________________
૧૨]. મૈત્રક કાલ અને અનુ-મૈત્રક કાલ
[પ્ર. દિજ વસુદત્તને સોળ વર્ષને પુત્ર વિષ્ણુદત્ત વિદ્યાપ્રાપ્તિ માટે વલભીપુરી આવ્યાને જે ઉલેખ આવે છે૪૯ તે પરથી પ્રાગ-મૈત્રક કાલમાં પણ વલભીપુરી વિદ્યાધામની ખ્યાતિ ધરાવતી હોવાનું સૂચિત થાય છે. એ સમયમાં અવરજવરનાં સાધનની મર્યાદા જોતાં એટલે દૂરથી બ્રાહ્મણનો પુત્ર વિદ્યાપ્રાપ્તિ માટે છેક વલભી આવે એ નિર્દેશ વિદ્યાધામ તરીકે વલભી ત્યારે કેટલું નામાંકિત હશે એ દર્શાવે છે. બૌદ્ધ આચાર્ય સ્થિરમતિ તથા ગુણમતિ તેમજ જૈન સૂરિ મલવાદીની વિદ્યાકીય પ્રવૃત્તિઓ પરથી વલભીની એ મહત્તા ચોથી-પાંચમી સદીમાં પણ ચાલુ રહી હેવાની પ્રતીતિ થાય છે. અદ-ભાષ્ય અને નિરુક્ત-રીકાના કર્તા, ભધ્રુવના પુત્ર કંદસ્વામી (ચંદ્રગુપ્ત) વિક્રમાદિત્ય(લગભગ ઈ.સ. ૩૭૬-૪૨૪)ના ધર્માધ્યક્ષ હરિસ્વામીના ગુરુ અને વલભીના વતની હતા ૫૦ એ પરથી ગુપ્તકાલ દરમ્યાન વલભીમાં વેદ-વેદાંતના શિક્ષણની સંભાવના સૂચિત થાય છે.
મૈત્રકકાલનાં દાનશાસનમાં વલભીના જે બ્રાહ્મણ પ્રતિગ્રહીતાઓને ઉલ્લેખ આવે છે તેમાંના કેટલાક ત્યાંના ચાતુવિદ્ય-સામાન્ય ને કેટલાક ત્યાંના ઐવિદ્યસામાન્ય હતા. આ પરથી વલભીમાં ચતુષ્ટયી વિદ્યાઓ જાણનારાઓની તથા ત્રયી વિદ્યાઓ જાણનારાઓની પર્ષત હોવાનું માલૂમ પડે છે.
ગુહસેનના વ. સં. ૨૪૦(ઈ. સ. ૫૫૯)ના દાનશાસનમાં બૌદ્ધ વિહારને દાન દેવાના ઉદ્દેશમાં સધર્મ(બૌદ્ધ ધર્મનાં પુસ્તકોના પ્રબંધને ઉદ્દેશ પણ જણાવ્યું છે. ૫૨ વલભીમાં મગધના નાલંદા જેવું મોટું વિદ્યાપીઠ હતું, જેમાં બેત્રણ વર્ષ ગાળીને વિદ્યાથીઓ બૌદ્ધ ન્યાય તથા દર્શનનું ઉચ્ચ શિક્ષણ પામતા. જેમણે પ્રાચીન તેમજ નવીન પુસ્તકોને બરાબર અભ્યાસ કર્યો હોય તેમને જ ત્યાંની વાદસભામાં પ્રવેશ મળતો. ત્યાં ભિન્ન ભિન્ન મતોને વિવાદ કરીને જે પોતાના મતની શ્રેષ્ઠતા પ્રતિપાદિત કરી શક્તા તે ચારે દિશામાં ખ્યાતિ પામતા, તેમને ભૂમિનાં દાન પ્રાપ્ત થતાં, એ વિવાદસભામાં ઉચ્ચ શ્રેણી પામતા ને એમનાં ખ્યાત નામ એ વિદ્યાપીઠના ઉચ્ચ પ્રવેશદ્વાર પર લખાતાં. એમનામાંના કેટલાક તો રાજસભામાં જઈ પોતાની મેધાવિતા પ્રદર્શિત કરી રાજ્યતંત્રના ઉચ્ચ અધિકાર પ્રાપ્ત કરતા.૫૩ ઈસિંગ વલભી વિદ્યાપીઠને સુપ્રસિદ્ધ નાલંદા વિદ્યાપીઠની હરોળમાં મૂકે છે ને એ બે વિદ્યાપીઠોને ચીનનાં વિખ્યાત વિદ્યાપીઠે સાથે સરખાવે છે.૫૪ વલભીમાં અનેક બૌદ્ધ વિહાર હતા. ત્યાં અહંતુ અચલ તથા આચાર્ય સ્થિરમતિ અને ગુણમતિ ઉપરાંત આચાર્ય બુદ્ધદાસ તથા વિમલગુપ્ત વસ્યા હોવાના ઉલ્લેખ મળે છે,૫૫ પરંતુ ત્યાં એવા બીજા અનેક આચાર્ય
