna cAlukyonA samayanuM pataruM paNa gurjarone AkramaNane bhoga banelAM rAjamAMnA eka tarIke varNave che. A banAva pachI araboe emanI lUMTaphATanI pravRtti, bhInamAla jevAM aMdaranAM rAjyo para humalo karyA sivAya, kAThiyAvADanA samudrakinArA paranAM zahera pUratI maryAdita rAkhI lAge che. arabanA humalA aTakI gayA pachI tarata ja gujane navA zatru rASTrakUne sAmane karavo paDyo, e rASTrakUToe dakhkhaNamAM cAlukyone khaseDIne pitAnI najara uttara tarapha pheravI hatI. daMtidurga I. sa. 753-54 nA samanagaDhanA dAnapatramAM mahI ane revA(narmadA)nA kinArA kheDavAnI ane enA IlerAnA dAnapatramAM bIjA pradeze
Page #431
--------------------------------------------------------------------------
________________ 408]. maitraka kAla ane anu-maitraka kAla [pari. sAthe mAlava, lATa ane TaMkane jItavAnI vAta kare che. thoDAMka varSo pachI (I. sa. 757-18) rASTrakUTonI eka mukhya zAkhAe kakka dvArA lATamAM pitAnI svataMtratA sthApI. e pachIne gurjarone nirdeza goviMda 3 jAnA rAdhanapura ane vaNI DIMDerInAM dAnapatromAM thayo maLe che, jemAM e jaNAve che ke enA pitA dhruve (lagabhaga I. sa. 780-800) "sahelAIthI maLelI gauDanI rAjyazrIthI garvonmatta evA vatsarAjane marudezanI madhyamAM vipattinA raste pravezavAnI pharaja pADI ne enI pAsethI gauDanAM be zveta chatra lIdhAM. upara jaNAvyuM tema, karka 2 jAnA vaDodarA dAnapatranI sAthenI sarakhAmaNI batAve che ke A vatsarAja gurjara rAjA hatA ane eNe uttara bhAratamAM pUrvamAM TheTha baMgALA sudhInI vistRta chato meLavI hatI. have e neMdhapAtra che ke sahuthI mahattvanI agnikula jAtiomAMnI be : paramAra ane cauDANonI vaMzAvaLIo barAbara A samaya (lagabhaga I.sa. 800) sudhI pAchaLa jAya che. A hakIktane paMjAba ane khAnadeza jevA dUranA prAMtanA gurjaromAM pavAra" ane "cavAna' jevI aTake pracalita che e mudAnA saMbaMdhamAM laIe to, e spaSTa thAya che ke A baMne jAtio ane enAthI bAkInI be agnikula jAtio, parihAro ane solaMkIo, paNa jo gujaramAMthI utarI AvelA na hoya to koI paNa rIte gujaronI AgevAnI nIce AvelA uttaranA AkramaNa kAronI moTI ToLInA sabhya to hatA ja. A mata ane AbunI agnikulanI kathAo vaccenA meLane, aMgIkAra karavA mATe mAtra darzAvo rahyo. arvAcIna rAjapUta jAtionI utpatti haMmezAM bhAratIya ItihAsanI samasyAomAMnI eka rahI che. A sUcana kaMI nahi to ene ukela sUcavatuM jaNAya che. rAdhanapuranuM dAnapatra (I.sa. 800-8) AgaLa jaNAve che ke jyAre gurjara rAjAe goviMda 3 jAne Avato je tyAre e gabharAIne saMtAvAnI koI ajJAta jagyAe nAsI gayo. kadAca Ano artha prAyaH eTale ja thayo ke vatsarAje goviMdanI viMdhya taraphanI kUcano virodha karyo nahi. pachIne nirdeza gujarAtanA karka 2 jAnA vaDodarA dAnapatramAM che, jemAM e baDAza mAre che ke enA pitA IMdra (lagabhaga I. sa. 810) ekalAe ja gurjara saradAranA agraNIne nAsI javAnI pharaja pADI. karka umere che ke meM pote "nIce pADI nAkhelA mAlavapatinA rakSaNa mATe, pitAnA hAthane, gauDa ane vaMganI chatathI "madonmatta banelA' gurjarezvaranA pradezane AgaLa banAvyo. ahIM paramAroe mALavA para meLavelI chatane ullekha che, ane kake vijetA sainyanI dakSiNa taraphanI
Page #432
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2 ju] bhInamAla [409 kUcane aTakAvI, ema dhAravAnuM TALavuM muzkela che. thoDAM varSo sudhI pachI gurjare vize kaMI nirdeza maLyo nathI, paNa I. sa. 851 mAM araba vepArI sulemAna jaNAve che ke jargane rAjA eTale ke baharA rASTrakuTanI AsapAsanA rAjAomAne eka hato ane e musalamAnone kaTTara virodhI hato. enA rAjyane siMdha bAjuthI araba humalAne rahelo bhaya dhyAnamAM letAM A valaNa navAIbharyuM nathI. I. sa. 867 nA bagamrA dAnapatramAM, bharUcane dhruva 3 je zaktizALI gujarenA jUthane jenAthI gabharAvuM paDe tevA bhayaMkara duzmanamAMnA' tarIke gaNAve che. I. sa. 890 nI AsapAsa alakhAna nAmanA eka gurjara saradAre paMjAbamAMno Takka deza kAzmIranA zaMkaravarmAne havAle karyo, paNa alakhAna svAta najIka AvelA e-hiMdanA zAhI laliyana khaMDiyo hato tethI A banAve bhInamAlanA sAmrAjyane asara na pahoMcADI. rASTrakUTa rAjA kRSNa 2 jAnAM devalI ane navasArI dAnapatromAMne nirdeza I.sa. 900 nI AsapAsane che. emAM eNe gurjarone bhayabhIta karyAnuM, lATane garva vidyArthInuM ane samudrakAMThAnA lokonI UMgha harAma karyAnuM jaNAvavAmAM AvyuM che. gujaro sAthenI enI laDAIone varSARtunAM tophAna sAthe sarakhAvavAmAM AvI che, e evuM sUcave che ke e be sAmrAjyanA saMbaMdha zatrutAbharyA rahyA, paNa emAMnuM ekeya bIjA para sarasAI meLavI zakatuM na hatuM. Igna khudadibA(I. sa. 912)nuM nivedana e ja samayanuM che. e evuM che ke june rAjA hiMdanA rAjAomAM darajajAnI dRSTie cotho hato ane enA rAjyamAM tAtAranA darahama vaparAtA hatA. AmAMnA bIjA mudA vize e noMdhapAtra che ke upakezagacchanI paTTAvalI eka vArtA Ape che, je gayA sikkAone spaSTa rIte bhInamAla sAthe joDe che. vaDhavANanA cApa rAjA dharaNavarAhanuM I. sa. 914 nuM dAnapatra enA samrATa mahIpAlanuM nAma Ape che, jene, agAu darzAvAyuM tema, karNATakanA rAjA narasiMhe harAvelA mahIpAla tarIke oLakhavo joIe. vaDhavANamAM cAponuM khaMDiyuM rAjya hatuM e hakIktamAMthI sUcita thAya che ke aNahilavADa paNa AvuM ja hatuM. ApaNe kharekhara evuM tAravIe ke AkhA cAvaDAkAla daramyAna aNahilavADa e bhInamAlanuM mAtra khaMDiyuM hatuM, je hakIkta cAvaDA ItihAsanA gUMcavADAo ane virodhono khulAso kare che. rASTrakUTa rAjA kRSNa 3 jAnA I. sa. 940 nA dAnapatramAM rAjAnI dakSiNanI chatane kAlaMjara ane citrakUTanI AzA gujerenA hRdayamAMthI kADhI mUkatI nirUpe che. A samaye kAlaMjara madhya bhAratanA kalayurionA tAbAmAM hatuM ane citrakUTa athavA citoDa mevADanA gehalotonA kabajAmAM hatuM. kRSNa projeluM pada evuM sUcave che ke gurjara rAjAnI najara A be prakhyAta killAo para hatI ane eNe kadAca A be
Page #433
--------------------------------------------------------------------------
________________ 410 ] maitraka kAla ane anu-maitraka kAla [ pari. killAne niSphaLa gherA dhAyeA paNa hatA. emAMthI game te khAkhAmAM A ullekha gurjarInI mATI ane vistRta sattAne purAvA che. maUdI (I. sa. 915) noMdhe che ke jue~nA rAjAne aharA (rASTrakUTa) sAthe vAraMvAra yuddha thatAM hatAM, ane enI pAse mATu' lazkara, ghaNA dhADA ane UMTa hatAM. khajurAhomAMthI maLelA ca"dela zilAlekha yazAvamAM ane lakSavamAM gauDA, khazeA, kAsalA, kazmIrA, maithilA, mAlavA, cedio, kurue ane gujarA sAmenI laDAImAM vijayI nIvaDayAnuM varNave che, ane pachI tarata ja Azare I.sa. 953 mAM, bhImasenanA rAjyakAla daramyAna, bhInamAlamAMthI 18,000 guja rAnu sthaLAMtara noMdhAyuM che. A hilacAlanI yAda khAnadezanA gujarAtI anuzrutimAM sacavAI che. tyAM e mALavAnA raste gADAMomAM, moTI saMkhyAmAM, gayA hatA. bhInamAlanA A tyAganuM eka mahattvanuM pariNAma e AvyuM ke Adhipatyanu bhInamAlathI aNahilavADamAM sthaLAMtara thayuM. enA pahelA cAlukaya (caulukaya) athavA sAlakI rAjA mUlarAja(I. sa. 961-996)ne Azare I. sa. 990 mAM, grAharipu sAthenA yuddhamAM, bhInamAlanA rAjAe sAmata sAthI tarIke sAtha ApyA hAvAnu jaNAvyuM che. gurjara athavA bhInamAla sAmrAjya pachI aneka vibhAgeAmAM vaheMcAI gayuM lAge che, jemAMnA traNa mukhya vibhAga te sAMbharanA cauhANu, mALavAnA paramAra ane aNahilavADanA seAlakI hatA. pachInA abhilekha sAlakI kAla daramyAnanA ane e pachInA bhInamAlanA itihAsa para ThIka ThIka prakAza pheMke che. samayamAM sahuthI prAcIna be abhilekha (na. 1 ane 2), je prAyaH dasamI sadInA che te, keAI atihAsika vigata ApatA nathI. na. 3 ane 4 batAve che ke I. sa. 1017 ane 1067 nI vacce bhInamAla upara paramAra jAtinA mahArAjAdhirAja kRSNarAjanuM zAsana hatuM. rAjapUta anuzrutinuM A mUlyavAna samarthana che. e anuzruti pramANe, ANunA paramAra rAjA pachI zrImAlane rAjA gAdIe AvyA tyAre eNe grAharipu (I.sa. 990) sAme mularAjane madada karI hatI ane I. sa. nI teramI sadInI zarUAta sudhI paramAre A pradezamAM sArvaMbhauma rahyA. valabhI rAjAoe mahArAjAdhirAja'nA birudane sastuM karyuM e pahelAM e birudanu je gaurava hatuM te A kAlamAM dhaNuM ochu thayuM hatuM. chatAM e darzAve che ke kRSNarAjanA hoddo mAtra khaDiyA rAjA karatAM ThIka ThIka U McA hatA. abhilekha naM. 3 kRSNarAjanA pitAnuM nAma dhaMdhuka ane dAdAnuM nAma devarAja Ape che. khemAMnuM paheluM nAma ANunA mukhya vaMzamAM prathama paramAra mahArAjA dhUmarAjanA uttarAdhikArI tarIke Ave che.
Page #434
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2 ju] bhInamAla [411 rAjapUta anuzruti pramANe, paramAre eka samaye marusthalImAM sarvoparI hatA ane raNanA naveya killAono kabajo dharAvatA hatA, paMratu aitihAsika kAlamAM mAravADamAM emanAM mukhya thANa Abu ane caMdrAvatInI AsapAsa hatAM; jo ke bahADamera najIka kirADumAM ApaNane emanI eka bIjI zAkhA sattArUDha hevAnI jhAMkhI thAya che. solaMkI tavArIkhamAM AbunA paramAra rAjAone harahaMmeza nirdeza maLe che, ane solaMkI rAjAonA suvarNayuga(I. sa. 1094-1174)mAM teo e rAjyanA khaMDiyA hatA ane emanI bhInamAla zAkhA, je kyAreya paNa e alaga rAjasattA hoya to te, paNa mukhya zAkhAnA prArabdhane anusarI; joke bhInamAlanA abhilekha A lAMbA gALA mATe koI hakIkata ApatA nathI. mAhitIno pachI mudo abhilekha naM. 5 Ape che, je mahArAvala zrI jayatasiMhadevanA zAsanakAlamAMnA saM. 1239(I.sa. 1183)ne che. A nAma khAsa rasaprada che, kAraNa ke jenI putrInA sauMdarye aNahilavADanA "bhIma selaMkI' ane dilhInA pRthvIrAja cauhANa vacce khUnakhAra jaMga macAvyo hato te AbunA chelsI paramAra" nI ahIM vAta che, e vize bhAgyeja zaMkA karI zakAya ema che. mahArAvalanI padavIne kRSNarAjanA mahAna divasa pachI kuTubanI paDatI darzAvatI neMdhavI joIe. teramI sadInA aMtanI najIkamAM, jUnI duniyA vidIrNa thaI jatI hatI ane paramAronAM lagabhaga badhAM prAcIna thANAM eka pachI eka nADolanA cauhANAe kabaje karI lIdhAM hatAM. bhInamAlanI paDatI I.sa. 1200 nA arasAmAM athavA thoDAM varSo pahelAM thaI haze, kAraNa ke mahArAjAdhirAja zrI udayasiMhadevanA rAjyakAlane abhilekha naM. 6 saM. 1262(I. sa. 1206)ne che. abhilekha naM. 12 mAMthI ApaNane jANa thAya che ke udayasiMha, cauhANa vaMzanA mahArAvala zrI samarasiMhadevano putra hato. putrane ekAeka thayela abhyadaya e padavInA pharakamAM sUcita thAya che ane ema anumAna thaI zake ke udayasiMha pote ja bhInamAlano vijetA hato; joke phArbase AbunI chatane yaza luNiga nAme rAjAne Ape che. abhilekha . 6 thI 8 udayasiMhanA rAjyakALa daramyAnanA hAI darzAve che ke e ochAmAM ochuM, I. sa. 1249 nA varSa sudhI, jIvyA ane ethI eNe ochAmAM ochuM 43 varSa rAjya karyuM. I. sa. 1274 nA abhilekha naM. 10 mAM paNa ene ullekha che, paNa evI rIte ke e hajI jIvato che evo cokkasa artha na nIkaLe, kAraNa ke lekha enA puNya mATe eka mANasa, je kadAca jUno sevaka haze, teNe karelA dAnanI ja vAta kare che. naM. 12 mAMnI vaMzAvaLImAM paNa
Page #435
--------------------------------------------------------------------------
________________ 412] maitraka kAla ane anu-maitraka kAla [pari. enuM nAma Ave che. dekhItI rIte enuM rAjaya samRddha hatuM, paNa upara nedhelI hakIkato sivAya bIjI koI aitihAsika hakIkato ene vize jANamAM AvI nathI. abhilekha naM. 12 darzAve che ke udayasiMhane vAhaDasiMha nAmano eka putra hato, je, ene koI rAjavIpada ApyuM na hoI, prAyaH pitAnI pahelAM mRtyu pAmyo haze. udayasiMhane uttarAdhikArI athavA game te rIte pachIne rAjA, jenA rAjyakAlanAM dAnapatra samayanirdezavALAM che te, cAciga hato. ene abhilekha naM. 11(I.sa. 1277)mAM ane naM. 12(I. sa. 1278)mAM "mahArAvala'nI padavI ApavAmAM AvI che. udayasiMha sAthenuM enuM sagapaNa spaSTa jaNAtuM nathI, paNa e prAyaH cAmuMDano moTo bhAI athavA kAko hato, jenA zreya mATe abhilekha naM. 12 mAM noMdheluM dAna ApavAmAM AvyuM hatuM ane je udayasiMhano pautra hovAnuM jaNAya che. cAciga bhAvanagara rAjyanA saMgraha(bhAva. prA. 1 yAdI, pR. 5)nA abhilekha naM. 15 no mahAmaMDalezvara cAciga lAge che. A abhilekha saMvata 1332(I. sa. 1276)nA samayanirdezavALo ane jodhapura najIkanA ratanapuranA pArzvanAtha maMdiranA staMbha para kotarelo jaNAvyo che. e spaSTa che ke e koI vadhu moTI sattAne khaMDiye hato, joke ene adhipati koNa hato e kahevuM saheluM nathI. A samaye mAravADa rAThoDanA vadhatA jatA dabANa nIce aMdhAdhUMdhInI dazAmAM hatuM. cAciganA chellA samayanirdeza (I. sa. 1278) pachI pAMca ja varSe, ApaNane navA rAjA mahArAvala zrI sAMvatasiMhanuM nAma maLe che. ene ulekha abhilekha naM. 13 (I. sa. 1283), 14 (I. sa. 1286) ane 15 (I. sa. 1289)mAM temaja bhAvanagara saMgrahanA (I. sa. 1296, bhAva. prA. 1, yAdI, pRSTha 13) jUnAmAMnA jaina maMdiramAMthI maLelA lekha naM. 44 mAM paNa Ave che. e pahelAMnA rAjAonA vaMzane che ema jaNAvAyuM nathI, paNa e mahArAvalanI kula-padavI dharAve che ane ghaNI zakyatA sAthe evuM anumAna karI zakAya ke e cAcinano putra hato. eNe ochAmAM ochuM 13 varSa (I. sa. 1283-1ra96) rAjya karyuM. rAThoDae bhInamAla laI lIdhuM ane udayasiMhano vaMza khalAsa thayo, e lagabhaga I. sa. 1300 mAM athavA thoDAM varSa pachI banyuM tevuM joIe. abhilekhe bhInamAlamAM maLelA aDhAra arvAcIna abhilekhAmAMthI paMdara pUrA pADavAnuM bhAna jagasvAmI maMdira dharAve che. jagasvAmI maMdiranA 15 abhilekhomAMthI navA mULa sthaLe che ane cha lekhone bIjA makAnamAM khaseDavAmAM AvelA che. khaseDavAmAM
Page #436
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2 ju] bhInamAla [413 AvelA chamAMthI pAMca nagaranI pUrvamAM AvelI bArAjanI dharmazALAmAM che ane bAkIno eka dakSiNe AvelA mahAlakSmInA maMdiranA vaMDAmAM che. bAkInA traNa abhilekhomAMthI eka(naM. 3)no eka saMvata 1106 (I. sa. 1049) vaMcAya che, bAkInA be, jemAMthI eka nadIpaTamAM che ane bIje kepa sarovaranA uttara kAMThe che, teonA paranA akSaromAMthI koI bhAga vAMcI zakAto nathI. jemAM kaI paNa bhAga vaMcAya che tevA saLa abhilekhone samaya pramANe goThavatAM, e nIcenA krame Ave che: 1. (saMvata 950-1050; I. sa. 900-1000) jagasvAmInA maMdiramAM 2. (saM. 950-1050; I. sa. 900-1000) jagasvAmInA maMdiramAM 3. (saM. 1106; I.sa. 1029)gautama sarovaranI dakSiNanIkanI pUrva bAjue 4. (saM. 1117; I. sa. 1060) bArAjInA maMdiranI pUrve AvelI dharmazALAmAM 5. (saM. 1123; I. sa. 1066) jagasvAmInA maMdiramAM 6. (saM. 1238; I. sa. 1183) ,, 7. (saM. 1262; I. sa. 1206) , 8. (saM. 1274; I. sa. 1218) bArAjanI dharmazALAmAM 9. (saM. 1305; I. sa. 1249) , 10. (saM. 1320; Isa. 1264) jagasvAmInA maMdiramAM 11. (saM. 133; I. sa. 1274) 12, (saM. 1333; I. sa. 1277) jekepanA sarovaranA uttara kAMThe 13. (saM. 1334; I. sa. 1278) jagasvAmInA maMdiramAM 14. (saM. 1338; I. sa. 1283) bArAjanI dharmazALAmAM 15. (saM. 1342; I. sa. 1286) jUnA mahAlakSmInA vaMDAmAM 16. (saM. 1345; I. sa. 1289) jagasvAmInA maMdiramAM pAdaTIpa 1. sthaLasaMkocanA kAraNe abhilekhonA sthAnanI gauNa vigato, teonA pATha ane enAM bhASAMtara choDI dIdhAM che ne pariziSTanI pAdaTIpe paNa rada karI che.
Page #437
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa 3 gujaro gujara" nAma "gurjara" athavA "gujara' nAma, Isu pachInAM pahelAM 500 varSa daramyAna pazcimamAMthI bhAratamAM dAkhala thayelI madhya eziyAnI kaI jAtinA nAmanuM rUpAMtara lAge che. emAM mULamAM gAye carAvavAne ane pachI gAyo caravAne artha rahe che. mULa jAti mATe be sUcana ApI zakAya. eka to e ke e jAti zaka athavA tu hatI, ane enuM nAma phArasI "gurga' athavA to tu "kurta (varu) uparathI AvyuM che ane A jAtinI eka nizAnI brahUI "gunanIsa' (varuo)mAM rahelI che. bIjuM sUcana e che ke gujara' e uttaramAMthI bhArata upara AkramaNa karanAra vadhAre mahatvanI jAtio- kuzANe athavA moTA yuecI (I. sa. 390), kedAra athavA nAnA yuecI (I. sa. 390-500), jue-jue(I. sa. 400--500), khajhara athavA sapheda dUNa (I. sa. 45 -500), athavA gajha-gajha(navamI ane dasamI sadImAMnI chevaTe ekanA nAmanuM rUpAMtara che. gurjarane jyorjiyA, jenuM phArasI nAma gurnistAna che, tyAMnA leke tarIke oLakhavAmAM AvyA che. "jiMyAnuM nuM araba rUpa "gu' e mAravADanA navamI sadInA gurjara rAjavaMza mATe araba vepArI sulemAne vAparelA "jhara' sAthe eTaluM badhuM maLatuM Ave che ke I. sa. 1860 mAM A vyutpatti De zvAsa ane De. bhAu dAjI e baMnee sAnukULa gaNI hatI. gujaranA jyorjiyana mULa mATenA emanA AdhArane eka 414
Page #438
--------------------------------------------------------------------------
________________ ju] gujare [415 jyorjiyana daMtakathAnuM samarthana maLe che. e kathA evI che ke emane mahAna rAjA vakhataMga (I. sa. 469-500), jenI aTaka gorgasala (varU, siMha) hatI ane jeNe jiyAnI arvAcIna rAjadhAnI TIphalIsanI sthApanA karI hatI, teNe oseTIo ane abasiyanane namAvI ane dakSiNa ArameniyA upara pharI vaLI IrAnanA rAjA sAthe saMdhi karI hatI ane bhAratavarSa upara AkramaNa karyuM hatuM; jeke jiyAnI anukRtio bahu AdhArabhUta gaNAtI nathI. pAMcamI sadInA aMtamAM mArge AMtaratA sapheda dUnI mahAna sattAne sAmano karI jiyAne rAjA bhAratavarSamAM lazkara laI AvI zakyo hoya athavA to lazkara mekalI zakyo hoya evuM dhAravuM muzkela che. A kathA kadAca dakSiNa ArameniyAnA ane uttara mIDiyAnA khajharee teonA saMbaMdhI herata pAsenA baDegIjhanA sapheda dUNo sAthe joDAvA tathA teonI sAthe bhAratavarSa upara caDAI karavA karelI hilacAlanI jhAMkhI hoI zake. A saMdarbhamAM eTaluM nedhavuM joIe ke "ensAIkalopIDiyA briTAnikA'mAMnA lekhaka e vAtanI tarapheNamAM che ke khajhare Arameniyane ane rjiyanane ghaNuM maLatA che. A matamAM lekhaka araba bhUgoLavettAo, jeo khajharane sahuthI sArI rIte jANatA hatA, teone pitAne Teke hovAnuM jaNAve che. selayke ane samAnatIonA pUrvajo ghonjhane saMbhavita dAvAdanI saMkhyAmAMthI kamI karI zakAya ema che, kAraNa ke teo agiyAramI sadI sudhI oNsisanI dakSiNe pasAra thayA na hatA. have rahe che kuzANo (I. sa. 100 thI I. sa. 400mAM), kedAro (I. sa. 380-550), jue-jueo (I. sa. 400500) ane khajhara athavA sapheda dUNe (I. sa. 450-700). kuzANe kaniMgahama gujarone pAchaLa yuecI tarapha le che, je kAMte kuzANe athavA guzANe tarIke oLakhAtA meTA yuecao hatA, jeo lagabhaga I.pU. 12mAM kAbula khINamAM AvyA hatA, athavA to jeo kedAra tarIke oLakhAtA nAnA yuecIo hatA, jeo lagabhaga I. sa. 390mAM citrAla ane svAta thaIne pizAvara UtarI AvyA hatA. gujarAtanI moTA yuecao sAthenI ekarUpatA mAnavAnuM kaniMgahamane eka mukhya kAraNa e jAtinuM bIjuM nAma hatuM. paNa tyAra pachI kharo pATha "kuzaNa hovAnuM darzAvyuM che. "kuzANuM" athavA "guzANu" ne "gujara'nA mULarUpa tarIke svIkAravAnI muzkelI phakta "za"mAMthI "ra" ane aMtya 'NamAMthI "ra'nA pheraphAramAM ja nahi, paNa kuzANanI sattAne aMta I. sa. 40 mAM AvI gayo tyAM sudhI bhAratavarSamAM guja athavA gujarane kyAMya ullekha Avato nathI emAM rahelI che.
Page #439
--------------------------------------------------------------------------
________________ 46] maitraka kAla ane anu-maitraka kAla [pari. gurjaronI siMdhu ane jamanA paranI eka kuzANa zAkhAo ane rAmano putra kuza emane sthApaka hatA e gurjara daMtakathA parathI kuzAnA parAbhava pachI teonA eka vibhAge gujaranA Azraya nIce zaraNuM zodhyuM enAthI kAMI vizeSa sUcita thatuM nathI. jyAre korsanuM rUpa sudhArIne "kuzANa karavAmAM AvyuM tyAre e nAma upara AdhArita dalIlanuM baLa jatuM rahetAM kaniMgahamane e cheDI devAnI pharaja paDI tyAre emane bhAratamAM nIce jaNAvyA mujaba cothI sadInA madhya sudhImAM dAkhala thaI hoya tevI jAti pasaMda karavAnI pharaja paDI ne teo nAnA yuecI athavA kedAra para pAchA pharyA. paraMtu kedAromAM A abhijJAnanuM samarthana kare tevuM kaMI che nahi, ne gurjaronA Agamanane pAMcamI sadInA aMtathI vaheluM mUkavAnI jarUra dUra thatAM kuzAsenA dAvAnI jema kedArone dAvo paNa paDI bhAge che. tethI saMbhavita dAvAdAranI saMkhyA enI thaI jAya che jue-jue ke avAro (I. sa. 390) ane khajhara athavA sapheda dUNe (I. sa. 450-500). gurjarone khajhare ke sapheda dUNA tarIke oLakhavAmAM muzkelI naDe che ke jue-jue athavA juAna-juAna dUNonI bhAratavarSa uparanI chatanA ahevAlamAM khajhara" nAma AvatuM nathI, jethI ATalI jANItI jAtie AkramaNamAM bhAga lIdhe hoya to koIka ThekANe to emanA nAmanI keI nizAnI rahevI joIe, evI dalIla karAya. A dalIlamAM baLa raheluM che tyAMsudhI gujare mahAna sapheda dUNa AkramaNamAM eTaluM gauNa sthAna dharAvatA haze ke jethI teone nAmanirdeza thaye nathI. evuM mAnavuM saMtoSakAraka gaNAya. AvuM sthAna jue-jue athavA avArone paNa lAgu paDe che. A jAti pUrvanA tAronI hatI. emane tukIu athavA tukee lagabhaga I. sa. 350 mAM madhya cInamAMthI hAMkI kADhayA hatA, AthI teo dekhItI rIte mustAka girimALAnI pAra uttaramAM pasAra thayA ane teoe I. sa. 380 mAM bekaTriyAnA kuzANomAMnA chellA evA kitela athavA kedArone balkamAMthI kADhI mUkI cothI sadInA aMtamAM IrAnIo upara humalo karyo hato, temaNe sAsAnI bekarAma gora(I. sa. 420440)nA hAthe mAra khAdhe lAge che. paNa baherAmanA rAjyakAlanA aMta pachI sapheda dUNe athavA ephathalAIne sAtha maLatAM teo pAchA pharI, IrAna jItI laI (I. sa. 46-480) bhAratamAM ghUsI AvyA lAge che. gurjarone jae-jue tarIke oLakhavAmAM be vAMdhA ADA Ave che: pahele vadhe baMnenAM nAmamAM rahele baheno taphAvata, bIjo e ke gurjare bhAratavarSamAM AvyA
Page #440
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2 ju] gujare tyArathI haMmezAM raheluM emanuM mahattva batAve che ke teo kAMtA dUNo athavA to khajharo e bemAMthI koI agragaNya jAtinA hovA joIe. khajharano ullekha prAcIna abhilekhomAM kema nathI enI samajatI mATe kAraNarUpe e hakIkata jaNAvI zakAya ke abhilekhamAM emane ullekha mihire athavA mitro tarIke karela che. khajhara bhAratamAMnA gurjaronA prAcIna ItihAsamAM je jANavA maLyuM che te emanA Agamanano samaya pAMcamI sadInI chellI paccIsImAM athavA te chaThThI sadInI pahelI paccIsImAM (I. sa. 70-para) darzAve che. arthAta gurjara eka meTA samUhano bhAga hatA, jemAM juAna-juAna athavA avAro ane ephalAI to, hiatilahe, to athavA sapheda dUrNa agrima to hatA. have prazna e rahe che ke chaThThI sadInI zarUAtamAM gurjaronA bhAratamAM thayelA Agamanane je ItihAsa jANavA maLe che tenI sAthe kyAMsudhI meLa maLe che. "khajhara" nAma nIce jaNAvelAM rUpomAM dekhA de che-cInAomAM kosaraziyanomAM khyAlisIo, bAyajhanTAInamAM ejharo athavA cajharo, ArmeniyanomAM khajhira ane arabomAM khojhara ane khuralupa" tathA "khajhalanAM bahuvacananAM rUpa-baMnemAM. bIjA rUpAMtara "gujara'ne vadhu maLatAM Ave che. A che gajhara, "khajhara" rUpa asephanA samudranI uttara taraphanuM che, "dhisara -A nAma yahUdIo banelA khajhara mATenuM che, ane "ghusara' kesasanA lesadhiyanomAM pracalita "khajhara'nuM rUpa hevartha ane "ensAyakalopIDiyA briTanikA'mAMnA lekhaka kalaEthanA matane anusarIne mAne che ke e sapheda dUNo ja che. pAMcamI sadInA madhyamAM bhAratamAM AvelA sapheda dUNo kAragIjhanAM medAnomAMnI uttarI vasAhatamAMthI samarakaMda thaIbalakha AvyA lAge che. kasasanI khINamAM A sapheda dUNoe juAna-juAna leke jeoe teonI pahelAM pacAseka varSe jasasa oLaMgI hatI, teone pakaDI pADyA lAge che. sapheda dUNoe joyuM ke Ana-juAna loke varaharana 5 mA(I. sa. 420-440) baherAma geranA vijone lIdhe nirbaLa thaI gayA hatA, ane teoe emane IrAna uparanI tAjI caDAImAM lIdhA lAge che. enuM pariNAma e AvyuM ke emanA mahAna netA yu -cIne (sukhadAyake) pAMcamI sadInA aMtamAM sAsAnIone khaMDaNI bharavAnI pharaja pADI. IrAna uparanA Adhipatyane lIdheja yu-cIne pitAnA cInI biruda "zu-pucina" (sukhadAyaka)nuM IrAnI rUpa "khuzanavAjha apanAvyuM hatuM. Ama chatAM emanuM bakhamAM AvavuM ane bhAratamAM dAkhala thavuM e be vacce eTalo ocho gALo - 3-27
Page #441
--------------------------------------------------------------------------
________________ 418] maitraka kAla ane anu-maitraka kAla [pari. rahe che ke samUhane A vibhAga IrAnanI asara nIce bahu AvI gayA hoya evuM bhAgye ja bane. A pUrvanA athavA kasasanI khINanA sapheda dUNone cInanA loko "ta' tarIke oLakhatA. "ta' e teonA rAjalanA nAma "yeta-I-li-to'no AraMbhika bhAga che. pazcimI prajAoe enuM hiatilaha ane "ephathalita" rUpAMtara karyuM. Armeniyane, IrAnI ane arabamAM "khajhara nAma keTalIka vAra ekasasa khINanA ephathalito mATe vaparAtuM hovA chatAM, mukhyatve te je jakaTasanI uttare rahyA athavA kAspiyana samudranA pazcima taTanA mArge dakSiNamAM phelAya te samUhanA vibhAgo mATe vaparAya che. mahAna sapheda dUNa AkramaNakAronA abhyadayane lagatA bhAratIya ulemAM khajhara' nAma dekhA detuM nathI. bhAratIya lakhANamAM A AkramaNakArone dUNa tarIke athavA mihire eTale ke mere tarIke varNavelA che. sapheda kuNonuM eka jhuMDa okasasa pAra karIne dakSiNe bhAratamAM dAkhala thayuM e jANavAmAM AvyuM che. have e prazna rahe che ke A jhuMDa, jeNe bhArata AvatAM mArgamAM ekasasa oLaMgI te, bhAratamAM dAkhala thatAM pahelAM sapheda dUrNa athavA khajharonA kAI bIjA samUha sAthe joDAyeluM ke kema. khajhara ane sapheda dUNe eka ja che evuM ravIkAratAM phalita thAya che ke khajharamAM be bhinna tattvone samAveza thato-suMdara athavA aka-khajhara, bAyajhenTAInanA lekhakenA "akajhiraI' athavA khajharAI' ane kALA ke kArA-khara. kArA-khajhara bAMdhI daDInA, karUpa ane inDiyana jevA kALA hatA. e medAnonA ugariyana bramaNakAra hatA, je lazkaranA sAmAnya sipAIo banatA. sapheda khajhara athavA sapheda dUrNa gerI cAmaDInA, kALA vALavALA ane dekhAvaDA hatA. (navamA ane dasamA saikAmAM) emanI strIonI bagadAda ane bAIjhaTiyamamAM mAMga hatI. kalothano mata je pramANe "ensAyaklopIDiyA briTAnikA'mAMnA lekhake apanAve che te pramANe sapheda khajhara IsunI pahelAMnA samayathI kAmbinanI AsapAsa vasatI gerI prajAnuM pratinidhitva dharAvatA hatA. sapheda hUNa ephathalita, sapheda ugariyane, sarogone ane sapheda bulagara tarIke A gorI jAti yuropa ane pUrva eziyA vaccenI kaDIrUpa hatI. teo tAtaMra AkramaNonA agresara paNa hatA. A gorI prajAmAMthI IsvI bIjI sadInA aMtamAM kharoe nAma kADhayuM. kherInI aa mejhIjha (I. sa. 450) pramANe I. sa. 178 ane 198 nI vacce khajharoe bajhiliyananI sAthe bhaLI jaI Armeniyane upara humale karyo ane mAra khAdho. Armeniyana lekhake I. sa. 350 mAM pazcima kAspiyana paranA darabada thaIne kha e I. sa. 35mAM karelA humalAne ulekha kare che. I. sa.
