________________
૨૯૬ ]
મૈત્રક કાલ અને અનુ-મૈત્રક કાલ
[પ્ર.
શિખરની રચના પરત્વે ગુજરાતના મંદિસ્થાપત્યમાં એ પરંપરા જોવામાં આવે છે: આમાંની પ્રથમ પરંપરા લગભગ ૫ મી-૬ ઠ્ઠી સદીથી શરૂ થઈ લગભગ ૧૦ મી સદી સુધી પ્રવતી જોવામાં આવે છે, જ્યારે બીજી પરપરા લગભગ ૧૦ મી સદીથી શરૂ થતાં દેવાલયેામાં પ્રચલિત થઈ છે. સેાલ કી કાલમાં વિકસેલી ખીજી શૈલીમાં ગર્ભગૃહ ઉપર શંકુ-આકારનુ ઉત્તુ ંગ શિખર કરવામાં આવે છે, જ્યારે પ્રાક્–સાલકી કાલનાં મદિરામાં પહેલી શૈલીનાં શિખર ટાડા-પદ્ધતિએ બાંધેલાં હાય છે. નીચેથી ઉપર જતાં ક્રમે ક્રમે એછી લખાઈ-પહેાળા ધરાવતા સમતલ થરા વડે એમાં શિખરની છેક ઉપરની ટાચ સધાય છે અને એના ઉપર ચૂલિકા અથવા આમલક અને કલશની રચના થાય છે. વળી એ ત્રણ, ચાર, પાંચ, છ કે સાત કે એનાથી વધુ સંખ્યામાં આવતા સમતલ થરાને ચારે બાજુઆથી ચૈત્યગવાક્ષ જેવાં દેખાતાં સુશાભને વડે અલંકૃત કરવામાં આવે છે. લકરણમાં વળી કયારેક સમગ્ન શિખરની નાની પ્રતિકૃતિઓના ઉપયાગ કરવામાં આવે છે. શિખરાની રચનાશૈલીની દૃષ્ટિએ આ પ્રકારનાં શિખરવાળાં મંદિર ‘છાવ પ્રાસાદે।' તરીકે એળખાય છે. આ ઘાટના શિખરને કેટલાક ‘સર્પાકાર' કે ‘શુણ્યાકાર' તરીકે પણ ઓળખે છે.૪પ
તલન
આ કાલનાં કેટલાંક મંદિર તલદર્શનની દૃષ્ટિએ સમચેારસ કે લંબચેારસ ધાટનાં છે. માત્ર ગર્ભગૃહ ધરાવતાં મદિર સામાન્યતઃ સમચારસ હાય છે, પરંતુ ગર્ભગૃહ અને ગૂઢમંડપ પરસ્પર જોડાયેલાં હોય તેવા સંજોગામાં તેનું તલદર્શન (કે તલછ ંદ) લંબચેાસ ધાતુ બને છે. કેટલાંક મંદિશમાં એકથી વધુ ગર્ભગૃહ પણુ હોય છે. અનુ—મૈત્રકકાલ દરમ્યાન બંધાવેલાં મદિરામાં ગર્ભગૃહની દીવાલામાં નિગ મેની પણ રચના જોવામાં આવે છે. આ કાલનાં મશિનુ તલદર્શનની દૃષ્ટિએ નીચે પ્રમાણે વર્ગીકરણ કરી શકાય :૪૬
૧. એકાયતન
(૧) માત્ર ગર્ભગૃહનાં બનેલાં આ મર્દિની આગળ પ્રવેશચેાકી પણ હોતી નથી. (અ) આ ગગૃહ સામાન્ય રીતે સમચારસ હોય છે; દા. ત. મિયાણીની ટેકરીના ઢાળાવ પર આવેલું પ્રાચીન મ ંદિર,૪૭ ભાણુસરા૪૮ મ ંદિર નં. ૩ અને ૪, નંદીશ્વર મર્દિર્ નં. ૧, ઓડદર ગામની પૂર્વ સીમા પર આવેલું એકાકી પ્રાચીન મંદિર તથા રાડા૪૯ મંદિર ન. ૨ આ પ્રકારનાં મંદિર છે.
