________________
૨૪]
મૈત્રક કાલ અને અનુ-ગૌત્રક કાલ [પ્ર. કટિની ઊંચાઈ એના ત્રીજા ભાગની રહેતી. ગર્ભગૃહને વિસ્તાર એના કુલ વિસ્તારથી ભાગનો રહેતો. એના દ્વારનો વિસ્તાર એના 3 ભાગને રખાતો. દ્વારશાખાના નીચલા ચોથા ભાગમાં બે બાજુએ પ્રતીહાર (દ્વારપાલ) ગોઠવવામાં આવતા. એના ઉપલા ભાગમાં મંગલ વિહંગ (પક્ષી), શ્રીવલ, સ્વસ્તિક, ઘટ, મિથુન, પત્રવલ્લી, પ્રમથ (ગણુ) ઇત્યાદિ આકૃતિઓ કરવામાં આવતી. દ્વારની ઊંચાઈ કરતાં પ્રતિમાની ઊંચાઈ ઓછી રાખતા ને એમાં એને ? ભાગ એની પિંડિકા(પીઠિકા)માં રોકતા. દેવાલયના પ્રાસાદને આકાર વૃત્ત (ગાળ), ચતુષ્કોણ, સમકોણ, ષોડશકોણ એમ અનેક પ્રકારનો રખાતે. મેટાં દેવાલયોમાં પાંચ, છ, સાત, આઠ કે દસ ભૂમિ (જલા) રાખતા. એ દેવાલયો પર અનેક શંગ (શિખર) રચતા. છવીસ હસ્તના વિસ્તાર ધરાવતા પાંચ મજલાવાળા ચેરસ પ્રાસાદને “સર્વતોભદ્ર” કહેતા. બત્રીસ હસ્તના વિસ્તારના બાર મજલાના પકૅણ પ્રાસાદને “મેરુ' કહેતા, દસ મજલાના ને ત્રીસ હસ્તના વિસ્તારવાળા પ્રાસાદને “કૈલાસ' કહેતા; એમ અનેક પ્રકારના પ્રાસાદ ગણાવવામાં આવ્યા છે. એજ રહેલાં દેવાલય
અભિલેખમાં તથા સાહિત્યમાં ઉલિખિત દેવાલયોના નમૂના હાલ મોજુદ રહ્યા નથી, પરંતુ સ્થાપત્ય-સ્વરૂપની દષ્ટિએ આ સમયપટને આવરી લેતાં કેટલાંક મંદિર સૌરાષ્ટ્રમાં અને થોડાંક તળ-ગુજરાત તથા કચ્છમાં હાલ અવશેષરૂપે જળવાઈ રહ્યાં છે (નકશો ૫). આ મંદિરોનાં સ્થાપત્યકીય સ્વરૂપને અભ્યાસ કરતાં જણાય છે કે આ સમયનાં મંદિર સાદાં હોવા છતાં કેટલાંક વિશિષ્ટ લક્ષણ ધરાવતાં હતાં. સ્થાપત્યકીય સ્વરૂપ
વિકસિત સ્વરૂપમાં તલદર્શનની દૃષ્ટિએ (પટ્ટ ૭૮) મંદિર અનેક અંગોનું બનેલું હોય છે. જે ખંડમાં દેવપ્રતિમાની સ્થાપના કરવામાં આવે છે તે “ગર્ભગૃહ” તરીકે ઓળખાય છે. ગર્ભગૃહની ઉપરના સપાટ આચ્છાદનને છાઘ કહે છે, જ્યારે સૂર્પકારનું ઉત્તમ આચ્છાદાન “શિખર' કહેવાય છે. ગર્ભગૃહના પ્રવેશમાર્ગને ગર્ભદ્વાર' કહે છે.
ગર્ભગૃહની આગળ જે સ્તંભાવલિયુકત ખંડની રચના કરવામાં આવે છે તેને મં૫' કહે છે. આ મંડપમાં રહીને લેકે વ્યક્તિગત કે સામૂહિક રીતે દેવનાં દર્શન તેમજ ગાનવાદન વગેરે ક્રિયાઓ કરે છે. મંડપ પરનું છાવણ ઘણી વાર સપાટ હોય છે, તો કોઈ વાર ગર્ભગૃહના શિખરના જેવું સૂપકાર અર્થાત
