________________
૨ જું]
[૯
સ્તંભનકનું મૂરિપદ સંભાળનાર મલ્લવાદીની કારકિદી` વલભી સાથે સ`કળાયેલી છે.૨૪ આ મહાન વાદીના વિજયના પ્રસંગ વી. નિ. સ. ૮૮૪ (ઈ. સ. ૩૫૭)માં થયેા હાઈ,૨૫ એમની કારકિદી ક્ષત્રપ કાલની ગણાય. એમણે પદ્મ (રામ) વિશે ૨૪ હજાર શ્લેાકપ્રમાણનું પદ્મરિત પણ રચેલું.
વલભી
આ પછી લગભગ સેા વર્ષે વલભીમાં એક બીજી મહત્ત્વની ઘટના બની. અગાઉ ત્યાં નાગાર્જુનની અધ્યક્ષતા નીચે જૈન આગમ ગ્ર ંથેાની વાચના થઈ હતી ત્યારે મથુરામાં કંદિલાચાયની અધ્યક્ષતા નીચે પણ એવી વાચના થયેલી, પરંતુ આ ખે આચાય પરસ્પર મળી શકેલા નહિ તે તેની વાચનાઓમાં કેટલાક પાઠભેદ રહી ગયેલા. આ એ વાચનાએના પાઠની તુલના કરી એ પરથી આગમાની એક સમીક્ષિત આવૃત્તિ તૈયાર કરવાનું અમૂલ્ય કાર્યાં દેવવિદ્ધે ગણિ ક્ષમાક્ષમણે વલભીમાં ઈ. સ. ૪૫૩ માં પાર પાડયું.૨૭ એમાં માથુરી વાચનાને મુખ્ય વાચના તરીકે લઈ વાલભી (નાગાર્જુનીય) વાચનાનાં પાઠાંતર નોંધવામાં આવ્યાં. ભારતભરના શ્વેતાંબર જૈને વલભીમાં તૈયાર થયેલી આ સમીક્ષિત આવૃત્તિને અનુસરે છે. દેવવિદ્ ગણિતવિસૂત્રના કર્તા પણ ગણાય છે.૨૮ તેએ કુમારગુપ્ત ૧ લાના રાજ્યકાલમાં થયા.
મૈત્રક રાજ્યની સ્થાપના પહેલાં વલભીમાં જૈન ધર્મોની જેમ બૌદ્ધ ધર્મની પ્રવૃત્તિએ વિકસી હતી.
ચીની પ્રવાસી યુગ્મન સ્વાંગ નાંધે છે કે વલભીપુરથી ઘેાડે દૂર અચલે બંધાવેલા સંઘારામ (વિહાર) છે, જ્યાં એધિસત્ત્વ ગુણુમતિ અને સ્થિરમતિએ પેાતાના વિહાર દરમ્યાન નિવાસ કરેલા ને લબ્ધપ્રતિષ્ઠ ગ્રંથ લખેલા.૨૯ ગુણમતિ વસુબંધુના અને સ્થિર મતિ અસંગના શિષ્ય હતા ને તેએએ નાલંદા વિદ્યાપીઠમાં પણ નામના મેળવી હતી. તે ચાથી સદીમાં અર્થાત્ ક્ષત્રપકાલ દરમ્યાન થયા.૩૦ આચાય સ્થિરમતિએ વલભીમાં અપ્પપાદીય વિહાર નામે વિહાર બંધાવેલા. એ નામમાં “પપ્પા”થી એમના ગુરુ અસંગ અભિપ્રેત હશે.૩૧ અચલે બંધાવેલા વિહાર એનીય પહેલાંને લાગે છે. આ અચલ પશ્ચિમ ભારતના હતા ને એમણે એક ખીજો મહાવિહાર અજંતામાં બંધાવ્યા હતા.૩૨ આમ વિવિધ સાહિત્યિક ઉલ્લેખા વલભી મૈત્રક રાજ્યની રાજધાની બની તે પહેલાંય એ નગરી તરીકે પ્રસિદ્ધ હાવાનુ દર્શાવે છે. પુરાવસ્તુકીય અવશેષા પણ એની આ પ્રાચીનતાનું સમન કરે છે.
શ્રી. વજેશ કર ગૌરીશંકરે એકત્ર કરેલા વલભીના અવશેષામાં ખીન્ન તથા પાંચમા સૈકાની મૃત્તિકા–મુદ્રાઓ મળી છે, જેમાં બૌદ્ધ ધર્માંની પ્રસિદ્ધ હેતુગાથા
