________________
૧૯૨] મૈત્રક કાલ અને અનુ-મૈત્રક કાલ
[પ્ર. હિંદુ દેવાલો
વલભીનાં ખંડેરેમાં મળેલાં અનેક મોટાં શિવલિંગ તથા નંદિપ્રતિમાઓ પરથી ત્યાં મૈત્રકકાલનાં અનેક ભવ્ય દેવાલયોનું નિર્માણ સૂચિત થાય છે. ૨૫ મૈત્રકનાં દાનશાસનેમાં બ્રાહ્મણ સંપ્રદાયનાં કેટલાંક દેવાલને ઉલ્લેખ આવે છે. દેવાલય માટે દાનશાસનમાં દેવકુલ' શબ્દ વપરાય છે. ૨૬ એમાં કુલ” ને અર્થ આયતન, આલય, ગૃહ એવો થાય છે.
સૌરાષ્ટ્રના વટપદ્રનું હરિનાથે કરાવેલું શિવમંદિર ઈ. સ. ૬૯ માં અસ્તિત્વમાં હતું. ૨૭ ધ્રુવસેન ૨ જાના એક દાનશાસન(ઈ. સ. ૬૩૧)માં ૨૮ જણાવેલા ભત્રીશ્વર તટાકના નામ પરથી એની સમીપમાં ભત્રીશ્વર મહાદેવનું મંદિર હોવાનું અનુમાન કરી શકાય. ખેટક આહારના કાણુક પથકમાં એ નામનું શિવાલય હતું એમ જણાય છે. ૨૯ દક્ષિણ ગુજરાતના ભરુકચ્છ વિષયના કેમજુ ગામમાં આવેલા આશ્રમને લગતા દાનશાસનમાં એ આશ્રમના દેવનું નામ આપવામાં આવ્યું નથી, પરંતુ એ ગામમાં હાલ આસમેશ્વર મહાદેવના મંદિર પરથી એ આશ્રમનું દેવાલય હોવાનું અનુમાન કરવામાં આવ્યું છે.
શૈવ સંપ્રદાય સાથે શાક્ત સંપ્રદાય નિકટને સંબંધ ધરાવે છે. મૈત્રકકાલીન લેખમાં દેવીનાં એ મંદિરોને ભૂમિદાને અપાયાનું નેંધાયું છે. તેઓમાંનું એક મંદિર સુરાષ્ટ્રમાં ત્રિસંગમક નામે ગામમાં આવેલું હતું તેને મૈત્રક રાજા દ્રોણસિંહે ધર્મદેયનું તામ્રશાસન લખી આપેલું, પણ સમય જતાં એ લુપ્ત થઈ જવાથી ધ્રુવસેન બાલાદિત્યે એને વ. સં. ૩૨ (ઈ.સ. ૬૩૯)માં ફરી દાનશાસન લખી આપ્યું હતું.૩૧ એમાં દેવીનું નામ “કોટમહિકા' આપ્યું છે.૩૨
ધરસેન ૩ જાના એક દાનશાસનમાં “શંકરિકા' નામે દેવી મંદિરનો ઉલ્લેખ થયા છે, જે “સુરાષ્ટ્રમાં સિરવાતાનક સ્થલીમાં આવેલું હતું.૩૩ ધ્રુવસેન ૨ જાના દાનશાસનમાં “દેવી-ક્ષેત્ર' નામે ખેતરનો ઉલ્લેખ મળે છે, જે પરથી “સુરાષ્ટ્રમાં વટપલિકા સ્થલીમાં આવેલા એક દેવીના મંદિરનું સૂચન મળે છે.૩૪
શીલાદિત્ય ૩ જાને એક દાનશાસનમાં આવતા માતૃસ્થાન–ક્ષેત્રના ઉલ્લેખ પરથી “સુરાષ્ટ્રમાં મદસર સ્થલીમાં આવેલા માતૃસ્થાનની અર્થાત્ માતાઓના મંદિરની માહિતી મળે છે. ૩૫
મૈત્રકનાં દાનશાસનેમાં આદિત્ય(સૂર્ય)ના એક દેવાલયનો ઉલ્લેખ આવે છે. એ સુરાષ્ટ્રના ભણિયક ગામમાં આવેલું હતું. ઈ. સ. ૬૧૧ માં શીલાદિત્ય ધર્માદિત્યે એને ભૂમિનું દાન આપ્યું હતું. આ રાજાના એક બીજા દાનશાસનમાં
