________________
૨ જુ]
[ ૧૭
tr
કવિ ભટ્ટએ “ રાવણવધ' નામે મહાકાવ્ય. મૈત્રક વંશના રાજા ધરસેનના સમયમાં વલભીમાં રચેલું તે એમાં કથાવસ્તુના નિરૂપણની અંદર શબ્દશાસ્ત્ર તથા કાવ્યશાસ્ત્રને લગતાં ઉદાહરણ વણી લઈ દ્વિસંધાન કાવ્યને અવનવા પ્રકાર પ્રત્યેાજેલેા.૫૬ ભટ્ટિકાવ્ય ’’ તરીકે ખ્યાતિ પામેલા આ મહાકાવ્ય પર જયમંગલ તથા મલ્લિનાથ જેવા અનેક વિદ્વાનાએ ટીકા લખી છે.પ ૧૭
વલભી
જૈન આગમ-ગ્રાની વાચનાનું કેન્દ્ર બનેલા વલભીપુરમાં જિનભદ્દગણિ ક્ષમાશ્રમણે આવશ્યકસૂત્રની નિયુક્તિ પર “ વિશેષાવશ્યક ભાષ્ય લખ્યુ, જે જૈન પ્રવચન-સાહિત્યમાં મુકુટમણિ સમાન ગણાય છે.૧૮
મૈત્રક રાજાઓનાં દાનશાસનેામાં આપેલી રાજ-પ્રશસ્તિઓની રચના રાજધાનીમાં વસતા રાજકવિઓએ કરી ગણાય; એમાં સંસ્કૃત સાહિત્યની ઉચ્ચ ગદ્ય-શૈલીનું કાવ્યતત્ત્વ રહેલુ છે.પ૯
ધર્મસ્થાન તરીકે
,,
વલભીના મૈત્રક રાજાઓનાં ઉપલબ્ધ દાનશાસનેામાં વલભીનાં દેવાલયેાના ઉલ્લેખ નથી, પરંતુ ત્યાંના અનેક બ્રાહ્મણાના ઉલ્લેખ મળે છે.૧૦ આ બ્રાહ્મણુ ભરદ્વાજ, ઔદરેણુ, ગાગ્ય અને કૌશિક ગાત્રના હતા; તેમાંના કેટલાક સામવેદના છંદાગના સ્વાધ્યાય કરતા, તેા કેટલાક યજુર્વેદી અને અધ્વર્યુ` હતા. એમાંના કેટલાક તા આનપુર-આનંદપુર (વડનગર), પુષ્યસાંખપુર (સામેાર) અને ગામૂત્રિકા (ગામટા) જેવાં વતન તજી વલભીમાં આવી વસ્યા હતા. એમને અપાતા ભૂમિદાનના ઉદ્દેશ તેએ પંચમહાયજ્ઞની ક્રિયા સરળતાથી કરી શકે
એ હતા.
મૈત્રક કુલના ઘણાખરા રાજાએ ‘પરમ માહેશ્વર’ હતા. તેએની રાજમુદ્રાનુ લાંછન શિવના વાહન નંદીનું હતું. તેઓના શાસનકાલમાં વલભીમાં અનેક ભવ્ય શિવાલય બંધાયાં હશે, પરંતુ હાલ એ મેાજૂદ રહ્યાં નથી તેમજ એના સાહિત્યિક ઉલ્લેખ પણ ઉપલબ્ધ નથી, છતાં એનાં ખડેરામાંથી મળેલાં કેટલાંક શિવલિંગ ત્યાંનાં પ્રાચીન શિવાલયેાની પ્રતીતિ કરાવે છે. એમાં હાલ સિદ્ધેશ્વર નામે એળખાતા મહાદેવના લિંગના ઉપલા રુદ્રભાગ ૧-૯ મીટર જેટલા ઊંચા છે ને એના ઘેરાવા ૨.૬ મીટર જેટલા છે. એની સાથે મળેલી નદીની પ્રતિમા પણ લગભગ ૨૪ × ૧૨ મીટરના કદની છે.૬૧ આ ઉપરાંત રત્નેશ્વર, બુદ્ધેશ્વર, વૈજનાથ, પ્રગટનાથ, ભીડભંજન વગેરે મહાદેવને નામે એળખાતાં લિંગ પણ ત્યાંનાં જૂનાં ખંડેરામાં મળ્યાં હોઈ અન્ય મૈત્રકકાલીન શિવાલયાની ઝાંખી કરાવે છે.