Page #442
--------------------------------------------------------------------------
________________ gujare [419 a50 mAM mahAna sTenTAIna(I. sa. 320-343)nA putra kansalTiasa athavA lithanase khajhane ane ane uttarapUrvamAMnA juAna-juAna athavA avAra humalAkhoro sAthe tAjetaramAM (I. sa. 350-357) saMdhi karanAra sAsAnI sapira (I. sa. 309-379) sAthe laDAI karavA ekaThA karyA. cAra varSa pachI (I. sa. 36 3) khajharoe samrATa juliyanane sApora sAthenA yuddhamAM madada karI. rema sAthenA mitrIjoDANa pachI thoDA vakhatamAM pUrva kAspiyana medAnanA ugariyane athavA kALA dUNe sattA upara AvyA ane teoe khajharone eTalA eciMtA dhamaroLI nAkhyA ke Armeniyana lekhako I. sa. 35 ane 378 vacce dUNonA AkramaNanI noMdha le che. khajhara namyA ne DAka samaya mATe kALA ne zAMtipUrvaka tAbe thayA. I.sa. 434mAM mahAna adilAne khabara paDI ke samrATa thIoDesiyasa khajharone kALA dU upara AkramaNa karavA uttejita karato hato eTale eNe khajharone kacaDavA mAMDayA (I. sa. 448) ane eNe potAnA jayeSTha putrane emane rAjA banAvyo. khajharo paranI kALA hUNonI pakaDa I. sa. 454 mAM adilAnuM mRtyu thatAM zithila thaI. dekhItI rIte kALA hUNone abhyadaya (I. sa. 370-450) mAna-juAna kIragIjhanAM medAnomAMthI ephathalAIto ke meto kAspiyananA uttarapUrva tarapha zAthI dabANa lAvyA ene khulAso Ape che. mahAna baherAma gAra(I. sa. 420-440)nA hAthe juAna-juAnanI hAra thaI enAthI A dabANa TekAmAM pheravAI gayuM. ephathalAI te pAchA pharatAM juna-juAnane maLyA ane emanI netAgIrI laI emaNe teone IrAna upara jIta meLavavA mATe pAchA vALyA. kALA hUNa vijetAonI pAsethI thayelI e ja pIchehaThe uttara-pazcima kAspiyananA khajharane jamInamArge tathA jaLamArge kAspiyananA pazcima kinAre dakSiNa ArmeniyA ane uttara mIDiyAmAM hAMkI kADhyA, jyAM teonI ochAmAM ochuM dasamI sadI sudhI vastI rahI. pAMcamI sadInA aMtamAM navAM AkramaNa zarU thayAM lAge che, kAraNa ke I. sa. 490mAM kobade khajharone harAvI teone kAbUmAM rAkhavA mATe amIda AgaLa eka zahera baMdhAvyuM ema noMdha maLe che. lagabhaga be varSa pachI (I. sa. 492 ?) kobAdane sAmyavAdI majhadakane madada karavAnA kAraNasara IrAnamAMthI hAMkI kADhavAmAM Avyo. tyAre e hayatilahanA Azraye gayo. hayatilaha dekhItI rIte pUrvanA sapheda dUrNa che, jemanI rAjadhAnI heratanI uttare lagabhaga 70 mAIla para Avela bagIjha hatI. teonI sahAyathI ane khorAsAnanA lazkaranI madadathI kAbAde enA bhAI jamarUne harAvyo. A vigato batAve che ke pAMcamI sadInA aMtamAM sapheda dUNenA be vibhAga uttara IrAnamAM sthira thayA.
Page #443
--------------------------------------------------------------------------
________________ 420 ] maitraka kAla ane anu-maitraka kAla . [5ri hatA. AmAMnA eka hatA dakSiNa ArmeniyAmAMnA amanaha ane ajharabaijananA khajhare. kAspiyana athavA khajhara samudra upara sattA dharAvatA tabarI(I. sa. 838-22)ne khajhara deza hato. bIjI vasAhata hatI sapheda dUNenI, je hiatilo ke eto tarIke oLakhAtA ne jemanI rAjadhAnI herAtanI uttare AvelI. ghIjha hatI. A leke sapheda dUNa hatA. teo pAMcamI sadInA madhya pachI tarata ja kasasa khINanI dakSiNe ane pazcime pasAra thayA hatA. have prazna e rahe che ke khajhara to sAthe bhaLI gayelA ne jIta meLavatA bhAratamAM sAthe AvelA ke kema. Ane javAba e che ke teo bhaLI gayA hatA ja. rolinsananA maMtavya pramANe I. sa. 480 mAM jyAre kuzAe eTale ke kharI rIte sapheda dUenjoke teoe niHzaMka kuzANu tatva AtmasAta karyuM hatuM, teoe sAsAnI perosIsa(phIrojha I. sa. 459-484)ne moTI laDAImAM harAvyo tyAre teoe dakSiNapUrva khUNAmAMnA astarAbAdathI mAMDIne uttarapazcimamAM AvelA abeniyAmAMnA darabada sudhInA kApiyananI samagra dakSiNa sarahada para sattA sthApI hatI. AnI sAthe eka sadI pachInA banAvone lagatI tabarI (I. sa. 838-922)nI vigato maLatI Ave che. tabarI kahe che nauzIravAnanA putra hAramajhada (I. sa. 579-pa90)nuM rAjyArohaNa thatAM, amanaha ane ajharabaijana eTale ke dakSiNa ArmeniyA ane uttara mIDiyAmAMthI AvelA khajhara enI sAme thayA. A hakIkata batAve che ke dUNethI DarelA cothI sadInA khajhara dakSiNa ArmeniyA ane mIDiyAmAMthI apaDakArelA rahyA hatA. A parathI phalita thAya che ke nauzIravAne(I. sa. 536-579)nI dIvAla (I. sa. pa62), jenA avazeSa darabAMdanI pAse rahelA che te, ahIM lAMbA vakhatathI sthAyI thayelA khajharone rokavA mATe nahi, paNa sapheda dUNo ane khajhara e baMnene paDanAra tune khALI rAkhavA mATe baMdhAI hatI. sumAhitagAra araba lekhake khajharene jyorjiyana mAnatA, je matane Aje paNa anumodana maLe che, e hakIkata pAMcamI sadInA aMta bhAgamAM emanA mahAna rAjA vakhataMge (I. sa. 469-500) lazkara laIne bhAratataSa upara AkramaNa karyuM hatuM, te jyorjiyana anuzrutine, dakSiNa ArmeniyA ane mIDiyAnA khajharonI pUrvAbhimukha hilacAla vaDe samajAvI zake. je e saMbhavita hoya to A vAta -vajUdavALI che. kharekhara phalita thAya che ke pAMcamI sadInA aMtabhAgamAM uttara pazcima bhAratavarSamAM AvelA e mahAna bhUthamAM traNa mukhya vibhAgone samAveza thata hato : juna-juAna athavA avara aMza, vadhAre aNaghaDa ane gauNa tattva ane sapheda dUNonA be vibhAga pUrva kAspiyana kinArA parathI AvelA
Page #444
--------------------------------------------------------------------------
________________ gujare ethilAI ane pazcima tathA dakSiNa pazcima kAspiyana kinArA parathI AvelA khare. sapheda dUNonI A dareka TukaDImAM gerA ane kALA vargane samAveza thAya che. mevuM ane herAta TukaDImAM A be varga dUNe ane karA arthAta kALA dUNe tarIke oLakhAtA. dakSiNa ArmeniyA ane uttara mIDiyAnI TukaDImAM khajharanA be vargamAM bhAratavarSanA baDa athavA rAjapUta ane sAdhAraNa ke halakA varganA gurjara e be jAtionuM mULa raheluM hoya ema lAge che. uttarapUrva ane uttarapazcima vaccene A bheda ja A samUhanA AkramaNanA sahuthI vadhu neMdhapAtra pariNAmAMnA eka pariNAmano khulAso karI zake che. enuM pariNAma e che ke uttarapUrvamAMnI zivanI pUjA ane aMzataH ba9khamAMnI ane khAsa karIne vadhAre to IrAnamAMnI mihira(sUrya)nI pUjA,-e be viziSTa pUjA AgaLa dhapI. A dekhAvaDI ane barachaTa-e baMne jamAtenI nizAnI mAravADanI kahevata "dUNa jaisA suMdara ane gujarAtanI niMdAtmaka kahevata "daNanI dADhI jevo pILo ane ThIMgaNomAM sacavAI che. vaLI kAbulanI khINu ane kAzmIra e baMnemAM maLatAM chaThThI sadInAM grIka ane romana sthApatyomAM temaja kesamasa(I.sa. para5)ne jemAM rasa paDela te dUNanI ToLImAM rahelA khristI tatva mATe paNa dakSiNa ArmeniyA ane uttara mIDiyAnA khajhara ja javAbadAra haze. chelle, A bevaDA khajhara athavA sapheda dUrNa tatva parathI samajAya che ke e mahAna samUhanA mahAna vijaya ane parAja nedhatA bhAratIya abhile teone dUNe ane mihira tarIke kevI rIte ullekha kare che. chaThThI sadInA hUNene ullekha sapheda dUNene lagatA lAge che. mihire e mIDiyAmAMthI navA AvelA sUryapUjaka meDA athavA mera lAge che. emaNe mIDiyAnA maga brAhmaNone bhAratavarSamAM ApyA. paMjAbamAM ane rAjapUtAnAmAM tenuM nAma "mahara" athavA "mahera" khajhara athavA gujarane mATe Adaradarzaka zabda rahela che. enA bhAratIya rU5 gujara" nIce "khajhara" chaThThI sadIne AvelA mahAna samUha mATe vaparAtuM baMdha thayuM lAge che. saMbhavata: e nAmadhArI sUryapUjaka hatA e kAraNe "mihira" zabda ke birUda vaparAtuM baMdha thayuM. dhIre dhIre jema jema A navA AgaMtuko rAjapUta ane kSatriya tarIke oLakhAyA tema tema upalI jamAtamAM "gurjara' nAma nApasaMda paDatuM gayuM ne ene mukhyatve chaThThI sadInA sapheda dUNa samUhanI madhyama ane nIcalA varganA pratinidhioe ja cAlu rAkhyuM ne Aje paNa e teomAM lagabhaga sImita rahyuM che. itihAsa-nizAnIo : bhAratanA mAge upara joyuM che ke jyorjiyAmAM "guja" ane "muje' e pirasya chuM guIonI jAtinA nAmamAMthI vyutpanna thayAM che. abula pharage (I. sa. 1243
Page #445
--------------------------------------------------------------------------
________________ *2] maitraka kAla ane anu-maitraka phAla [pari A jAtame khaka ja dhAre che. paraMtu nadI 'kura' athavA 'kurusa'mAMthI darzAvAtI vadhAre pracalita vyutpatti vadhu saMbhavita lAge che, joke nadIe jAtine ane jAtie dezane nAma ApyuM e asaMbhavita nathI. jenuM nAma khajharAnI nizAnIrUpa lAge tevuM khIju rathaLa che khivA, akhAnu vArijhama, praziSTa lekhakeAnu cAra smiA, je IrAnIne 'gurgAna' tarIke ane arakhAne 'juja ja' tarIke jANItuM maiM je hAla Adya kacAkSaranA lepathI 'u'ja' che. da' harakheleAtanA maMtavya pramANe arakhAe kAspiyanane jyorjiyana kahelA te A 'guga ja' ne lIdhe. praziSTa rUpa (cerasmiyA) nAmanu kAI sthAnika mULa darzAvatuM lAge che, joke nAMdhavuM jeIe ke araba lekhakAe khajharAne khivAnI paDeAzamAM mUkayA che ane khivA pAsenA samudrakAMThe kAripayana paranAM vepAranAM mukhya mathakomAMnA eka che. vaLI, kAripayananA dakSiNapUrva khUNAmAM AveluM arvAcIna astarAbAda, jete arabee 'khajharAnI bhUmi' paNa kahyuM che ne je vepAranu keMdra hatuM te, AjhamI ane navamI sadInA aramene jIna ke joIAna tarIke jANItuM hatuM. barnsanI jyeAjananI prAcIna nadI ane gUnanuM pATanagara sarakhAvA, jenI nizAnIo astarAbAda pAsenA guMbajra kAsamAM rahI hatI. nAmanu rUpa tathA dezanI bhaugAlika sthitie aMtemAM rahelI anukULatA chatAM khajhara athavA gurjara sAthene nAma-sabaMdha asaMbhavita lAge che. enuM mULa teA lAge che phArasImAM nadI 'guja' (ke va). hika niyAmAMnA 'hika'nA jhaMda mULa 'vRka'nA a` paNa varU thAya che e hakIkatathI A vyutpattine samarthana maLe che. khajhara ke gujaranAM sUcaka nAmAvALA trIjo pradeza che gurjistAna, je dekhItI rIte sapheda dUAnA pATanagara dedhinI paDAzamAM che na jenI hada uttare meva, pUrve gAra, dakSiNe gajhanI ane pazcime herAta sudhI hevAtu nirUpAyu che. khuradAdaLa(I. sa. 821)tI khaMDaNInI yAdIe badebrijha pachI gAIjistAna darzAve che. A taMburI(I. sa. 838-922)e jaNAvelA pradeza che, jyAM e nauziravAna(I. sa. 137-579)ne bakha tarapha jateA ne tukharistAna, hiMatilaha ane gurjistAnanA deza jItatA jaNAve che. e hyuena syaMga I. sa. 630)nuM jugAnA (hu-zi-kriyena) paNa hAya, jene ni:za'ka muraghAbanI khANunI dakSiNapUrve mUkeluM che. arvAcIna nizAnI 'ujaristAna'mAM rahI lAge che, jemAM Adya 'ga'nA lepa thayA che. e hajhArAnI pazcime adAbanI pAra Avelu' che. me ane bakhtI vaccenA eka bIjo pradeza khAramI sadI(I. sa, 116)mAM 'jujhajana' tarIke oLakhAyA lAge che. halamAMdanI vadhu dakSiNe theATanane sIstAnanA mArga para
Page #446
--------------------------------------------------------------------------
________________ OM ju] gujara [423 na gujaristAna ane gujara-I-khasI maLyuM che. trIjuM gujaristAna gajhanI pAse che. kAM te! A athavA teA helamaMda gajhara hyuena syUMga(I. sa. 640 nuM 'hAsalA' hAya, jemAM kaMThatha lupta che ne 'nA 'la' thayA che. bIjuM brahuIe, jemanAM TUkAM naDAM asthi, capaTAM aMga ane sakhta kAma ane bhAre AhAravALI taMdurastI karA athavA nIcalA varganA khajhara sUcave che, teemAM mi Mgale (jANe ke mine), nazrIe eka jANItA gurjara peTAvibhAga, meravArI (meza) ane meharAnI (mehirA) tathA zaMkAspada gunanI ke gujarA che. A nAmenI bIjI kAI samajUtI apAI na heAI, tee bhAratavarSamAM miyana thaIne ane sIstAna ane aphadhAnistAna thaIne-aMte mAge khajhA ke gujarAe karelA gamananA mAnI nizAnIrUpe che. Ane DaoN. barDa(ka MIka binasalAmata AdhAra)nA TekA maLyA che. e kahe che ke aphadhAnAne yurApiyana prajAe sAthe jotI aMtarAla zAkhA te khajharAnI jAti che, jenI sAthe sAtamI sadI daramyAna ghaNA yahUdI tathA khristIo salagna hatA. A sUcave che ke hajhArA, je lamaMdanI pazcime, upalA siMdezamAM ane rAvalapiMDInI uttare levAmAM Ave che ne jenA mAMnAM lakSaNa ane prakAra mAMgela tarapha DhaLe che, te rA ke UtaratA khajharAnA avazeSa haze. nizAnIo : bhAratamAM bAjapurANanA AdhAre ambInI (I. sa. 1040) pallavA, zake, maleA ane gujarAne uttaranA tarIke varNuve che. Ambe gaeNjhiTayaranA graMtha 1, bhAga 1 mAM prAcIna gura pATanagara bhInamAlanA ApelA vRttAMtamAM jaNAvelA gurjarInA bhAratIya ItihAsanA sAra evuM darzAve che ke gurjarA prAyaH bhAratavamAM lagabhaga pAMcamI sadInA madhyamAM dAkhala thayA. Do. bhagavAnalAle peAtAnA prAcIna gujarAtanA zrutihAsamAM apanAvelA mata evA che ke valabhIe je lagabhaga I. sa. 490mAM ke parapa mAM sattArUDha thayA te gurjara hatA. A matane emaNe e rAjavaMzanA sthApaka bhaTArka (I. sa. 480)nA kuTuMba ke kuLanA ullekhanA abhAvathI valabhInA rAjAe ane bharUcanA gurjarI (I. sa. 180-808) vacce rahelA maitrIbharyA sabadhAthI ane sAtamI tathA AThamI sadIe daramyAna kAThiyAvADanA bIjA rAjA cApakulanA gujarA hatA e hakIkatathI AdhAra ApyA che. paMDitanI samajUtInA mAM gaMbhIra muzkelI hatI, valabhIpukulanA sthApaka bhaTArka(I. sa. 480)nuM vizeSaNa, jemAM eNe maitrakAnAM meTAM sainyAne harAvI nAmanA meLavyAnuM nirUpAyuM
Page #447
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pari 424] maitraka kAla ane anu-maitraka kAla che. "mitraka" ane "mihira eka ja che ne "mihira' e beDa' ' "mera'nuM saMskRta kya che, tethI e gurjara AkramaNakAronA e ja samUhanA eka bIjA vibhAgane sAmano karavAthI kIrti pAme emAM virodha lAgata. che. bhagavAnalAlane itihAsa lakhAyA pachI, De. huze mAhitI bahAra pADI che, je darzAve che ke valabhI. trikonA virodhI nahatA, eTaluM ja nahi, pote ja mitro hatA. A parathI phalita thAya che ke gehaloto ane bIjA rAjapUta je pitAnI utpatti valabhInA bAlAo athavA vALAomAMthI thaI hovAnuM jaNAve che teo paNa mihiro ne ethI gurjaro hatA, kemake "mihira' e guja2 mATenuM mAnavAcaka nAma che. gurjaronA e nAma nIcene sahuthI prAcIna jJAta nirdeza magadhanA mahAna zrI harSa(I. sa. 66-641)nA pitA prabhAkaravardhana vaDe thayelA teonA parAjayane che. prabhAkaravardhananA vijayanI yAdImAM gurjarane siMdhanA rAjA ane lATonI arthAta mahInI dakSiNe AvelA hAlanA gujarAtanA rAjAonI vacce ApelI sthiti sUcave che ke e samaye guja2 vaDuM mathaka dakSiNa bhAravADamAM hatuM. cInI yAtrika hyuena gheMge I.sa. 640mAM karelA, gurjara (ku-ce-lo) jemanuM pATanagara bhInamAla (pi-leme-la) che teo samRddha ane vastIvALA deza para rAjya karatA hatA ne emane rAja juvAna kSatriya hato e varNana parathI A spaSTa thAya che. abhile ekaMdare AThamI sadI daramyAna bhInamAlanA gurjaranI sattAmAM vRddhi darzAve che, teonA mulakamAM chevaTe baMgALAnA bhAgone samAveza thAya. navamI sadImAM jurja ke juja rAjAone araba humalAothI gaMbhIra rIte sahana karavuM paDeluM hevA chatAM teo bhAratIya rAjavaMzamAM mahattavanI daSTie cothA hatA. teonA mulakamAM, abu jhaida(I. sa. 916)nA vidhAna anusAra, kaja dezanA ghaNAkharA bhAgano samAveza thato hato. bhInamAla hajI pATanagara hatuM, paraMtu cApa nAmanI peTAjAti ke kabIlAnA rAjAoe ghaNuM mahattvanAM rAjya sthApyAM hatAM. emAMnuM eka emanAthamAM hatuM, bIju vaDhavANamAM ane AThamI sadInA madhyanA arasAmAM trIju aNahilavADamAM hatuM. aNahilavADa muMbaI gujarAtanuM thoDA vakhatamAM pATanagara thavAnuM hatuM. chaThThI sadInA aMta pahelAMthI eka nAno gujaravaMza bharUcamAM thaye. e AThamI sadInA AraMbha sudhI Takyo. emAM khAsa rasaprada bAbata e che ke dada trIje (I. sa. 675-700) batAve che ke bANa niyamonA pAlanathI videzI jAtinA sabhya paNa kevI rIte kSatriya tarIke apanAvAI zake ane enI utpatti paurANika prasiddha puruSamAMthI kevI rIte pUrI pADI zakAya. eNe sUrya pUjA taja zivapUjA aMgIkAra karI ane kSatriya tarIke sthAna prApta
Page #448
--------------------------------------------------------------------------
________________ ju] gujare - [425karyuM. e pachI dada 3 jAo ane enA anugAmIoe potAne gurjara kahevAnuM baMdha karyuM e hakIkata valabhInA kSatriya rAjAo mihiromAM ke gujarAtamAM thayelI potAnI utpatti kabUla karavAne dekhIto aNagamo dAkhavatA eno dAkhala che. bhATe pramANe aNahilavADane gurjarenI zAkhArUpa cAvaDAonI ke cA(I. sa. 720-956)nI sattA nIce sattAnA kendra tarIke darzAvavAmAM AvyuM che.' ema chatAM e nagara ochAmAM ochuM dasamI sadI sudhI bhInamAlanA gurjarone tAbe raheluM jaNAya che. paMjAbamAMnA mahAna gurjara rAjya vize I. sa. 890 pahelAM koI vigato maLI nathI. e varSe teonI sattA paDatImAM hovAnuM jaNAya che, kemake rAjataraMgiNI jaNAve che ke gurjara rAjA alakhAna ke je ThakkarIya kulane hevAnuM ane kAbulanA zAhInA tAbe hevAnuM kahevAya che, tene Takkadezane mahattvane mulaka kAzmIranA zaMkaravarmAne ApI devo paDyo hato. agiyAramI sadInA AraMbhamAM, A ullekha paNa paDatInI nizAnI darzAve che, ema chatAM gurjaronI samasta rAjapUtAnA para prasarelI vistRta sattA abIrUnInA e vidhAna(I. sa. 1030)thI darzAvAya che ke jayapura pAsenuM narAyana ke barAnanuM moTuM vepAramathaka tAjetaranA samaya sudhI gurjara pATanagara hatuM ne enI paDatI thatAM gujaroe potAnuM pATanagara jahavaDha(jAvara ?)mAM khaseDayuM hatuM. daramyAna bhInamAlamAM paNa gurjara sattAnI paDatI thatI hatI. lagabhaga I. sa. 950 mAM 18,000 gurjarenA samUhe bhInamAla choDyuM ne jUnI madhya eziyAI rIte zakaTamAM pravAsa karI, dakSiNa mALavAmAM tathA uttarapUrva khAnadezamAM tAjI vasAhato sthApI. caulukya ke selaMkI kuLa je cAvaDAonI jema gurjara mULanuM hatuM tenI sthApanA (I.sa. 961) sAthe pATanagara bhInamAlamAMthI aNahilavADamAM gayuM. I. sa. 990 mAM bhInamAlane rAjA aNahilavADanA mULarAja solaMkInA sAmaMta sAthI tarIke dekhA de che. A parivartana bhInamAlamAMthI sAMbharanA cauhANonA, bhALavAnA paramAranA temaja aNahilavADanA solaMkIonA chUTA paDavAnuM pariNAma hatuM. gurjara saMbaMdhI eka rasaprada mukhya muddo e che ke Abu parvata paranA agnikuMDamAM punarbhava vaDe rAjapUta tarIke UMcuM sthAna pAmelI agnikula jAtio te kAM to gurjare hatI athavA mahAna samUhanA sabhya hatI ke jenuM gujare eka tatva hatA. bharUcanA da6 3 jAne dAkhale, valabhauvaMzanuM dRSTAMta ane jemaNe pitAnA mULa gujarakabIlA-nAmane "cApotkaTa' arthAta zarA dhanurdharomAM saMskRtI kta karyuM ne cApa cAvaDA ke caurAnI zAsaka rAjapUta jAtimAM vikasyA e kiso agnikuLa rAjapUto gurjara samUhanA che e sUcanamAMthI tamAma muzkelI dUra kare che.
Page #449
--------------------------------------------------------------------------
________________ vastI maitraka kAla ane anu-maitraka kAla [ pari. 1881nI vastIgaNatarI pramANe gu rAnI kula vastI 1,416,837 che. vigate che: pajAba 627,304; rAjapUtAnA 402,709; madhya hiMda 377,466; vAyavya prAMta 308,99; muMbaI 64,609; madhya prAMta 44,289; ajamera 32,690; varADe 967; haidarAbAda 562; baMgALA 41. khAsa karIne paMjAbamAM gurjara vastInA meATA bhAgane musalamAne ane zIkhA tarIke lakhI mokalyA che. vibhAjana vAyavya hiMdanI vastImAM gujara tattvane cAra jUtheAmAM gAThavAya : (a) gujarA tarIke oLakhAtA vargA, (ba) gujarAnA khAsa vargo, (ka) gujara samUhanA hovAnu svIkArelA vibhAge ane (Da) jeenuM gujara mULa kAMtA bhUlAI gayuM che athavA tA chupAyelu che tevA vage (a) gujarA tarIke oLakhAtA vargAnuM vaDuM mathaka paMjAbamAM che. (ba) --gujarAnA khAsa vargamAM e che: baDa (baDA) ke bIDa (pahADI) gujarA ane TTi gujarA. pazcima mAravADamAM bhiTTae gujara hAvAnu kahevAya che. paMjAbamAM bhiTTae jATa hAvAnuM kahevAya che. (ka) gujarasamUhanA hovAnuM svIkAratA vibhAgAmAM agnikulA, bhagarAvatA (ajamera), ca MdelA (mevADa-alavara), cAraNA (kaccha), cAvaDAe ke cApA, yecIe (paMjAba gujarAta), jAvalA ke jhAvalA (pa MjAba), kalaheNiyA (paMjAba gujarAta), khaDavA (gujarAta kaNabIe), kArA (siMdha khatrIe), kusanee (siMdhu-jamanA), lAvA ke lArI (ajamera), mereA (ajamera, pazcima kAThiyAvADa ane mAravADa), nAgarI (vAyavya prAMta) ne kADIe (ajamera), rAjapUtA, hiDA (balUcI) ane siseAdiyAe (gehalatA). agnikulanI cAra jAti te che cehANu, parihAra, paramAra ane sAlakI. (Da) lupta gurjarA jevA ke gujarAta kI, mAravADa esavALA ane ratnAgiri karADee. phalitAtha gujaranA zatruee mahAna bANAvaLI cApAkaTAne tIraMdAja bhaleAmAM palaTAvI nAkhyA, gurA sthApatyamAM ghaNA kALeA ApatA e mAravADa tathA uttara gujarAtanAM khaMDero parathI sAbita thAya che. sainikeA tarIka gujarA rAjapUte ane kSatriyAnA darajjo prApta karI zakyA hatA. gurjarA(sapheda dUNA)nA vaidAnA
Page #450
--------------------------------------------------------------------------
________________ gujara brAhmaNa tarIke khule svIkAra thayo hato. e navA brAhmaNa zakasthAnanA maga hatA athavA gaMdhAradezanA brAhmaNa hatA. sUryapUjAnI paDatI thatAM maga bhejaka ke zevake thaI gayA. pokarNanA puSkara brAhmaNo je svIta brAhmaNomAM gaNatA nathI. te gujaro hevA saMbhava che. gujarAta mAM sahuthI UMcA brAhmaNo gaNatA nAgaro videzI hovAnuM manAya che. nAgara vANiyAnA astitva parathI mULa nAgara gujaranI nAgarI zAkhAnA hovA saMbhava che. gujaro ghaNA dhArmika vRttinA hatA. pazcima bhAratanA jenomAM dharmAcAryo vANiyAonA osavALa vibhAgamAMthI levAmAM Ave - che ne tethI teo gurjara mULanA che. pAdaTIpa a sthaLamaryAdAne laIne ahIMthI vigata' choDI devAmAM AvI che te mAtra sara tAravavAmAM Avyo che.
