________________
૧૫ મું ]
સ્થાપત્યકીય સ્મારક
સુરાષ્ટ્રના વટપદ્રમાં આવેલી આદિત્યદેવની વાપીનો ઉલ્લેખ આવે છે, જે પરથી એની બાજુમાં આદિત્યદેવનું મંદિર હોવાનું સૂચિત થાય છે. મૈત્રક-કાલના અંત સમયે લાટમાં રાજસત્તા ધરાવનાર રાષ્ટ્રકૂટ કર્કરાજ સુવર્ણવર્ષના અનુજ ગોવિંદરાજ પ્રભૂતવર્ષના શક સં. ૭૪૯ (ઈ. સ. ૮૨૭)ના દાનશાસનમાં ૮ જણાવેલું જંબુસર નજીકના કાવિકા(કાવી) વિભાગના કટિપુરમાં આવેલું “જયાદિત્ય' નામે સૂર્ય ભગવાનનું મંદિર પ્રાય: મૈત્રકકાલના પૂર્વાર્ધમાં બંધાયું હશે. સૌરાષ્ટ્રનાં આ કાલનાં પ્રાચીન મંદિરોમાંનાં ઘણું મંદિર સૂર્યનાં છે.
અનુ-મૈત્રકકાલીન દાનપત્રોમાં જણાવ્યા મુજબ દક્ષિણ સૌરાષ્ટ્રના ચાલુક્ય રાજ્યમાં નક્ષિસપુર ચર્યાસીને જયપુર ગામ પાસે કણવીરિક સરિતાને તટે તરુણાદિત્ય નામે સૂર્યનું દેવાલય હતું.૩૮અ સૈધવ રાજ્યના સુવર્ણમંજરી વિષયમાં દેડીગ્રામના ભક શિવરુદ્ર નામે કપટીએ ગામને ફરતાં હરિ (વિષ્ણુ), હરિદ% (સૂર્ય), વિનાયક (ગણપતિ) અને માતૃકાઓનાં દેવકુલ બંધાવ્યાં હતાં. ત્યાં મઠ હતો. દાનને અર્ધો ભાગ દેવલેને તથા અર્ધો ભાગ મઠપતિને આ હતો.૯ ભૂતામ્બિલિકા(ધૂમલી)માં નગરની મધ્યમાં પુરુષોત્તમ-મઠિકા નામે નાને મઠ હતો અને એની બાજુમાં ભિન્નમાલના નન્ન નામના વેપારીએ પિતાના નામની નન્નમઠિકા સ્થાપી હતી.૪૦
પ્રબંધચિંતામણિના કથન અનુસાર વનરાજે અણહિલવાડમાં ધવલગ્રહ કરાવીને કંઠેશ્વરીનું મંદિર બંધાવ્યું હતું. એના અનુગામી યોગરાજે આ સ્થળે ભટ્ટારિકા યોગેશ્વરીનું મંદિર બંધાવ્યું હતું. વળી આ જ વંશમાં થઈ ગયેલા આગડદેવે કર્કરાપુરીમાં આગડેશ્વર અને કંઠેશ્વરીનાં દેવાલય બંધાવ્યાં હતાં. ૪૩
મૈત્રક અને અનુ-મૈત્રક કાલનાં દાનશાસનમાં ઉલ્લેખાયેલાં મંદિરો પૈકીનું કોઈ પણ મંદિર હાલ અસ્તિત્વમાં નથી. વાસ્તુવિદ્યામાં દેવાલયે
બૃહત્સંહિતામાં દેવાલય વિશે એક ખાસ અધ્યાય (વાસાક્ષાત્ નામે) આપવામાં આવ્યું છે.૪૪ દેવાલય માટે એમાં દેવતાયતન” શબ્દ પ્રયોજાયો છે. એમાં જણાવ્યું છે તેમ દેવાલયના સ્થાનની પસંદગી નદી, સરોવર, નિર્ઝર, વન, પર્વત ને ઉપવન-ઉદ્યાનની સમીપમાં કરવામાં આવતી. નાનાં દેવાલય એક ભૂમિ(મજલા)નાં ને એક શિખરવાળાં બંધાતાં. એનો વિસ્તાર ૯, ૧૨ કે ૧૬ હસ્ત જેટલો રખાતો. એની ઊંચાઈ એનાથી બમણ રાખવામાં આવતી. એની
