________________
મૈત્રક કાલ અને અનુ-ૌત્રક કાલ
[પ્ર. અગાઉ ભરૂચની જેમ વલભીમાં કપાસને સારે પાક થતો હશે ને તો “જંબુસર”ની જેમ એનું પ્રાકૃતિક લક્ષણ સૂચવતું “વલહી” નામ પડયું હોય; નહિ તો વેલાકૂલ(વેરાવળ)ની જેમ સમુદ્રકાંઠાને લઈને એ “વલયી”નું “વલઈ”૧૩ અને એનું “વલહી” તથા “વલભી” થયું હોય. ઉલ્લેખના અભાવે સંભાવનાઓ લેખે અટકળ કરવી રહી.૧૩ પ્રાચીનતા .
વલભી ઈ. સ. ૪૭૦ ના અરસામાં મૈત્રક રાજ્યની રાજધાની બની ત્યાર પહેલાં અસ્તિત્વ ધરાવતી હતી. સ્કંદ-પુરાણના પ્રભાસખંડમાં મનુ વૈવરવતના પુત્ર શર્યાતિના સંદર્ભમાં એને ઉલ્લેખ કરવામાં આવ્યો છે. ૧૪ પાણિનિના ગણતા ગણપાઠમાંના વરદ્ ગણમાં અન્ય નગરીઓની સાથે વલભીનું નામ આપેલું છે. ૧૫ બૃહત્કથામંજરી તથા કથાસરિત્સાગરની ૧૭ કથાઓમાં વાણિજ્ય તથા વિદ્યાના કેંદ્ર તરીકે આવતો વલભીને નિર્દેશ પ્રાચીન બૃહકથામાંના નિર્દેશ પર આધારિત હોય તે મૂળ ઉલ્લેખ પ્રાયઃ પહેલી સદી જેટલે પ્રાચીન ગણાય.૧૮
જૈન અનુશ્રુતિ પણ વલભીની પ્રાચીનતા સૂચવે છે. દેવસેનસૂરિ (૯ મી-૧૦ મી સદી) “દર્શનસાર”માં તથા “ભાવસંગ્રહમાં વિક્રમ રાજાના મૃત્યુને ૧૩૬ વર્ષ થતાં સૌરાષ્ટ્રમાં વલભીમાં તપટ (શ્વેતાંબર) સંઘ ઉત્પન્ન થયો હોવાનું જાણું છે.૧૯ વળી હરિષણ (૧૦ મી સદી) તથા રત્નનંદી (૧૬ મી સદી)૨૧ પહેલા ભદ્રબાહુ(ઈ. પૂ. ૪થો સેકે)ના સમયમાં ઉજજયિનીમાં અર્ધફાલક સંપ્રદાય અને આગળ જતાં ભદ્રભાતુના શિષ્યના શિષ્ય જિનચંદ્રના સમયમાં વલભીમાં શ્વેતાંબર સંપ્રદાય ઉત્પન્ન થયો હોવાનું જણાવે છે. વેતાંબર સંપ્રદાયની ઉત્પત્તિ પ્રાયઃ ચંદ્રગુપ્ત મૌર્ય (લગભગ ઈ. પૂ. ૩૨૨-૨૯૮)ના સમકાલીન ભદ્રબાહુના સમયમાં થઈ હોઈ આ બને અનુકૃતિઓની વિગતો ભાગ્યે જ સ્વીકાર્ય ગણાય, છતાં એમાં વેતાંબર સંપ્રદાય સાથેનો વલભીને સંબંધ ઘણો પ્રાચીન હોવાનું સૂચિત થાય છે.
જૈન આગમગ્રંથની જે વાચના વલભીમાં નાગાર્જુનની અધ્યક્ષતા નીચે તૈયાર થયેલીર૩ તે ઈ. સ. ૩૦૦ ના અરસામાં થઈ હઈ વલભી રાજધાની થતાં પહેલાં જૈન ધર્મની પ્રવૃત્તિઓનું એક મહાન કેંદ્ર હતું એ નિર્વિવાદ છે.
નયનના પ્રાચીન ગ્રંથ પરથી દ્વારનચ નામે વિસ્તૃત નયગ્રંથ લખી નયવાદ તથા સ્યાદ્વાદનું સમર્થન કરી બૌદ્ધો પર વાદવિજય પ્રાપ્ત કરનાર અને