Page #451
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa 4 Anuzrutika vRttAMta maitrakakAla tathA anu-maitrakakAlanI aneka rAjakIya, dhArmika ane sAhityika vyaktio vize keTalIka anuzrutio, graMthastha thaI che. aitihAsika daSTie emAM. keTaluMka tatha haze ne keTaluMka kalpita haze, to paNa itihAsanAM anveSaNa tathA saMzodhana mATe e Anuzrutika sAmagrI tarIke lakSamAM levA lAyaka jarUra gaNAyadhruvasena ane kalpasUtra-vAcanA vIra ni. saM. 992(vi. saM. para3)mAM dhruvasena rAjAne putranA maraNathI thayelA zokanI sAMtvanA ApavA mATe AnaMdapuramAM sabhA samakSa kalpasUtranI vAcanA karavAmAM AvI. e pachI ja saMgha samakSa kalpasUtranI vAcanA zarU thaI che Aja sudhI cAlu che. zilAdityanI utpatti valabhIpuranA rAjA zilAditya(prabaMdhAmAM prayojelI joDaNI anusAra )nI utpatti vize A prakAre anuzruti jANavA maLe che: kheDa nAmaka gAmamAM devaditya nAmanA brAhmaNane subhagA nAme atyaMta rUpALI vidhavA dIkarI hatI. e sUryadevanI bhakta hatI. eka divase sUryane artha ApatAM sUrya enuM tejasvI rUpa joI enA para mohita thaye. enAthI e garbhavatI thaI. mAbApe enuM A kalaMka chupAvavA ene valabhI nagarI pAse mUkI dIdhI. tyAM eNe eka putrane janma Ape. e meTa thatAM sarakhI vayanAM bALako sAthe ramata hato tyAre bIjA bALake ene "bApA" kahIne cIDavatAM hatAM, AthI eNe mAtAne pitAnA bApa vize pUchayuM. mAtAe lAcArI batAvatAM eNe ApaghAta karavAno vicAra karyo. ApaghAta mATe udyata thatAM sUrya pratyakSa thaI kahyuM : "tuM mAre dIkare che. le, A kAMkarA, je tane kanaDe tene mArIza e paththara banI.jaze, paNa 428
Page #452
--------------------------------------------------------------------------
________________ anukRtika vRttAMta ' [429 niraparAdhIne mArIza to tane nukasAna thaze.' Ama kahI ene eka AkAzavihArI divya ghoDo ApIne e adazya thaI gayo. pachI to e kanaDanArane kAMkarA mArato ane e paththara banI jato, AthI enuM nAma "zilAditya" paDayuM. eka divase tyAMnA rAjAe enI parIkSA karavA ene cIDavyuM tyAre ene mArI nAkhI pite ja rAjA banI beThe. sUrye ene ApelA divya ghoDA upara besI roja AkAzavihAra karyA karato. e rIte pharatAM parAkramathI ghaNA rAjAoone eNe vaza karyA. jaina muninA saMsargathI saphava pragaTa thatAM eNe zatruMjayano jIrNoddhAra karyo. malavAdisUri eka vakhata zvetAMbara jaina ane bauddho vacce valabhIpuramAM zilAditya rAjA samakSa bhAre vivAda thayo. emAM zarata evI karavAmAM AvI ke je hAre teNe A za choDI cAlyA javuM. zvetAMbara jainone parAjaya thatAM teo e deza choDI cAlyA gayA. vijayanA madamAM bauddhoe to jainenuM zatruMjaya tIrtha paNa kabaje karI lIdhuM. tyAMnA AdinAtha tIrthakarane buddharUpe pUjatA teo tyAM rahevA lAgyA. zilAditya rAjAno eka bhANejaa mAtra malla nAme jaina sAdhu tyAM rahI gaye hato. bhala hato kSatriya jAtino, eTale parAjayanuM vera levA eNe nirNaya karyo. bauddho pAse bhaNIne mahA vidvAna thayo. eNe sarasvatInI sAdhanA karI. bauddhone - harAvavA mATenuM varadAna ApI sarasvatI devI aMtahita thaI gaI have eNe rAjAne sUcanA karI bauddhone vAda mATe lalakAryA. pharIthI vAda mATe pahelAM jevI ja zarata karavAmAM AvI. vAdamAM malla sAdhune vijaya thayo tethI bauddhone e deza choDI cAlyA javuM paDyuM ane jaina sAdhuo e pradezamAM AvI pahelAMnI mAphaka sthira thayA. bauddhone jItavAthI malla "vAdI' tarIke prasiddha thayA. gurue emane sUripada ApyuM. rAjAe zatruMjaya paranA jinAdhIza zvetAMbarone soMpI enI yAtrA karI. vi. saM. 375 mAM valabhI-bhaMga thavAno jANe bhallavAdI saparivAra paMcAsarI gayA." pachI staMbhanaka-tIrthanA ciMtAyaka banyA." dhanezvarasUri caMdragathvIya dhanezvarasUrie vi. saM. 477 mAM bauddha lekono parAbhava karI valabhIpuranA zilAditya rAjAne jaina banAvI enI mAraphata zatruMjaya tIrthane
Page #453
--------------------------------------------------------------------------
________________ 430] maitraka kAla ane anu-maitraka kAla [pariuddhAra karAvyo ane enA rAjAnA AgrahathI A ja dhanezvarasUrie "zatruMjaya mAhA mya' nAmano graMtha valabhIpuramAM ra. raMka kAhu ane valabhIbhaMga bharUmaMDalanA pallI gAmamAM kAkU ane pAtAka nAme be bhAIo rahetA hatA, nAne bhAI pAtAka zrImaMta hato. ene tyAM moTo bhAI kApha karI karI potAnuM gujarAna calAvato. eka divasa madharAte bhAre varasAda thayo tyAre majarIthI thAkIne gADa nidrAmAM paDelA kAkUne uThADI pAtAke Thapako ApatAM kahyuM: "ApaNA khetaranA jyArAonI pALo varasAdathI tUTI gaI che tyAre tuM ahIM nizciMta thaIne dhoreH che?" A ThapakAthI kheda pAmI e jhaTapaTa kodALI khabhe nAkhI khetaramAM gayo. tyAM eNe bIjA mANasane kAma karatA joyA. emane pUchatAM teoe kahyuM ke: ame tamArA bhAInA nokaro chIe.' eNe emane majAkamAM pUchyuM: "mArA. nekare kyAM che?" emaNe kahyuM: "valabhImAM che. kAku pitAne sAmAna mAthe mUkI valabhI gayo. tyAM e valabhInA koTanI. rage vasatA AbhIronI samIpamAM jhUMpaDI bAMdhI rahevA lAgyo. enI melIghelI rItabhAta ane dehanI durbala dazAne laIne ene bharavADe raMka' nAmathI saMbodhavA lAgyA. gAnuyoge eka kApeTika revatathI siddharasanI bharelI eka tuMbaDI laIne valabhI pAsethI jato hato tyAre ene "kAkya tuMbaDI' evI AkAzavANI , saMbhaLAI. keIne khabara paDI jaze evI bIkathI raMkanA gharamAM saMtADavA thApaNarUpe e taMbaDI ApI e somezvara pATaNa tarapha gayo. kAkue taMbaDI enA rAMdhaNiyAmAM, eka cUlA upara khIMTIe bharAvI. rAMdhatI vakhate cUlAnA tApathI tUbaDIne rasaogaLatAM enuM eka TIpuM tapelI upara paDyuM, tAMbAnI tapelI senAnI banI, gaI. e jeI kAne nirNaya thaze ke tuMbaDImAM siddharasa che. enAthI eNe puSkaLa . sonuM banAvyuM. potAnuM ghara AgamAM bALI nAkhI, nagaramAM mahela jevuM makAna caNAvI e rahevA lAgyo. ekadA eka rabAraNa ene tyAM ghI vecavA mATe AvI. ghI toLatAM ene lAgyuM ke gADavAmAMthI ghI khUTatuM nahotuM. eNe ghADavA nIce uDhANI joI to
Page #454
--------------------------------------------------------------------------
________________ zuM] anukRtika vRttAMta ene kRSNacitraka kuMDaNikA (citrAvalI) jaNAI. eNe yuktithI e citrAvelI enI pAsethI laI citraka-siddhi prApta karI. vaLa, bhAgyayogathI ene suvarNapuruSasiddhi paNa prApta thaI. Ama traNa prakAranI duSpApa vastuo prApta thavAthI ene tyAM karoDonI saMpatti thaI gaI paNa svabhAve lebhI hovAthI e koI prakAranuM dAna ke tIrthATana, karI zakato nahi. UlaTuM, eNe e lakSmIne sakala vizvanI kAlarAtrirUpe. darzAvI. prasaMga evo bane ke e kAnUnI putrI pAse eka ratnajaDita kAMsakI hatI te tyAMnA rAjAnI dIkarInI najare caDI. rAjAe dIkarInI haTha pUrI karavA e, kAMsakI kAku pAsethI baLajabarIthI paDAvI lIdhI. pachI to rAjAnuM khedAnamedAna karI nAkhavAnI haiSabuddhithI kAku svecchanA mulakamAM gaye. pleccha rAjAne karoDa sonaiyA ApI ghoDesavAra lazkara sAthe valabhI upara caDAI karavA preraNA karI prayANa karAvyuM. mArge bIjA divasanA pareDhiyAnA samaye mleccha rAjAnA eka chatradha. enA sAthI sAthe vAta karatAM kahyuM : "AvA moTA ghoDesavAronA mAlika eka. ajANyA mANasanI preraNAthI zilAditya rAjA upara caDAI kare emAM rAjAne kaI sAra salAha ApanAraye lAgato nathI. A hakIkata ardhanidrAdhIna rAjAe sAMbhaLI. vAtamAM tathya lAgavAthI rAjAe prayANa karavAmAM vilaMba karyo. kAne A vidyasaMtaSiI chatradharanI vAtanI jANa thatAM eNe ene paNa paisA, ApI potAnA pakSamAM lIdho. trIjA divase e ja chatradhare pelA sAthI sAthe vAta karatAM jaNAvyuM ke have to rAja siMhanI tarApe AgaLa vadhe emAM ja. enI zebhA che.' rAjAe A vAta sAMbhaLI utsAhabhera prayANuM AraMvyuM. ahIM valabhImAM zrI caMdraprabhu svAmI, aMbAdevI ane kSetrapAlanI pratimA-. ene adhiSThAyaka deve AkAzamArgo uDADI somanAtha pATaNanA jinAlayamAM padha-. rAvI. enI sAthe A sudi pUrNimAe rathAdhirUDha mahAvIranI pratimA adaSTa vyakitathI zrImAla(bhinnamAla)ne jinAlayamAM pahoMcI. bIjI camatkArika pratimAo
Page #455
--------------------------------------------------------------------------
________________ 432 ] maitraka kAla ane anu-trika kAla [ pari. yazAyAgya sthaLAe (kAsadrahamAM yugAdideva, hArIjamAM pArzvanAtha ane zatru jayamAM valabhInAtha) paheAMcatI thaI gaI.7 valabhImAM birAjamAna vardhamAnasUri bahirbhUmi gayA tyAre emaNe eka strIne raDatI nihALI pUchyuM : suMdarI ! tuM koNa che? he devIsamAna ! tuM kema raDe che ?' tyAre devIe kahyuM ke ' huM bhagavAna ! huM valabhInA vinAza joI rahI chuM. ahIM tamArA sAdhuone maLelu pANI paNa leAhIrUpe thai jaze, eTale jyAM lehI pAdhu pANI thaI jAya tyAM tamArA munine sthira thavA jaNAveA.' munie vallabhImAMthI cAlyA gayA ane meDherAmAM sthira thayA. plenuM lazkara AvI pahoMcyuM. kAmUe zilAdityanA mukhya mANasane pheADI nAkhyA. cAre dizAmAM rasI gAMne evA bhayaMkara avAja thavA lAgyuM ke zilAdityanA divya gheADA gaganamAge UDIne cAlyA gayeA. Ache.e zilAdityane mArI nAkhyA ane valabhIne lUMTI laI khedAnamedAna . karI nAkhI mleccha rAjA cArlseA gayA.8 e vikramanAM 375 varSa vyatIta thatAM valabhIpuranA bhaMga-nArA thayA. valabhIbha'ga vize khIjI anuzrutie paNa pracalita che : valabhInA eka daridra brAhmaNane tyAM geAdhRtanI jagyAe kharasUtrane| ha|ma apAtAM nagaramAM yavana vyatarA pesI gayA te pariNAme yavana senA valabhImAM ghUsI zakI.10 DImala nAmanA eka tapasvI sAdhu peAtAnA ziSya sAthe valabhI AvyA. eNe najIkanA camAraDI gAma pAsenA IzAvala DuMgaranI taLeTImAM nivAsa karyAM. ziSya nagaramAM bhikSA levA gayA. ene bhikSA maLI nahi. chevaTe ziSye jaMgalanAM lAkaDAM kApI bhArI banAvI vecI ane badalAmAM ATA lIdhA. eka kuMbhAraNe enA roTalA ghaDI ApyA. A rIte keTalAya divasa vItI gayA. ziSyane bhArI UMcakatAM U McakatAM mAthe tAla paDatI joI gurue ziSyane kAraNa pUchyuM. ziSye adhI hakIkata jaNAvI. have guru peAte bhikSA mAgavA gayA, paNa bhiA maLI nahi. chevaTe kuMbhAraNuM bhikSA ApI. gurune valabhI ane enA leAkeA upara gusse caLyo.
Page #456
--------------------------------------------------------------------------
________________ AnuNatika vRttAMta emaNe kuMbhAraNane bacAvI levA tyAMthI cAlyA javA surAkhyuM ne jaNAvyuM ke tAre bhAvanagara tarapha javuM, paNa pAchA vaLIne jovuM nahi.' kuMbhAraNane kutUhala thayuM tethI eNe pAchaLa pharIne najara nAkhI, AthI e pASANanI pUtaLI enI gaI, je rUpAparI nAmathI pUjAvA lAgI. A tarapha sAdhue pitAnA kamaMDalune UMdhuM vALI kahyuM: "nagara! tuM UMdhuM vaLI ja ne tAro dhanamAla dhULa thaI jAo.' ema kahetAM ja valabhIne nAza thaI gayo.11 bhikSu zAMtideva zAMtideva saurASTranA koI rAjavIyA putra hatA. judI judI paraMparAo emanA pitAnAM nAma judAM judAM noMdhe che. koI zIla nAma Ape che, to bIjA kaI kalyANavarmA nAma noMdhe che ne trIjA vaLI maMjuvarmA nAma batAve che. teo emanI mAtAnA AdezathI bauddha bhikSu maMjuvA pAse javAne rAjapATa choDI cAlI nIkaLyA. zAMtideva guru pAse bAra varSa sudhI rahyA ane emanA jJAnano lAbha lIdhe. tyAMthI teo nAlaMdA vidyApIThamAM gayA ne bauddha bhikSu banI gayA. emanuM nAma zAMtideva pADavAmAM AvyuM. emanuM bIjuM nAma bhusupha paNa hatuM. zAMtideva zikSA samuccaya, sUtrasamuccaya ane bodhicaryAvatAra nAme graMtha racyA. jUnI baMgALI bhASAmAM bhUsukunAM racelAM caryAgIta maLe che. A zAMtideva sAtamA-AThamA saikAmAM thayA hovAnuM vidvAne mAne che.12 vanarAjane janma ane enA vaMzaja A vize prabaMdhaciMtAmaNi' mAM A vRttAMta apo che: gurjarabhUmi jyAre kAnyakunjanA rAjAonA adhikAra nIce hatI tyAre vaDhiyAra pradezamAM AvelA paMcAsara gAmamAM jainAcArya zIlaguNasUri13 eka caityamAM nivAsa kastA hatA. bahibhUmithI pAchAM pharatAM emaNe jhADanI DALIe bAMdhelI jhoLImAM sUtelA eka cApavaMzI bALakanA uparathI baporanA samaye paNa aNakhasatI chAyAne joIne bALakanA prabhAva vize anumAna daryuM. tyAM ja -3-28
Page #457
--------------------------------------------------------------------------
________________ maitraka kAla ane anu-maitraka kAla bALakane jhoLImAM suvaDAvI jaMgalamAMthI lAkaDA vINavA gayelI enI mAM AvI pahoMcI. lakSaNo uparathI AcAryo nirNaya karI enI mAne kahyuM: "A bALaka jaina dharmano prabhAvaka thaze." AthI emaNe e bALakanI ane enI mAnI AjIvikAnI vyavasthA karAvI emaNe e bALakane enI mA pAsethI AcAryanI bhUta vIramatI nAmanI zeThANI zrAvikAne ucheravA Ape. gurue A bALakanuM nAma "vanarAja' pAyuM. vanarAja ATha varSane tho. ene jinAlayamAM pUjAnI sAmagrIne nAza karatA uMdarothI rakSaNa karavAnuM kAma soMpavAmAM AvyuM. vanarAja to uMdarane phAM mArI mArI nAkhato eTale gurue ene ema karavA nA pADI tyAre vanarAje uMdarone vaza karavAno ene mArI nAkhavA sivAya bIjo upAya nathI' ema gurujIne jaNAvyuM. enA AvA javAbathI AcAryuM jyAre enI janmakuM halI joI to rAma mAluma paDyo. 'e eka divasa rA thaze' evo nirNaya karI e bALaka che ne bhAne saMpI dIdho. have vanarAja nI mA sAthe ke bhalAnI pa9ImAM rahIne pitAnA mAmA sAthe dhADa pADavAno dhaMdho karavA lAgyo. vanarAja kAkara nAmanA gAmamAM IzArInA gharamAM corI karavA pahe tyAre eno hAtha hIMnA keI pAtramAM paLe, eTale ahIM meM khAdhuM che tethI corI na karAya ema vicArI cAlI badhI vastuo tyAM mukI daI e cAlyo gayo. bIje divase e zreSThInI bahena devAe ane te cI karatAM joyA hoya ke kema, paNa ene belA che ane eka bhAInA nehathI ene (corI na kare e ) kapaDAM ane bheja ApI upakRta karyo. vanarAje che ne vacana ApatAM kahyuM : bAre mAro rAjyAbhiSeka thaze tyAre karmabahene evI tArA hAthe rAjatilaka ekadA baMba nAmano vaNika jaMgalanA bhAge pasAra thaI rahyo hato. tyAre ene thI levA mATe vanarAka ane enA be sAthIoe ane rAjyo. ba pAse pAMca tIra hatAM. eNe sAme ra lA traNa lUMTAruo ne jaIne vadhArAnAM e nIra toDI nAkhyAM. e naI lUTAruoe nAra bhagavAnuM kAraNa pUchyuM. ja che kahyuM : "tame traNa che, tethI bAI nAM nakAmAM che.' vanarAte . parIkSA karavA eka vastu vadhavAnuM . jabanA lakSyadhA dhanurvidA joI e be jaNa herata pAmI gayA. vanarAje prAna thI vacana ApatAM jayAre mAM rAjyAvi Seka thaze tyAre tane ja mahAmAya banAvIza" kahI ene javA dIdhA.
Page #458
--------------------------------------------------------------------------
________________ Anuzrutika zrRttAMtA [45 kAnyakubjanA rAjAe peAtAnI putrI maNikAne gurjaradeza paherAmaNa mAM ApyA hatA, eTale enI khaDaNI udharAvavA kAnyaku.thI pacoLa AvyA hatA teNe vanarAjanA eka sAthIne udharANI vakhate sAthe rahenArA rakSaka tarIke nIbhyA. pAMcALI cha hinA sudhI gujarAtamAMthI mUlAtanA 24 lAkha dram ane cAra drundara tejIlA gheADA ugharAvIne pAhe kAnyakubja tarapha jaIrahyo tA tyAre vanarAja saurASTranA ghATamAM ene mArI rokaDa rakama ane gheTA lUTI laI palAyana thai gayA. rAnanI bIkathI eka vaSa~ sudhI e jaMgalamAM chupAI ne rahyo. *] paisA ane gheADA meLavI vanarAje sainya taiyAra karyuM. pachI kAI nagara thApI peAtAne rA AbhiSeka karavAnA irAde vanarAja nagaracAya niI rAdha karI rahyo hateA, tyAM pIpalukA taLAvanI pALe nirAMte sUtelA sAkhaDa nAmanA bharavADanA putra alei vanarAjane 'zuM jue che?' ema pUchyu, tyAre vanarAjanA mukhya sAthe e dhAnA)e kahyuM : 'ame nagara vasAvavAne yogya sara hyumanI ze dhamAM ie.' ahila 'ne e nagara sAthe mAruM nAma joDavAmAM Ave te bhUmi atAlu' gema kahI tyAM sasalAe kUtarAne virAvyA hatA te pArTInA jhADa yAsenI jamIna batAvI. saM. 802 nA vaizAkha suda 2 ne seAmavAranA zubha divasa tA.14 e divase ahilapura' nAma ApI jaina mantrAthI nagara vasAyu.11 e pIluDInA jhADa pAse vanarAje peAtAnA rAjamahela baMdhAvyA. kAkara gAmathI pAtAnI dharmabahena zradevane teDAvI, rAjyAbhiSekanA mutaeN enA hAthe rAjatilaka karAvI pucha varSanI uMmare vanarAja aNahilapuranI gAdIe ThaMDA pelA jaba viSTI AlAvI pAtAnA mahAmAya nAmyA 16 para gAthA peAtAnA u karI AcAya zIlasarane ki pUrvaka nimatraNa ApI taiAvyA ane rAjamahelamAM siMhAsana upara besADI, sAta age vALuM rAjya vina ta bhAve arpaNa karI petAnI niHspRha AcArya rAjya levAnI nA pADI, AvI emanA upakAranA vRkSamAM paMcAsarathI jinapratimA lAvI nagaramAM 'paMcAsarA pArzvanAtha' nAmanu nizcaya dhAvyuM ane enA pUjaka tarIke petAnI mUrti paNa tyAM sthApita karI. Ne rAjamahela pAse ka Tedha devanu maMdira paNa baMdhAvyuM. prAcIna gu dezama thI ane AsapAsanA pradezamAMthI hajArenI saMkhyAmAM jene tyAM AvIne vasyA.17 vanarAje gAMbUthI pAravAvIya zrI nannaro ahilapura melAvI vasAvyA. eNe namAmAM RjinamaMdira baMdhAvyu. enA putra laharana vanarAje
Page #459
--------------------------------------------------------------------------
________________ trika kAla ane Anuvaka kANa [pati. daMDanAyaka banAvyo. e jabaro dhanurdhArI hato ane azvono temaja hAthIone parIkSaka paNa hato. eNe rAjAnI TaMkazALamAM vittapaTa sthApita karyo hato. eNe vidhyavAsinI devIne saMDarathalamAM sthApI hatI. vanarAje 50 varSa, 2, mAsa ane 21 divasa rAjya bhogavyuM. pachI 108 varSa, 2 mAsa ane 21 divasanI uMmare enuM avasAna thayuM. vanarAja pachI enA putra garAjane saM. 862 nA ASADha sudi 3 guruvAre azvinI nakSatramAM siMhalagnamAM rAjyAbhiSeka thaye. pogarAjane traNa putra hatA, teomAM kSemarAja moTo hato. enA vize noMdha maLe che ke eka paradezI vahANa pavananA kAnathI bIje kAMThethI somanAtha pATaNamAM AvI caDayuM, e vahANamAM 1000 tejIlA ghaDA, 150 hAthI ane bIjI vastuo maLIne lAkho rUpiyAnI milakata hatI. e joI ene lUMTI levAne irAde kSemarAje garAjane vinaMtI karI ke "je mahArAja AjJA Ape to e vahANa ApaNA dezamAM thaI bIjA mulakamAM jAya e pahelAM ene lUMTI laIe.' rAjAe ema karavA nA pADI. paNa traNe kumAree "rAjA gharaDA hevAthI ghelA thayA lAge che ema mAnI, pitAnA dezanI sarahada upara lazkara goThavI daI, ceranI mAphaka chupAIne vahANane samagra bhAla paDAvI laI pitA samakSa dharyo. rAjA gusse tha, paNa mUka rahI emanA kAryane AvakAra na Ape. tyAre kSemarAje pUchyuM: "A kAma sAruM karyuM ke narasuM ?' rAjAe kahyuM: "je sAruM kAma karyuM ema kahuM to bIjAne lUMTavAnuM pApa lAge ane sAruM karyuM nathI ema kahuM to tamane kheda thAya eTale tamArA kArya mATe meM mauna dhAraNa karavAnuM pasaMda karyuM. meM nA pADI enuM kAraNa e hatuM ke bIjA rAjyonA rAjAo badhA rAjAonAM rAjyanI prazaMsA kare che, jyAre gurjaradezamAM to coronuM rAjya che ema kahI enI hAMsI kare che. ApaNuM jAsUse paNa A vAta patra dvArA jaNAve che tyAre ApaNuM pUje mATe bhAre duHkha thAya che. ApaNA pUrvajonuM e kalaMka dUra thAya to bIjA rAjAonI reLamAM ApaNe paNa rAjA gaNAIe, paNa tame ApaNA pUrvajonuM e kalaMka tAju karyuM.' pachI te rAjAe AyudhazALAmAMthI dhanuSa maMgAvI kumArone kahyuM: "tamArAmAM je baLavAna hoya te A dhanu caDAve." paNa koI kumAra cAvI na zakyo, rAjAe ramata mAtramAM dhanuSa cAvI batAvyuM. pachI rAjanItine pATha
Page #460
--------------------------------------------------------------------------
________________ zuM] Anutika vRttAMta [437 zIkhavatAM kahyuM : "rAjAnI AjJAne bhaMga thAya, nokaranI rAjI baMdha thAya, ane patnInI pathArI patithI judI thAya e zastra vinAno vadha kahevAya che. eTale Avo "dha karanAra putrone zI zikSA karavI ?' pachI to rAjAe 120 varSanI uMmare anazana karI citAmAM praveza karyo. A garAje aNahilapuramAM bhaTTArikA gIdharInuM maMdira baMdhAvyuM hatuM. yogarAja pachI samAja, bhUyaDarAja, vArasaha, ratAditya ane sAmaMtasiMha nAme rAjA thayA. teoe saM. 998 sudhI rAjaya bhogavyuM.19 purAtanaprabaMdhasaMgrahamAM vanarAja vize A prakAre anuzruti jANavA maLe che : aMbAsaNa gAmamAM caMDa ane cAmuMDa nAmanA be cAvaDAvaMzI bhAI rahetA hatA. eka vakhate koI nimittiyAe kahyuM ke "cAmuMDanI patnInA gAmathI avatarelA putranA hAthe caMDanuM mRtyu thaze " A hakIkatathI cAmuDe potAnI sagabhAM patnIne gharamAMthI kADhI mUkI. tyAMthI a paMcAsara gAmamAM jaI rahevA lAgI. tyAM eNe eka bALakane janma ApyA ane e bAI mahenata-majUrI karIne gujarAna karavA lAgI. eka divase zila guNamuri jyAre gAma bahAra zaucabhUmie jaI rahyA hatA tyAre jhADanI DALe bAMdhelA jhoLImAM suvaDAvelA bALakanA mastaka uparathI aNakhasatI chAyA joI e vanarAja)ne potAnA cityamAM laI AvyA. (A pachI vRtta ta "prabaMdhacitAmANa anusAra che. 20 dharmAraNya' graMthamAM vanarAjanA janma ane enA vaMzajo vize A prakAre anuzruti jANavA maLe che: kozaladeva.sI agnivaMzIya eka kSattA pharato pharato dharmAraNya (me derA) pradezamAM AvyA. brAhmaNoe ane tyAMnA idra sarovarane pavitratA jALavavAnuM kAma sAMvuM. enA badalAmAM brAhmaNo ene enA nirvAha jeTalI rakama A5tA. kSanA e taLAva najIka thI mAtAnA daravAjA pAse Azrama bAMdhIne potAnI patnI sAthe rahevA lAge. thoDA samaya dhAtanAM enI patnIe zubha nakSatramAM eka bALakane janma ApyA, jenuM nAma "vanarAja' pADavAmAM AvyuM. jyAre e 13 mahinAnA thayA tyAre cAroe vanamAM vastI gAyone cArI lIdhI. vIra lattA cera sAthe laDatAM marAya. enI patnI enI pAchaLa satI thaI, ne ravage
Page #461
--------------------------------------------------------------------------
________________ 438] gevaka kAla ane anu-maitraka kAla paricayAM. brAhmaNoe e bALakanuM piNa karyuM. e bALaka dhIme dhIme yauvanA... vasthAmAM AvyA ne zastro dhAraNa karI bhamavA lAge. eka vakhata taLAve pANI bharavA AvelI brAhmaNa strIonA eNe ghA pheDI nAkhyA. e niraMkuzapaNe unmatta banI pharyA karato, koInuM kahyuM mAnato nahi. brAhmaNe e ene tyAMthI kADhI mUkyo. pachI to e brAhmaNone praNAma karI tyAMthI nIkaLI paDyo. nIkaLatI vakhate ene zubha zakune thayAM. nAnuM zubha phaLa samajI e tyAMthI utAvaLe cAlavA lAge. nimittikAoe zakunanuM phaLa "vanarAja rAjA thaze evuM jaNAvyuM. dhamAMraNyathI uttara dizAmAM 10 gAu dUra ujajaDa merA mAM sarasvatI nadInA kinAre eka nyadha la nIce eNe araNi kASThathI ani utpanna karyo. e ara-ikASTha ane jalapAna e jhADanI DALe laTakAvI zikAra karI gujarAna calAvato. eka divase ane eka ginIe AvIne kahyuM : he rAjabhikSA Apa'. eNe ene mAMsa ApI saMtuSTa karI. e cahalA nAmanI vegi Aie ene AzIrvAda ApatA kahyuM : "A sthAnanI pUjA karaje, jethI tene sarva siddhi maLI raheze'. Ama kahI e aMtardhAna thaI gaI. vanarAja divase jAma, zikAra karato ane rAte e jhADa nIce sUI je. me jatA lekone luMTavAno dhaMdho karato. dhIme dhIme 50 jeTalA juvAne enI sAthe Ara enA sevaka banI rahevA lAgyA. vanarAja parAkramI yuddho hato. eNe sarasvatI nadI ramaNIya kinAre dakSiNa dizAmAM saM. 802 nA AdhADha suda 3 ne zanivAre pATaNa nagara vasAvavAnuM khAtamudrata karyuM. e na kara dhIre dhIre vividha vinA mAnavo ane dhana-dhAnyathI pariNuM banatuM gayuM. rAme taMrIka e duSTone daMDa de, sAdhu puruSonuM pAlana karato, brAhmaNe temaja gAyanuM hita karanAre e cAvaDAvaMzanuM bhUNa hato. A vaMzamAM pachI garAja, ratAditya, vIrasiMha, kSemarAja, cAmuMDa, didhaDa ane bhuvaDa nAme rAjA thayA.21 kuLAjI nAmanA brAhmaNe racelI "ratnamAlA'mAMthI A prakAre anuzruti jANavA maLe che: saMvata 752 I. sa. (96)mAM kalA nagaramAM selaMkI vaMzano bhADa rAja rAja karato hato. enI pAse 16 para kranI ddhA hatA. AmAM mihira
Page #462
--------------------------------------------------------------------------
________________ 46] anutika vRttAMta [49 mukhya hato. A yuddhAoe cAre bAju rAjya kabaje laI, bhuvaDanI samRddhi vadhArI daI enI ANa vartAvI hatI. mAtra gujarAtanerALa jIvo bAkI hato. e samaye gujarAtanA paMcAsara nagaramAM cAvaDAvaMzI jayazikharI rAjA rAjya karato hato. enI rANInuM nAma rUpasuMdara tu ya phakharI baLavAna ane buddhimAna hato. ene bhaMDAra e khUTa hato. enI pheja paNa agaNita hatI. eka vakhata bhuvaDa rAjadarabAra bhare cheThe hato tyAre tyAM eka paradezI kavi Avyo. eNe kavivArya tAva rAja khuza karyo. bhuvaDe ene mUlavAna sarapAva Ape. pachI eka vinuM nAma ane enA nivAsasthaLa vize rAjAe pUchyuM, eNe kahyuM : mAruM nAma zaMkara. pR vInA uttamottama ane rasALa evA gurjara pradezathI AvuM chuM. huM paMcAsarano rahevAsI che. tyAM jayazikharI nAme cAvaDo rAjA rAjaya kare che. e rAjayamAM lakSmI ane sarasvatI baMne nivAsa kare che. enI rANI rUpasuMdarIno bhAI surapAla mahAparAkramI che. jayazikharI ane sUpAla ei baMne sAthe hoya to IvAsana uparathI iMdrane paNa uThADI zake evA e baMne zarIro che. tyAMthI huM digvijaya karavA nIkaLyo chuM." suvaDa rAjAe gujarAtanAM vakhANa sAMbhaLI, ene hAtha batAvI kabaje karavAno nirNaya karyo. bhuvaDe potAnA vIra dvAo pAsethI gujarAta vize mAhitI meLavI ane enA upara caDAI karavA lazkarane sajja thavA Adeza Ave. kavi za kare paMcAsara AvI rAjA jayazikharIne bhuvaDanI badhI vAta kahI. jyazikharIne to laDAI taka maLavAthI AnaMda thaze. bhuvaDanA seve paMcAsarathI dUra cha mAIla upara paDAva nAkhyo. mihire jayazikharIne laDAI mATe apavAna karyuM. e ja vakhate surapAle zatrunI senA upara humalo karI enA sainyanA keTalAye ddhiAone mArI nAkhyA. hAra thavAnA samAcArathI bhuvaDa mihiranI chAvaNImAM Avyo ane eNe nAgI jatA sainyane hiMmata ApI. pachI to bhuvaDanuM sainya bevaDA utsAhathI paMcAsaranA sImADe AvI pahoMcyuM. jayazikharIe paMcAsaranA daravAjA baMdha karAvyA tyAre bhuvaDe nagarane ghero ghAlyo. rANI rUpasuMdarIne yuddhanI khabara paDI eTale eNe rAjAne kahyuM ke zakuna sArAM thayAM nathI mATe tame raNasaMgrAmamAM jaze nahi; paNa jayazikharI to kSatriya
Page #463
--------------------------------------------------------------------------
