________________
૩૨૨] મૈત્રક કાલ અને અનુ-મૈત્રક કાલ
[ગ. અહીંનું વિધવાસિનીનું મંદિર પ્રમાણમાં વિસ્તૃત છે. એ ગર્ભગૃહ, પ્રદક્ષિણાપથ, ગૂઢમંડપ અને શૃંગારકીનું બનેલું છે. અધિષ્ઠાનમાં પડ્યાંકિત ઉપાન, કુમુદ પણ, વજન, કંધર, વલભી, ઉત્તર, કપાત, ક્ષેપણું અને પદિકાના થર છે. એની શૃંગારચોકી ત્રિકમંડપ પ્રકારની છે. મંદિર પશ્ચિમાભુખ હોવાને કારણે શૃંગારચોકી પશ્ચિમ બાજુએ ખુલી છે. બાકીની ત્રણે બાજુએ એ દીવાલ વડે ઢંકાયેલી છે. ખુલ્લી બાજુએ બે છૂટા તંભ અને દીવાલમાં દબાયેલા છ ભીંતાતંભ છે. ગૂઢમંડપમાં બાર છૂટા સ્તંભ અને બાર ભીંતાસ્તંભ છે. મંડપ, શંગારકી અને પ્રદક્ષિણા પથ પર સપાટ આચ્છાદન છે. ગર્ભગૃહની ઉપરના શિખરની રચના અગાઉ વર્ણવેલ સૂર્યમંદિરના શિખર સાથે સામ્ય ધરાવે છે, પરંતુ એના ચારે થરોમાં ચંદ્રશાલાનાં અલંકરણ આવેલાં છે.૧૯૬
સેનકંસારી સમૂહમાંનું સૌથી મેટું મંદિર (નં. ૧) (પટ્ટ ૧૮, આ. ૭૬) પૂર્વાભિમુખ છે. એ ગર્ભગૃહ, પ્રદિક્ષણાપથ અને ગૂઢમંડપનું બનેલું છે. મંડપ અને પ્રદક્ષિણાપથ પરનાં છાવણ નાશ પામ્યાં છે. મંડપના સ્તંભ પણ નાશ પામ્યા છે. અવશેષરૂપ ઊભેલી એની બાહ્ય દીવાલના પીઠભાગે ખુરક, કુંભ,. કલશ, કપોત પાલિકા, પાદિકા, ઊર્ધ્વપવ અને ચંદ્રશાલાનાં અલંકરણથી સુશોભિત કપાતના થર છે. દીવાલોમાં પ્રવેશદ્વારની બંને બાજુએ એક એક, પ્રદક્ષિણાપથની ઉત્તર તથા દક્ષિણ દીવાલે એક એક અને ગૂઢમંડપની દીવાલની બંને બાજુએ ત્રણ ત્રણ બારીઓની રચના છે. આ બારીઓ એક વખતે છિદ્રાળુ જાળીઓ વડે આચ્છાદિત કરેલી હોવાનું જણાય છે. વળી દીવાલની બહારની બાજુએ– પશ્ચિમ, ઉત્તર અને દક્ષિણ બાજુએ–મધ્યમાં એક એક ભારે અલંકૃત ઊંડે ખત્તક છે. એ દરેકના મથાળે વિવિધ ઘાટનાં છાવણ છે. એમાંના ઉત્તર તરફના ખકના મથાળે સુંદર મકર-તારણ છે. તોરણ ઉપર આકર્ષક ગ્રાસપટ્ટી, પુષ્પમાલા અને ઊર્ધ્વપઘની પંક્તિની રચના છે. એની ઉપરના ઉદ્દગમની મધ્યમાં બેઠેલ કુબેરનું શિપ છે. એની તરફ સૂરસેનકનું સુશોભન છે. ખત્તકની નીચેના ભાગમાંની ચંદ્રશાલાની મધ્યમાં પણ આવું જ ઘસાઈ ગયેલું કુબેરનું શિલ્પ નજરે પડે છે. ગર્ભગૃહનું દ્વાર નાશ પામ્યું છે. ગર્ભગૃહની દીવાલના મથાળે ત્રિકોણકિત ઉત્તર, ઊર્વ પદ્ય અને ચંદ્રશાલાનાં સુશોભનોથી અંકિત કપોતને થર છે. ગર્ભગૃહ ઉપરના પંચછાઘ સૂર્પાકાર શિખરના તમામ થર ચંદ્રશાલા વડે અલંકૃત કરેલા છે. પંચછાઘનાં નીચલાં ત્રણ છાઘોના ખૂણું પર એક એક કર્ણફૂટ છે. ૧૯૭
પીંડારા(તા. કલ્યાણપુર, જિ. જામનગર)નું પ્રાચીન સૂર્યમંદિર (૫૮ ૧૮, આ. ૭૭) પૂર્વાભિમુખ છે. એનું માત્ર ગર્ભગૃહ જળવાઈ રહ્યું છે. ગર્ભગૃહની
