________________
૧૫ મું]
સ્થાપત્યકીય સ્મારકે
રેલ્વે
બેઠી પગથીના ઘાટનું હોય છે. ગર્ભગૃહને કેટલીક વાર પ્રદક્ષિણ માટેનો માર્ગ હોય છે તેને પ્રદક્ષિણાપથ' કે “ભમતી' કહે છે. પ્રદક્ષિણાપથવાળા મંદિરને “સાંધાર પ્રાસાદ' કહે છે. આવા મંદિરના મંડપનો વિસ્તાર કરવામાં આવે તો પાર્ષમાર્ગને
અલિંદ' કહે છે, અને ગર્ભગૃહ અને મંડપની વચ્ચે આ રીતે વિસ્તાર પામેલ ભાગને “અંતરાલ' કહે છે. પ્રદક્ષિણાપથ અને અલિંદની યોજના ન હોય તેવાં કેટલાક મંદિરોમાં ઘણી વખતે “અંતરાલ'ની યોજના ગર્ભગૃહ અને મંડપને જેડનાર અંગ તરીકે પણ થતી હોય છે. કેટલીક વાર આવા મંડપની આગળ એક બીજો મંડપ ઉમેરવામાં આવે છે ત્યારે સામાન્ય રીતે પાછલે મંડપ બાજુ
એ દીવાલોથી ઢંકાયેલ ને આગલે મંડપ બાજુએ ખુલ્લે હોય છે. દીવાલોથી ઢંકાયેલા મંડપને ગૂઢમંડપ' અને બાજુઓએ ખુલા મંડપને “સભામંડપ' કે “રંગમંડપ' કહે છે. અને મંડપની આગળ મંડપ ન હોય તો ગર્ભગૃહની આગળ પ્રવેશ માટેના એક નાના મંડપની રચના થાય છે તેને “મુખમંડપ' કે “શૃંગારકી' કહે છે. આમાં ઘણું વાર ચાર સ્તંભોવાળી એક ચકી હોય છે; પ્રાર–સોલંકી કાલનાં મંદિરોમાં ક્યારેક એવી ત્રણ ચેકીઓની આડી સળંગ હાર હોય છે. એના ઉપરનું આચ્છાદન મંડપના જેવું જ કરવામાં આવે છે.
ક્યારેક મંદિરની આસપાસ ચાર ખૂણે પંચાયતનમાંના અન્ય ચાર દેવનાં નાનાં મંદિર કરવામાં આવે છે, ત્યારે આ મંદિર સમૂહને “પંચાયતન' તરીકે ઓળખવામાં આવે છે.
ઊર્ધ્વદર્શનની દષ્ટિએ મંદિર મુખ્યત્વે “પીઠ', “મંડેવર” અને “શિખર' એમ ત્રણ ભાગોનું બનેલું હોય છે. દેવાલયનું મુખ્ય અંગ “પીઠ' પર ચણવામાં આવે છે. પીઠ પરના મુખ્ય અંગની દીવાલની બહારની બાજુને “મંડેવર કહે છે. પ્રાફ સોલંકી મંદિરની દીવાલ સાદી હોય છે, પણ ક્યારેક બાહ્ય ભાગ પર ત્રણે બાજુએ મધ્યમાં એક એક નિર્ગમ રચવામાં આવે છે તેને “ભદ્ર' કહે છે. આ સંજોગોમાં દીવાલની મૂળ રેખાને “ક” કે “ણું” નામે ઓળખવામાં આવે છે. મધ્ય ભદ્ર અને બંને બાજુના કર્ણના સમગ્ર દેખાવવાળા ભાગને “ત્રિમાસિક કે ‘ત્રિરથી તલદર્શન કહેવામાં આવે છે. પ્રા–સેલંકી કાલનાં મંદિરમાં કયારેક “ત્રિનાસિકને બલે પંચનાસિક” કે “પંચરથી તલદર્શન યોજવામાં આવે છે. એમાં ભદ્રની બંને બાજુએ “પ્રતિરથ' નામે એકેક નિર્ગમ ઉમેરીને “ભદ્ર'ના નિર્ગમને પ્રતિરથના નિર્ગમની આગળ પ્રસારવામાં આવે છે. “પીઠ' અને “મંડેવર'ના ભાગ કેટલીક વખતે વિવિધ ઘાટના સમતલ થરો વડે અલંકૃત કરેલા હોય છે.