________________ 440] maitraka TAla ane anu-caitraka TAu pari baccA hatA, eNe yuddhamAM jhaMpalAvyuM. bane taraphanA yAhAe zauryabharyAM dAva ajamAvyA. jayazikharInA ghaNA subhaTa yuddhamAM khapI gayA, tyAre eNe garbhavatI rUpasuMdarIne nirbhaya sthAnamAM laI javA sUrapAlane vInavyA. jayaMzakhara ekale hAthe vIratAthI jhajhUmyA. Akhare enuM mastaka kapAI gayuM, enA lazkare nAsabhAga karI, ne bhuvaDe pa McAsarane kabajo lIdhA. A tarapha sUrapAla enI bahenane nirbhaya sthaLamAM mUkI paMcAsara AvyA, paNa jayazikharInA maraNunA samAcAra sAMbhaLI vIle mAe pache vaLyA. banane zodhI, paNa e maLI nahi. Ama khevaDI nirAzAthI e giranAranA uparakoTamAM jaI aNapaNe rahevA lAgyA. rUpasuMdarIne eka bhIlaDIe peAtAnI jhUMpaDImAM Azaro ApyA te sa chapara nA vaizAkha suda 15 ne divase sUryodaya vaLAe rUpasuMdarIe eka tejaravI bALaka(vanarAja)ne janma ApyA (A chAnA vRttAMta 'prabaMdhaciMtAmaNi' anusAra che.) 22 vIrara bhinnamAlanivAsI zrImaMta zeTha zivAganA putra vIrasUri vize 'prabhAvaka carita'mAMthI A prakAre anuzruti jANavA maLe che : bhinnamAla nagaranA nivAsI keTidhvaja zivanAga ane emanI panI pUrNa latAne vIra nAme putra hatA. OM ane yogya umare sAta kanyAo sAthe paraNAvyA hatA. e nAnapaNuMthI ja dharmAparAyaNa ane sa MsAra tarapha udAsIna ttinA hatA. sAcAranA maMdiranI mahAvAra pratimA upara ane UMDI zraddAkti hatI. pitAnA maraNa pachI parvanA sAmAM e sAcAnI yAtrA avazya karate. mAtAnA maraNa pachI te anu mana sasAthI vimukha banI jatAM peAtAnI rAte patnIone eka karoDanI saMpatti Apane bAkanuM dhana mArga vAparI, pahiyAgI tarIke gRharathaveze sAMcAramAM jaI bhagavAnanI ArAdhanA karavA lAgyA. sAyaMkALa samaye e gAma bahAra kAryAga mATe gayA tyAre paralokanuM sAdhana karavAnI bhAvanAthI thurAthI zatruMjaya tAthe javA vihAra karatA vimalaRNa nAmanA sAdhu ene maLyA. emaNe kahyuM : "tArI yogyatA samajI huM tane 'aMgavidyA' zIkhavavA IndhuM chuM e vidyAthI tuM prabhAvaka banIza.' vAr emane
Page #464
--------------------------------------------------------------------------
________________ 441) anutika vRttAMta potAne upAzraye laI gayo ane vimalagaNie "aMgavidyAne sarva AmnAya ene batAvI dIdho. vaLI, tharAdanA jinama diranA zukanAsamAM raheluM 'aMgavi dA'nuM pustaka vAMcI levAnI bhalAmaNa karI. gaNie varanI IcchAthI ene dIkSA ApI, guru traNa divasa tyAM rahIne zatruMjaya tarapha vihAra karI gayA. tyAM emaNe anazanapUrvaka dehatyAga karyo. vira muni sAMcArathI tharAda AvyA. zrAvake dvArA emaNe pustaka prApta karIne 'aMgavidyA', jANI lIdhI. teo mahAzaktizALI tapasvI tarIke prasiddhi pAmyA. vIra muni tharAdathI vihAra karIne pATaNa tarapha jatAM vacce sthirA (tharA) gAma AvyA. tyAM valabhInAtha ke virUpAnAtha baMtaranuM sthAna hatuM tyAM ja rAtavAso rahyA. e ghAtakI virUpAnAthane zAMta karI hiMsA na karavAnI pratijJA karAvI. e mATe cAmuMDarAja rAjAnI rahIvALuM AjJApatra meLavyuM. virapAnAthe vAragANanI AvI zaktathI prasanna thaIne kahyuM : "pUrva dizAmAM AvelI DakapurI(DakAra)mAM bhImezvara mahAdevanuM meM liMga phoDyuM hatuM te ja Aje pUjAya che. mahAbodhinagaramAM 500 bauddha vihAranA meM nAza karyo che. mahAkAla mArAthI Dare che. temanAthane tavA huM nIkaLyo, paNa eNe mArI pAsethI vacana laI mane ahIM rithara karyo che, jethI A gAmanuM nAma sthirA (tharA) paDayuM che. spaSTa che ke mArI zakti sAre koI ubhuM rahI zakyuM nathI. paNa tamArI yAgaLa mAruM kaMI cAlI zakatuM nathI. e ja ApanI vizeSatA che. AjathI hu Apano sevaka chuM." A rIte vIragaNi virUpAnAno uddhAra karI pATaNa gayA. tyAM vardhamAnasUri AcArya emane sAra padavI ApI. 23 virUpAnAthanI madadathI e aSTApadanI yAtrA karIne tyAMthI divya akSatanA dANA laI AvyA. kahevAya che ke turkoe pATaNano bhaMga karyo tyAM sudhI e akSata emanA upAzrayamAM pUjatA hatA. cAmuMDarAjanI rANIone keI bAdhAthI putra thato nahoto tethI vIra maMtrI e vIrasare pAsethI maMtare vAsakSepa apAvyo, jenA vaDe snAna karavAthI garbhasApane deva dUra thayo. pariNAme cAmuMDarAjane tyAM valabharAja vagere putra thayA. vIrasUrie jyAre Abu tarapha vihAra karyo tyAre teo uMbaragI gAmamAM AvyA. tyAM sAyaMkALe gAma bahAra smazAnamAM pradhAna mATe jaI rahyA hatA tyAre
Page #465
--------------------------------------------------------------------------
________________ 442] maitraka kAla ane anu-maitraka kAla pari... emane paramavaMzIya rudra nAmanA rAjaputra maLyA. eNe zmazAnamAM thatA upadezane khyAla AyA, paraMtu vIrasuri teA upadravavALAM sthaLa ja pasaMda karatA hatA. yAgAnuyAga e ja divase e rAjaputra rudrane prArtha ke bheTa mokalelAMta bhUkaLAM kaDA jotAM vairAgya UpayuM te eNe vArasUra pAse dIkSA lAdhI. e pAchaLathI caMdrasUri nAmathI emanA paTTadhara tarIke khyAti pAmyA, vIrasUrine janma vi. saM. 938 mAM, emanI dIkSA vi.sa. 980 mAM ane emane svargavAsa vi. sa. 991 mAM thayA.24 * sAdha vi mArlonavAsI kavi mAtra vize A prakAre azruti jANavA maLe che : zrIpAlanivAsI valAta rAnA maMtrI suprabhadeva putra dattane mAtra nAme putra hateA. mAdhanA janma vakhate pitAe taka karAvyuM hatuM temAM 84 vanuM AyuSa pUruM thatAM paganA se^thI mRtyu thaze evA phaLAdeza hatA. datta zreSThI pAse puSkaLa paise hatA eTale eka mANasanu 100 varSa tu AyuSa mAnI enA 26,0 divasonI mazkarI e nANAMthI bharelA 96,000 - hAra karAvIne datta bheDIe putra mATe bhaMDAramAM rAkhyA hatA, jethI khUba kha kare tepaNa putrane sukhapUrvaka nirvAha thaI zake. mAtra prauDha banIne abhyAsa karavA lAgyo. kAvyo racIne e pitAne khAvA rahetA. vidvAna patA putrane kahetA : 'tu je kAvyo race che te pU viSenA seAmA bhAge paNa sama nIvaDe evAM nathI.' mAthe zupAlavadha' nAme kayagraMtha racI cUlA uparanI jue chAnI rAte mUkI rAkhyuM. e dhumADAvALu jIna prAya pustaka keI vakhate eNetAne atAvyuM. pitAe vAMcIne mAthuM dhuNavatAM kahyuM : 'vatsa ! kAvye temAM AvAM racavAM joI e', eNe pUchyuM : 'pitALa ! zuM A pustaka bhavya che ?' pitAe kahyuM : 'emAM kahevA jevuM ja zu che ?' mathe kahyuM : 'pitA"! e kAvya meM racyuM che.' pitAe gusse thaI kahyu : 'te kapaTakhela racyA tethI tArA karnalanI maryAdA ATalI ja raheze, AthI vadhU kavidha hi Ave.' pitA aDhaLaka saMpatti mUkIne svargavAsI thayA pachI mAtra kavi vilAsamAM divasA vitAvavA lAgyA, pelA hArAthI peAtAnI AvakA calAvava lAgyA.rapa
Page #466
--------------------------------------------------------------------------
________________ Anuzrutika vRttA [40 mAgha kavinI vidattAthI prabhAvita mALavAnA rAjA bhojarAje kavine zremAla nagarathI ziyALAnI RtumAM teDAvyuM. rAjAe kavine AdarasatkAra karyo ne enAM nAna, vA, khAna-pAna, pAcana, ramatagamata vagerenI badhI vyavasthA karI. bIje divase rAjAe mAne pUchyuM : 'badhI sagavaDo sukhabharI hatI?" mA. jaNAvyuM: "sArA-narasA anna vize kAMI kahevAnuM nathI, paNa garama kapaDAMnA bhArathI thAka lAgI gayA che." bAjarAjane A javAbathI sArdha du:kha thayuM, mAthe bIje divase ghera javA rajA mAgI. rAjAe bhAre ThADathI vidAya ApIne ene vaLAvavA rAjA pote udyAna sudhI gaye. jatI veLA bhAi kavie rAjavIne pitAne tyAM AvavA mATe Adara bharyuM nimaMtraNa ApyuM. boja rAjane paNa mAgha kavine vaibhava ane enI raheNIkaraNI jovAnuM kutUhala thayuM hatuM ja, eTale mAgha kavinA nimaMtraNa svIkAra karI bIje viSe ziyALAmAM e potAnA parivAra sAthe zrI nAla nagara gayo. mAgha kavinI bhavya havelInA AMgaNAmAM ja bhojarAjAnA sainya sAthenA parivArane samAveza thaI ga. pachI kaDInI aMdaranI racanA to acaMbe pamADe tevI hatI. havelImAM javAno mArga zene mATe hato. enA devAnA sthAnamAM to marakatamaNi jaDelA hatA. khAnapAnamAM dUdhapAka ane bhAtabhAtanI rasoI sAthe cAlu RtumAM utpana na thatAM zAka ane phaLo je Azcarya sAthe dhirAIne rAnae bhojana karyuM. zayanagAramAM to ziyALAnI Rtu hovA chatAM vIMjhaNA-vAhakone pavana nAkhavo paDe e nI racanAthI bhojarAjane sukhabharI nidrA AvI gaI. savAre vA jaMtranA karNapriya nAda sAthe e jAgrata tha. boja rAjA te A badhI samRddhi, vaibhava, ezaArAmabharI devatAI Rddhi joI anubhavIne diMga thaI gayo. kavi mAghanI AvI raheNIkaraNIthI ja devonI - RddhinuM mApa kADhavA lAgyo. boja rAjA bhoja svAmI maMdira baMdhAvI rahyo hato tenuM puNya kavi mAdhane ApI, keTalAka divasa zrImAlamAM gALI mALave gayo. mAgha kavine have vArdhakya varatAvA lAgyuM hatuM ne enA A akhUTa visAva upara kALacakra pharI vaLatuM jaNAvA lAgyuM hatuM kavio, vidvAno ane bhika enA gherathI kadI khAlI hAthe jatA nahotA. e pA dAnavIra kavi mAghanI addhi khUTI gaI, khAvA-pIvAnAM sAdhanAnI paNa kheMca paDavA lAgI. - mAthe vipattinAM vAdaLa gherAvAthI e pitAnI patnI sAthe mALavA gayo. jayAM jaI eka kAvya-pustaka bojane arpaNa karI enI pAsethI thoDuMka dravya
Page #467
--------------------------------------------------------------------------
________________ maitraka kAla ane anu-maitraka kAla [pari. che.vavA, pitAnA page se AvavAthI, pitAnI patnIne bhojarAja pAse mokalI ne e patnanA AvavAnI rAha jovA lAge. bhaja rAjA kAvya-pustakane vaccethI ekAda loka vAMcI ane ene eka amuka zabada jaIne khUba khuza thayo. mAgha kavinI patnIne lAkha rUpiyA ApyA. raste jatAM mAghanI patnIne oLakhI janArA mAgaNae yAcanA karatAM badhuM dravya eNe mAgane vaheMcI dIdhuM. eNe khAlI hAthe ghera AvIne patine paristhiti jaNAvI. AvI mukela sthitimAM paNa kavie patnInI dAnazIlatAnI prazaMsA karI. - kavi zrImAla Avyo. bheja UMTa upara dravya bharIne zrI mAla AvI rahyo hato tyAM paMDitanuM maraNa nipajayuM. zrImAlamAM pitAnA saMbaMdhIo ane jJAtimAM aneka dhanapati hovA chatAM AvA puruparananuM bhUkhathI pIDAIne maraNuM pAmyAnuM sAMbhaLI bhejane bhAre du:kha thayuM. bhaje AvA nagarane zrImAlane badale bhallabhAla' nAma ApI bhAre haiye vidAya lIdhI.27 raMvatatIrthanA kSetrAdhipatio dhAmaNaula (dhAmaNoda) gAmamAM dhAra nAme eka zrImaMta vepArI rahetA hano te giranArane saMgha kAvyo. potAnA pAMca putrone paNa eNe sAthe lIdhA. mA jatAM e prANIone vetadAna Apo, jarUriyAtavALAne e cIja-vastuo apAvato ane mAgone paisA Apo, enAthI eNe dAnavIranI khyAti prApta karI. giranAra AvIne eNe taLeTImAM pAMca putra ane saMgha sAthe paDAva nAkhyo. A pradezanA eka digaMbarAnuyAyI rAjavIe zvetAMbaramatAnuvAjI dhAra zreSThI ane saMghane giranAra upara caDatAM aTakAvyA. rAjA ane zreSThInA mANase vacce caDasAcaDasInuM yuddha jagyuM temAM dhAra zrI ne pAMca putra marAyA. e badhA bharIne tyAnA 1 kAlamegha, 2 medhanA, 3 bharava, 4 ekapada ane 5 TIpAda nAmanA kSetrAdhipati thayA. e pAMca raMyakatIrthanuM rakSaNa karavA lAgyA. e saMkhyAmAM bapabhadisUri mahAprabhAvazALI puruSa gaNAtA hatA. teo kAjamAM hatA eTale dhAra zreSThI tyAM gayo ane AcAryanuM AkhyAna cAlatuM hatuM tyAre eNe UbhA thaI AcAya ne vinaMtI karatAM kahyuM : "revata tIrthamAM digaMbaro sthira thaI beThA che, zvatAMbare ne pAkhaMDI kahI upara caDavA detA nathI, tethI emane jI. tIrthane uddhAra karavo joIe ane pachI ja dharmapravacana karavA besavuM joIe .
Page #468
--------------------------------------------------------------------------
________________ 445] anuvratika vRttAta [rK sUrijI vihAra karatA giranAra AvyA. sAta divasa sudhI sviMga kharA sAthe giranAra vize vAda karI diga MbarAne harAvyA ane sa MdhanA dekhatAM aMbikAdevInAM pratyakSa darzana karAvyAM. A rIte zvetAMbara mAganI sthApanA thatAM digabarAe maMdiranA pravezadrAra uparanA balAnaka maMDapathI jhaMpApAta karI ApaghAta karyAM.28 zakAcAya bhAratanA prabhAvazALI dharmAcAryo ane tattvajJAnIomAM zakarAcAryanuM nAma jANItuM che. emanA vize A prakAre anuzruti jANavA maLe che : keralamAM kAlI gAmamAM zivaguru nAme brAhmaNane tyAM zaka sa. 710 (I. sa. 788)mAM emanA janma thayeA. zaMkara zivanA avatAra hovAthI prathamanAM traNa varSomAM ja emaNe purANa, kAvya, itihAsa Adi graMtheAnA sAra zIkhI lIdhA. cothA varSe pitA zivagurunuM maraNa thayuM. pAMcamA varSe zaMkara gurugRhanA nivAsI banyA ane gurue ene bhaNAvI-gaNAvI patipadane yogya banAvI dIdhuM. e na dAtIre vasatA geAvida yatinA ziSya thayA, e yati gauDapAdAcAyanA ziSya hatA. ge|viMda yatie emane sAcuM jJAna prApta karI dha| pracAra karavAnI AjJA ApI. pachI te zaMkara AcAya kAzI jaIne rahyA. tyAM abhyAsa karI prathA taiyAra karavAnI zarUAta karI. te pachI emaNe kAzI bahAra vijayayAtrA zarU karI. prathama prayAganA kumAreila bhaTTa pAse gayA, paNa e samaye e mahApaMDita svargavAsa pAmI gayA hatA. pachI mAhiSmatInA maDanamizra pa MDita pAse gayA. zaMkarAcAryanI sAthe vAda thatAM e hArI gayA. pachI maMDanamizranAM patnI ubhayabhAratI sAthe vAdavivAda thatAM zaMkarAcAye amaru rAntanA zarIramAM praveza karI, saMsAranA anubhava meLavI vAda karatAM emanA upara paNa vijaya meLavyo. e samaye 'amaruzataka' racAyu. have pAMDita 'surezvarAcAya' nAmathI emanA ziSya thayA. surezvarAcArya dvArakA pIThanA adhiSThAtA banyA. pachI dakSiNamAM tuMgabhadrA sudhI pravAsa karIne zAradA-maMdira bAMdhyAM. tyAM zRMgerImaThanI sthApanA karI. daramyAna emanI mAtAnuM avasAna thatAM saMnyAsanA badhA niyama bAjue -mUkI e mahApuruSe mAtAnI uttarakriyA karI.
Page #469
--------------------------------------------------------------------------
________________ maitraka kALa ane anu.maitraka kAla +: pharIthI emaNe vijayayAtrA zarU karI. emaNe jyAM tyAM dharmanA nAme cAlatAM aniSTa dUra karAvyAM ne zAmatanI asara nAmazeSa karI. badhe yAtrA karatAM.te jagannAthapurI, dArakA ane badarIkedAra ema bhAratanA bIjA traNa sthaLee emanA maDhanI sthApanA karI, dha prasAra ane dharmokSanI kAyamI vyavasthA karI; e rAte maThAmnayanI vyavasthA ne paraparA UbhI karI.ra9 V$] [pari e ja rIte kAzmIramAM jaya prApta karatAM zAradAdevInA sihAsana upara emane satkAra thaye|. pachI temA kAmarUpta gayA. tyAMnA 5 DiaAe emanA upara abhayAra prayAga karyA, tyAvI emane vyAdhi-vikAra lAgu paDyo. tyAMthI tee badarIkedAra gayA ne kara varSanA bharajuvAnImAM guhApraveza karI brahmIbhUta thayA (I. sa. 82). zrImALI, peravADa ane ezavALa rAtinI sthApanA 1 hAya te nagara / 'vimalapraznadha'mAM jaNAvyuM che ke zrImAla sarva prakAranA vyavahAra ane vepArIethI bharapUra hatuM. e nagaramAM je karoDapati aMdaranA keTamAM rahetA ne enAdhI AchI pUvALA hoya te bahAra rahetA. lAkhanI pUvALA lakhapatie eka sAthe rahe e vasavATanI rIta hatI. nagaranA kATa rIte nagaranA tyAM UDa ane reDa nAme be bhAI hatA. tee mAM rehaDa meDA ke pati hatA. UDa pAse 99 lAkha hatA, tethI eNa bhAI ne kahyuM: mAre kATamAM vasavuM che, mATe tuM mane eka lAkha Ape te huM kADapAMta anuM.' trIjA bhAI bAvaDuM dhRSTatAthI kahyuM: 'tArA vinA keTamAM zu athuM rahyuM che ?' AvA javAbathI haDa nirAza thayA. paisA mAgyA, paNa AzA kALI nahi. ene enA DaMkha rahAM gayA tethI e peAtAnuM nasIba ajamAvavAne vicAra karyAM karatA hatA. bIjI tarapha rAkhatA kuMvara upalake pitA pAse meTe garAsa maLI rahyo hate.enI rakajhaka cAlatI hatI. ema karatAM cha zahanA vItI gayA maMtrIe kahyuM : rAjan, upaladene manAvI le', rAjAe javAba ApyA : upade odhe bharAi ne zu karI zakaze ? kaMI ujjaDa sthaLe gAna vasAvo.' rAjaputre A vAta jANI. rAjaputra upalade te ravabharyAM gherathI nIkaLAne UDanI dukAne AvyA. UDe aine AdarathI peAtAnI pAse besADI AvavAnuM kAraNa pUchyuM. eNe banelI sa hakIkata kahI saMbhaLAvI. tenA manamAM sarakhA thA tA. ane eka vicA thayA ne gherathI joitI rakama temaja bhAtu laI ne DesavAra thaI zrIpAlathI ahAragAma javA nIkaLyA.
Page #470
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuzrutika vRttAMte f 447 nIkaLatI veLA emane sArAM zakuna tha. raste jatAM emaNe ghaNAM sArAM sthaLa nihALyAM, ema cAlatAM te siMdhamAM ThekA nagaranA rAjA pAse gayA. rAjAe AvakAra ApyA. garAsa ApavAne paNa jaNAvyuM tyAre rAjakumAre kahyuM : ame mAlika vinAnuM sthaLa jovA nIkaLyA chAe. cAre dizAe banne tapAsa karatAM kAI gAma dAkAra vinAnuM na maLyuM.' pachI teA e rAjAe jaNAvyuM : 'ma rI pAse daivI gheADA che te lana uttara tarapha jAge. jyAre e dezanuM sadhisthaLa Ave tyAre gheADAne ATha pahera sudhI chUTI lagAme javA deo. e dheDA jeTalI hada sudhI jaI ne pAThe Ave te sthaLe nagara vasAvo.' kuMvare rAjAe karelI sUcanA mughna karyuM ne ujjaDa sthaLe nagaranuM khAtamu karyuM. nagaranuM nAma 'Urvasa' (gAziyA) pALyu. pachI te rALanA mahela, meTA meTA dhanapatie velA, pALe, viyALa rastAe vagere jotajotAmAM taiyAra thai gayAM. haDanI havelI rAjagaDha pAse baMdhAI. rAnna thayelA upalade e ane maMtrI thayelA jIhaDa nagaranA kArabhAra vyavasthita calAvyA. gRhanA yaza dina-pratidina vadhatA ja gayA. ekadA UDane ravanamAM devIe dAna dIdhAM ane jaNAvyuM: huM nagarInI rakSaNa karanArI devI chuM. tArA upara prasanna chuM. tuM have savaMzanI sthApanA pharaje.' UDe bIje divase svapnanI vAta upade rAjyane karI. vAta jANIne rAjA khUba khuza thayA. UDe tyAMnA jaina viSNukene ekaDA karI jinAlaya baMdhAvyuM. ane je vesamAM vasyA te jaina vaNikA ehasavAla' nAmathI khyAti pAmyA. A tarapha zrImAlamAMthA upalade ane UDaDanA gayA pachI e nagara upara lUMTAruenAM dhADAM dhasI AvavA lAgyAM. pachI eka rAha pAsethI sainya meLavyuM te aMbAjIne prasanna karI. devAe rAteArAta sAta gaDha banAvyA tyAre lUMTArue AvatA aMdha thayA. rAjAe zrImAlanagaranI navesara racanA kara zrIpAlanagaranI pUrva dizAmAM je vasyA te 'paiAravADa' kahevAyA. emaNe aMbAjI mAtAne geAtraja sthApI enuM maMdira badhAnuM,39 manalaba ke zrImALIeAnI prAcIna ane meTI jJAtimAMthI esavALa ane meravADa thayA ane emAMthI aneka jJAtie thatI gaI.
Page #471
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pari. maitraka kAla ane anu-maitraka kAla pAdaTIpe 1. vinayavijaya, kalpasUtrasubodhikA, pR. 15-16 2. prAtija, p. 1-10 2A pramAvAcaritamAM emane valabhImAM vasatI bhagukaccha jinAnaMdasUrinI bahena rAjadevInA kaniSTha putra kathA che (g. 123). 3. pravaritnAmafja, g. 10 ja prapojha, pR. 23 5. ci, pR. 100 . dhanezvarasUri, rANuMnayamam, 1, 14, 15, 182-251 7. kAsadrahamAM yugAdideva, hArIjamAM pArzvanAtha ane zatruMjayamAM valabhInAtha -gutanadhasaMgha6, pR. 8-3) pravanyaritAmaji, 3. 10-102; vorA, 3. 23; purAtanapasaMgha, - 82-83 abIrUnIe paNa raMkanI vAta noMdhI che, emAM ke manasUranA araba saradArane - paisA ApIne enI pAse valabhI upara dariyArae rAtamAM humalo karAvyo hovAnI +4degcat sielll 2 (Sachau, Alberuni's India, Vol. I, pp 192 f.) 9. prajanyaritAmaNi(q 107)mAM tathA purAtana saMgha . 83)mAM valabhI. saMgaane samaya vi. saM. 375 Ape che, jharapoza (1. 23)mAM vi. saM. 375 ane mAvajata (1. 74)mAM vIranirvANa saMvata 84pa Apyo che, jyAre vividhatIrthava- mAM vi. sa. 84pa Apyo che (g. 22). 10. purAtanapasaMghar, p. 82 11. phArbasa, rAsamAlA (guja. anu), bhA. 1, pR. 17-18 12. juo, u. pra. zAha, gujarAtamAM bauddhadharma, "svAdhyAya", pu. 1, pR. -07 thI 309, 13. pramANita nA samayavaFricaritamAM zIlaguNasUrine badale devacaMdrasUrinuM nAma ApyuM che. pATaNanA paMcAsarA pArzvanAthanA jinAlayamAM vidyamAna vanarAjanI mUni paranA lekhamAM paNa devacaMdrasUrinuM nAma che, jyAre cArUpa(tA. pATaNa)nI mUrti upara pAchuM zIlaguNasUrinuM nAma Ave che. 14. aNahilapuranI sthApanAne samaya vicAratamAM vi. saM. 821 nA vaizAkha sudi 2 ne jaNAvyo che. pahelAM tyAM lAkSArAma nAme gAma vaseluM hatuM e jagA upara aNahilapuranI sthApanA thaI (vividhatha, pR. 21). 15. pUrvAmitraM sAcuM vanarAnAn pramRpi janastu sthApitaM mantrastadveSI naiva nandati // -pra. ci. pR. 13
Page #472
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16] Anuzrutika vRttAMta [449 16. vanarAjane cAMpA nAmano zreSThI paNa maMtrI hato, jeNe potAnA nAmathI "cAMpAnera 3. vasAvyuM, enuM bIjuM nAma jAMba hatuM ema keTalAka vidvAna mAne che-"jaina sAhityane saMkSipta itihAsa", pR. 181 17. ThAma ThAmanA vyavahArIyA, je paradesI vakhArIA; te teDI vAsyA AvAsika pAyaka rAkhyA moTAI grAsi -vimalaprabaMdha, 3, 142 18. nizvayano putra lahara daMDanAyaka thayo. e ghoDAonA sainya sAthe viMdhyagiri pradezamAM pahoMcyo. tyAMthI eNe zreSTha hAthI ekaThA karyA. e hAthIo mATe zatru rAjAo sAthe ene yuddha thayuM, paNa laharanA dhanuSa upara viMdhyavAsinI devI UtarI tethI zatruo u5ra eNe vijaya meLavyo. AvI AzA pUranArI viMjhavAsiNI devIne eNe saMDasthala gAmamAM sthApita karI. jao "neminADucariunI aMtima prazasti. 19. pravaratAmaf, g. 12-16 20. purAtanakavanyasaMgra6, pR. 12. 21. gharakhya, 3thAya 66, ka. 28 thI 22. ratnamAlI, ratna rU-8 23. vIrasUrine AcAryapadavI ApanArA vardhamAnasUri kayA? vi. saM. 1080 mAM vidyamAna caMdrakulanA A. vardhamAnasUri hoya te vIrasUrinA vi. saM. 980 nA dIkSA samaya sAthe meLa khAto nathI. vaLI, cAmuMDarAjano rAjavaMkAla vi. saM. 1053 thI 1066 no hatA tethI vIrasUrinA vi. saM. 980 nA dIkSA samaya sAthe e ghaTanAno meLa jaNAto nathI. vaLI, vimala maMtrInA pitA vIramaMtrI 11 mI sadInA pUrva bhAgamAM hatA. varasUri 11 mI sadInA pUrvArdhamAM thayelA hovA joIe ema mAnIe to ja badhI dhaTanAonA meLa maLI rahe. 24. kamAvavarita, g. 127-132 25. purAtanakavaMdhasaMgha, p. 13-14 29. bhojarAjanA samaya sAthe mAdhanA samayano meLa khAya ema nathI, 27. pravanyaritAmaLa, pR. 24-36 28. putrana, . 122 AvI hakIkta purAtanapravanyasaMgres mAMnA 34nayatatIrdhAtmavaMdha (1. 18) mAM che, paNa emAM dhAmaNakaline badale gomaMDala (goMDaLa) nagara, pAMca putrone badale sAta putra ane 700 yoddhAo, temaja digaMbara matAnuyAyI rAjA kheMgAra vagere vizeSa hakIkato Ave che. vaLI, bappabhadisUrinI sAthe Ama rAjA svayaM saMdha sahita AvI prathama khaMbhAta Ave che ne tyAMthI badhA giranAra tIrthamAM jAya che. 29. vicAraNa, rAMvAiivanaya, sa. 2-16 nA AdhAre 30. rAva samaya, vimaviMdha, . 2, 1-61
Page #473
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2. dharasena 1 lA zIlAditya 2 jo 14. 1 3. droNasiMha 8. zIlAditya 1le - dharmAditya derabheTa 15. zIlAditya 3 jo 16. zIlAditya 4 thA 17. zIlAditya 5 me / . 18. zIlAditya 6 ThTho T vaMzAvaLIe 1. maitraka vaza 1. bhaTArka 19. zIlAditya 7 me 4. dhruvasena 1 leA 5. dharapa 6. husena 10. khagraha 2 jo -dharmAditya 7. dharasena 2 jo T dharasena 3 jo T 13. dhruvasena 3 jo 450 9. kharagraha 1 lA 11. dhruvasena -bAlAditya 12. dharasena 4 thI cakravatI 2. kanAjanA pratIhAra vaza 1. nAgabhaTa 2 jo-Ama 2. rAmabhadra 3. bhAja-mihira 4. maheMdrapAla-mahedrAyudha 5. mahIpAla
Page #474
--------------------------------------------------------------------------
________________ vaMzAvIe [51 3. nAMdIpura-bharukacchanA gurjarapati vaMza 1. da6 1 le 4. vaDhavANane thApa vaza 1. vikramAke 2. jayabhaTa 1 le-vItarAga 2. aDuMka 3. da6 2 je 3. pulakezI 4. jayabhaTa 2 je 4. yuvabhaTa 5. dharaNIvarAha 5. da6 3 -bAhusahAya 6. jayabhaTa 3 je 7. ahirala 8. jayabhaTa 4 5. okhAmaMDaLane cAvaDA vaMza 1. akherAjajI 2. bhuvaDarAya 3. jayasena 4. jagadeva 1 le 5. maMgalajI 6. jagadeva 2 je ka nisena : 8. anaMta
Page #475
--------------------------------------------------------------------------
________________ 452] anuti na. 1 maitraka kAla ane anu-maitraka kAla 6. aNahilavADanA thAvaDA vaMza anuzruti na. 2 1. vanarAja 2. yAgarAja 3. ratnAditya 4. vairisiddha vairisi 5. kSemarAja 6. cAmuMDarAja 7. heDa 8. bhubhaTa (ke sAmatasiMha) 3. 1. vanarAja { ra. yAgarAja / 3. kSemarAja 4. bhUyaDarAja pa. vairisaMha ke vairisiMha 6. ratnAditya L 7. sAmaMtasiddha 7. gArula vaza 1. zUra 1 lA 2. varAhadAsa 1le ra meM jo sarodhita 3. kSemarAja cAmuM DarAja 4. vairisi Mha T 5. ratnAditya 6. sAmatasi Mha (ke bhUbhaTa 4. varAhadAsa 2 jo 5. siMhAditya 1. vanarAja ra. yAgarAja A
Page #476
--------------------------------------------------------------------------
________________ vaMzAvaLIe 8. siMdhava vaMza ativama 1le 1. puSyaNuM 2. ativamAM 2 je. 3. puSyadeva * | 4. kRSNarAja 1 lo le 5. agnaka 1 le 6. rANaka 1 7. kRSNarAja 2je 9. jAka 8. aSNuka 2 je 10. aguka 3 jo 12. cAmuMDarAja 11. rANaka 2 je 13. aMguka 4 the Ika 14. jAka 2
Page #477
--------------------------------------------------------------------------
________________ 54). traka kAla ane anu-maitraka kAla 9. saurASTrane cAlukya vaMza 10. samA vaMza 1. kala . (1) 2. [rAjeMdra] 1. caMdracUDa 3. bAhukadhavala mIra 2 mULarAja 4. avanivamAM 1 le 3 vizvavarAha 5. balavama 6. avanivama 2 je lAkho ukhaDa 1. meDa manAI 2. sADa 11 saiphUTaka vaMza 1. Idradatta 2. dahasena . vyAdhrasena 13. cAhamAna vaMza 1. mahezvaradAma 3. phUla 12. kaTacuri vaMza 1. kRSNarAja 2, zaMkaragaNuM 2. bhImadAma 3. bhartavaDha 1 le 3. buddharAja seMdraka vaMza 1. bhAnuzakti-nikuMbha 2. Adityazakti 4. haradAma 3. avaMzakti-nikuMbha 5. dUbhaTa 6. bhavaDha raje jayazakti
Page #478
--------------------------------------------------------------------------
________________ vaMzAvaLIo [455 15. navasArIne cAlukaya vaMza 1. dharAzraya jayasiMha jayAzraya maMgalarasa thyAzraya zIlAditya (yuvarAja) 2. avanijanAzraya - pulakezI 16. rASTrakUTa vaMza (1) karNATakane goviMdarAja 1 le karkarAja 1 le irAja' lo 2. byurAna 1 lA 1. ItidugarAja , goviMdarAja 2 ne 4. thuvarAja staMbha karkarAja IddharAja (lATa-zAkhA) 5. goviMdarAja 3 je 6. ameghavarSa 1 le 7. kRSNarAja ra je jagatuMga 8. IdrarAja 3 je 11. amoghavarSa 3 je 9. ameghavarSa 10. goviMdarAja 12. kRSNarAja 13. khoTiMga nirupama 2 je 4 the 3 je 14. karka 2 je 15. idrarAja 4 the
Page #479
--------------------------------------------------------------------------
________________ 56] maitraka kAla ane anu-maitraka kAla (2) lATano 1. iMdrarAja gAvi darAja prabhUtavA 2. karaja suvarNavarSa 3. dhRvarAja dhArAvarSa 1 lo 4. akAlavarSa zubhatuMga 5 kavarAja dhArA 2 ne goviMdarAja tivamAM karkarAja kRSNarAja akAlavI 17. paramAra vaMza 1. upeMdra-kRSNarAja DaMbarasiMha (vAgaDa-zAkhA) 2. varasiMha 1 le 3. sIyaka 1 lo 4. vApati 1 le 5. vairisiMha 2 je 6. sIyaka 2 je
Page #480
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMdarbha sUci pANiAna skandasvAmi-mahezvara sAmAnya 1. mULa saMdarbhe (24) :-in aSTAdhyAyI. graM. 1-2 ___saM. zrIzacandra vasu, dilahI, 1962 niruktabhASyaTIkA, bhA. 1-2 ___saM. lakSmaNa svarUpa, lAhora, 1928-31 (I) smRti manusmRti, vArANasI, 1970 (5) tihAsa--529 dharmAraNya (padApurANAntargata ), muMbaI, 1924 bhaviSyapurANa, muMbaI, 1959 bhAgavatapurANa, gorakhapura, vi. saM. 2010 matsyapurANa, pUnA, 1907 zrImALapurANa (skaMdapurANAntargata) ahamadAvAda, 1899 skndpur|nn, khaM. 7, muMbaI, vi. saM. 1966-67 (4) yauddha ayA AryamaJjuzrImUlakalpa, bhA. 1-3, trivendram, 1920, 1925 457.
