________________
૨જુ]
વલભી રાજધાની તરીકે વલભીની પસંદગી એ ભાવનગરની ખાડી પરનું બંદર હોવાને લીધે થઈ હશે. વલભી જે જલમાર્ગે તથા સ્થળમાર્ગે જવાય તેવું દ્રોણમુખ હતું ને જ્યાં સમુદ્ર સુધી નૌકા મારફતે વ્યવહાર કરી શકાય, જ્યાંથી પર્વત બહુ દૂર ન હોય ને જે રમ્ય સપાટ પ્રદેશમાં આવેલું હોય તેવું સ્થળ હતું.૪૩ આમ દ્વીપકલ્પના અંદરના ભાગમાં આવેલા ગિરિનગરને બદલે સમુદ્રતટ પાસે આવેલી વલભીમાં રાજધાની રાખવાનું પગલું અનેક રીતે ઉચિત ગણાય.
મૈત્રક રાજ્યની સત્તાને તથા સમૃદ્ધિને ઉત્તરોત્તર વિસ્તાર થતાં એની રાજધાની વલભીની જાહોજલાલી વધતી ગઈ. મૈત્રક. રાજાઓનું શાસન સમસ્ત સૌરાષ્ટ્ર ઉપરાંત કચ્છ, ઉત્તર ગુજરાત, મધ્ય ગુજરાત અને પશ્ચિમ માળવા પર. પ્રવત્યું. વલભીના રાજાઓ “મૈત્રક રાજાઓ” તરીકે નહિ, પણ “વલભીપતિ” તરીકે ઓળખાતા એવું દક્ષિણ ગુજરાતના સમકાલીન ગુર્જરનૃપતિવંશનાં દાનશાસનમાં આવતા ઉલ્લેખો પરથી માલૂમ પડે છે.૪૪ સૈધવ સામંત પુષ્યનું મુદ્રાંક વળા(વલભીપુર)માંથી મળ્યું છે.૪૫ ફેકપ્રસ્ત્રવણના ગારુલક વંશના રાજા પણ મૈત્રકોના સામંત હતા.૪૬ મૈત્રક રાજાઓની પ્રશસ્તિમાં તેના અનેક સામંતોના ઉલ્લેખ આવે છે; યુદ્ધ તથા ઉત્સવના પ્રસંગોએ વલભીની રાજસભામાં એવા અનેક સામંત ઉપસ્થિત થતા હશે. વલભીના મૈત્રક રાજાઓની રાજસભા, તેઓના રાજપ્રાસાદ, નગરીને દુર્ગ, રાજાઓએ તથા અન્ય સાધનસંપન્ન જનેએ બંધાવેલાં ભવ્ય દેવાલય, કાકૂ જેવા નગરશેઠની હવેલીઓ ઈત્યાદિના નથી અવશેષ: મોજૂદ રહ્યા કે નથી એનાં વિગતવાર વર્ણન મળતાં.
સમસામયિક દંડીએ “દશકુમારચરિત”માં એક ઉપકથાના પૂર્વાર્ધમાં ઘટનાસ્થાન તરીકે વલભી નગરી પસંદ કરી છે. ત્યાં એ નગરીનું વર્ણન આપ્યું નથી, પરંતુ એની અંદર નાવિકપતિ ગૃહગુપ્તના પડોશી વણિકની સાત માળની હવેલીનો ઉલ્લેખ આવે છે એ નોંધપાત્ર છે. ૪૭ સેલંકી કાલ દરમ્યાન ૧૧ મી, સદીમાં લાટ દેશના વાલભ કાયસ્થ કવિ સેડૂઢલે “ઉદયસુંદરીકથા”ના આરંભમાં પિતાના કુલના ઉત્પત્તિસ્થાન વલભીને સકલ ભુવનના ભૂષણરૂપ, “વલભી” એવા પ્રસિદ્ધ નામથી રમ્ય અને અને અસીમ ગુણ ધરાવનાર રાજધાની તરીકે નિરૂપી છે.૪૮ વિદ્યાધામ તરીકે
પ્રાચીન “બૃહત્કથા”ના આધારે રચાયેલા “કથાસરિત્સાગર ”માંની વિષ્ણુદત્ત અને સાત બ્રાહ્મણ-પુત્ર 'ની કથામાં અંતર્વેદી(ગંગા દેઆબોના
