________________
૧૫મું]
સ્થાપત્યકીય સ્મારક
૨૮૯
વરાહમિહિરની બૃહત્સંહિતા(ઈ. સ. ૫૫)માં આપેલા વાસ્તુવિદ્યાને અધ્યાયે પરથી એ કાલની નાગરિક વાસ્તુરચના વિશે ઘણી માહિતી મળે છે. એમાં ખાસ કરીને નૃપ, સેનાપતિ, સચિવ, યુવરાજ, કુમાર, સામંત, અધ્યક્ષ, દૈવજ્ઞ, પુરોહિત, ભિષફ ઇત્યાદિ અધિકારીઓનાં તેમજ બ્રાહ્મણાદિ વર્ણના સામાન્ય ગૃહસ્થોનાં મકાને(વાસ્તુ)ની જનતાને ખ્યાલ આપવામાં આવ્યો છે. ધાર્મિક સ્થાપત્ય અભિલેખક અને સાહિત્યિક ઉલ્લેખ
ધાર્મિક વાસ્તુ કે સ્થાપત્ય બૌદ્ધ, શૈવ, જૈન ઈત્યાદિ ધર્મસંપ્રદાયોને લગતું છે. બૌદ્ધ સ્થાપત્યમાં હવે વિહારોના જ ઉલ્લેખ મળે છે. એમાં ભગવાન બુદ્ધ કે બુદ્ધની પ્રતિમાઓની પૂજા થતી એ પરથી વિહારમાં ચૈત્યગૃહને સમાવેશ થતો લાગે છે.
શૈવ, વૈષ્ણવ, શાક્ત, સૌર ઈત્યાદિ સંપ્રદાયનાં સ્થાપત્યમાં જુદાં જુદાં દેવદેવીઓનાં દેવાલય બંધાતાં; જેને સ્થાપત્યમાં જુદા જુદા તીર્થકરોનાં ચૈત્યને ઉલ્લેખ મળે છે. બૌદ્ધ વિહારે
બૌદ્ધ ભિક્ષુસંધ માટે આ કાલ દરમ્યાન ગુજરાતમાં વલભી, ભરુકચ્છ, ખેટક(ખેડા), આનંદપુર(વડનગર) વગેરે ઘણું સ્થળોએ વિહાર બંધાયા હોવાનું યુએન સ્વાંગે એની પ્રવાસનેંધમાં નાંખ્યું છે. એ વિહાર સંખ્યામાં બસોએક હશે. તેમાંથી એ બે વિહારને ખાસ નિર્દેશ કરે છે, વલભીમાં મહારાજ શીલાદિત્યે પોતાના મહેલની બાજુમાં બંધાવેલા ભવ્ય વિહારને અને વલભીથી થોડે દૂર અહંત અચેલે બંધાવેલા મહાવિહારને." શીલાદિત્યે બંધાવેલા વિહારમાં સાત લેનાથ બુદ્ધોની મૂતિઓ પધરાવી હતી.'
મૈત્રકનાં દાનશાસનમાં એકંદરે તેર વિહારોને ઉલ્લેખ આવે છે. તેઓમાંના અગિયાર વલભીપુરમાં હતા ને તેઓનાં બે મંડલ હતાં, એક ભિક્ષુઓના વિહારનું ને બીજું ભિક્ષુણીઓના વિહારનું. આ બંને મંડલ અનુક્રમે “યક્ષશર-વિહાર' અને “દુદા-વિહાર” તરીકે ઓળખાતાં.
આ તમામ વિહારને મૈત્રક રાજાઓ તરફથી વારંવાર ભૂમિદાન મળ્યાં હતાં. દુદા-વિહારને છે, બપપાદીયવિહાર, વિમલગુપ્તવિહાર, યક્ષરવિહાર અને ઇ--૩–૧૯