Page #481
--------------------------------------------------------------------------
________________ 58] , maitraka kAla ane anu-maitraka kAla (G) rena mAgama kSemakIrti bahatkalpasUtravRtti, bhA. 2, bhAvanagara, 1934 jayavijaya kalpadIpikA, rAdhanapura, saM. 1992 jinadAsagaNi mahattara AcArAMgasUtracUrNi, ratalAma, vi. saM. 1998 -AvazyakasUtracUrNi, uttara bhAga, ratalAma, saM. 1929 / -uttarAdhyayanasUtracUrNi, ratalAma, saM. 1998 -nizIthasUtra cUrNi (TAIpa karelI) saM. AcArya vijaya premasUri, vi. saM. 9995-96 jinaprabhasUri , kalpasandeha viSauSadhi, jAmanagara, saM. 1969 dharmasAgaragaNi kalpasUtra-kiraNAvalI, bhAvanagara, saM. 1978 vinayavijaya kalpasUtra-subodhikA, surata, 1911 zIlAMkadeva sUtrakRtAMgasUtra-vRtti, mahesANA, saM. 1973 siddhasenagaNi jItakalpasUtra-bRhatcUrNi, amadAvAda, 1926. (9) Agametara jaina dharmagraMthe jinavijaya muni (saM.) vividhagacchIyapaTTAvalIsaMgraha, muMbaI, 9961 jinezvarasUri pramAlakSaNa (nAthUrAma premI, darzanasAra-vivecanA pariziSTa, pR. 61 mAM udAhRta) devasenasUri darzanamAra, baMbaI, saM. 1974 (saM. nAthUrAma premI), bhAvasaMgraha (nAthUrAma premI, darzanasAra-vivecanA, baMbaI, saM. 1974 mAM) dharmasAgara upAdhyAya pravacanaparIkSA, ratalAma, 1937 bhaTTArakanaMdI bhadrabAhucarita, (nAthUrAma premI, darzanasAra-vivecanA,. pariziSTa, baMbaI, saM. 1974 mA prakAzita) rAjazekharasUri-haribhadsUri SaDdarzanasamuccayau, rAjanagara (amadAvAda), 1918 (e) jaina prabaMdha, carito ane kathAo udyotanasUri kuvalayamAlA, muMbaI, 1959 jainaprabhasUri vividhatIrthakalpa, zAntiniketana, 1934 jinamaNDana kumArapAlaprabandha, bhAvanagara, saM. 1971
Page #482
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMdarbhasUci [458 jinavijaya muni (saM.) dhanapAla dhanezvarasUri prabhAcandra merutuMgAcArya rAjazekharasUri purAtanaprabandhasaMgraha, kalakattA, 1936 bhavisayattakahA, vaDodarA, 1923 zatrujayamAhAtmya, muMbaI, 1889 prabhAvakacarita, muMbaI, 1940 prabandhacintAmaNi, zAntiniketana, 1933 -(sthavirAvalI ke) vicArazreNI, ('jaina sAhitya: saMzodhaka', khaMDa 2, aM- 3-4), pUnA, 1925 prabandhakoza (caturvizatiprabandha), zAntiniketana, 1935 vimalaprabaMdha, amadAvAda, 1965 vasudevahiNDI, khaM. 1-2, bhAvanagara, 1930-31 neminAhacariu, amadAvAda, 1970 (sanatkumAra-- caritam, Munchen 1921) -mallinAthacariya, vArANasI, vI. saM. 2438 bahatkathAkoza, muMbaI, 1943 zrI siddharSi, bhAvanagara, 1939 lAvaNyasamaya saMghadAsagaNi haribhadrasUri hariSeNa 415yA, mo. ga. (ai) zAstrIya graMtha amarasiMha kauTilya gAMdhI, lAlacaMda bha. (saM.) caNDa daNDI brahmagupta bharata bhAmaha bhuvanadeva bhojadeva mallasUtradhAra yAdavaprakAza nAmaliGgAnuzAsana (amarakoza), muMbaI, 1913 arthazAstra, bhA. 1, muMbaI, 1960 pATaNajainabhaMDAragraMthasUci, vaDodarA, 1937 prAkRtalakSaNam, amadAvAda, 1929 kAvyAdarza, pUnA, 1924 brAhmasphuTasiddhAnta, dilhI, 1966 nATayazAstra, muMbaI, 1943 kAvyAlaMkAra, vArANasI, saM. 1985 aparAjita pRcchA, vaDodarA, 1950 samarAGgaNasUtradhAra, vaDodarA, 1924-25 pramANamaMjarI, vaDodarA, 1958 vaijayantI, pUnA, 1893
Page #483
--------------------------------------------------------------------------
________________ maitraka kAla ane anu-maitraka kAla rAjazekhara barAhamihira vinayacandramUri halAyudha hemAcandrAcArya kAvyamImAMsA, vaDodarA, 1934 bRhatsaMhitA, bhA. 1-2, vArANasI, 1895-99 kAvyazikSA, amadAvAda, 1964 halAyudhakoza, vArANasI, zaka 1879 abhidhAnacintAmaNi, bhAvanagara, 1915 mAnasAra, graM. 3, AksapharDa, 1931 lekhapaddhati, vaDodarA, 1925 (o) lalita sAhitya arisiMha Thakkura "udayaprabhasUri kAlidAsa kSemendra daNDI - dhanapAla bhaTTi bhavabhUti mAgha .. yazaHpAla raGgavijaya sukRtasaMkIrtana, muMbaI, 1961 sukRtakIrtikallolinI (hammIramadamardana, pariziSTa 3) vaDodarA, 1920 mAlavikAgnimitra, pUnA, 1918 -meghadUta, muMbaI, 1935 -vikramorvazIya, muMbaI, 1901 bRhatkathAmaJjarI, muMbaI, 1901 dazakumAracarita, muMbaI, 1936 tilakamajjarI, muMbaI, 1938 rAvaNavadha (bhaTTikAvya), muMbaI, 1898 mAlatImAdhava, muMbaI, 1913 zizupAlavadha (mAghakAvya), muMbaI, 1905 moharAjaparAjaya nATaka, vaDodarA, 1998 gUrjaradezarAjavaMzAvalI (svAdhyAya, pu. 5, ma 3), 121, 1818 zaGkaradigvijaya, pUnA, 1891 stotraratnAkara, mahesANA, 1914 udayasundarIkathA, vaDodarA, 1920 kathAsaritsAgara, muMbaI, 1930 dvayAzraya mahAkAvya (saMskRta) abhayatilakagaNikRta TIkA sahita, bhA. 1-2, muMbaI, 1925, 1931 - vidyAraNya sundarasUri muni soDDhala somadeva bhaTTa hemacandra
Page #484
--------------------------------------------------------------------------
________________ kRSNa Altekar, A. S. Bhagvanlal Indraji Bhandarkar, D. R. (au) abhilekhA ane sikkA Bhandarkar, R. G. Biswas, A. B. Buhler, G. sadarbha sUci [ 46 ratnamAlA ( " ratnamALa ane gurAtanAM rAjyo tathA rAjavaMzIonI tavArIkhAne sa`gratu'' mAM prakAzita), amadAvAda, 1903 "Six Saindhava Copper-plate Grants from Ghumli", E.I., Vol XXVI, New Delhi, 1941 -Surat Plates of Karkaraja Suvarnavarsha", E.I., Vol. XXI, New Delhi, 1931 "On the Ancient Nagari Numerals", I.A., Vol. VI, Bombay, 1887 "Plates of Danti varman", E.I., Vol. VI, Ootacamund, 1901 -"Vasantgadh Inscription of Varmala ta", E.I., Vol. IX, Calcutta, 1908. "Deoli Plates of Krishna III," E I., Vol. V, New Delhi, 1899 -"Karhad Plates of Rashtrakuta Krishna III," E.I., Vol. IV, Calcutta, 1897 -"Two Copper plates from Valabhi", I.A., Vol. I, Bombay, 1873 "A Note on the Ajanta Inscription of the Vakatakas," Indian Culture, Vol. VII, Calcutta, 1940-41 "Gurjara Inscriptions", No. III, 1.A., Vol. XVII, Bombay, 1888 1
Page #485
--------------------------------------------------------------------------
________________ R] autraka kAla ane anu-traka kAla Dikshit, K. N. & "Plates of Paramara Siyaka II," Diskalkar, :D. B. E.I., Vol. XIX, Calcutta, 1928 Dikshit, M. G. "Prince of Wales Museum Plates of Govindaraja," E.I., Vol. XXVI, New Delhi, 1942 Fleet, J. F. "Bengal Asiatic Society's Plate of the Maharaja Vinayakapala," 1.A., Vol. XV, Bombay, 1886 -Corpus Inscriptionum Indicarum, Vol. III, Calcutta, 1888 -"Note", I.A., Vol. XV, Bombay, 1886 _"Sanskrit and Canarese Inscrip tions", I.A., Vol. VIII, Bombay, 1879 Hultzsch, E. "Ganesgadh Plates of Dhruvasena I", E.I., Vol. III, Calcutta, 1895 Khare, G. H. "A New Sendraka Grant of Saka 577", N.1.A., Vol. I, Bombay 1939 Kielhorn, F. "A Copper-plate Grant of Siladitya I," I.A., Vol. XIV, Bombay, 1888 Konow, Sten "Hansot Copper-plates of Cabamana Bhart;vadaba", E.I., Vol. XII, Calcutta, 1914 Majumdar, N. G. "A Passage of the Inscriptions of the Maitrakas of Valabhi", I.A., Vol. XLVIII, Bombay, 1919
Page #486
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMdarbhasUci [853 Majumdar, R. C. "The Gwalior Prasasti of the Gurjara Pratibara King Bhoja," E.I., Vol. XVIII, Calcutta, 1926 -" Jodhpur Inscription of Pratibara Bauka", E.I., Vol. XVIII, Calcutta, 1926 Mirashi, V. V. Corpus Inscriptionum Indicarum, Vol. IV, Ootacamund, 1955 -"Kavi Plate of Jayabhata IV", C.1.1., Vol. IV, Pt. 1, Ootacamund, 1955 Djba, G. H. "Pratabyadh Inscription of King Mahendrapala II," E. I., Vol. XIV, Calcutta, 1918 Reu, B. N. "The Sambhar Inscription of Chau lukya Jayasimha's Time," I.A., Vol. LVIII, Bombay, 1929 Sankalia, H. D. "Hilol Plates of year 470", E.I., Vol. XXXIV, Calcutta, 1962 Shastri, H. G. "Magodi Plates of Suvarna varsa Karkaraja", JOI, Vol. XX, Baroda, 1971 "Tarasadi Plates of Amoghavarsa," JOI, Vol. XX, Baroda, 1970 Shastri, H. G. & "Ambalas Plates of the Saindhava Dholakia, P. V. King Abivarman," JOI, Vol. XIX, Baroda, 1970 Sircar, D. C. "Ajanta Cave Inscription of the Time of Harishena," S. I., Calcutta, 1942
Page #487
--------------------------------------------------------------------------
________________ 464] maitraka kAla ane anu-maitraka kAla -"Devali Plates of Govinda, Valabhi 500'', E, I., Vol. XXXV, New Delhi, 1964 -"Gunaighar Copper-plate Inscription of Vainya Gupta", S.I., Calcutta, 1942 -"Rashtrakuta Charters from Chinchani," E.I., Vol. XXXII, Cacutta 1959 - Select Inscriptions, Vol. I, Calcut ta, 1942 AcArya, gi. va. jJAnI, raNachoDalAla dha. zAstrI, hariprasAda gaM. "gujarAtanA etihAsika lekho", bhA. 1-3, muMbaI 1933, 1935, 1942 gujarAtanA itihAsane lagatA sikakAo', "buddhivardhaka vyAkhyAnamALA", puSpa 1 ane 2, muMbaI 1934-35 "ciMcaNImAMthI maLelA pAMca aprasiddha tAmrapatra lekha," "buddhiprakAza', pu. 108, amadAvAda, 1961 -mahAsAmaMta caMdAdityanuM dAnazAsana," "vallabha vidyAnagara saMzodhana patrikA", 51 . 1, vallabha vidyAnagara 1957 maitraka rAjA dhruvasenanuM eka aprasiddha dAnazAsana," svAdhyAya', pR. 3, vaDodarA, saM. 2021 valabhInA maiitraka rAjA dhruvasena 1 lAnuM dAnapatra "svAdhyAya', pR. 7, vaDodarA, saM. 2026 astrI ha. gaM. ane dholakiyA. pu vi.
Page #488
--------------------------------------------------------------------------
________________ [415 saMdarbhasUci (6) yAnI aMthA Hiuen Tsiang Siyuki. Eng. trans. by S. Beal: Buddhist Records of the Western World, London, 1906 I-tsing Eng. trans. by J. Takakusu : A Record of the Buildhist Religion as practised in India and the Malay Archipelago (A. D. 671 -695), Oxford, 1896 Watters, T. On Yuan Chwang's Travels in _India, Vol. II, London, 1905 (4) A20ii, 12sI, tu mane urdU athe| alI akabara zAha khurAsAnI khAbite adabIe IrAna va hiMda [ch|ttumaa 2. nAya "madhyayugIna bhArata,"531, amadAvAda, 1967 nA AdhAre alamas bhUDI, abulahasana alI murujujha jhahaba (maulavI mohammada abdala mAlika, AjamagaDha, 1934 nA AdhAre) bhalImohammada khAna miAte ahamadI, bhAga 1-2 aura khatimA, baDodA, 1927, 1928, 1930 ibne khalavUna mukaddama ibne khaludUna, bhA. 6, alAhAbAda tayamUra malaphUjayAte tayamUrI ke rajhake tayamUrI (Elliot & Dowson, History of India, Vol. III, London, 1871 bagadAdI ibne hokala mohammada azakAlulU bilAd (Ibid., Vol I, London, 'abula vAsima 1867) -3-30
Page #489
--------------------------------------------------------------------------
________________ 466] balAjharI, ahamada bina yAhyA jhurga bina zahariyAra maulAnA saiyada abUz2aphara navI mauvAna saiyada sulemAna navI sairAfI sulaimAna istakhurI abU ishAka maitraka kAla ane anu-maitraka kAla phutUhul buladAna (Ibid.) maulAnA, hakIma saiyada abdulhaya maulvI mohammada abdula mAlika zekha, gulAma mohammada Al Beruni Ali Muhammad Khan ajAibula hiMda (saiyada sulaimAna, 'arabo hiMdake taallukAta 'nA AdhAre) tArIkhe siMdha, Aja nagaDha, 1947 'arabo hiMdake taallukAta', ilAhAbAda, 1930 -- arabokI jahAjarAnI, AjamagaDha, yAde ayyama, lakhanau 1935 zAsane gUjara, bhA. 2, Az2amagaDha, 1931 tArIkhe miAte mustaphAbAda, muMbaI, 1931 - mite mohammadI ; muMbaI, hi. sa. 1342 siddhU silatut tavArIkha, pArIsa, 1811 kitAbula akAlIma (Elliot & Dowson, op. cit, Vol. I, London, 1867 ) Al-Beruni's India (Eng. trans. by E. C. Sachau), Vols. I-II, London, 1914 Mirat-i-Ahmadi (Eng. trans. by M. F. Lokhandwala), Baroda, 1965 -- Supplement (Eng. trans. by Syed Nawab Ali & C. N. Seddon), Baroda, 1928 bhIrAte ahabhaTTI, lAga 1 - 2 (guNa. anu. zrI mehammada nIjhAmuddIna cIztI phArUkI), amadAvAda, 1913, 1919
Page #490
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMdarbhasUci [x56 -copia 248HE, al. 2, w's i en (ov. 248. I. Hl. 3922), 2478191EUR, 1633- 1936 The History of India as told by its own Historians, Vols. I & III, London, 1867, 1871 Elliot, H, M. & Dowson, J. (ga) AvatA graMtho "Vandidad", The Zend-Avesta. Part I (Eng. trans. by James Darmesteter), S. B. E., Vol. IV, Oxford, 1895 "Yasna", The Zend-Avesta, Part III, (Eng. trans by L. H. Mills) S.B.E. Vol. XXXI, Delhi, 1965 2. arvAcIna saMdarbhe Altekar, A. S. : A History of Important Ancient Towns and Cities in Gujarat and Kathiawad, Bombay, 1924 -The Rashtrakutas and Their Times, Poona, 1934 --"The Rastrakuta Empire", The Age of Impeiral Kanauj, Bombay, 1955 Gazetteer of the Bombay Presi dency, Vol. I, Pt. 1: History of Gujarat: Early History, Bombay, 1896 (Bhagvanlal & Jackson)
Page #491
--------------------------------------------------------------------------
________________ XSC] maitraka kAla ane anu-maitraka kAla Bbattacharya, B. Burgess, J. Burgess, J. & Cousens, H. Campbell, J. M. (Ed.) Coomarswamy, G. K. Cousens, J. Buddhist Iconography, London, 1924 Report on the Antiquities of Kathi awad and Kachh, London, 1876 Architectural Antiquities of Nor thern Gujarat, Bombay, 1903 Gazetteer of the Bombay Presi dency, Vols. V, VIII, IX, Bombay, 1880, 1884, 1899-1901 History of India and Indonesian Art, Leipzig, 1927 The Architectural Antiquities of Western India, London, 1926 Somanatha and Other Medieval Temples in Kathiawad, Calcutta, 1931 Ancient Geography of India, Cal cutta, 1924 Hiitory of India and Eastern Alchitecture, Vol. I, London, 1910 Ras Mala, Vol. I, London, 1924 Historical and Cultural Chronology of Gujarat, Vol. I, Baroda, 1960 The History and Culture of the * Indian People, Vol. II: The Age of Imperial Kana?), Bombay, 1953 Cunnigham, A. Fergusson, J. & Burgess, J. Forbes, A. K. Majmudar, M. R. (Ed.) Majumdar, R. C. (Ed.)
Page #492
--------------------------------------------------------------------------
________________ Munshi, K. M. Parikh, R. C. saMdarbha sUci fost Vol. III: The Classical Aye, Bombay, 1951 Vol. IV: The Age of Imperial Kunanj, Bombay, 1955 Vol. V: The Struggle for Empire, Bombay, 1957 The Glory that was Ginjaradisa, Part III, Bombay, 1944 -Somnath : The Shrine Eternal, New Delbi, 1951 "Introduction to the History of Gujarat", Introduction, Kavyanu sasana, Vol. II, Bombay, 1938 "Yuan Chwang or Hiuen Thsang ?", On Yuan Chwang's Travels in Inilia, Vol. I, London, 1904 The Archaeology of Gujarat, Bombay, 1941 Akota Bronzes, Bombay, 1959 -Sculptures froin Samulaji and Roda, Baroda, 1960 Early History of India, Oxford, 19:32 "The Temple of Somantha : His tory by Excavations", Somanatha : Shrine Eternal, New Delhi, 1958 Rhys Davids, T. W. * Sankalia, H. D. Shah, U. P. Smith, V. A. "Thapar, B. K.
Page #493
--------------------------------------------------------------------------
________________ 70] maitraka kAla ane anu-maitraka kAla virji, K. J. Ancient History of Saurashtra, Bombay, 1955 kalyANavijaya muni prabaMdhAryAlocana', "prabhAvaka-carita" (guja, anuM), bhAvanagara, saM. 1987 dave, narmadAzaMkara lA. "kAThiyAvADa sarvasaMgraha', muMbaI, 1886 desAI, zaMbhuprasAda ha. "saurASTrano itihAsa, jUnAgaDha, 1968 desAI, pAlanacha ba. "tArIkhe zAhAne IrAna", daphatara bIjuM desAI mehanalAla da. jaina sAhityane saMkSipta itihAsa", muMbaI 1933 phArbasa, e. ki. "rAsamALA': (guja. anu. : raNachoDabhAI udayarAma), muMbaI 1922 rAThoDa, rAmasiMhajI kA. "kacchanuM saMskRtidarzana", amadAvAda, 1959 zAstrI, durgAzaMkara ke. "gujarAtano madhyakAlIna rAjapUta itihAsa, amadAvAda, 1953 zAstrI, hariprasAda gaM. gujarAtano prAcIna itihAsa", amadAvAda, 1964 -"prAcIna bhArata", bhA. 1, amadAvAda, 1969 -"maitrakakAlIna gujarAta", bhA 1-2, amadAvAda, 1955 zAha, umAkAnta che. gujarAtamAM bauddha dharma, "svAdhyAya", pu. 1, vaDodarA, saM. 2020 sAMDesarA, bhogIlAla ja. jena Agama sAhityamAM gujarAta", amadAvAda, 1952 sepurA, kAMtilAla . bhAratIya sthApatya ane zilpa, amadAvAda, 1965
Page #494
--------------------------------------------------------------------------
________________ [471 ojhA, gau. hI. saMdarbha sUthi rAjapUtAnekA itihAsa, ji. 1, ajamera, 1927 -bhAratIya prAcIna lipimAlA, dillI, saM. 2016 vIranirvANa saMvat aura jaina kAlagaNanA, jAlora, saM. 1987 kalyANavijaya muni datta aura siMha hindU gaNitazAstrakA itihAsa, bhA. 1, lakhanaU, 1956 dIkSita, zaM. bA. puNyavijayajI suni bhAratIya jyotiSa (hiMdI anu. zivanAtha jhArakhaMDI), lakhanaU, 1957 'jaina Agamadhara aura prAkRta vAGmaya', "muni __ hajArImala smRtigraMtha' : byAvara, 1935 'darzanasAra vivecanA', "darzanasAra", baMbaI, saM. 1974 premI, nAthUrAma prakaraNavAra [sAmAnya saMdarbhasUcimAM jaNAvelA saMdarbhe sivAyanA saMdarbhonI] prakaraNa 2 Acharya, P. K. Belvalkar, S. K. Dictionary of Hindu Architecture, London, 1927 Systems of Sanskrit Grammar, Poona, 1915 Bhavnagar District (Gujarat State __Gazatteers), Ahmedabad, 1969 A History of the Cannoical Literature of the Jainas, Surat, 1941 Government of Gujarat Kapadia, H. R.
Page #495
--------------------------------------------------------------------------
________________ 472] maitraka kAla ane anumaitraka kAla Macdonell, A. A. Mehta, R. N. . Monier-Williams, M. Ptolemy Subbarao, B. trivedI, ramaNalAla ke. (saM.) parIkha, rasikalAla cho. zAha, u. pre. Vedic Mythology, Strassburg, 1897 "Valabbi of the Maitrakas," JOI, Vol. XIII, Baroda, 1964 A Sanskrit-English Dictionary, Oxford, 1963 Ancient India as described by Pto lemy (Eng. traps. by Mc Crindle), Calcutta, 1927 Baroda through the Ages, Baroda, 1953 "vasatigaNatarI 1962H gujarAta: jillA vasati gaNatarI pustikAH bhAvanagara jille", amadAvAda, 1964 "gujarAtanI rAjadhAnIo", amadAvAda, 1958 gujarAtanA keTalAka prAcIna paMDito', "buddhiprakAza', pR. 99, amadAvAda, 1952 prakaraNa 3-4 "The Nagar Brahmanas and the Bengal Kayasthas", 14, Vol. LXI, Bombay 1932: The Social Organisation in NorthWest India in Buddha's Time, Calcutta, 1920 Early History of the Maitrakas of Gujarat", Indian Culture, Vol. V, Calcutta, 1938 History of India 150 A.D. to 350 A. D., Lahore, 1988 Bhandarkar, D. R. Fick, Richard Jagan Nath Jayaswal, K. P.
Page #496
--------------------------------------------------------------------------
________________ Kane, P. V. Ray, N. R. Raychaudhuri, H. saMdarbhasUci -An Imperial History of India, Lahore, 1934 History of Dharmasastra, Vol. II, Poona, 1921 "Maitrakas of Valabbi" "IHQ, Vol. IV, Calcutta, 1928 Political History of Ancient India, Calcutta, 1950 Caste in India, London, 1930 Jainism in North India, Bombay, 1932 Annals and Antiquities of Rajasthan, Vol. I, Bombay, 1920 "Legends of the Earlier Chudasama Ras of Junagadh" 'I. A., Vol II, Bombay, 1878 Senart, E'mile Shah, C. J. ' Tod, J. Watson, J. W. mahetA, mAnazaMkara pI. zAstrI, du. ke. "mevADanA guhila, bhAvanagara, 1933 valabhInA rAjAe mera hatA? gujara hatA? dUNa hatA? ke nAgara?" "phArbasa gujarAtI sabhAnuM trimAsika", pu. 1, muMbaI, 1936 prakaraNa 5 Parmar, B. M. Cultural and Critical Study of Srimala Purana, Vol. I parIkha, 2. cho "gujarAtanI rAjadhAnIo'', amadAvAda, 1958
Page #497
--------------------------------------------------------------------------
________________ XOX] Bhandarkar, D. R. Ganguly, D. C. Majumdar, R. C. Puri, B. N. Shastri, H. G. Uyadhye, A. N. meAdI, rA. mu. maitraka kAla ane anu-maitraka kAla jAnI, aMbAlAla jI. (saM.) prakaraNa 6 "Correction", JBBRAS, Vol. XXI, Bombay, 1904 "Central and Western India", The Age of Imperial Kanauj, Bombay, 1955 "Northern India during A. D. 650-756", The Classical Age, Bombay, 1954 -"Rise and Fall of the Pratihara Empire", The Age of Imperial, Kanauj, Bombay, 1955 The History of Gurjar-Pratiharas Bombay, 1957 "The Problem of the Chronology of Cavada Kings", Proceedings and Transactions of the All-India Oriental Conference, Seventeenth Session, Ahmedabad, 1953 "Introduction", Brihatkathakosa, Bombay, 1943 tArIkha vAra tithi', 'pATaNa-sthApanAnAM "kAntamAlA', amadAvAda, 1924 prakaraNa 7 "zrI phArbasa gujarAtI sabhAnAM hastalikhita pustakAnI savistara nAmAvali,'' bhA. 1, muMbaI 1923
Page #498
--------------------------------------------------------------------------
________________ nayagAMdhI, jayarAmadAsa je. meAdI, rA. cu. zAstrI, ha. ga. sAMDesarA, bhA. ja. zAstrI, ha. gaM. Sircar, D. C. joTa, 2. bhI. sAMDesarA, bhA. ja. saMdarbha sUci [475 "kacchanA bRhad itihAsa,'' aMjAra, 1926'pATaNasthApanAnAM tArIkha vAra tithi','kAntamAlA' amadAvAda, 1924 'aNahilavADanA cAvaDA vaMza', "svAdhyAya", pu.5, vaDAdarA, saM. 2024 --'purANAmAM ApelI mauvaMzanI sAlavArI,' "gujarAtI sAhitya pariSada:27mu saMmelana~~~~ hevAla," amadAvAda, 1959 'gujarAtanA sAMskRtika itihAsanuM eka bhUlAyeluM pRSTha', 'gujarAta dIpeAtsavI aMka, saM. 2023", amadAvAda, 1967 prakaraNa 8 'gujarAtamAM rASTrakUTonuM zAsana', "gujarAta sa MzAdhana maMDaLanuM traimAsika,'' pu. 30, mu`baI, 1968 prakaraNa 9 Indian Epigraphical Glossary, Cal-cutta, 1966 prakaraNa 10 'gujarAtanuM vahANavaTu", "vasaMta rajata maheAtsava smAraka graMtha", amadAvAda, 1927 navADhA', "kumAra", aMka 144, amadAvAda, 1969 naTaputra rAhaka ane rAjA', "prajAkha'-gujarAta" samAcAra dIpeAtsavI aMka', amadAvAda, sa. 1999 --'zabda ane artha', muMbaI, 1954
Page #499
--------------------------------------------------------------------------
________________ maitraka kAla ane anu-maitraka kAla prakaraNa 11 "Bagchi, P. C. kApaDiyA, hI. 2. India and China, Calcutta, 1927 "kAvyoe kavione ApelAM birUda', "phArbasa | gujarAtI sabhA saimAsika", pu. 26, muMbaI 1961 etihAsika lekhasaMgraha", vaDADarA, 1963 -gAMdhI, lA. bha. Burnell Bubler, G, Dani, A. H, Fleet, J. F. prakaraNa 12 South Indian Paleugraphy, Lon don, 1878 Inlian Palaeography, Calcutta, 1962 Inilian Palaeography, Oxford, 1963 "Adni Inscription of Mahipala Samvat 974' . A, Vol. XVI, Bombay, 1887 The History and Palaeography of Mauryan Brahmi Script Nalanda, 1960 Upusiik, C. S. Arnold, T. W. Davar, F. C. prakaraNa 13 Preaching of Islam, London, 1913 Iran and India through the Ages, Bombsy, 1962 -Iran and Its Culture, Bombay History of Arabs, London, 1963 Studies in Parsi History, Bombay, 1920 Hitti, P. K. Hodiwala, S. H.
