________________
૨૧
૧૫ મું]
સ્થાપત્યકીય સ્મારક જેન ચ
મૈત્રકકાલના ઉદય સમયે ગુજરાતમાં જૈન ધર્મ ઘણે પ્રચલિત હતો. વીસમા તીર્થંકર મુનિ સુવ્રતના નામ સાથે સંકળાયેલું અને ખટાચાર્યે પુનઃ પ્રતિષ્ઠિત કરેલું ભરુકચ્છનું અધાવધતીર્થ, પાર્શ્વનાથની પ્રતિમાની પ્રતિષ્ઠા કરી નાગાર્જુને સ્થાપેલું સેઢી નદી પરનું સ્તંભનક–થભણય(થામણ)તીર્થ ઈત્યાદિ અનેક જૈન તીર્થો આ પ્રદેશમાં આ કાલ દરમ્યાન ખ્યાતિ પામ્યાં હતાં. આ તીર્થોમાં આવેલાં મંદિરે “ચૈત્ય પ્રાસાદ' “જિનાલય” “દેવાલય” “દેવાશ્રય' વગેરે નામે ઓળખાતાં. મૈત્રક રાજાઓ તરફથી, અલબત, એક પણ ભૂમિદાન જૈન સ્થાનકને મળ્યું હોય એવો ઉલ્લેખ મળતો નથી, છતાં આ કાલ દરમ્યાન વલભીપુર જૈન ધર્મના એક મોટા કેંદ્ર તરીકે ખ્યાતિ પામ્યું હતું. ઈ. સ. ૬૦૯ની આસપાસ વલભીમાં શાંતિનાથનું દેવાલય હતું.૧૭
વલભીના વિનાશ વખતે ત્યાંથી ચંદ્રપ્રભ, આદિનાથ, પાર્શ્વનાથ અને મહાવીરની પ્રતિમાઓ સલામત સ્થળે ખસેડવામાં આવી હતી. ૧૮ આ પરથી ત્યાં એ તીર્થકરોનાં ચેત્ય હોવાં સંભવે છે. વર્ધમાનવઢવાણુ) અને દસ્તટિકામાં અનુક્રમે પાર્શ્વનાથ અને શાંતિનાથનાં મંદિર હતાં. ૧૯ આમાંના કોઈ પણ ચૈત્યના અવશેષ મળ્યા નથી.
અનુ-મૈત્રક કાલમાં રાષ્ટ્રકૂટ રાજા સુવર્ણવર્ષ કર્કરાજે નાગસારિકા(નવસારી)માં આવેલા અહંત-ચૈત્યાલય(જિનાલય) સાથે જોડાયેલી વસતિકાને ભૂમિદાન દીધું હતું. આ મંદિર હાલ મળતું નથી.
જૈન અનુશ્રુતિ અનુસાર અણહિલવાડના વનરાજ ચાવડા અને એના વંશજોએ અનેક જૈન ચૈત્ય બંધાવ્યાં હતાં. વનરાજે અણહિલપુરની સ્થાપનાના સમયે પંચાસરા પાર્શ્વનાથનું મંદિર બંધાવી એમાં પંચાસરમાંથી આણેલી પાર્શ્વનાથની મૂર્તિ સ્થાપિત કરી હતી. વનરાજના મંત્રી નિત્ય કે નિન્નય કે નીમાએ વિ સં. ૮૨૫ (ઈ. સ. ૭૬૮-૬૯) માં અણહિલવાડમાં અષભદેવનું એક ચૈત્ય બંધાવ્યું હતું. ૨૨ જીવાભિગમસૂત્રમાં જણાવ્યા પ્રમાણે વિજ્યદેવીનું એક જૈન મંદિર અહીં આવેલું હતું. ૩ કાન્યકુન્જ(કનોજ)ના રાજા આમ ઉર્ફે નાગાવલોક કે નાગભટ ૨ જાએ (અવસાન વિ. સં. ૮૯૦: ઈ. સ. ૮૩૪) અણહિલપુર અને મોઢપુર(મોઢેરા)માં જૈન મંદિર બંધાવ્યાં હતાં. ૨૪ આ મંદિરે પૈકી હાલ કેઈમેજૂદ રહ્યાં નથી, પરંતુ તેઓનું સ્થાપત્યકીય સ્વરૂપ ઘણે અંશે એ કાલનાં હિંદુ દેવાલયના સ્થાપત્યકીય સ્વરૂપ જેવું હશે.
