________________
૯૦]. મૈત્રક કાલ અને અનુ-મૈત્રક કાલ
[પ્ર. શીલાદિત્ય-વિહારને બબ્બે, અને બાકીના વિહારોને એક એક ભૂમિદાન મળ્યાં હતાં. આ વિહારોમાંના કેટલાકમાં શાક્ય બુદ્ધની અને ઘણું વિહારમાં અનેક બુદ્ધોની પૂજા થતી. આ બુદ્ધો સાત માનુષી બુદ્ધો હોવાનો સંભવ છે. ૧૦ આ ઉપરાંત આ વિહારમાં પાંચ ધ્યાની બુદ્ધો, બોધિસત્વ પવપાણિ અવલોકિતેશ્વર, તારા, મૈત્રેય, મંજુશ્રી વગેરેની પૂજા પણ થતી હશે.૧૧ દાનશાસનમાં વિહારોની સાથે આવતા બૌદ્ધ મૂર્તિઓના ઉલ્લેખો પરથી એ વિહારોની અંતગર્ત રહેલાં બૌદ્ધ ચૈત્યગૃહનું પણ અનુમાન થઈ શકે છે.
દ્રોણસિંહના દાનશાસનમાં જણાવેલી પાંડુરાદેવી પાંચ ધ્યાન બુદ્ધો પૈકીના ચાલુ યુગના અધિષ્ઠાતા અમિતાભ બુદ્ધની શક્તિ હોવાનું જણાય છે. આ દેવીનું મંદિર હસ્તવપ્ર (હાથબ) આહરણમાં ત્રિસંગમક નામના સ્થળે આવ્યું હેવાનું ઉપર્યુક્ત દાનશાસન પરથી જણાય છે, પરંતુ એ મંદિર હાલ મેજુદ નથી. ૧૩
દક્ષિણ ગુજરાતમાં આવેલા એક બૌદ્ધ વિહારને અનુમત્રકકાલીન રાષ્ટ્રકૂટ રાજાઓ તરફથી ભૂમિદાન અપાયાનાં બે દાનશાસન મળ્યાં છે. ૧૪ આ વિહાર કાંપિલ મુનિએ કરાવેલ હોઈ “કાંપિલ્ય વિહાર' તરીકે ઓળખાતા. એ કતારગ્રામ (કતારગામ) વિષયમાં મદ્દાવી (મી ઢળા) નદીને તીરે આવેલ હતો ને એમાં પાંચસો ભિક્ષ રહેતા હતા. બારડોલી તાલુકામાં આવેલું કાપલિયા ગામ એ પ્રાચીન કાંપિલ્યતીર્થનું સ્થળ સૂચવતું હેવા સંભવ છે.૧૫
આમાંના કોઈ વિહાર હાલ અવશેષરૂપે ઊભેલા નથી.
વિહારમાં સામાન્ય રીતે વચ્ચે એક ખુલ્લો ચોક રાખવામાં આવતો અને એની આસપાસ એક ખંડ કે બે ખંડેના આવાસ હળબંધ બાંધવામાં આવતા. એમાં વચ્ચે સંમેલન-વ્યાખ્યાનાદિ સમૂહકાર્ય માટે એક—બે મોટા ખંડ પણ રાખવામાં આવતા. ચારે બાજુના નાનામોટા ખંડની આગળ ચોકને ફરતી સ્તંભાવલિયુક્ત પડાળી બનાવવામાં આવતી. આવાસના ખંડ નાના કદના એક પ્રવેશદ્વારવાળા બનાવાતા. ઈટરી વિહારની આ યોજના ગુફામાંથી કેરી કાઢેલા વિહારને પણ લાગુ કરવામાં આવતી. એ એક બાજુએથી ઊંડી કેરી કાઢેલી હોવાથી એમાં ચોકનો ભાગ ખુલ્લે રાખી શકાતો નહિ. વિહારના ખંડમાં સૂવાબેસવા માટેની બેઠકો તેમજ એની આગળ વાંચવા માટેની પાટલીઓ પણ રાખવામાં આવતી. નિકટમાં પાણીનું નાનું ટાંકું રખાતું. કેટલાક ખંડમાં એકાંત ઉપાસના માટે બુદ્ધ કે બધિસોની મૂર્તિઓ સ્થાપિત કરવામાં આવતી. ૧૬