Page #500
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMdarbhasUci [47 Marshall, J. Nicholson, R. A. kokila', muhammada umara tArAporavALA, eca jahAMgIra dvivedI, maNibhAI zAstrI ke. kA. zAstrI, du. ke. zAstrI, hariprasAda gaM. A Guide to Taxila, Cambridge, | 1960 A Literary History of Arabs "11 mI sadI pUrve gujarAta muslima saMbaMdha', muMbaI, 1938 pArasIonuM hiMdamAM Agamana tathA temane tyAra pachIne itihAsa', "buddhiprakAza', pR. 83,. amadAvAda, 1936 "purAtana dakSiNa gujarAta, navasArI, 1949 "ApaNuM kavio', amadAvAda, 1942 "zava dharmane saMkSipta itihAsa", muMbaI, 1936 saMjaNanA sthAnika ItihAsa para paDelo prakAza',. "gujarAtI sahitya pariSadanuM 21 muM saMmelana hevAla', kalakattA, 1961 gujarAtamAM bauddha dhama", svAdhyAya", 5.1, vaDodarA, saM.2020 taLAjAne prAcIna vihAra', "purAtatva', pu. amadAvAda, saM.1978 "anveSaNa", amadAvAda, 1967 -" itihAsa ane sAhitya," amadAvAda, 1966 prakaraNa 14 Excavations at Dwarka, Poona, 1966 Excavations at Nagara, Baroda, 1970 - Excavations at Timbarva, Baroda, 1955 zAha, u. pre. zAha hIrAlAla, a. sAMDesarA, bho. ja. Ansari, Z. D. & Mehta, M. S. Mehta. R. N.
Page #501
--------------------------------------------------------------------------
________________ *78 ] Mehta, R. N. & Patel, A. J. Nanavati, J. M., Mehta, R. N. & Chowdhury, S. N. Subba Rao, B. & Mehta, R. N. Brown, Percy Gadre, A. S. Gaudani, H. R. & Dhaky, M. A. Dhaky, M. A. maitraka kAla anu-maitraka kAla -'Valabhi of the Maitrakas', JOI; Vol. XIII, Baroda, 1964 Excavation at Shamalaji, Baroda, 1967 Somnath-1956, Baroda, 1971 Government of Gujarat Nanavati, J. M. Baroda through the Ages, Baroda, 1953 -Excavation at Vadnagar', Journal of the M. S. University of Baroda, Vol. IV, Baroda, 1955 prakaraNa 15 Indian Architecture, (Buddhsit & Hindu period), Bombay, 1965 Archaeology in Baroda, Baroda, 1947 Some Newly Discovered and Less Known Maru-Gurjara Temples in Northern Gujarat', JOI, Vol. XVII, Baroda, 1967 "The Chronology of Solanki Temples in Gujarat", Journal of the Madhya Pradesh Itihas Parishad, No.. 3, Bhopal 1961 Annual Report, Department of Archaeology, 1970-71, Ahmedabad, 1971 'The Temple at Gop', Journal of Saurashtra Research Society, Vol. I, No. 2, Rajkot, 1957
Page #502
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMdarbha sUci (804 Nanavati, J. M. & Dhaky, M. A. The Ceilings in the Temples of Gujarat, Baroda, 1963 -The Maitrakas and The Saindhava Temples of Guiarat, Ascona, 1969 Sandesara, B. J. "Two Digambar Jain Works Composed in Wadhwan", Journal of Saurashtra Research Society, Vol. I, No. 2, Rajkot, 1957 Sarasvati, S. K. Sompura, K. F. "Architecture," The Struggle for Empire, Bombay, 1957 "The Caitya-arch Motif in the Temples of Gujarat," Summary of Papers, All-India Oriental Conftrnce, 24th session, Bombay, 1968 _"The Super Structure of Garbha gruba of Temples in Gujarat," Prof. Birenchi-Kumar Comme morative Volume, Gauhati, 1964 -Structural Temples of Gujarat, Abmedabad, 1968 "Architectural Affinities of Early Saurashtra Temples", IHQ, Vol. XXXVII, Calautta, 1961 keTalAMka navAM zodhAyelAM mahAgurjara zailInAM HERE,' "37412," 24's 426, 247EUR1918, 9636 Sounder Rajan gaudAnI, harilAla ane DhAMkI, madhusUdana
Page #503
--------------------------------------------------------------------------
________________ 48] mahetA, 2. nA. rAvaLa, 2. ma. maitraka kAla anu-maitraka kAla gujarAtane maLela zilpasthApatyane vArase". amadAvAda, 1968 kaLasAranuM purANuM, devAlaya', JG RS. Vol. XI,. Bombay, 1949 banatIrtha sarvasaMgraha" bhA. 1, naM. 1 amadAvAda, 1953 taLAjAne prAcIna vihAra,' "purAtattva," pu. 1, amadAvAda, saM. 1978 zAha, aM. che. (saM.) zAha, hIrAlAla a. prakaraNa 16 Goetz, H. Mehta, R. N. Nanvati, J. M. "Late Gupta Sculptures from Patan-- Anbilwad", Bulletin of Museum: and Picture Gallery, Baroda, Vol. VII, Baroda, 1949-60 "Five Sculptures from Devni Mori". Journal of Indian Society of Oriental Art, Special Number on, Western Indian Art, 1955-56 "The Temples at Gop", Journal of the Saurashtra Research Society, Vol I, No. 2, Rajkot, 1959 Akota Bronzes, Bombay, 1959 -Iconography of the Jain Goddess: Ambika,'' Journal of the University of Bumbay, VoI. IX, Bombay 1940 -Mitrakas and other Sculptures froma Gujarat, Baroda, 1962 Shah, U. P.
Page #504
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shah, U. P. & Mehta, R. N Shastri, H. G Subrahmanyam, R. Thakore, M. K. gaudAnI, ha. ra. parIkha, Ara. TI. pArekha, va. sA. majamudAra, ca. ma. .-3--31 saMdarbha sUci [ 481 -Some Surya Images from Saurastra, Baroda, 1986 "A Unique Jaina Image of Jivanta Swami,' JO1, Vol. I, Baroda, 1951 "A Few Early Sculptures from Gujarat," JO1, Vol. I, Baroda, 1951 TheSo-called Trimurti at Kathlal', JO1, Vol. XVII, Baroda, 1968 "Pindara and its Antiquities,'' J01, Vol. XVII, Baroda, 1965 A Bronze Image of Buddha from Valabhipur,'' JOI, Vol. XVI, 1966 I. ema.I. skUlanAM zilpeza, 'navacetana", pu. 49, amadAvAda, 1970 --pIThezvarInuM maMdira,' " navacetana '', pu, 49, amadAvAda, 1970 vaDAvalanA ArasanA zilpasamUha', "kumAra", aMka pa8, amadAvAda, 1967 'umA-mahezvaranI mUrti',' 'svA'yAya'', pu. 6, vaDAdarA, sa. 2025 "svAdhyAya" --'gujarAtanI eka virala sUrya-pratimA', pu. 6, vaDedarA, saM. 2025 -piparInI rathArUDha sUryamUti', sUrya-malTi vizeSAMka,'" amadAvAda, 1964 'rahyu-na
Page #505
--------------------------------------------------------------------------
________________ * 482] mahetA, 2. nA. zAha, u. pre. Dey, Mukulchandra Barret, Douglas Ghosh, A (Ed.) Indian Society (pub.) Ray, N. R. maitraka kAla ane anu-maitraka kAla Rowson, P. S. zAha, hIrAlAla a. 'vaDanagaranI zipasamRddhi', ''zrI vijayavallabhasUri smAraka graMtha', muMbaI, 1956 'gujarAtanI gupteAttarakAlIna zilpasamRddhi', "kumAra", aMka 380, amadAvAda, 1955 --'gujarAtamAM bauddhadharma', "svAdhyAya', pu. 1, vaDAdarA, sa. 2020 mahiSAsuramardinI ane anya mAtRmUrti e', "kumAra", aMka 382, amadAvAda, 1955 prakaraNa 17 My Pilgrimages to Ajanta and Bagh, London, 1925 "Wall Painting', Painting of India, Skira, 1963 Indian Ai chacology, 1957-58 -A Review, New Delhi, 1958 --Indian Archaeology, 1958-59 -A Revieo, New Delhi, 1959 The Bagh Caves in the Gwalior State, London, 1928 'Painting and Other Arts', The Classical Age, Bombay, 1954 Indian Painting, New York, 1961 taLAjAneA prAcIna vihAra', "purAtattva", pu. 1, amadAvAda, sa. 1978
Page #506
--------------------------------------------------------------------------
________________ Campbell, J. M. (Ed.) Rhys Davids, T. W. zAstrI, hariprasAda ga. sada sUci pariziSTa 1 [ 493 Gazetteer of the Bombay Presidency, Vol. V, Bombay, 1880 "Ynan Chwang or Hionen Thsang?" On Yuan Chwang's Travels in India, London, 1904 'yuana zvAMge vaNu veluM gujarAta', "RtihAsa sa Mmelana nibaMdha sa Mgraha", amadAvAda, 1948
Page #507
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuzruti=tradition abarakha chAMTelu =micaeions -epigraph, inscrip tion abhivyakti=expression adhabhUta sta Mbha=pilaster khala karaNa=motif aMtarapatra=deep-set fillet 2214-ante-chamber, vesti bule aMtargoLa=concave khuja=cuma recta utkhanana=excavation uddagama=pedimen khAna=plinth na=elevation -mono-spired, sinlge-spired -slanting seat-back paribhASA d-roll-cornice kramAnadAra=vaulted *Taka=circular ceiling fast-dentil, motif rafter's end 484 dhara=neeking kIcaka=Atlas kuDaca staMbha=pilaster kuMDhalita kAnasa=roll-cornice =spire -corrugated eave kola-kAcalA jue gajatAlu. kSepaNa=fillet kSeANI=pent-house roof -half-torus moulding i-elephant-palate moulding -cella, sanctum gaLatA-gALA=cyma reversa gUDhamaMDapa=closed hall gALA-gaLatA=cuma recta 4244q=vase-and-foliage phUTeluM=burnished 131-bracket cakatI=tablet catu!=porch caMdrazAlA=false dormer window caMdrAvaleAkana=grille cUlikA=finial
Page #508
--------------------------------------------------------------------------
________________ paribhASA bAhyagALa=conves bhadra=buttress bhamatIeambulatory bhAravAhaka=Atlas ella=motif bhiTTa=plinth bhitticitra=wall-painting bhIMtAtaMbho . bIte Epilaster bhUmi-storey Hley &=jewelled girdle bhAvAraNa=seat-back 21:=porch; amulet 191EUR=eave orold=seat, platform, plinth 075245ct=inverted cyma recta jAlaka=latticework 231=bracket 2131=corbel det=tier, storey tala chaMda ) taladarzana =ground-plan talamAna | toraNa=arch; arched gateway tri-pattI=trefoil 3414d1=triple shrine doDhiye=pediment nAsikA=projection nirgama=projection 499EURC/{l=leaf-and-scroll 484211241=jamb offset with foliage scroll 244=inverted cyma recta padmavAjana=plank-edge mould ing with lotus motif padmazilA=pendant pAda=dado 4.Ral=schist pArzvamArga=aisle pITha=basement pratikRti=replica 34012=ante-blature 31132114=pillared portico bahirUkhA=outer line mAliMbaFEA 34744dl=central spine 7813:=facade 741 la usag=terra cotta mukhamaMDapasporch, portico mudrA=seal mudrAMka -Gon: mudrAMkanasealing Prof. 211241=jamb with lozenges Plast=framed panel 347d'el=central jamb bearing figures rekhAvita=curvilinear Helle Roy cy=dedicatory block 4411=dentil or rafter's end His motif varaMDikA=neck-moulding 4814==wristlet qloval=plank-edge moulding vAtAyana=ventilator
Page #509
--------------------------------------------------------------------------
________________ ha86) maitraka kAla ane anu-maitraka kAlI vAmanataMbha=dwarf pillar salilAMtara=yertical recessed 912g=architecture drain vitAna=ceiling saMdhA=composite veNukeza=carved silhouette suzobhana=motif alest=railing Hy=inverted cyma recta zikhara=spire Huista=pyramidal Cariad=capital staMbhazIrSakacapital Raziqodd=head-dress sthaLatapAsa=exploration 312 11:=porch, portico 791404=architecture Hore=latticed smAraka=monument samatala=horizontal o'zyosl=false dormer window samayAMkana=chronology motif 2H141074=co-ordination hIragrahaNuka=bracket saruM=capital .
Page #510
--------------------------------------------------------------------------
________________ akabara 47,369 akATA 218, 282, 283, 351, 353, 358-362 akuka 161 akrUrezvara 100, 101, 104, 151, 156, 182, 183 akSatA 131 akhAdara 298, 305, 325 agaracaMdajI nAhaTA 228 agastikA 255 agluka 1 lA 139, zabdasRci 2 jo 139, 141 3 e 140-143 4 thA 142 agniketu 118 agnideza 264 * agnipurANu ' 194 acala 9, 12, 263, 289, 365, 379, 382 atruptA 355 ajamera 403, 426 ajaMtA 9, 365, 36, 37. 371, 382 ajita 14, 16, 196, 261, 487 263, 339 ajitanAya 359 ajharabaijana 420 a-8-lI 377, 381 addeilA 419 aDuka 115 aThThANuka 115, 183 aNahila 435 aNahilapura 291, 424, 425, 435, 437, 448 aNuhilavADa 9 0, 118, 120, 123, 126. 128, 129, 197, 255, 263, 291, 293, 404, 406, 409-411 aNahilla 123 aNuhilapATaka 4, 106, 127125, 127, 129, 130, 133, 231 atri 399 anasArI 19 anahila 61 anaMtadeva 116, 117 ana tasena 117 aniruddhapurI 149, 157
Page #511
--------------------------------------------------------------------------
________________ 88] maitraka kAla ane anu-maitraka kAla anubhUtisiddha sArasvata stotram 228 amaruzataka' 45 anuyAgadvAra " 223, 225 amarU 66 anugadvAra-cUrNi' 219 amarelI 138 "anekAMta jayapatAkA" 237 amitasena 229 "anekAMtavAda" 227 amitAbha 290 aparasurANA 183 amIda 419 aparAjitaychA ' 302, 341, ameghavarSa 1 la 145, 158, 159, 342 '16,16,266,269 aparAMta 148, 149 , ra je 162 abaDAsA 117. ,, 3 jo 162 abadula malIka 67 ayAnaka 255 abu jhaIda 190,424 araba 95, 7, 103, 22, 267, abula pharaga 421 270, 272, 274, 415, 418, abU IsahAka IbrAhIma IstakhrI 269 420 abU tAliba 266 arabastAna 266,270 abUla hasana abI a lamasadI arikesarI 46 aruNa 360 abdula maleka bina zihAba 173 arka 35 abdullu muttaliba 266 arthazAstra' 183 abdullAha 266 ardhaphalaka saMpradAya 42 ambasiyana 415 abuda 16 3,358 abhayatilakSmaNi 202 . ' alaaraka6 221 abhayadevasUri 338 alakhAna 49,425 abhayasiha 402 alatekara 138-141, 164-166, "abhidhAnaciMtAmaNi 21 204 abhidhAnaratnamAlA 195 alU-bilAdurI 108 amarA 365 a-bIrUnI 17,18,68,90,108. amathera 305, 331, ka60 173, 149, 190,256,265 amadAvAda 383 abeniyA 420 amanaha 420 ala-manasurA 68,103 amaru 445 a-masUdI 191,197
Page #512
--------------------------------------------------------------------------
________________ sadasUci [ 989 ala-mahadI 67 ala-mahamadI abbAsI 173 alazati 152,53 avanivarmA 1 le 14pa , 2 je 15,17,15,145,146 avaMti 38,86, 103,104,230 avaMtivarmA pa2,54 avaMtisuMdarI 189 azoka 237,271,378 azvaSa 264 admAvabodhatIrtha 29 asaM ga 9,23 asitakumAra haladAra 366 astarAbAda 420,422 "aSTasahastrikA prajJApAramitA' 265 aSTAdhyAyI 220 aSTApada 441 ahalyA 83, 399 ahicchatrapura 151 ahirola 102 ativarmA 2 je 65, 137, 138 -ahuramada 276, 277 aMkalezvara 100, 103, 104, 151, 160 aMkalezvara 160 aMkoka 159, 182, 218 aMga 98, 194 "aMgavijA' 217 aMcalagaracha 91 aMjanI 298, 301, 304, 316 aMtarnarmadA 149, 182, 183 aMtamaMDalI 183 aMtarvedI 11 aMbA 15, 431, 447 aMbAsaNa 437 aMbikA 184, 335, 3pa2, 354, 359, 361, 445 AgaDa 124 AgaDadeva 293 AgaDezvara 128, 293 AgiyA 297, 304, 37, "AcArAMgasUtra' 210, 231, 26 ANaMdalAla khuzAlacaMda 350 Adityazakita upara AdinAtha ra61, 291, 351, para, 356 AdivarAha 97, 200 A-naM-te-pu-le 378 Anarta 38, 82, 88, 96, 104, 106, 120, 126, 224 Anartapura-AnaMdapura 13 AnaMdapura 17, 40, 41, 54, 66, 67, 150, 163, 143, 196, 255, 288 289, 373, 379, 382, 407, 428 AnAka 147, 148 AnumaMcha 183 AphrikA 170 Abu 82, 81, 151, 235, 350, 358, 399, 400, 406, 408, 410, 411, 425, 441 ANuM 150 Ama 88, 96, 15, 120, 126, 127, 227, 228, 262, 291
Page #513
--------------------------------------------------------------------------
________________ 90] maitraka kAla ane anumaitraka kAla Amaka 257 IrAna 3 je 97, 12, 163, 74 AminA 266 idrAyudha 96, 230 AyAmukha 196 IDara 381 ArameniyA 415, 418-421 IrAna 170, 259, 270, 272 Ara. TI. parIkha 355 - 275, 45-49 Aryadeva 264 IrAnI akhAta ra78 Aryadharma 275 IzAnava 40, 48 AryamaMjuzrImUlakalpa' 20, 30, Izvarava 48 195, 216, 263 ugAvALo 146 AvazyakacUNi" 212, 223 ughaDa 125 AvazyakasUtra 13, 191, 226 ujana 49, 53, 65, 95, 96, AzApurA 315 110, 114, 155, 163, 169 Asamezvara 292 373, 407 AhaDa 124-128 ujata 380 AMdhra 88, 96 ujayinI 8, 42, 54, 16, abaLAsa 138 163, 190, 19 AMbAsaNa 118 ujaristAna 422 akSarakI 183 ujhana 407 I-siMga 12 uttAbhayAra 301 inta khudadibA 400 uttarAdhyayana' 224 Ine hekala bagadAdI 269 uttarApatha 133, 228 pe, De. I 366 udayasiMha 411, 42 iliyaTa 175, 271 udayasuMdarIthI" 11, 20, 26, 179 IlerA 36, 407 udumbara 255 izAvala 432 udumbaragavara 255 IsmAIla 63, 171, 174, 266, uddadyatanasUri 88, 90, 21-212, 268, 269 214, 228, 229, 261 Idu 103 usaDa 147 ddha che, 395, 408, 437, 439, upakezagacha 409 data 148 upadezamAlA" 232 dvarAja 1 le 72, 15, 155, "upamitibhavaprapaMcathA" 90, 2018 157, 160
Page #514
--------------------------------------------------------------------------
________________ uppalaheTa 183 upalade 446, 447 upendra 163 uleTa 384 ubhayabhAratI 445 umara 171 umara phArUka 170 umara bina jamala 172 umAkAMta zAha 274, 329, 357 umAna 170, 171 umaiyA muAviyA 174 usamAna 171 samAna bina abIAsa sI 170 uMbaraNI 441 UdhaDa 438 UnA 115, 144 U yat 389 Uveza 447 USa' 446, 447 Rgveda' 270 zabdasUci 'Rgveda-bhASya' 12 RSabha 15, 18, 123, 291, 354, 359, 361, 435 eka56 444 eDana 197 * ensAyakleopIDiyA briTAnikA ' 417, 418 eskina 366 eliphanTA 89, 353, 395 eleArA 155 eziyA 197, 284, 285, 414, 418, 425 esIriyA 195 ahAla(1) 309, 405 aMdrI 358 ausasa 415, 417, 420 okhAmaDaLa 117, 334, 319, 323, 326, 334, 335 A-ce-lA 379 ATalI 377, 381 Adara 296, 300, 301, 303, 305, 313, 316, 334, 337* AsamAnalI 415 AsiyA 328, 402, 447 AseTI 415 e-hiMdu 409 aura'gajheba 18 kakuccha 4 339 [ 492 ka pratIhAra 94, 96, 109, .. 2 jo 152, 156, 157, 408 mAMkila 14, 16, 263, 339 ,, kakuka 94-96, 126, 263 kaccha 65, 69, 117, 138, 147x 148, 154, 172, 381, 426 kacchela 110, 114, 154 krujhansa 308, 310-312, 373 kaThalAla 353, 356 kavIrikA 145, 259, 293 kahevala 183 kaherI 149 katAragAma 265, 290 'kathAsaritsAgara' 8, 11, 15, 21 kavAra 258, 29-301, 303,309, 312, 336, 337, 356
Page #515
--------------------------------------------------------------------------
________________ 492] maitraka kAla ane anu-maitraka kAla kadaMbadrika 183 karApurI 128, 293 kadIma tArIkha pArasIonI kasara" kaNuM 25, 98 272 karNATaka 145, 159, 16, 194, kanaka 117 55, 262, 23, 489 -kanakapurI 116 karpaTavANijya 161, 182, 184 kanakamuni 339 kamAM tapura 159, 184 -kanakasena 116, 334, 394, 385, kalakattA 309 402, 404 kalotha 417, 418 -kanakAyana 63 kalAditya 26, 67 kaniSka 389 kaliga 88, 96 - kaniMgahama 381, 45 kalpasUtra' 4, 266, 428 - kanoja 3, 54, 88,9pa-97, 101 kalyANa 125, 134, 438 105, 106, 115, 118, 120, kalyANakaTaka 106, 11, 125, 134 122, 123, 125-128, 134 kalyANanagara 11, 125 145, 194, 212, 227, 228 kalyANapura 322, 336 239, 20, 424,4 44 kalyANavarmA 433 kannaDa 238, 406 kala 144 kaherI 275 kavaTikA 184 paDavaMja 161, 184, 353 kavizikSA' 228 - kapilA 264 kazyapa 399 kapurAI 351 kaLasAra 259, 297, 304, 3ra, ka. mA. munazI 13 34 3 - karajaNa 99 kaMkala 401 - karADa 169, 262 kaMTezvarI 128, 435 - karADA 384, 389 kaMThezvarI 124, 293 -karAsAha 264 kaMtAragrAma 182-184 kareTezvara 389 kaMthakoTa 147, 148 karkarAja 1 le 68, 104, 105, kaMthikA 183 155, 160 kebeja 197 , 2 je 406, 408 kaMboDiyA 197 , suvarNavarSa 17, 157, 158, kaMsArI 315 266, 291, 293 kAkara 122, 434, 435
Page #516
--------------------------------------------------------------------------
________________ zabdasUci kAkustha 88 TA 11, 16, 430-432 kAThiyAvADa 19, 402, 403, 407, 423, 426 kAThiyAvADa-sarvasaMgraha 20 "kAdaMbarI 205, 209 kAnyakubaja 88, 105, 106, 119, 122, 125, 196, 227, 234, 291, 379, 433, 435 kApaliyA 290 kApalethA 184 kApikA 101 kAbula 425 kAmareja 184, 197 kAmarUpa 446 kAmaLI 304, 317 kAmA, ke. Ara. 272, 273, 275 kAmUlya tIrtha 159 kAyArehaNa 32 kAyAvatAra 12, 153 kAravaNa 102, 153, 283, 349, 358 kArtikeya 306, 357, 358 karmaNeya 154, 155, 182, 184 kAladAcArya 200 kAlamegha 444 kAlarI 44 kAlaMjara 309 kAlA5ka 182 kAlAvaDa 187, 27, 305, 325 kAlikA 298, 300-302, 305, 323, 336 kAlidAsa 211 kAliMdI 36 kAvikA 293 kAvI 101, 284, 250, 296 "kAvyamImAMsA' 189, 212 kAvyAdarza 211 kAvyAlaMkAra 212 kAzahida 158, 182, 184, 255 261, 432, 448 kAthAkUla 156, 182, 183 kAzI 445 kAzmara 264 kAzmIra 196, 308, 309, 395 42, 404, 409, 425, 446 kAzyapa 339 kAsaMjara 309 kAsiMdrA 261 kAspiyana 418-22 kAMkareja 132 kakezvara 302, 305 kAMcIpura 201 katAragrAma 265, 290 kAMpila 200 kAMpilya 184 kAMpiyatIrtha 265 kAMpilya vihAra 265, 290 ki-2 381 * kirADu 411 kirAtAjunIya' 222 "kirase-saMjAna' 272, 273 kI-ca 381
Page #517
--------------------------------------------------------------------------
________________ 298] maitraka kAla ane anu-maitraka kAla kI-ra 407 kuMbhAriyA 358 kIma 2, 156 phUchaDI 336, 337, 341 kIragIjha 419 kUbaDA 138 kIrtivarmA 1le 154 kRSNa vAsudeva 230, 258, 403 katisenA 15 kRSNa kavi 18 kItiSeNasUri 229 kRSNarAja (kalacuri) 149, 150 kIMdarakheDA 259, 297, 299, 300, che (paramAra) 410, 41 302-304, 313, 315, 341 ,, (rASTrakUTa) lele 139, 156, 165 -kukSipura 196 , je 140, 143, 157, 16, kucI 264 198, 409 -ku-ce-le 424 , 3je 89, 97, 160, 164, 409 | kuTila lipi 239 kRSNajI 438 -kutiyANa 318 kemajaju 252 kubera 16, 196, 322, 328, 334 kerala 445 361 kezoda 325 kuberanagara 138 kailAsa 294 kumAra paNa kakkala 96 kumAragupta 1 le 9, 54 kokesasa 417 2 je 47 koTamahikA 39 kumArapAla 18, 112, 147, 256, keTipura 25, 293 398 koTezvara 297, 305, 325, 358 kumArasvAmI 308 keTTammahikA 257, 292 kumArilapatika 39 kArya kSamAzramaNa 218 kumAli bhaTTa 265, 445 koTTAya vAdigaNi 218 kurATa 183 koTayarka-mahuDI 350, 35ra kureza 266 kayAcArya 210, 261 kuvalayamAlA' 88, 99, 210, 212, kaTha 297, 301 228, 229, 261 koDinAra 138 kuza 416 - keNika 183, 292 kuzasthalI 7 keNAka 357 kuzika 45 konsanTAIna 419 kuSANa 415, 416 kensTaaisa 419
Page #518
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAmada 419 kAyalA 304, 337 kArillA 182 kAlAcA` 24 ! kAzala 29, 437 kAsamasa 421 DhAMkaNu 110, 148, 149, 153, 154, 170, 273 kauzika 45 kaiAMDityapura 183 yu-ca-le 406 sattA 121, 131, 437 kSetrapAla 15, 261, 399, 431 kSemakIrti 201 kSemarAja 124, 125, 127, 128, 165, 436-438 kSema karI 317 kSemezvarI 139 khajurAhA 357, 410 khajhara 414-421 -99 khajhara samudra 420 khattikhattara 194 khadIjA 267 apuTAcA 291 agraha 1 leA 37, 13, 56, 57, duH ra jo 61, 6ra kharAkhI 271 -khaDakhAdyakaraNa' 221 -. DAliyA kuMDa 387 -kha'bhAta 197, .218, 261, 265, 269, 381, 449 zabdasUci khAkacAka 331 khAnadeza 152, 194, 408, 410, 425 khiA 422 khImarANa 301, 305, 335 khImezvara 297-301, 304, 306, 314, 316, 320, 321 kheTa 378 kheTaka 3, 58 61, 63, 65, 66, 68, 105, 141, 155, 156, 158. 162, 164, 182-184, 191, 194, 196, 255, 289, 292, 381, 382 kheTakapura 288 kheTaka bhaDala kare kheDa 428 [195 * kherALu 331 kheMgAra 449 kheDabrahmA 317 kheDA 2, 105, 155, 156, 158, 183, 261, 373, 381, 382, 407 khArAsAna 272, 273, 419 khArIjA 418 gajhanI 422, 423 gajhanIkhAna 390 gaNapati 124, 258, 293, 3ra, 356, 387 gaNeza 305, 306, 310, 326 328, 330, 331, 335, 347, 351, 358, 359 gadhaiyA 199, 200 201, 409
Page #519
--------------------------------------------------------------------------
________________ 496] maitraka kAla ane anumaitraka kAla. madhya 271 gayaMdasiMha 125 gayAkuMDa 388 garaba 402 garuDa 136, 155, 258, 359 gargArSi 231 mA~bhilla 200 gardabhI 200 gaMgavA kuMDa 297, 335 gaMgA 157, 335, 356 gaMgA-yamunA 58, 311, 329, 356 gaMdhAra 152, 172, 217, 269, 30, 406 saMbhUtA 123, 231 gAyatrI 214, 298, 300, 32, 307, 31 gAMdhAra 264, 35 gAMdhIsmRti myujhiyama 35ra sAMbhU 123, 231 giranAra 105, 106, 196, 262, - 382, 44, 45, 449 - girinagara 6, 7, 10, 34, 35, - 196, 255, 288 giripattana 196 mi. va. AcAryo 346 gujara-I-khasI 423 gujaristAna 4ra3 guNumati 9, 12, 263, 379 guNAtre 228 suNe, De. 215 gurjara para, 65, 95, 100, 103, 110, 114, 154, 155, 205, 373, 380, 382, 384, 414 416, 421-425 gujaradeza 82, 85, 87, 98, 99, 103, 105, 106, 108, 114, 160, 239, 435 gurjistAna 414, 422 guhasena 12, 15, 42,48, 50-para, 70, 211 muMbajha kIsa 422 gUgarna 422 nUtarI 117, 147, 148 geDI 147, 148 gammI 273 geDavADa 53 gadraka 66 godharA 66 gAnI 348 gopa 259, 298, 300, 303, 1 306, 30 8, 309, 312, 343, 358 gopAlagaNi mahattara 224 "gomaMDala 449 gomUtrikA 13 gAra 422 gorakhamaTha 303 geIjistAna 422 goviMda-niyukti 261 goviMda pati 445 goviMdarAja 1 le 17, 155-158, '259, 293 , 3 je 96, 105, 157, 158, 160, 163, 405, 406, 408
Page #520
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4 thA 162, 168, 169 gAviMdasUri 228, 261, 262 gAviMdAcAya 228 "" gAsA 337 gAhaka 14, 263, 339 gAhilavADa 18 goMDala 449 gaudhATa 388 gauDa 255, 406, 408 gauDapAdAcAya 445 gauDarAja 95, 96, 406 gautama 14, 83, 389, 392, 399, 400, 413 gautamAzrama 83, 85, 413 gaurIzaMkara ojhA 87 gRhagupta 11, 16, 196 grahelA 121, 438 grahavamAM 54 grAharipu 147, 410 glAsagA, DaoN. 414 gvAliyara 88, 126, 355 ghaDiyAla 94 dharAya 183 dhalA 284 dhAlaya 124 dhAsaraka 18 3 dhUmalI 3, 137-140, 142, 143 166, 255, 296, 305, 315, 326-328 dheleA 6, 18 vAdhA 171, 176 gheADAdamana 10, 18, 19 ~3~32 zabdasUci gheAlAya 118 'capannamahApurisacariya' 217, 231 cakrAyudha 96 cakrezvarI 361 'catuvi tikA' 228 capala 70 camAraDI 18, 430 yamalAta 201 caDa 89, 211, 212, 437 caDI 387, 399 caDezvara 387 caMduka 94 caMdela 410, 426 [ 497 caMdra 155, 267, 310, 335, 350, 356 caMdrakIti 49 'caMdrakevalicarita'232 caMdragaccha 429 caMdragupta 9, 34 caMdracUDa 146, 147 caMdraprabha 15, 67 261, 291, 431 caMdrabhAgA 228 caMdralekhA 42, 49 caMdrasUri 44ra caMdrAditya 156, 239 caMdrAvatI 411 caMpA 122 cAciga 412 cAmuDa 118, 124-126, 128, 141, 165, 412, 437, 438,
