________________
મૈત્રકક લ અને અનુ-મૈત્રક કાલ
[ત્ર.
‘પરમ ભાગવત' ધ્રુવસેન ૧ લાના સમયમાં વલભીમાં વૈષ્ણવ સંપ્રદાયને -તથા પરમાદિત્ય-ભક્ત' ધરપટ્ટના સમયમાં સૂર્ય-ભક્તિના સ ંપ્રદાયને -સવિશેષ પ્રાત્સાહન મળ્યું હશે. વલભીમાં શિવ ઉપરાંત શક્તિ, વિષ્ણુ, સૂર્ય ત્યાદિ અન્ય દેવતાએાનાં પણ દેવાલય બંધાયાં હશે. વલભીનાં ખડેરામાંથી મળેલી કેશિનિહૂદન કૃષ્ણની તથા મહિષાસુરમર્દિની દેવીની પ્રાચીન પ્રતિમાએ આ અટકળને સંગીન સમર્થન આપે છે.કર ભટ્ટિએ વલભીમાં રામચરિતને વિશે રચેલું રાવણવધ મહાકાવ્ય ત્યાં વિષ્ણુના રામાવતારની પણ ઉપાસના
સૂચવે છે.
*૧૪]
વલભીપુર બૌદ્ધધનું એક મોટુ કેન્દ્ર હતું. મૈત્રકકાલ દરમ્યાન ત્યાં અનેક બૌદ્ધ વિહાર બંધાયા હતા. મૈત્રક રાજાઓનાં દાનશાસનેામાં એમાંના ૧૧ વિદ્યારાના ઉલ્લેખ મળ્યા છે.ક૩ આ વિહારાનાં એ મંડલ હતાં : એક ભિક્ષુઓના વિદ્યારાનું અને બીજું ભિક્ષુણીઓના વિહારાનું. ભિક્ષુએના વિહારાનું મંડલ દુદ્દાવિહારની આસપાસ રચાયું હતું ને ભિક્ષુણીના વિહારાનુ મડલ યક્ષરવિહારની આસપાસ. દુવિહાર મૈત્રક રાજા ધ્રુવસેન ૧ લાની ભાગિનેયી પરમ-ઉપાસિકા દુદ્દાએ બધાન્યા હતા. આચા` સ્થિરમતિએ બંધાવેલા પ્રાચીન -અપ્પપાદીય વિહરને સમાવેશ પણ દુવિહારમંડલમાં થયેલા. આ વિહારમંડલમાં એ ઉપરાંત આચાય યુદ્ધદાસે તથા આચાર્ય વિમલગુપ્તે બંધાવેલા વિહારના, વાણિજક કર્યાં માંકિલે બંધાવેલ વિહારના, ગેાહકે બંધાવેલા વિહારને અને ભર્યકવિહારના તથા એની બાજુમાં મિમ્માએ બંધાવેલા આભ્યંતરિકા-વિહારના પણ સમાવેશ થતા.૬૪ એવી રીતે યક્ષરવિહારમ`ડલમાં યક્ષશૂર-વિહાર ઉપરાંત પૂર્ણ ભટ્ટાએ બંધાવેલા વિહારનેા તથા પ્રાયઃ વાણિજક અજિતે બંધાવેલા વિહારને પણ સમાવેશ થતા.૧૫ શીલાદિત્ય ધર્માદિત્યે પેાતાના મહેલની બાજુમાં એક સુંદર વિહાર બંધાવ્યા હતા ને એમાં શિલ્પીઓનું કલાકૌશલ ઠાલખ્યુ હતુ..૬૬ યુઅન સ્વાંગે એના સમયમાં વલભી રાજ્યમાં સેાએક અને સૌરાષ્ટ્રમાં પચાસેક બૌદ્ધ વિહાર હાવાનું જણાવ્યું છે,૨૭ તેઓમાંના એછામાં ઓછા ૧૨—પ્રાય: એનાથી વધુ—વિહાર વલભીમાં હોવાનું માલૂમ પડે છે. આ વિદ્વારામાં કેટલાક ભિક્ષુએ કાયમ માટે રહેતા, તેા કેટલાક બહારથી આવી કામચલાઉ વસતા.૬૮ કેટલાક વિહારેતમાં ભગવાન (ગૌતમ) મુની તેા કેટલાક વિદ્વારામાં છેલ્લા સાતેય "મુદ્દોની નિયમિત પૂજા થતી. ૯ મૈત્રક વંશના ધણા રાજાએ આ બૌદ્ધ વિહારાને ભૂમિદાન દેતા, જેમાંથી ત્યાંના આભ્યતર તથા અભ્યાગત ભિક્ષુઓનાં ભાજન, વસ્ત્ર, ઔષધ વગેરે માટે તેમજ મૂર્તિ કે મૂર્તિ એની પૂજા માટે તથા
