________________
૧૮ ] મૈત્રક કાલ અને અનુ-મૈત્રક કાલ
[ 5. કેટલાક ભાગમાં વસ્તી થઈ હશે, જ્યારે એના બાકીના ભાગ ખંડેર હાલતમાં વેરાન રહ્યા હશે. સોલંકી કાળ દરમ્યાન ત્યાં જૂનાં ખંડેર નજરે પડતાં હતાં એવું ઈ. સ. ૧૦૭૦ ના અરસામાં અલ-બીરૂનીએ છે.૯૫ આચાર્ય હેમચંદ્ર સાથે સૌરાષ્ટ્રની યાત્રાએ નીકળેલો રાજા કુમારપાલ વલભી ગયેલો ને ત્યાં એણે ઋષભદેવ તથા પાર્શ્વનાથનાં બિંબ સ્થાપી પ્રાસાદ કરાવેલા ૯૬ એ ઉલ્લેખ પરથી સેલંકી કાલમાં ત્યાં ઠીક ઠીક વસ્તી હોવાનું ફલિત થાય છે.
મૈત્રક રાજ્યના અંત પછી ત્યાં વાળાઓએ રાજ્ય કરેલું. ઈ. સ. ૧૨૬૦ ના અરસામાં વળા ગોહિલ રાજા રાણોજીએ જીતી લીધું. ગુજરાતમાં મુસ્લિમ હકૂમત સ્થપાતાં વળામાં દિલ્હી સલ્તનતની, પછી ગુજરાતની સતનની ને છેવટે મુઘલ બાદશાહની હકૂમત પ્રવત.૭ ઔરંગઝેબના મૃત્યુ (ઈ. સ. ૧૭૦૭) બાદ સિહોરના ગોહિલ રાજા ભાવસિંહજીએ વળા જીતી લીધું ને ત્યાં પોતાના બીજા પુત્ર વિસેની ગાદી સ્થાપી.૯૯ વસે છે અને એના વંશજોએ પોતાના સંસ્થાનનો વિસ્તાર કર્યો. ૦૯ બ્રિટિશ અમલ દરમ્યાન વળા સંસ્થાન ત્રીજા દરજજાનું સંસ્થાન હતું ને એમાં ૪૦ ગામોનો સમાવેશ થતો હતો.૧૦૦ ૧૯૪૫માં “વળા”ને બદલે “વલ્લભીપુર” (“વલભીપુર”) નામ પ્રયોજાયું. ૧૦૧ આઝાદી મળતાં વલભીપુર પહેલાં સૌરાષ્ટ્ર રાજ્યના ગોહિલવાડ જિલ્લાના અને પછી ગુજરાત રાજ્યના ભાવનગર જિલ્લાના વલભીપુર મહાલનું વડું મથક બન્યું. ૧૯૬૧ની વસ્તી ગણતરીમાં ત્યાંની વસ્તી ૬,૯૦૮ માણસેની હોવાનું નોંધાયું છે. ૧૦૨
અર્વાચીન કાલમાં વલભીનાં ખંડેરેનું વર્ણન ફોર્સે “રાસમાળા” (૧૮૫૬)માં કરેલું છે.૧૦૩ એમાં વળા શહેરની પશ્ચિમે તથા ઉત્તરે પિલુડીનું વિશાળ જંગલ હેવાનું, એની આસપાસ સર્વત્ર ખંડેર હોવાનું, એમાં ચારે બાજુ ત્રણ ફૂટ પહોળી દીવાલેના અવશેષ દેખાતા હોવાનું, વલભીની ચારે બાજુ ત્રણ ચાર માઈલ સુધી એવી ઈટરી દીવાલે મળતી હોવાનું, એની ઈટ ૧૬”x૧૦૪૩ કદની હોવાનું અને ચોમાસામાં ઘેલે નદીમાં પૂર આવતાં ને પછી નદીમાં પ્રવાહ બદલાતાં વલભીનાં ખંડેર પ્રગટ થતાં જતાં હોવાનું ખેંચ્યું છે. નષ્ટ વલભીપુરની ઉત્તરે “ઘડાદમન” નામે એક વિશાળ કુંડ અને નૈત્યમાં “રતન તળાવનું સ્થાન હોવાનું પણ નેંધાયું છે. વલભીનાં ખંડેરોમાંથી મળેલાં મેટાં શિવલિંગ તથા નંદીની મૂતિઓ વિશે પણ નેંધ લીધી છે. વળી વળાની દક્ષિણે આવેલા ચમારડી ગામ પાસેના ખરાબાને અગાઉ સમુદ્રનાં