Page #521
--------------------------------------------------------------------------
________________ 499] 441, 449 cAmuMDA 297, 299, 303-305, 313, 318, 323, 343, 350, 357, 358, 38 3, 394 cArUpa 448 cAvaDApAdara 126 cAMganana 216 cAMda 395 cAMpAnera 124, 449 cAMpA 122 124, 449 citAH 224, 227, 403, 409 citrakUTa 409 citrAla 415 citrAvelI 431 cicaNI 274 maitraka kALa ane anu-maitraka kAla jagezvara 387 japa 145 cIna 373, 416 cejhA 328 cemUra 269 celezvara 304, 315 chAyA 298, 301, 304, 714, 316, 333, 337 chelezvara 298 jakSa 392 jasaTIsa 417, 418 jagattuMga 161, 162 jagatsena 402 jagasvAmI 86, 89, 398 jagadeva 116 jagannAtha 298, 319, 350 jagannAthapurI 446 jagaseAma 098, 402, 404 jagasvAmI 386, 395, 412, 413 jaTAsiMhanadi 230 jaDila 229 jamadagni 299 jamanA 416, 426 jamapana 419 jamaLA 297, 300, 301, 304, 318 jayasiMha 411 jayadratha 98, 137 jayapura 145, 161, 259, 293, 425 jayabhaTa 1 leA 97, 100, 109, 172, 353 2 jo 101 3 o 102 29 '' 99 4 thA 102, 103 yama gala 13 jayavAha 230 jayazakti 153 jayazikharI 105, 106, 115, 118 121, 12pa-127, 439, 440 jayazekhara 131 jayasiMhaiM dharAya 63, 153, 155 jayasena 116 jayasenasuri 129 jayAditya 101, 259, 293 jarathrusra (jaratheAta) 275, 276 javadIpa 197 jazakuM varSo 118 jaMbUnAga233 jaMbUsara 8, 196, 255, 293
Page #522
--------------------------------------------------------------------------
________________ | zabdasUthi [ 9 jAI, 1 le 139-141, 165 juliyana 380, 381, 19 , 2 je 88, 142, 165 jUnAgaDha 15, 138, 28, 273, jADezvara 304, 318, 319 309, 312, 317-316, 318, jAdI rANo ra72, 274 320, 323, 323-326, 336, jAbAlipura 21, 228 jekasana 89, 90 jAmajodhapura 306 jesalamera 218 jAmanagara 306, 314, 315, 319, kepa 89, 384, 389, 391, 322-326, 334-336 - 392, 401, 413 jAlora 85, 21, 228 jensI 411 jAvarA 425 jogasvAmI 404 jAvA 127 jodhapura 88, 94, 210, 228, jAvAtipura (jAlora) 95 . ' 41, 412 jaba 122-124, 434, 435, Tuka deza 143 449 jyorjiyA 414, 415 jinacaMka 8 jhari 183 jinadattasUri 224, 225 jhADezvara 99 jinadAsagaNi 212, 223, 261 jhAbuA 365 jhAlAvADa 403 jinabhadragaNi kSamAzramaNa 13, 217, jhAlera 383, 384, 389, 390, 218-225, 26, 261 403, jinasena 88, 228, 233, 262 jhINuvALI gopa 306 jinAnaMdasUri 448 jhuja 194 jItakapa' 218, 219 jhaTa 94 jImUtavAhana 15 Takka 264, 409, 425 jIvanacha ja. modI 278 TaMka 40 8 jIvaMtasvAmI 3pa1 TIphalIsa 415 jIvAbhigama" 226, 291 TIMToI 352, 357 jujha 422 TIMbaravA 282 jurkIMjana 422 ThaThThA 447 junaida 65, 10, 114, 115, 167, DakkapurI 441 172, 47 DaglAsa bereTa 370, 371 juOM 405, 407, 409, 410 DaMbarasiMha 163 mauttara
Page #523
--------------------------------------------------------------------------
________________ 500] maitraka kAha ane anu-maitraka kAla kAusana 271 DAkora 44. DIsA 355 DuMgarapura 163, 381 DenjaraphIlDa 366 DemarAnuM deruM 298, 327 DolararAya mAMkaDa 130 DhAra 183, 269 DhAMka 141, 353 DhAMkI 299, 309, 31, 341, 343, 345, 346 takSazilA 271 tAjika 103 tatvArthabhASya" 217 tatha(baga)-uMbara 183 tathAgata 178 ta5 394, 398 tabarI 420, 422 taruNAditya 145, 146, 259, 293 talabI 388, 389 taLAjA 17, 263, 365, 382, tAjika 154 tAta 95, 125, 131 tAtAra 409 tApI 2, 156, 183, 184 tAraNa 261 tAraMgA 261, 265 tArA 222, 265, 290 tArAgaNa 228 tArAnAtha 221, 264, 35ra tArAparavALA, Do. eca je. esa. tAtaMra 416 tukIu 416 sukharitAna 422 turaphAna 264 tulunhA-pinTu 379 tuMgabhadrA 445 tejapAle 215 tena 153 temUra laMga 271 talATa 172, 184 tokhAra 264 toraNuka 99 taramANa 199, 229, 259, 404 tArarAya 228 trayANa 153 trikUTa 38, 148, 149 tripurAsura 388 tribaka 388, 400 trimbakezvara 399 trilekanAtha 350 trivikrama 229 trisaMgamaka 28, 292 yaNaNu 183 saikayapAda 444 cuMbaka 83 tharA 90, 441 tharAda 90, 441 yaMga-lI 378 thANA 171, 274 thANezvara 54 thAna 259, 297, 333 thApara 147, 256 273
Page #524
--------------------------------------------------------------------------
________________ zabdasUci [5 thAmaNa 261, 291 156, 407 thIoDoAsayasa 419 daMtivama 155, 158-16, 265 yura 392 dAmodara 105 zersaTana 422 dArayasa histAspisa 271 dakSiNApatha 154, 157, 172, 190, dAhoda 365 201 dAMtA 483 dakhaNa 2, 3, 56, 95, 105, dinakara 258 119, 125, 134, 144, 15, dilhI 403 154, 155, 15-159, 163, digaMbara 262 164 dIptarazmi 259 data 222, 442 dIpaMkara 264 dada 1 lo 97-99, 11, 108, 108 dIva 116, 201, 204 258 dIharama 409 2 je prazAMtarAga 58, 97-101, 358 du. ke. zAstrI 131 e 3 je bAhusAhAya 63, 99, 11, dudA 14, 40, 263, 389, 339 424, 425 durlabhadevI 448 damaNagaMgA 183, 184 duvAsA 400 damayaMtI caMpU' 229 degAma 305 323, 343 dadelI vAva 380 deDInIgrAma 251, 253 darabAda 418, 420 dedAdarA 297, 335, 337 darzanasAra 8, 20 derabhaTa 37, 56, 57, 60, 71 dazakumAracarita" 11, 16, 20, 19pa delavADA 215, 350, 352 zapura 53, 183, 255, 259, 288 devagaDha 300 dazavaikAlika' 193, 223, 224 devagupta 54, 229 dahanaja 65, 110 devaguptasUri 262 dahANu 274 devacaMdra 229 dahegAma 358 devacaMdrasUri 123, 448 daherabeleta 422 devanI morI 284 daqsena 148 devapattana 15, 67, 196 daMDa 357 devapAla 96 daMDI 11, 185. 211, 212, 357 devayAnI 398 daMtidurga 66, 95, 13, 155, devardhvigaNi kSamAzramaNa 9, 23, 41,
Page #525
--------------------------------------------------------------------------
________________ 102 ] 211, 260 devarAja 88, 95, 410 'devalasmRti' 190 devalI 409 - devavihAra 264 devasena 15 daivAditya 428 dAdala 392 dAstaTikA 230, 291 maitraka kALa ane anu-maitraka kAla dramsa 200, 201 drAviDa 201, 341 drosi, 33, 34, 37, 39, 42, 47, 136, 257, 290, 292 *'dvAdazAratayacakra' 8, 69 dvArakA 105, 116, 137, 257, 261, 266, 282, 336, 398 445, 446 dvAravatI 7, 261 dIpa 196, 255 'dayAzraya' 202, 220 dhaDa 214, 219 dhanapAla 214, 215 dhanapANita 15 dhanezvara 430 dhanezvarasUri 15, 429 dhanAtkaTa 86 dharaNa 147, 148 dharaNIvarAha 97, 105, 107, 112, 115, 116, 145, 208, 257, 406, 409, dharaNe 355, dharapaTTa 14, 42, 258, dharasana 1 lA 13,25, 33, 36, 38, 39, 47 2 jo 51, 53, 57, 58, 60, 61, 63, 6, 71, 99, 101, 146, 221, 3 je 221 " 39 4 thA. 59, 222 99 dhama 105, 145 dharmagupta 216, 234, dhama pAla 67, 96, 105, 145 dharmarAja 39 dharmAditya 62 dharmAraNya 121, 122, 128, 437, 438 dharmAraNya-mAhAtmya' 105, 118, 121, 124, 126 dharmapadezamAlA vRtti' 210 dhalurA 148 dhavala 147, 149, 228 dhavala5 161 dhaMdhuka 410 dhaMdhukA 17 dhAmaNuulI 444, 449 dhAmaNeAda 444 dhAra 444 dhAraNa 265 dhArAnagarI 163 dhArI 138 viSNeAja 114, 155, 172 dhIIka 145 dhagezvara 297, 304, 314 dhUmarAja 410
Page #526
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'dhUrtAkhyAna' 227 'DImalla 432 dhRtarASTra 131 vALakA 148 dhALA zabdasuci dhyAnazra' 221 dhyAnazataka' 219 dhruveDa 305, 314, 323, 336, 337 dhrAsaNavela 298, 299, 301, 302, 305, 326, 328 dhrAMgadhrA 332, 334 dhrumaTha 334 dhruva 70, 96, 405; 408 dhruvasena 1 leA 14, 40, 42, 48, 74, 137, 18, 260, 23, 2}} dhruvasena (bAlAditya) ra o 39, 47, 54, 17-59, 71, 10x, 108, 197, 222, 257, 292, 428 dhruvasena 3 jo 60-63, 66, 221, 409 dhruvapaTa 379 dhruvabhaTa 58, 66, 115 dhruvarAja 1 lo 88, 158, 160, 265 2 jo 106, 157, 159, 160 prabhaTa 151, 15ra napura 196 nakSisapura 145, 146, 182, 183, 259, 293 nakhatrANA 117, 147 nagaraka 40, 1.2, 183, 196, 255, 381 nagarA 265, 282-385 naviTaka 190 namna 88, 143, 296 nannaThikA 88, 143, 293 nannarAjavata 230 nannasUri 262 'nayacakra' / 'nayacakrapAla' 217 narapata 146, 147 naramukha 388 narasiMha 49 narseha 29 [ 503 narahastI-vatsarAja 228 narAyana 425 narmadA 36, 38, 104, 153, 158, 119, 163, 183, 184, 365, 373, 406, 445 nahadha 398 navadurgA 341 navanAga 355 navalakhA 315, 327 navalakhezvara 88 navasArikA 65, 103, 154, 184, 196 navasArI 2, 3, 63, 87, 103, 112, 114, 153, 154, 156, 159, 172, 266, 272 291, 409 naMda 212 nadarabAra 153
Page #527
--------------------------------------------------------------------------
________________ 500] maitraka kAla ane anu-maitraka kAla naMdirNi 223 nAlaMdA 9, 12, 264, 266, 433 naMditIrtha 99 nAvadrA 336 naMdivardhana 15 nAsika 150, 153 naMdisUtra 9 nAMdIpadra 186 naMdI 13, 35, 149, 198, 255 nAMdIpura 1, 64, 66, 82, 97-99, naMdIzvara 296, 297, 305, 326, 101, 12, 151, 182, 183, 327 186 naMdIsUtra' 226 nAMdIpuradhArI 153 na devAla 99 nAMdIpurI 82, 98, 182, 183, nAga 336, 30, 401 239, 353 , nAgadamane 334 nAMdeda 1, 82, 99, 103, 186 nAgadharA 349 nikolasa uphaleTa 383 nAgabhaTa 1 le 66, 87, 88, 94, niSNubhA 330, 357 360 96, 104, 105, 131, 151 nimnaya 123, 291, 435, 449 , 2 je 104-106, 110, 119, nimbakUpa 183 120, 126, 128, 145, 157, nimbavatI 16 262, 291 nimADa 365 nAgarAja 358 nirihullaka 150 nAgasArikA 158, 184, 291 niya 291 nAgasvAmI 401 nirakata-TIkA' 12 nAgANe 386 nirdhvati ga7 231 nAgArjuna 8, 9, 264, 291, nizIthacUrNi" 190, 193, 301 nAgAvaloka 87, 88, 95, 96, 103 nizIthasUtra' 201, 204 -105, 110, 127, 151, 227, nizIthamUtra-vizeSacUrNi' 223 262, 291 niriyA bhaurava 380 nAgora 403 niMbAlI 388 nADela 411 nImA 291 nANAvaTI 19, 20, 308, 311, nIlakaMTha 390 341-343, 345, 346 nukuladevI 262 nArada 400 nRsiMha 311, 330, 332 nArAyaNadeva 375, 376 nepALa 265 nArAyaNapAla 96 neminAtha 196, 230, 261
Page #528
--------------------------------------------------------------------------
________________ zabadasUri [505 -neminAthacariu' 123 328, 334, 341 -laka 201 pATagaDha 117, 147 naulAkhezvara 386 pATaNa 90, 123, 124, 231, nauziravAna 420, 422 359, 398, 403, 438, 441, nyAyapraveza" 227 448 nyAyAvatAra" 232 pATaNa, verAvaLa 309, 311, 324 pachatrI 13, 141, 182, 183 pATaliputra 15, 214, 255 paTumitra 29 pANini 8, 220 pattana 4 pAtA 287, 300, 301. 336, paDa 9, 78 337 pavAcarita' 9 pAtAka 430 papANi avelokitezvara 290 pAdarA 358, 360 padmapurANu" 118, 230 pAdalipta 229 padmamitra 29 pArakhanAtha 385, 382 padmAvatI 355 pArzvanAtha 15, 18, 124, 291, - 55 406 354-356, 359, 361, 362, parazurAma 310, 311 412, 432, 448 parNadata 33, 34 pArzvamuni 231 59lI 43 0. pAzvabhudaya' 230 pavaIyA 228 pAsa 275 pasanAvaDA 297, 300, 302-304, pAlanapura 403 312, 318, 337 pAlittANuka 158 paMcamahAla 66, 335 pAlItANa 26 "paMcamIkahA' 214 pAvaragaDha 148 paMcAsara 3, 105, 106, 114, pAMDu 131 115, 118, 11, 123-126 pAMDurAjA, pAMDurAryA 39, 257 133, 172, 291, 339,433, piThorA 356 435, 437, 439, 440 piTherI 356 -paMcAsurI 429 piMgala 357, 360 paMjAba 264, 271, 408, 409, piMDacArika 216, 263 4ra1, 465, 426 piMDatAraka 105 pAchatara 299, 305, 325, 326, "piMDaniryukti' 218, 226
Page #529
--------------------------------------------------------------------------
________________ 437 . maitraka kAla ane anu-maitraka kAla piMDAraka 359 pRthurAja 125 pIThaDa 298, 301, 304, 316 pRthvIrAja 411 pIpaladAra 391 perosIsa 420 pIpalukA 435 pelesTAIna 170 pIrama 35ra zivAja 203 pI-le-mo-le 85 406, 424 pezAvara 415 pIMDArA 105, 322, 350 paikalI 29 puNyavijayajI 231 pakaraNa 403 puNyAnaka 183 : : pikaNuM 42 6. punnATa saMdha 228, 232, 233, porabaMdara 297, 313-316, 318, 262 320, 321, 3ra3, 336, 337 puragupta 47 pi-lu-ka-che-pa 373 purAtanaprabaMdhasaMgraha 20, 118, paur3apura 159 pragaTanAtha 13, 339 pulakezI avanijanAzraya 103, 108, pracaMDa 161 110, 112, 114, 154, 155, "prajJApanA' 226 163, 166, 172 pradyumna kSamAzramaNa 223 5 (vaDhavANanA) 115 prabaMdhacintAmaNi" 20, 84, 106, , 1 lo 154 112, 113, 118, 120, 29-3, , 2 je 100, 151, 153, 433, 467, 440 154, 47 prabhaMjana 229 puSkara 402, 403 prabhAkaravardhana para. 54, 258, puchapamAla 84, 399 406, 424 puSpAvatI 28 prabhAcaMdrasUri 85, 201, 261 puSyadeva 137, 138, 143, 165 prabhAvakacati' 85, 87, 88, 9, puSyamitra 29 15, 21, 235 26 1, 262, puSyasAMbapura 13 440 puSeNa 11, 19, 137, 138 - prabhAsa 15, 45, 91, 258, 336 pUnA 149 337, 341 pUrNabhaTTA 14, 338 "prabhAsakhaMDa 8 pUrNabhadrA 263 pramANamaMjarI' 342 pUrNa 183 184 'pramAlakSaNa" 20
Page #530
--------------------------------------------------------------------------
________________ prayAga 445 'prAkRtalakSaNa' 211 prAMtIja 159 prinsa oNpha velsa myujhiyama 19,350 k--la--pI 378 phUMkaprasravaNa 11, 137 phArbasa 18, 411 phiraMgI 304, 320 phrIjha 199, 420 'phutuhula muladAna' 114, 175 phUla 147, 148 phAgela 371 amutrA 409 DegIjha 415 adakasAnI 285 zabdasUci badalAna 264 badarasiddhi 158 badarIdAra 446 degI(tri)jha 419, 422 adra 28 banAsakAMThA 129,132 appa 227 appapAda 9 appabhaTTa 227, 228,261, 262, 444, 449 araDA 175, 306, 337, arAgI 386 arAna 425 basa 406, 407 aesa 308, 309 barDa, DaoN. 423 'baligTana megejhina' 36 6 ansa 422 alA 175 balabhadra 196 balarAma 319, 350 alavarmA 107, 143, 146 alAdarI 175 [ 50 alpsa 411, 416, 417, 422. bahurA 409, 410 asarI 269 aharImada 110 aharena 170 bahuADamera 406, 411 baherAma gAra 417, 419 baLeja 297, 398, 301, 304, 314, 316, 337, 348 khaga 88 AMgALA 194, 265, 424, 426 'Dijiddhi 18 3 bAka 94, 96, 109 khAuda 126 khAkAnera 365, Adha 335, 366, 369 bAjapurANa 423 khANa 189, 19, 205, 229,, 258 ApA rAvala 200 bAbara 47 bAraDelI 290 khArAjI 413 Alamaha 175 bAlamera 108 Alkaladeva 143
Page #531
--------------------------------------------------------------------------
________________ 108 ] maitraka kAla ane anu-maitraka kAla bAhirikA 154, 183 beMDela 222 bAhukadhavala 96, 145 balamAna 407 biliyA 151 bekhIrA 299, 301, 304, 318, bikhAta 183 337 bihAra 94 bothI 131 bIla 380, 381 bAdhicaryAvatAra' 222, 264, 433, bIlezvara 298, 301, 304, 305, babbe gejheTiyara' 19, 20, 89, 323 borasada 158 bujhurga bina zahariyAra 269 boraspizina 29 buddha 5, 6, 75, 31, 35ra, bArIyA 297, 301 304, 315 353, 356, 375, 376, 378, 336 379, 429 borebudura 197 ? buddhadAsa 12, 14, 215, 26, 339 bauddhi 131 buddhanAtha 265, 266 nyUlara, Do 90, 406 buddharAja 54, 100, 150, 151 brahmakuMDa 387, 401 buddhi 117, 13 brahmagupta 84, 90, 95, 112, buddhiprakAza" 274 114, 220, 400 budhezvara 13, 339 brahmavaka 161 budhagupta 36, 38 brAuna, pasa 308 bhUgaTA 402 brAhmaNapura 375 "bRhatkathA" 11, 15 brAhmaphuTasiddhAMta' 90, 108, 112, bRhakathAkoza' 11, 15 114, 221 "bRhatkathAmaMjarI' 8, 15 bhagavatI 88 bRhatka95" 201 bhagavatI-ArAdhanA" 233 bRhatkapabhASya" 218 bhagavAnalAla indrajI, Do. 99, 201, bakoza" 233 406, 423, 424 bakSetrasamAsa' 219 bhaTArka 16, 27, 30, 33, 34, bahasaMgrahaNI 219 36, 38, 30, 42, 46, 70, bahatsaMhitA' 259, 289, 293, 74, 136, 193, 258, 260, 337 423 phiTriyA 416 bhaTTAraka naMdI 49 eharAma gora 416 bhadi 13, 14, 220, 221, 227,
Page #532
--------------------------------------------------------------------------
________________ 258 'rRkAvya' 13, 20, 220, 258 bhaDagAMva 403 bhadrakIrti 227 bhadrapattana 186 lapATaka 186 bhadrabAhu 8 ' bhadrabAhucarita ' 262 bharuci 215, 376, bhadrA 94 37 "" zabdasUci bhadrAvatI 117, 148 bhadreNiyaka 259, 292 bhadrezvara 117 bharata cakravartI 262 4 bharata-nATayazAstra bharatasena 232 bharadvAja 399 . bharuccha 60, 63, 64, 6, 82, 97, 99, 101, 102, 149, 152, 158, 182, 183, 191, 194, 239, 255, 288, 289, 291, 292 373, bharUca 1, 2, 8, 63, 65, 82, 87, 95, 97-99, 101, 104, 110, 114, 111, 149, 151, 152, 155, 156, 157, 171, 172, 175 183, 190, 197, 218, 272, 353, 358, 373, 404407, 423, 424 bhatu dhruva 12 bhartR vaDha 1 le 151 213 2 jo 103, 104, 151, bharyaM vRddha 87 bhatrI dhara 292 bhavanAgA 72, 155 bhavanAtha 336 ' bhavivaraha ' 225 ' bhaviSyapurANu ' 78, 200, 404 visattakahA ' 214, 215 bhAudAjI, DA. 275, 414 bhAgavata purANa' 21, 25 198,. 266 " " 152, 156 " bhADabhUta 172, 173 bhANavaDa 315, 325 bhANusarA 296, 300, 304, 305, 316, 919, 323, 324, 337, 343 bhAdroDa 117, 186 bhAnuM 17 bhAnugupta 40 bhAnuzakti 152 lAmaha 212 bhArata 170 bhAratavarSa 415, 416 bhAradrAja 144 bhAvi 222 [ 509 bhArukaccha 158, 184 bhAvaDa 91 bhAvanagara 6, 11, 18, 191, 263, 320, 352, 412, 433 'bhAvasaMgraha'8, 20 bhAvasiMhajI 18 bhAsa 201
Page #533
--------------------------------------------------------------------------
________________ 210 ] maitraka kAla ane anu-maitraka kAla bhAMDArakara, de. rA. 19, 200 bhUaDezvara 117 bhinnamAla 84, 9, 108, 201, bhUja 356 231, 293, 431 bhUtAMbilikA 88, 138, 143, 293 bhiloDA ? bhUpA 60 milamAla 3, 84, 85, 88, 90, bhUbhaTa 126, 127, 129 91,95, 98, 108, 112, 114, bhUyagaDa 125, 129 115, 118, 125, 13, 141, bhUyagaDazvara 129 143, 20, 229, 382, 444 bhUyaDa 126, 127 bhillamAlakAcArya 84, 90, 95, bhUyaDarAja 125, 437 108, 114, 221 bhUyaDezvara 129 bhillamAladeva 88 bhUyarAja 106, 122, 125, 26, bhilAditya 94 162 bhIDabhaMjana 13, 339 bhUvaDa 129 bhInamAla 82, 87, 88, 90, bhagu RSi 83, 399, 400 114, 115, 171, 172, 383, bhRgukaccha 104, 15, 159, 448 384, 386, 388, 391, 392, bherava 350, 389, 30, 444 398, 399, 40-404, 407, bhAgabhaTa 109 409-42, 423-425 bhoja 96, 9, 106, 125-128, bhImadAma 151 222, 443, 444 bhImadeva (bhillamAlano) 118, 410 bhojadeva 107, 145 | (solaMkI) 1 le 256 bhojarAja 449 , , 2 je 411 bhejasvAmI-maMdira 443 bhImanAtha 350 bhravijaya velacAla 197 bhImezvara 44 makaravaja 166 bIlamAla 406 makarANa 171 bhujagendra upara makkA 197, 267, 268 bhubhaTa 125 maga 403, 404 bhuvaDa 106, 116, 118, 119, bhagadevuM 299, 305, 326, 335, 125, 126, 438-440 371 bhusupha 222, 433 magadha 2, 10, 12, 33-36, 38, bhUsukupAde 264 40, 54, 97, 374, 381, 406, bhUaDa 117 424
Page #534
--------------------------------------------------------------------------
________________ zabdasRSTi . majhadaka 335 maNiyArA 335 mathurA 9, 29, 214, 351, 440 masara 22 madasara sthalI 257 bhadInaduna nabI 268 bhadAvI 184, 265, 290 madhumatI 196 madhyapradeza 36, 365 madhyaprAMta 4ra6 madhyahiMda 426 manasUra 448 manAI 117, 149, 148 manuM vaivasvata 8, 39 manusmRti' 30, 32 bhaNulA ra01 bharu 86 bharudeza 4-6, 408 bharUmaMDala 193, 194 marusthalI 411 bhaliba 407 malla 34, 429 bhalavAdisUri 9, 12, 217, 429 bhadilanAtha 13 bhalhaNadevI 222 bha. sa. yunivasiTI 350 bhadI 410 mahaNikA 106, 12, 435 mahamUda gajhanavI 256 mahala 144 mahAkAla 144 mahAdeva 55, 388 - mahAdvAra 228 mahAdhana 15 mahAnizIthasUtra' 218 mahAmurisacAraya" 211 mahAbalipurama 343 mahAbodhinagara 441 mahAbodhapura 232 "mahAbhArata" 270 mahAyAna 267, 264, 377, 378 mahArASTra 140-15, 153, 255, 257, 263, 274, 365, 373 malAlamI 266, 386, 43 mahAvIra 41, 26, 291, 351, 354, 361, 471, 440 mahAsena 23, 256 mahAsenagupta para, 54 mahiSamardinI 356 mahiSAsura 339 mahiSAsuramardinI 10, 14, 257, 317, 336, 339 mahI 66, 82, 103, 153, 156, 158, 159, 183, 18, 47 424 mahIpAla 97, 161, 163, 4-6, 409 mahIpAladeva 107, 115, 116 mahuDI 265, 356 mahuvA 196, 320 maheza 353 mahezvara 26, 35, 5, 389 mahezvaradAma 151 mahezvaradeva 375, 376
Page #535
--------------------------------------------------------------------------
________________ 512 ] mahezvarAcArya 115 mahesANA 129, 313, 317, 331 mahedrapAla 145, 146, 189, 212 (pratIhAra) 1lA 97, 107 .. maitraka kAla ane anu-maitraka kAla 99 jo 169 maheMdrasihajI ThAkAra 3para maheMdrAyudha 97, 107, 145 mahAya 163 bha'kaNikA 184 magalarasa 153, 166 maMgalajI 11 magalarAja 100, 110, 150 maMgaleza 150 maMjuvA 433 bhajuvamAM 433 maMjuzrI 90 maMDanamizra 250, 445 maMDAra 94, 189 mAtra 87, 90, 202, 222, 223, 442, 443, 449 mAdhakAvya' 223 bAdhaprabaMdha' 84 bhADavyapura 131 mAthurI vAcanA 23 mAdhavagupta 54 mAdhavadeva 105 mAdhavapura 105 mAnadevasUri.211, 231. 261 mAnanya 144, 153 mAnyakheTa 159, 164 mAmUna, khalIph 273 mAravADa 16, 65, 87, 91, 108, 110, 114, 151, 172, 189, 25, 210, 211, 214, 382, 402, 403, 407, 411, 412 414, 424, 426 bhAta 4 308 mArzala, sara jahAna 271 374 mAlatImAdhava' 21 " mAlava para, 54, 88, 91, 96, 100, 103, 104 155, 191, 374, 378, 379, 381, 408 mAlavaka 58, 182, 183, 365 H mAlavikAgnimitra '21 ' mAsara 358 mAhiSaka 158, 182, 184 mAhiSmatI 149, 445 mAhezvara 29, 30, 45, 191, 1928, 255-258, 266 mALavA 1, 11, 12, 14, 5, 60, 65, 88, 110, 114, 50, 155, 157, 163, 164, 238, 373, 47, 408, 418, 425, 443 mAMkaNI 184 mAMgarALa 356 mAMDala 65, 110, 114, 172 mAMDavI 118 mAMDavyapura 94 mimmA 14, 263 mitra 28, 29, 32, 33, 45 255, 259 mitra-ala-sena 30 miyANI 296, 299, 300, 304,
Page #536
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 53 zabdasUci 305, 3ra0, 3ra6, 328, 334, medha 395 . 336, 337 meghadUta" 21 "mirAte ahamadI' 118, 121, 122, meghanAda 444 124 meDatA 107, 131 mirAzI 167 meDAka 94, 131 mizraka 341 meru 161, 294 misara 146, 170 mevADa 25, 28, 149, 200, mihira 28, 9, 106, 119, 259, 224, 409, 426 421, 438, 439 mevAsA 298, 304, 315 mihirakula 37, 40, 199, 259, maitra 29, 30, 32 262, 404 mitreya 200 mihirabhaje 160, 200 mithANa 297, 332 mIDiyA 415, 419-421 majhIjha 418 mIMDhALA 82, 183, 184, 265, meDa 147, 148 290 moDAsA 163, 14 mukulacaMdra de 366 maDhapura 291 sugagiri 94 moDhera 261 "mudrArAkSasa' 270 moDharapura 68 munazI 99, 126 moDherA 15, 227, 291, 339, yunisuvrata 291 - 432, 437 muralAla 422 meniyara viliyamsa 7 mulatAna 9, 271, 396 merabI 142 sustAcha 416 mo-le-pa 374 muhammada urphe subakta 161 mohaDavAsaka 164 mugara 94 mehammada 170, 266-268, 279 muMdrA 117 mohammada kAsima 65, 171 muMbaI 10, 171, 275, 424, mohammada bina phajhala 174 426 : mehammada zaphI ulAha 171 mUlarAja 82, 129, 148, 147, "meharAjaparAjaya" 112 164, 410, 425 mauni-bhakAraka 232 mUlavAsara 116 sveccha-maMDala 67 megenIsa 265 yakSa 392, 393 -3-33
Page #537
--------------------------------------------------------------------------
________________ 514 ] yakSakUpa-kSasaravara 389 yakSadatta 229 yakSadAsa 145 yakSadevasUri 231 yakSara 26 3, 339 yakSazUra-vihAra 14, 289 yajanazIla 400 'vyatipratikramaNusUtra' 231 yaziba 267, 268 yamunA 157, 311, 329, 335,356 yayAti 398 yazeAdhamAM viSNuvana 37, 40 yazAvana 94 yazAvamAM 119, 410 yAkinI 225 yAphU madanI 171 yAzAtri, DaoN. 214, 215 maitraka kAla ane anu-maitraka kAla yAjJavalkaya 191 yuana svAMga 9, 16, 20, 30, 53, 55, 58, 5, 82, 81, 87, 90, 95, 108, 114, 190, 191, 197, 215, 263-2 65, 373, 380, 381 yuIliSTha 38 0 yuecI 414-416 yu-cIna 417 yuropa 418 yu-jena-tA 380 * yoga 145 "yAgadaSTisamuccaya' 227 yAgarAja 113, 124- 128, 293, 436 -438 yeAgIzvarI 128, 293, 437 rajanIputra 118, 121, 131 rali 94, 109 ragraha 103 rahyuMpIpaLA 36 - ratana taLAva 18 ratanapura 412 ratanAgara 392 ratna 196, 261 ratnanadI 8 'ratnamAlA' 105, 106, 112, 118, 120, 121, 124, 126, 438 'ratnamALa' 84, 132, 399 ratnAditya 124, 125, 127-129, 437, 438 ratnezvara 13, 339 2. nA. mahatA 19, 20 ravizaMkara rAvaLa 34} raviSeNu 229, 230 rasikalAla che.. parIkha cha rka kArTU 67, 173, 448 raMgamahela 364 rA. cu. meAdI 133 rAjakoTa 356 'rAjataraMgiNI' 425 rAjapIpaLA 99 rAjapUtAnA 421, 425, 426 rAjalavejala 300, 304, 314 rAjazekhara 97, 189, 212 rAjazekharasUri 46 rAjasthAna 91, 94, 96, 103,
Page #538
--------------------------------------------------------------------------
________________ zabdasUci [51 238, 239, 355 revA-mAhAsya" 99 rAji 129 raivataka 48, 106, 430 rAjendra 144 raivatAcala 105 rAjyavardhana 54 rojaDI (zrInAthagaDha) 365 rAjyazrI 54 reDA 296-298, 305, 327, 328 rANuka 1 lA 139, 14 330, 335, 356, 358, 397 + 2 je 141, 142 mi 419 rANAvAva 304, 318, 318, 336 rolinsana 420 rANejI 18 rasana, philipa 370, 371 rAtiyA 314, 337 rohaka 190 rAdhanapura 121, 168, 406, 408 rAkha 446 rara 147 rahANuka 183 rAma 84, 98, 143, 166, 311, lakulIza 33, 256 343, 344, 416 lakSavarmA 410 rAmabhadra 96, 140 lakSmaNa 94, 98, 145, 309, 343 rAmavALo 146 lakSmI 83, 84, 384, 397, 398, rAmasena 392 400, 402 rAmezvara 163 lakSmIthala 387 rAyaNezvara 336 lakSmI-nArAyaNa 35, 356, 359 rAyapura 118 lakhapata 117, 118 'rAvaNavadha 13, 14, 69, 220, 258 lakhArA 391 rAsamALA' 18, 132 "lalitavistarA' la0, 232 rAjJo 330, 357, 360 ladilaya 409 rAMdala 288, 305, 313, 315, 334 lahara 123, 435, 449 riSika 194 la ne 366 raka 256, 442 lAkarADA 298, 3ra7 rudradAmAM 208 lAkSArAma 123, 48 rUpasuMdarI 118, 120, 439, 440 lAkhiyAra bhaTha 117, 147 rUpAparI 433. lAkhA phulANa 117, 147, 148 rUpArela 117 lATa 2, 11, 32, 38, para, 65, . rUriddhA 182, 184 66, 95, 10, 103, 105, revA , 99, 103, 156, 407 141, 149, 156, 157, 159,
Page #539
