________________
૧૫ સુ’]
સ્થાપત્યકીય સ્મારકા
[ ૩૨૧
ખીમેશ્વર મંદિર નં.૧ (પટ્ટ ૧૭, આ. ૭૫) ગર્ભગૃહ, ગૂઢમંડપ અને મુખમંડપનું બનેલું સાંધાર પ્રકારનું મંદિર છે. અધિષ્ઠાન સાદું છે. મંદિરની દીવાલા સાદી છે. એમાં ઉત્તર અને દક્ષિણ બાજુએ જાળીવાળાં વ પનાની રચના છે. દક્ષિણ ખાજુના વાતાયનની જાળીમાં અષ્ટદલ તારાકૃતિની મધ્યમાં કમલ પુષ્પ કાતરેલાં છે. ઉત્તર તરફનાં એ વાતાયનેાની જાળીઓમાં ચેાકડાં અને હીરાની ભાતની આકૃતિએ કતરેલી છે. દીવાલાના મથાળે વલભી અને ઊર્ધ્વ પદ્મની પટ્ટિકા તથા કપાતની રચના છે.
ગર્ભગૃહ પરના ચતુસ્તલ શિખરમાં આવેલાં ચંદ્રશાલાનાં સુશાલનાની સંખ્યા દરેક બાજુએ નીચેથી ઉપર જતાં ૪, ૩, ૨ અને ૧ ની છે તથા શિખરના દરેક તલના ખૂણા કણ ફૂટથી વિભૂષિત કરેલા છે. સૌથી ઉપરની નાના કદની ગ્રીવા ઉપર પછીના સમયનું આમલસારક છે. ગર્ભગૃહના દ્વારના બરમાં મધ્ય મંદારકની અને બાજુએ એક એક કીર્તિ મુખની રચના છે. મંડપની દીવાલેામાં ભીંતાસ્ત ભેા છે. મુખમંડપના છૂટા સ્તંભ ચેારસ (રુચક) છે.૧૯૩
ઉપર્યુ ક્ત મ ંદિરની ઉત્તરે બીજું એક નાના કદનું સાંધાર પશ્ચિમાભિમુખ દેવાલય (ન. ૨) આવેલુ છે તેનું અધિષ્ઠાન સાદું છે. મ ંદિરની ઉપરનું છાવણ ઉપર્યુક્ત મંદિરની રચના સાથે સામ્ય ધરાવે છે. એ શિવમંદિર છે. ગર્ભગૃહની અંદરનું લિંગ અને જળાધારી ઘણાં પ્રાચીન નથી,૧૯૪
શ્રીનગર(તા. પારદર, જિ. જૂનાગઢ)નું સૂર્યમંદિર હાલ તા ગર્ભગૃહ અને એની આગળની અનુકાલીન શૃંગારચાકીનું બનેલું છે, પરંતુ એની પ્રાચીન વિશાળ જગતી (૧૫ × ૭.૫ મી.) તથા અનુકાલીન શૃંગારચાકીની રચના જોતાં આ મંદિર બીજા અંગેાપાંગાને સમાવતું ધણુ માટુ મંદિર હશે, અધિષ્ઠાનમાં ઉપાન, કુમુદ, વલભી, વાજન, કંધરની પહેાળી પટ્ટિકા-પદ્મવાજન અને પટ્ટિકા વગેરે થર આવેલા છે. ગર્ભગૃહની દીવાલના મથાળે વલભી અને કપાતના થર છે. ગર્ભગૃહ પર આવેલ ચતુાદ્યના થામાં સૌથી ઉપરના થર સિવાય બાકીના ચર ચારે બાજુએ અનુક્રમે ૩, ૨ અને ૧ ચદ્રશાલાના સુશાભનથી અંકિત કરેલા છે. થરાના ખૂણા કણ્ફૂટ વડે અલંકૃત કરેલા છે તથા સૌથી ઉપર આમલસારક, ધાંટા અને સ્તૂપીની રચના છે. ગર્ભગૃહના દુખરમાં અ વર્તુલાકાર કમલદલ-અ ંકિત મંદારક(માથુ)ની રચના છે. ગર્ભગૃહમાં પછીના સમયની સૂર્ય અને સપરિકર વિષ્ણુની મૂર્તિઓ છે.૧૯૫
ઈ-૩–૨૧
