________________
મત્રક કાલ અને અનુ-મૈત્રક કાલ
મિ,
કતરેલી છે.૩૩ વલભીનાં ખંડેરેમાંથી મળેલી કેશિનિકૂદન કૃષ્ણની પ્રતિમા ચેથી સદીના અંતની અને મહિષાસુરમર્દિનીની મૂર્તિ એનાથી સહેજ મોડા સમયની, અર્થાત પાંચમી સદીના આરંભની છે.૩૪ વલભીમાંથી મળેલા સર્વ ભટ્ટારકના સિક્કા પણ લગભગ એ જ સમયના છે. ૩૫
૧૯૩૦ માં ફાધર હેરાસે વળાના ઘોડાદમન તળાવ પાસે ડું ખોદકામ કરાવેલું. એના છૂટક અવશેષ મુંબઈના ઈન્ડિયન હિસ્ટોરિકલ રિસર્ચ ઇન્સ્ટિટયૂટમાં સંગૃહીત થયેલા છે, પરંતુ એ અવશેષોના પ્રાપ્તિ-સ્તર તથા સમયાંકનની નોંધ પ્રકાશિત થઈ નથી. ૧૯૫૦ માં સુબ્બારાવે વલભીપુરની સ્થળતપાસ કરી ત્યારે ત્યાં લાલ ચકચકિત મૃત્પાત્રોના અવશેષ મળેલા, જેને સમય સામાન્યતઃ ૧ લી થી ૪થી સદીને આંકવામાં આવે છે.૩૭ ૧૯૬૫ માં આ પ્રાચીન વસાહતની સ્થળતપાસ વધુ વિગતે કરવામાં આવી ત્યારે એમાં વસ્તીની સહુથી જૂની નિશાનીઓ ૧ લી–૨ જી સદીની જણાઈ૩૮ એમાં લાલ ચકચકિત મૃત્પાત્રો ઉપરાંત રોમન એમ્ફોરા, અબરખિયાં મૃત્પાત્ર, અને ધૂસરાં મૃત્પાત્રોના ખંડ પણ મળેલા. આમ ઉપલબ્ધ ઉલ્લેખો તથા અવશેષો પરથી વલભી મૈત્રક રાજ્યની રાજધાની થતાં પહેલાં ઓછામાં ઓછાં પાંચ શતક જેટલી પ્રાચીન હોવાનું સ્પષ્ટ થાય છે. પ્રાચીન વલભીનાં ખંડેરોનું મોટા પાયા પર પદ્ધતિસર ઉત્પનન થાય તો એની પહેલી વસાહતની પ્રાચીનતાને ખરે ખ્યાલ આવે ને ઈસ્વી પૂર્વેના સમયનિર્દેશોની વાસ્તવિકતા-અવાસ્તવિકતાની પ્રતીતિ થાય. ૌત્રક રાજ્યની રાજધાની
મૌર્યકાલથી ગુપ્તકાલ સુધી સૌરાષ્ટ્રનું વડું મથક ગિરિનગર હતું, પરંતુ મૈત્રક કુલના સેનાપતિ ભટાકે પિતાના રાજ્યની સ્થાપના કરી ત્યારે એણે રાજધાની વલભીમાં રાખી. આ ફેરફાર પાછળનું ચોકકસ કારણ નેંધાયું નથી. ભટાર્કની પ્રશસ્તિ પરથી માલૂમ પડે છે કે એને કોઈ પ્રબળ પ્રતિપક્ષને સામને કરવો પડેલ.૩૯ એ પ્રતિપક્ષ ઘણું કરીને ગુપ્ત સામ્રાજ્યને સૌરાષ્ટ્ર માટે ગોપ્તા હોવો જોઈએ, જેનું વડું મથક ગિરિનગર હતું. સ્કંદગુપ્તનું મૃત્યુ થતાં ગુપ્ત સામ્રાજ્યની સત્તા શિથિલ બની લાગે છે, તેથી સૌરાષ્ટ્રના ગોપ્તાને ભગધથી, વધુ કુમક મળી નહિ હોય. છતાં સેનાપતિ ભટાર્કે પોતાનું, પિતાના કુલનું કે પોતાના સહાયકોનું પ્રાબલ્ય પૂર્વ સૌરાષ્ટ્રમાં હોય તે કારણે કે એવા કેઈ અન્ય રાજકીય કારણે પિતાના રાજ્યની સ્થાપના ગિરિનગરમાં કરવાનું ટાળી વલભીમાં કરી લાગે છે, અથવા ગિરિનગરને પરિત્યાગ ત્યાંના સુદર્શન તળાવનો સેતુ (બંધ) વારંવાર તૂટવાથી થતી હેરાનગતિને લીધે કરવામાં આવ્યો હોય.૪૧