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16] 16, 163, 108, 183, 190, 194, 259, 262, 264, 265, 293, 381, 382, 406, 408, 49, 424 lADathI 327 lIlAdevI 129 luA 366 luNAvADA luNiga 411 leAkanAtha 289, 375 veANApadraka 173 nAthanasa 419 leAthala 365 lAlA 381, 382 maitraka kALa ane anu-maitraka kAla 406, 408 vaDhavANu 3, 4, 97, 101, 107, 112-115, 145, 183, 233, 255, 261, 262, 291, 335, 406, 409, 424 vaDhiyAra 120, 433 vakhataMga 412 vajezakara gaurIzakara 9, 19 vajra' 3, 153 vajjada-deva 273 vajradeva 274 vATa 63, 71 vaTapadra 256, 259, 292, 293 vaTapallikA 183, 257, 292 vaTezvara 228, 229 vaDhettu 238 vaDanagara 28, 112, 110, 163, 282, 289, 2907, 302, 331, 360, 382, 400 vaka 17 vAlI 373, 379, 381 vAvala 355 vaDAdarA 17, 82, 150, 153, 282, 283, 350, 351, 357-361, vaNI 168 vaNI--DiDerI 405, 408 vAda 133 vatrabhiTTa 53, 58 vasa 88, 9, 151 vatsarAja 88, 95, 96, 104, 170, 406, 408 vadarI 381 vanakuMDa 389 vanarAja 105, 106, 112, 113, 118-124, 126-128, 13- 133,231, 261, 291, 293, 433-435, 438, 440, 448, 449 vanarAjaprabaMdha'132 vanarAja-vihAra 124 vanasAvara 391 vapradeva 49 vamalAta 201 varavALA 319 varasI 14 varaharana 437 varADa 426 varAha 144, 153,258, 301, 303, 31, 311, 324, 330, 332, 341, 386, 399
Page #540
--------------------------------------------------------------------------
________________ varAhadAsa 1 lA 136 2jo 40, 137 "" varAhamihira 259, 289 'varAMgacarita'230 variavi 160, 182, 184 viraAva 184 variyAva 160 varuNa 83, 334 vaTavA 361 zabdasUci vardhamAna 115, 182, 183 -vardhamAnapura 230, 232, 233 vamAna mahAvIra 15, 291 vardhamAnasUri 15, 38, 441, 449 valAta 87, 95, 201, 202, 222, 442 valaI 8 valakhadeza 214 valI 6-8, 17 vabhin cha valabhI 3, 6-14, 16, 17, 19 20, 27, 30, 34, 31, 39 11, 13, 56, 59, 61-63, }}-69, 73, 91, 99, 100, 104, 146, 156, 172, 173, 193, 195, 196, 211, 215, 218, 221, 224, 255, 256, 258, 267, 289, 292, 341, 352, 365, 373, 378-380, 382, 406, 423, 425, 431, 433, 448 valabhInagara 260 valabhInAtha 15, 26 1, 432, 441, 448 valabhIpura 1, 6, 15, 18, 34, 35, 65, 103, 109, 137, 282, 291, 428-43 valabhIpurI 12 valayI 8 valasADa 149, 152, 114 vahi 6, 7 vallabha 159-160, 441 vallabharAja 441 { 510 vallabharAya 269, 270 'vallabhIpura'| vasa 116, 301, 305, 334 vasaMtagaDha 381 vasiSTha 163, 399 vasiSThAzrama 358 vasI 304, 320 vasudatta 12, 15 'vasudevahiMDI' 212 vasubaMdhu 9, 23 vastupAla 112 vastrApatha-mAhAtmya' 106 vahAla 158 vaLA 6, 17, 18, 68, 137, 138, 146 vaMga 194 vagarAja 406 vathaLI 146 vaMdIdAda 277 vaMzakaTa pa6, 255, 263 vApati 1 lA 163 vAkATaka 38
Page #541
--------------------------------------------------------------------------
________________ 518 ] maitraka kAla ane anu-maitraka kAla vAgaDa 148, 163 vidarbha 88, 96 vAghama 117, 17 vidizA 150 vAghamacAvaDAgaDha 117 vidura 131 vAtApi 103, 115, 156 vidyAdhara 3para vAmana 258, 310, 311 vidyAdhara ga7 225 vAyaDa 261 vinayAdikapAla 233 vAyavya prAMta 426 vinayaditya 154, 155 vArANasI 196 vinAyaka ra58, 293, 335 vArATI 333, 50, 355, 358 vinAyakapAla 107 vAlaja 303, 313 vipazyI 339 vAlabha kAyastha 17 vimala 229 valabhI vAcanA 23 : vimalagaNi 440, 441 vAlmIki 220, 229 vimalagupta 12, 14, 21pa, , vAsuki 214 339, 361 vAsudeva 375, 376 vimalapta-vihAra 289 vAhaDasiMha 412 vimalaprabaMdha' 446 vAhagiNi 231 vimala maMtrI 449 vAhAula 182, 184 virahAMka 225 vAhakadhavala 105 virUpAnAtha 441 vAMsavADA 163 vividhatIrthakalpa' 20, 84 vikrama 8 vizAkhadatta 270 vikramazIlA 266 vizeSaNavatI' 217, 219 vikramAke 115 vizeSAvazyaka-bhASya" 15, 69, vikramAditya (ujajanane) 12, 23 210, 217-219, 20, 262 , (cAlukya) 1 153, 154 vizvakarmA 83, 399, 400 , , je 154 vizvabhU 339 vikramorvazIyam 21, 211 vizvarUpa viSNu 349, 35, 353 vicArazreNI" 127 vizvavarAha 147 vijayadeva 201, 339 vizvAmitra 163, 399 vijayadevI 339 viSaDha 145 vijayAditya 155 viSNu 14, 83, 90, 144, 153, vijApura 262, 327 258, 293, 306, 308,
Page #542
--------------------------------------------------------------------------
________________ 310, 321, 328, 329, 333, 335, 343, 350, 351, 356, 318, 359, 361, 362, 400, 402 viSNudatta 11, 12 'viSNudhamermAMttarapurANa' 78 'viSNupurANu' 270 viSNu lakSmI 3 59 viSNusiMha 500 visanagara 713 visAvADA 259, 297, 298, 300, 304, 305, 314, 328, 334, 330 vidyAragAma 265 viMjhavAsinI 449 viMjhANa 117 viSya 60-62, 99, 157, 408 vidhyagiri 449 viSyavAsinI 123, 299, 300, 322, 436, 449 zabdasUci vidhyATavI 123 vItarAga 353 vIra 67, 72, 91, 441 vIragaNi 90 vIrama yAvA 117 vIramatI 120, 434 vIramatrI 441, 449 vIrasiMha 438 vIrasUri 440-442, 449 vIrasena 260 vIstava' 228 vIseAjI 18 vRSaketu 25 146 vaidavyAsa 76 velAkula 8 vegI 162, 169 vaijanAtha 13 vaijayantI 31 vainyagupta 38 vairisaMha 125, 16 3 vairisiMha (cAvaDA) 124, 125, 127- 129, 437 (paramAra) 1lA 163 19 2 jo 163, 164 31 vaiSNavI 317, 358, 361, 362 vATasa, TAmasa 380,381 voTasana, kala 406 "" [ 517 vAparAja 200 vyavahArasUtra' 191 vyAghramukha 86, 95, 108, 114, 115, 407 vyAghrasena 149 byAsa 229 vrajalAla zAstrI 126 zadeza 404 zatruMjaya 15, 261, 429, 432, 440, 441, 448 'zatruMjaya-mAhAtmya' 15, 30, 430 zarmiSThA 398 zaryAti 8 za 157 zava bhaTTAraka 10, 35 zazAMka 54 za'kara 119, 132, 145, 297, 304, /
Page #543
--------------------------------------------------------------------------
________________ pa20] maitraka kAla ane anu-maitraka kAla 314 323, 324, 327, 328, 330, zaMkaragaNa 96, 99, 149, 150 334, 335, 350, 353, za karavarmA 406, 425 355-357, 35, 360, 421, zaMkarAcArya 257, 265, 266, 445 424 zaMkarikA 257 zivagura 445 zaMkhapura 261 zivacaMdragaNi 229 zaMkhezvara 261 zivanAga 440 zaMkhodvAra 105 zivapattana 261 zaMbhu 113 ziva-pArvatI 89, 326, 349, zAkakkIpa 259 35, 359 zAkaMbharI 104 zivabhAgapura 62, 182, 183 zAkyasiMha 290, 339 zivarudra 257, 293 zAma 170 zivArya 233 zAmaLAjI 282, 283, 331, 349, zizupAla 222 - 50, 3pa3 zizupAlavadha" 21, 87, 22, 222, zAradAmaTha 257 223, 442 zAradA-maMdira 445 ziMde 1pura "zAradA-stotram 228 zIla 221, 222, 433 zAhanAmA' 270 zIlaguNasUri 120, 123, 124, zAMtideva 221, 264, 433 231, 261, 433, 437, 448 zAMtinAtha 291 zIlAcArya ra10, 211, 261 zAMtila 150 zIlAditya (kane jana) 39 'zikSAsamuccaya222, 264, 433 ,, (guhila) 43 zikhI 339 , (maitraka) 1la 14, 37, paraziyALabeTa 117 57, 60, 62, 76, 79, 17, zirapura 309 218, 221, 222, 256, 259, zirohI 403 263, 289, 22, 339, 3para, 'zilAditya' (!) 15, 26, 30, 428, 379, 382 429, 431, 432 , 2 ja 60-62 ziluka 94 ,, 3 jo 60, 62-64, 101, ziva 13, 83, 255, 297, 288, 153, 174, 257, 292 304, 310, 315, 316, 321, , 4 the 64, 71
Page #544
--------------------------------------------------------------------------
________________ zabdasUci [ para , 5 me 64, 5, 71 385, 398-404, 406, 410, che ke ho 65, 6, 138 431, 442 - 444, 446, * 7 me 16, 25, 28, 64, 66, 67, 146, 173 zrImAlamAhAtma' 83,85, 86, 89, zIlAditya-vihAra 290 81, 398 zIlAditya, yAzraya 153, 154 papaNuMka 229 zIlAMka 196, 210, 261 Sadarzanasamuccaya' 90, 227 zubhatuMga akAlavarSa 159 sakalakathA' 90 zubhaMkara 232 satkA 394. zara 1 le 36, 136, 263 sadevaMta sAvaliMgA 305, 326 , 2 je 136,137 sanakumAra 228 zarapAla 119 saptamAkA 301, 335 zarmAraka 194 sabaladeva 121 zaMgerImaTha 445 samanagaDha 407 zetruMjI 17 samarakaMda 417 zeSanAga 213 samarasiMha 411 zauripura 196 samarAI kahA" 227, 229 zyAmadAsa ceTarajI, DaoN. 309 samarAdityakathA 90 zraddhikA 255 samarAMgaNusUtradhAra' 302 zrAvakapratikramaNa sUtra' 231 sammatIya nikAya 378,378 zrI pa3, 83, 84, 87, 391 samA 146. zrIdevI 122, 123, 434, 435 samudragupta 404 zrInagara 299, 30, 304, 315, samudrasUri 261 321, 337, 399 sayAjIgaMja 350 zrInAthagaDha 365 sarakAra, Do. di. caM. 274 zrIpuMja 84, 81, 398, 401 saramAM 20 zrIbhavana 157 sarabhANuM 157 zrImAtA 84, 437 sarasavaNa 61 zrImAla 3, 15, 68, 82-86, 89, sarasvatI pa3, 106, 200, 353, 91, 94, 123, 191, 201, 354, 420, 438 204, 221, 222, 227, 231, sarasvatI, esa. ke. 309, 72 259, 261, 387, 399, 391, sarvatobhadra 284
Page #545
--------------------------------------------------------------------------
________________ .kannura ] sarvAnubhUti 352, 354, 360 sarvAzraya 87 sarvAstivAda 85 salIma yunIsI 68 savanI 297, 336 maitraka kAla ane anu-maitraka kAla sahya para, 13, 5, 6 saMkheDA 99, 100, 103, 150, 183 sagajI 143 saMgamakheTaka 100, 101, 182, 183 saMgamasiMha 1, 149, 241 saMdhadAsagaNi 212 saMjANa 88, 119, 161, 182, 184, 272, 274, 275 saMjANA, khehamana kekAbAda 202 sanA 333 saMsthala 436, 449 saMthala 123 sayAna 88, 161, 274 sAkhaDa 435 sADa 147, 148 sAbarakAMThA 2, 3, 157, 317, 327, 331 sAbharaka 201 sAmata 151 sAmatasi'huM 125-127, 129, 437 sAmatasIMga 118 sArikA 400, 401 'sArikApAkhyAna' 91 sAvitrI 403 sAheraka 201 sAMkaLiyA, DaeNA. 308 sAMcAra 384, 419, 440, 441 sAMthaLI 123 sAMdha 147 sAMba 146 sAMbhara 403, 410, 42 sAMvatasiMha 412 siddha 232 siddhanAtha 336, 341 siddhapura 317, 361 siddharAja 133 siharSiM 97, 231, 261 siddhasena kSamAzramaNa 217, 220, 232 siddhasenagaNi 219 siddhasena divAkara 217 siddhezvara 13, 336, 339 'sindhida' 221 sirisimmiNika 61 'siyukI' 373, 380, 381 siravAtAnaka 292 sihAra 18, 26, 40, 196, 261 si'dAna 174 siSa 65, 66, 68, 91, 95, 110, 114, 117, 138, 146-148, 152, 155, 172, 238, 268, 269, 271, 309, 376, 400, 406, 407, 409, 424, 447 siMdhu 365, 416, 426 si deza 137, 423 sirAja 88 siMdhu-sauvIra 257
Page #546
--------------------------------------------------------------------------
________________ siMhapallikA 183 siMhapura 40, 63, 196, 255, 261, siMhapurI 197 siMhavAdI gaNi 217 sihAditya para, 137 sIyaka 1 lA 163, 164 2 jo 164 19 sIriyA 170 sIstAna 422 sIharikha 158, 182, 184 'sukRtakIti kAlinI' 112, 124 'sukRta-saMkIrtana' 112, 124 sudarzana taLAva 10, 35 sudhanvAcA 31 suprabhadeva 87, 202, 222, 442 subhakta 161 subbArAva 10, 19 subhagA 428 sura' 379 surata 82, 149, 152, 153, 272 surazmicaMdra 36 surASTra 38, 58, 65, 183, 255, 373, 379, 382 surraSnA 183 surendranagara 332, 334, 335 surelI 186 surezvarAcAya 257, 445 zabdasUci sula-2 375 sulemAna 194, 409, 414 sulemAna sairAphI 269 sulecanA 229 \ 'suleAcanAkathA' 230 suvaNaeNtI 298, 300, 319 suvarNamaMjarI 141-143, 182, 183, 257, 293 suvarNa sikatA 382 sutrAna 319 'suzrutasaMhitA' 193 suhilA 159, 184 [ 523 suM 391, 392 'sUtrakRtAMgasUtra' 196, 231, 262 'sUtrasamuccaya' 222, 24, 433 sUtrApADA 298, 305, 314, 324 -326, 328, 336, 337, 341 surapAla 227, 439, 440 sUrya` 28, 29, 31, 257-259,, 293, 297-302, 304-306, 310, 313-316 318, 319, 321, 322, 325, 326, 330 - 333, 335, 336, 341, 344, 345, 348, 350, 356, 360, 384-386, 391, 392, 394 -399, 401-404, 421, 424, 426, 428, 429 sUrya pallI 186 'sUrya purANa' 403, 44 sUryANI 315, 318 sUryApura 66, 182, 183 seDhI 291 selajuka 415 sarazrI 118 sairAk 279 sADhala 11, 67
Page #547
--------------------------------------------------------------------------
________________ pAra4 ] maitraka kAla ane anu-maitraka kAla sena kaMsArI ra97-300, 304, smArta 266 305, 315, 319, 322, 335 smitha 29 narekha 382 svAta 409, 415 sipArA 194 - hakama 170, 171 sema 17, 26, 387 hakhAmanI 270 emanAtha 105, 128, 129, 141, hajhArA 422 256, 257, 282, 424, 441 hanumAna 143, 166, 387, 389, seminAtha pATaNa 116, 430, 431, 390 hemAlakhAna 390 semezvara 105, 128, 129, 141 hamIra 147 saundararAjane 309 hayagrIva 350 saura 29, 259 hara 329 saurASTra 32, para, 5, 6, 69, haradAma 151 114, 119, 120, 154, 171, harasiddha 336 230, 257 harasola 157 sauvIra rapa7 hari 257, 293, 329 skaMda 78, 306, 308, 343 harigupta 229 skaMdagupta 1, 11, 33, 34, 46, haricaMdra 98, 99, 10, 125, 131 47, 148, 208 harida% 258, 293 skaMdapurANa 8, 106, 395 harinAtha 256 skaMdabhaTa 1 le 50,53, 58 hariprasAda zAstrI 260, 274 , 2 je 61, 263, 339 haribhadrasUri 90, 224-227, 229, skaMdamAtA 352, 358 232, 261 kaMdasvAmI 12 harivaMzapurANa" 69, 88, 95, 228 skaMdilAcArya 9 -230, 233 sTelA kemariza 357 hariNa 8, 38, 47, 49, 107, staMbhatIrtha 261 149, 232, 233, 262 staMbhanaka 9, 261, 291, 429 harisvAmI 12 sthiramati 9, 12, 14, 263, 379 harihara 328, 329 sthirA 441 harSa 54, 56, 58-69,71, 100, spanara, Da. 271 150 153 190, 21, 222, pena 170 382, 496, 424
Page #548
--------------------------------------------------------------------------
________________ 376 zabdasUci [ para5 "harSacarita' 189, 193, 205, 258, hizAma bina umara taglavI 15ra, 406 172 harSapura 156, 161. 182, 184, hiMmatanagara 327. 239 hInayAna 85, 267, 264, 378, "halAyukeza" 21, 195 hallIsaka 368, 370 hasiyana (?) 377 hazAma, khalIpha 65, 66 humAyu 47 hastaka5 196 hulaza, De. 424 hastavapra 30, 40, 182, 195, 196, hemacaMdra 18, 215, 217, 226 255, 290 herata 415, 419, 422 hATaka 29 herAsa 10, 19 hAthaba 30, 40, 185, 290 helamaMda 422, 423 hAthIbhAI ha. zAstrI 138, 165 hevela 371 hArila vAcaka 261 haidrAbAda 426 hArIja 15, 261, 432, 448 haDIlAlA, eca. eca. 273 hArItI 144, 153 hAramajha 272 haseiTa 81, 103 heramada 420 hiatilaha 422 hosale 423 hiuna--lu 377 yuena saMga 373, 380, 40 5hiyu 403 477, 42-424 hirA 267
Page #549
--------------------------------------------------------------------------
Page #550
--------------------------------------------------------------------------
________________ ka 0 | SUPLE vardhamAna .suges strI jaze DhivabhAga saMgamaes/ rakA * SLC blAvAsa ( dvizikApura 26 valabhI jira nAMdIpurI . adUdhaze garinagara hastava, madhumatI, kAma pravAsa saepa nanavasAraDA - zila maitrakakAlIna gujarAtI samudramAM bhAratIya jalapradezanI sImA uparyukta AdhArarekhAthI bAra dariyAI mAIlanA aMtara sudhI che.
Page #551
--------------------------------------------------------------------------
________________ thaI kAnyakubdha : * ekataka mAMDavyapura "jodhapura) *bhInamAla (Crevozilo * (bhopAla) ujajayinI, anu - maitrakakAlIna pazcima bhArata
Page #552
--------------------------------------------------------------------------
________________ zilpamAla cha cha *pATa adila pAka-pana. 'AnaMdapura rabA *oDI * kaMthakoTa gholAthI guMsarI pacAsara -harSapura bhuvaDa *amoTADha viMjhANa bhuvaka] - rAyapura lavara kapaTavANijya kAzarR . vadhamAna kheska.. - sAhiSazka dvArakA, saharI maMbikA che *aMkodaka 'tena vaNauba trikA * bhUmbilikevamaMjarI ( M pacchatrI| valabha: kulezvara kozala ' pAlittA) Ariavi karmaya kaMtArAma |so rem ("navasAra Not - anu-maitraka kAlIna gujarAta | gamAM bhAratIya javapadezanI sImA upayata AdhArarekhAthI bAra dariyAI mAIlanA aMtara sudhI che.
Page #553
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4 zeza * dvArakA prakAza gAMdha ja OM kilomITara ais *mAMgoLa somanA kadavAra . wh* valabhIpura . kuMbhAriyA sipura cIkora o5R{ (88 vaDanagara *ellatching zizier kulAta. svara gAbalavANa pA rokA *pAThArA kapU vaDodarA bavAsa (ao) * cabaravA sAma | dahegAma sthaLatapAsa, utkhanana ane zilpakRtionAM sthaLa samudramAM bhAratIya jalapradezanI sImA uparyukta AdhArarekhAthI bAra dariyAI mAIlanA aMtara sudhI che.
Page #554
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvArakA so 6 kilomITara 8 95 Be *2 khImarANa jUnAgaDha *30 .39 prabhAsa pA -dhAna phaLasAra *vaya * zAmaLAjI *roDA 1. vasaI 19:khImezvara 2. dhAsaNavela 20.kuchaDI 3. piMDArA rA,chAyA 4, jUnI dhruveDa 22,oDadara 5.ghUmalI 23. gosA 4.jamaLA 5.mevAsA 7. pAchatara rapa.rAtiyA 8.sonakaMsArI ra6bhANasA 9miyANI rA.baLeja 10. kAlAvaDa saramA 11,kiMdarakheDA 29 pAtA 1ra.borIcA 30. akhora 13,bIlezvara 31.savanI 14,naMdIzvara . nAvadA 15.bokhIrA rlRkavAra rANAvAva sUtrApADA 17.visAvADA 35, pasanAvaDA 1. zrInagara 43 "sthApatyakIya smArakonAM sthaLa samudramAM bhAratIya jalapradezanI sImA uparyukta AdhArarekhAthI bAra dariyAI mAIlanA aMtara sudhI che. =
Page #555
--------------------------------------------------------------------------
________________ dakimI zailI meM ka ka kA lI na lipi T ma"5101 bipi hondita) TWor SEPT 12. Pahikh " 43 z tout (yApramA saHiE hantyh9/ heion mara0 anguan yA mAnava Ans | uns HiC antan CHAR mporen 115 421. nArAmAzA in 215 H5 g eo eobeoo| | 4 | 5 | | |oooo :) |eo| 4 | 50%el 4AmamA" 41,45534 - - 1777777777122|2||2777771212 [100000000000000000000000 | N ii|i / |1|11 |g|HnKHd| g |nn BBERTREND A55 // UJ aaaaaa paOUbuuuuuuuuuuuuuuuuuuu phA+0000 7/20100200 bA 0000000, 00000000000000000 bhaAMMAR -anlodsadadonAnA ||4444444444444474444 jana [9] 100 EREDEEF8RBA BRI-Exxastramdoor D +++ wll rd l`lm llndnd bn hll ldbl ll | J bl [0 REssapMRE 1140" vu 0 100nand 0000000 b | ln slh sh lh | mh msl bh eleeee 8 veeeeeeeee Uv | mme B |3|1302 00PPORPowerPR0000-00-00 00000 -TERS ++++ 17 JJJ ||JIJJIJJJJISIJ JU AcerSouvel welehnee colecule va/800004 . 00000000000000000 AAAAAAAAAAAAAAAA AR AAR 14UBE 0000000 sa/eey AIN PPw hA89yA mazw44] 888 ARRA za | mlHnh bh hmh bh sm EEEEEEEEE 6.66 FEE 3.BAWAR jA 31 hiana LC2 ACCLG L kulcccclic 22 2 000 227772 | 99272 Jaitunu. {kA. S, lAhanA88 mi.51 kI. 1NI, nA 1t ku.11nu1294/511 .J1,31.3 kehaje. kai. goloka na [ kanaka hita ra ma nacalA tikilaza 1828038TH | naInaHta: lA pAyajamAna - REAdx xpA id: 3/ 8884 | Lol7 OTry nAtA Aalna.. 1| PPFY PPE . . : . :: 0 0 . okoha007.2. vedy185..SC 3. FAat .. 86. R
Page #556
--------------------------------------------------------------------------
________________ pa Ri ra a K x a a a 5 A i I u 3 Slov au saiMdhavonA samomAM 9 81 anumaitrakAlIna lipi rASTronA saMkhomAMI zrI OM jA zrI 2030 Da C .3 pha 44 4 kha 830 w 5 suyaza cApavA caMdrAditya 3 3 33 Q tc Tha 00 0 2 J gajananatana aww ppa va vaya dala 4 b4 8 yaya yayaya cha . + b ja dra ru jaDa ha6 AKA FEja jha pra h ka 33 333 919 7 C w pheka ke A A | qoqu | O 1 4 6 vir 88 88 88 88888 bbaar| baa 14 6 a 15 1 8 6 6 6 6 188
Page #557
--------------------------------------------------------------------------
________________ ; : - * kara * Te ** **1 * 5 D) by * T :::: AkRti 10-20 mATInAM vAsaNa
Page #558
--------------------------------------------------------------------------
________________ Tapa, 1 .' Fka /', I: JU : l[WS . ke -: : - AkRti 21-27. mAnava ane pazu AkRtio i0: - :: ---- -- ka % ja & t" :// .. .: :::
Page #559
--------------------------------------------------------------------------
________________ paTTa 5 GO): 3 34 39 73 39 7 + 30 33 41. ** 34 3 AkRti 28-44. zaMkhanI baMgaDIo, maNakA vagere
Page #560
--------------------------------------------------------------------------
________________ che che je III IIIIII - - : *, * para III), nh SNt ITTS AkRti 4pa-57. citrita ane ghATIlAM mRtpAtra
Page #561
--------------------------------------------------------------------------
________________ 5 AkRti 58. geApanA maMdiranuM taladAna AkRti 54. kadavAranA barAhamaMdiranuM taladana
Page #562
--------------------------------------------------------------------------
________________ AkRti 60 brAsavelanA bhagaderAnuM taladana pa ra 8 AkRti 61. pAchataranA paMcAyatana ma MdiranuM taladana
Page #563
--------------------------------------------------------------------------
________________ - - - - - * 27 kaMpavAjana 25 26 vAjana 25 padma 24 kaMTha 23 kapAta 22 uttara 21 kaMTha 20 kaMpa . 19 vRttavAjana 18 alaMkAra jagatI 17 janma 16 vAjana 15 kapAta 2 g . "22. = 9 0 29 va ta , - 14ovalabhI 2i 4 20 12 uttara 11 pAda che 10 vAjana urvapakva 6 padma 5 kSepaNa na 3 upAna kuDayastaMbha AkRti 64. khImezvara maMdirane 2 ala kAra jagatI 1 janma AkRti 62. gopanA maMdiranI jagatInA tharo
Page #564
--------------------------------------------------------------------------
________________ paTTa 10 AkRti 65, hallISakanuM dRzya, bAdha
Page #565
--------------------------------------------------------------------------
________________ para 11 AkRti 66. hAthInI savArInuM dRzya, bAdha
Page #566
--------------------------------------------------------------------------
________________ COLCE malro, geu
Page #567
--------------------------------------------------------------------------
________________ paTTa 13 AkRti 68. prAcIna maMdira, visAvADA AkRti 69. sUryamaMdira jamaLA
Page #568
--------------------------------------------------------------------------
________________ paTTa 14 AkRti 70, sUrya maMdira, kadarakheDA
Page #569
--------------------------------------------------------------------------
________________ C paTTa 15 AkRti 71. maMdira naM. 3, bhAsarA AkRti 7ra. sUryamaMdira, pasanAvaDA
Page #570
--------------------------------------------------------------------------
________________ paTTa 16 AkRti 73, jagannAtha maMdira, survaNatIrtha
Page #571
--------------------------------------------------------------------------
________________ paTTa 17 A _ \ . .? AkRti 75 maMdira - 1, khAmezvara AkRti 74. prAcIna maMdira, kaLasAra
Page #572
--------------------------------------------------------------------------
________________ paTTa 18 AkRti 76, maMdira naM. 1, sonakaMsArI AkRti 77. prAcIna maMdira, pIMDArA
Page #573
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2 20
Page #574
--------------------------------------------------------------------------
________________ eun E F de FTa
Page #575
--------------------------------------------------------------------------
________________ paTTa 21 STER AkRti 80, sUrya maMdira, sutrApADe AkRti 81. sUryamaMdira, pAchatara
Page #576
--------------------------------------------------------------------------
________________ paTTe 22 AkRti 82. sUryamaMdira, A dara
Page #577
--------------------------------------------------------------------------
________________ paTTa 23 AkRti 83 magade, bAsaNavela
Page #578
--------------------------------------------------------------------------
________________ paTTa 24 AkRti 84. maMdira naM. 2, miyANI AkRti 85. gaNezade, dhUmalI
Page #579
--------------------------------------------------------------------------
________________ paTTa 25 AkRti 86. maMdira naM. 3, sonakaMsArI
Page #580
--------------------------------------------------------------------------
________________ paTTa 26 AkRti 87. gAyatrI maMdira, pasanAvaDA AkRti 88. maMdira naM. 6, khImezvara
Page #581
--------------------------------------------------------------------------
________________ AkRti 89 vizvarUpa viSNu, zAmaLAjI
Page #582
--------------------------------------------------------------------------
________________ paTTa 28 AkRti 90. ziva, zAmaLAjI
Page #583
--------------------------------------------------------------------------
________________ paTTa 29 AkRti 91. ziva-pArvatI, kAravaNa
Page #584
--------------------------------------------------------------------------
________________ paTTa uo AkRti 93. kaumArI, delavADA AkRti 94. cAmuMDA, delavADA AkRti 95. vArAhI, delavADA
Page #585
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12139EUR farby nere bej na pjelle 171{he Vert B.KAO POTRE
Page #586
--------------------------------------------------------------------------
________________ paTTa 32 AkRmi 99 cAmuM DA, roDA AkRti 98. umA-mahezvara, kapUrAI f
Page #587
--------------------------------------------------------------------------
________________ gale?1$ 1P123-fd oob ujithe AkRti 101 ziva-pArvatI TITAI
Page #588
--------------------------------------------------------------------------
________________ paTTa 34 AkRti 103. cAmaradhAriNI, akoTA AkRti 102. achuptA,akoTA
Page #589
--------------------------------------------------------------------------
________________ paTTa 35 AkRti 104. sUrya, raNuM pIpaLI
Page #590
--------------------------------------------------------------------------
________________ gujarAtanA rAjakIya ane sAMskRtika ItihAsa mitraka Ala ane anu maitraka kAla zI khAlI nA horA gulA, vRdhyane e roganuM vidyAbhavene