________________
પ્રકરણ ૧૫
સ્થાપત્યકીય સ્મારકો. થાપત્ય-વાસ્તુકલાને વિકાસ બે પ્રકારે થયો છેઃ (૧) નાગરિક (બિનસાંપ્રદાયિક) સ્થાપત્ય અને (૨) ધાર્મિક સ્થાપત્ય.
- નાગરિક સ્થાપત્ય મૈત્રકકાલીન અને અનુ-મૈત્રકકાલીન નગરોનું મોટા પાયા પર વ્યવસ્થિત ખોદકામ થયું નહિ હોવાથી એ કાલની નગરરચનાના તેમજ મકાન-બાંધકામના પ્રત્યક્ષ નમૂના મળ્યા નથી. વલભીપુરનાં ખંડેરોમાં મોટી ઈટાના તથા નળિયાંના નમૂના નીકળ્યા છે. વલભીપુરને દુર્ગ હતો અને એ દુર્ગને મેટા દરવાજા (પ્રદ્વાર) હતા, પરંતુ એના અવશેષ શોધાયા નથી. એવી રીતે ગિરિનગર, ખેટકપુર, ભરુકચ્છ, દશપુર ને આનંદપુર જેવાં અન્ય નગરની નગરરચના તેમજ દુર્ગરચના વિશે સંશોધન થયું નથી. કેઈ પ્રાસાદના અવશેષ મળ્યા નથી. આભિલેખિક ઉલ્લે
દાનશાસનમાં સભા(સભાગૃહ), સત્ર(ધર્મશાળા), પ્રપા(પરબ), વાપી(વાવ), કુપ(), તડાગ(તળાવ) ઇત્યાદિ અનેકવિધ સાર્વજનિક બાંધકામને ઉલ્લેખ આવે છે. દાનશાસનમાં જે વાપીઓના ઉલ્લેખ છે તે ૧૨, ૧૬, ૨૦, ૨૫, ૨૮, ૩૨ કે ૩૫ પાદાવર્તની હતી. પાદાવર્ત એટલે એક ફૂટ ચોરસ; દા.ત. ૧૨ પાદાવત એટલે ૧૨ ફૂટ ચેરસ એટલે કે ૧૨ ફૂટ*૧૨ ફૂટ=૧૪૪ એ. ફૂટ. કોઈ યમલવાપી (જોડિયાવાપી) ૪૦ પાદાવર્તની પણ હતી. એક કૂપનું માપ નેંધાયું છે ને એ છે ૧૬ પારાવર્તનું. સરસ, તાકતડાક અને તડાકિકાના ઉલ્લેખ મળે છે, પણ તેઓનાં માપ જણાવ્યાં નથી. વાસ્તુવિદ્યામાં નાગરિક વાસ્તુ
મૈત્રકકાલીન નાગરિક સ્થાપત્યની વિગતે સાહિત્યિક સામગ્રીમાં પણ ખાસ ઉપલબ્ધ નથી, પરંતુ એ કાલ દરમ્યાન ગુજરાતની પડોશમાં આવેલા પ્રદેશમાં રચાયેલ
૨૮૮
