________________
૧૫ મું] સ્થાપત્યકીય સ્મારક
(૩૨૩ આગલી દીવાલમાં આવેલાં બાકોરાં એની આગળ મંડપ હોવાનું સૂચવે છે. ગર્ભગૃહ પરના પંચછાઘ શિખરનું સૌથી ઉપરનું છાઘ નાશ પામ્યું છે. નીચેનાં છાઘોમાં નીચેથી ઉપર જતાં દરેક બાજુએ અનુક્રમે ૫, ૪, ૩ અને ૨ ચંદ્રશાલાનાં સુશોભન છે. દરેક છાઘના ખૂણાઓ પર કર્ણકૂટની રચના છે. ૧૯૮
જૂની ઘેવડ(તા. ઓખામંડળ, જિ. જામનગર)ના સાંધાર પ્રકારના કાલિકા માતા મંદિર(પટ્ટ ૧૯, આ. ૭૮)નું અધિષ્ઠાન પદ્મકુંભ, કલશ, વજન, કંધર, ઉત્તર, વલભી, ઊર્ધ્વપક્વ, કપોત, પદિકા વગેરે થોથી મંડિત છે. ગર્ભગૃહની સાદી દીવાલોના મથાળે ઊર્વપક્વ, પલ્લવપટ્ટિકા અને કપાતને થર છે. ગૂઢમંડપની દીવાલે સાદી છે, પણ એની બંને બાજુએ એક એક વાતાયન છે. વાતાયનના મથાળે દંડ છાઘ” અને “સૂરસેનક'ની રચના છે. મંડપની દીવાલના મથાળે વલભી અને કપોતને થર છે. ગૂઢમંડપમાં ભદ્રક પ્રકારના ચાર છૂટા સ્તંભ છે. મંડપની આગળની ત્રિકોકી પછીના સમયનું ઉમેરણ જણાય છે. ગર્ભગૃહની ઉપરના પંચછાઘ શિખરનું દરેક છાઘ ચારે બાજુએ નીચેથી ઉપર જતાં અનુક્રમે ૫, ૪, ૩, ૨ અને ૧ ચંદ્રશાલા વડે અલંકૃત કરેલું છે. ૧૯૯
દેગામ(તા. પોરબંદર, જિ. જૂનાગઢ)નું ચામુંડા માતાનું પ્રાચીન મંદિર નવનિર્માણ પામ્યું છે, છતાં એમાં કેટલાંક જૂનાં લક્ષણ જળવાઈ રહ્યાં છે. આ પૂર્વાભિમુખ મંદિર ગર્ભગૃહ અને ચાર ચેરસ સ્તંભેવાળા ગૂઢમંડપનું બનેલું છે. ગર્ભગૃહની દીવાલોના મથાળે વલભી અને કપોતન થર છે અને એની ઉપરના કંઠથી મંદિરનું પંચછાઘ શિખર શરૂ થાય છે. પાંચ થરો પૈકી નીચેના ત્રણ અસલ સ્વરૂપના છે; એ ચંદ્રશાલા વડે વિભૂષિત કરેલા છે. ઉપરના બે થર પછીના સમયના છે. ૨૦૦
ભાણસરાનું મંદિર નં. ૪ પશ્ચિમાભિમુખ છે. ગર્ભગૃહની દીવાલના મથાળે -વલભી અને કપાતનો થર છે, એની ઉપર આવેલ પંચછાઘ શિખરનું છેક ઉપરનું છાઘ નષ્ટ થયું છે. બાકીના ચાર થરોમાં નીચેથી ઉપર જતાં દરેક બાજુએ અનુક્રમે ૫, ૪, ૩ અને ૨ ચંદ્રશાલાનાં અલંકરણ છે. આ થરોના ખૂણે આવેલાં કર્ણફૂટ ઊતરતી પંકિતનાં છે.૨૦૧
બીલેશ્વરનું સાંધાર શિવમંદિર (પદ ૨૦, આ. ૭૯) કદમાં ઘણું મોટું છે. એના અધિષ્ઠાનની થર–યોજના કદવારના વરાહમંદિર સાથે સામ્ય ધરાવે છે. મંદિરની દીવાલે બહારની તથા અંદરની બાજુએથી વિવિધ ઘાટના ભીંતા-સ્તંભ વડે વિભૂષિત કરેલી છે. દીવાલોના મથાળે વલભી અને કપાતના થર છે. ગર્ભગૃહ
