________________
[..
૩૨૪]. મૈત્રક કાલ અને અનુ-મૈત્રક કાલ ઉપરના સૂર્પકાર શિખરનાં છ છાઘો પૈકી નીચલાં પાંચ ચંદ્રશાલાનાં સુશોભન ધરાવે છે. એમના ખૂણું કર્ણકૂટથી વિભૂષિત છે. સૌથી ઉપરને થર સાવ સાદે છે. એ પર આમલક અને કલશની રચના છે. શિખરના પૂર્વ ભાગે ઉત્તેગ-નિર્ગત શરસેનકની રચના સેલંકી કાલના શિખરના અગ્ર ભાગે રચાતા શુકનારની ગરજ સારે છે. શિખરના થરના ખૂણાઓ પર પ્રજાયેલાં કર્ણકૂટોનું આકાવૈવિધ્ય નેધપાત્ર છે. ગર્ભગૃહમાં આવેલું મોટા કદનું સ્વયંભૂ શિવલિંગ (ખડકને ભાગ હોય તેવું) ખંડિત થયેલું છે. ગર્ભગૃહની દ્વારશાખા પછીના સમયની છે. આ મંદિરને સમય સાતમી સદીના પ્રારંભને હોવાનું ગણાય છે. ૨૦૨
નાગર સ્થાપત્ય સ્વરૂપના દેવાલયમાં સમય જતાં છાઘાન્વિત શિખરને સ્થાને રેખાન્વિત શિખરનું સ્વરૂપ પ્રચલિત થયું. આ નવા સ્વરૂપના ઘડતરની આરંભિક અવસ્થામાં છાઘાન્વિત શિલી અને રેખાવિત શૈલીના સંમિશ્રણની સંક્રમણ-અવસ્થા નજરે પડે છે. સમય જતાં એમાં છાઘાન્વિત લક્ષણનું પ્રમાણ ઉત્તરોત્તર ઘટતું ગયું ને એની જગ્યાએ રેખાન્વિત લક્ષણનું પ્રમાણ ઉત્તરોત્તર વધતું ગયું. રેખા ન્વિત શિખરશૈલીને પૂર્ણ વિકાસ થતાં એમાં છાઘાન્વિત શૈલીનાં લક્ષણોને સદંતર લેપ થયે.
આ સંક્રમણ-અવસ્થાનાં મંદિરના શિખરમાં રચનાની દષ્ટિએ મુખ્યત્વે બે ભેદ જોવામાં આવે છે:
(૧) કેટલાંક મંદિરોનાં શિખરોની રેખાઓમાં ઊંડા કતરેલા ચંદ્રશાલાયુક્ત સમતલ થરનાં લક્ષણ જળવાઈ રહ્યાં છે.
ભાણસરામાં મંદિર નં. ૨ ની ઉત્તરે મંદિર નં. ૧ પૂર્વાભિમુખે આવેલું છે. એ ઘણી નીચી ઊભણી ઉપર છે. એનાં એ અધિષ્ઠાનમાં ઉપાન, કુમુદ, વજન, કપોત, ક્ષેપણુપદિકા આદિના થર છે. મંદિરની સાદી દીવાલેના મથાળે ઉત્તર અને કપાતના થર છે. મંદિરનું શિખર છાઘ અને રેખાન્વિત શિખરશૈલી વચ્ચેની પ્રાથમિક અવાંતર દશાનું છે. શિખરની રચનામાં ભદ્રનિર્ગમ છે. એ તથા એની બંને બાજુઓની કણની રેખામાં અંકિત થયેલા સમતલ થર અર્ધચંદ્રશાલાનાં સુશોભનોથી અંકિત છે. કેણ પરના કર્ણકૂટમાં આમલસારની ભાતનું સુરેખ રેખાંકન નજરે પડે છે. આ પ્રકારની વિશિષ્ટ રચના ત્યાર પછી શિખરની રેખાઓમાં દેખા દેતી જાલ અને લતાની રચનાની શરૂઆતની દશાનું સૂચન કરે છે. શિખરને ઉપલો ભાગ નાશ પામે છે. ૨૩
ભાણસરાના મંદિર નં. ૧ ની પ્રાથમિક કક્ષાની રેખાન્વિત શિખરશૈલીને વિકાસ સૂત્રાપાડા(તા. પાટણ-વેરાવળ, જિ. જૂનાગઢ)ના સૂર્યમંદિર(પટ્ટ ૨૧,
