________________
૧૫ મું]
સ્થાપત્યકીય સ્મારક
[૩૨૫
આ. ૮)ના શિખરમાં સૌ પ્રથમ જોવા મળે છે. શિખર પર જાલ તરીકે અંકિત થયેલ ભાત એના ઊંડા તક્ષણ વગેરેને કારણે સરસ ઉઠાવ આપે છે. છાઘ-શિખરની પરિપાટીની ઝલક પણ એટલી જ ઉત્કૃષ્ટતાપૂર્વક અંકાઈ છે; એના અંકન સાથે રેખાના સામર્થ્યને પણ સારે અવકાશ મળ્યો છે. શિખરને સમગ્ર સૂર્ણાકાર ઘાટ, મધ્યમાં અંકિત થયેલ ચંદ્રશાલાના ક્રમશ: મોટાથી નાના કદનો ઘાટ તથા એની બાજુમાં એ જ ક્રમે અર્ધચંદ્રશાલાના સંયોજિત આકારનાં કર્ણફૂટ સુત્રાપાડાના સૂર્યમંદિરનું શિખર ક્રમશઃ રેખાન્વિત બનતું હોવાનું સૂચન કરે છે. એ દષ્ટિએ આ શિખરનું ઘણું મહત્ત્વ છે. મંડપ અને પ્રદક્ષિણપથ પરનાં છાવણ ઢળતા ઘાટનાં છે. એના પરનાં ચંદ્રશાલાનાં અંકન અધૂરાં રહેલાં છે. આ મંદિર સાતમી સદી આસપાસનું છે.૨૦૪
કાલાવડ(તા. કાલાવડ, જિ. જામનગર)ના કેટેશ્વર મંદિરને મંડપ નાશ પામે છે. એના સમરસ ગર્ભગૃહની દીવાલમાં ઉપાન, પદ્મ ક્ષેપણ, કુમુદ ક્ષેપણ, સૂપ, વજન, ક્ષેપણુ, ઉર્ધ્વપક્વ, પદિકા, વાજન, કંધર, ઊર્ધ્વપક્વ, કપિત, ક્ષેપણ, પદિકા, પાદ, ઉત્તર, કંપ વગેરે થનું ક્રમશ: આયેાજન થયેલું છે. વળી આ થર-રચના પર આ થર અગાઉનાં મંદિરમાં દેખા દેતા આ જ પ્રકારના થરો કરતાં વિશિષ્ટ પ્રકારનું કૌશલ પ્રગટ કરતા હોવાથી મંદિરસ્થાપત્યની અવાંતર અવસ્થાના સૂચક બની રહે છે. પદિકાના મથાળે નાના કદની ચંદ્રશાલાની હરોળ અંકિત થયેલી જોવામાં આવે છે. ગર્ભગૃહ ઉપરના પ્રાથમિક કક્ષાના રેખાન્વિત શિખરમાં છાની પરિપાટીની એંધાણુઓ નજરે પડે છે. શિખરના જાલકની ચંદ્રશાલાનાં રેખાંકન જૂની ઘરેઠનાં જણાય છે. સૌથી ઉપરની ટોચનું આમલક પણ ભારે કદનું જણાય છે. આ મંદિર સૂત્રાપાડાના મંદિર કરતાં થોડું વહેલું હોય એમ જણાય છે.૨૦૫
અદર (તા. કેશોદ, જિ. જૂનાગઢ) તથા પાછતર(તા. ભાણવડ, જિ. જામનગર)નાં સૂર્યમંદિરોથી મંદિરશિખરમાં રેખાની પરિપૂર્ણતા પ્રગટતી શરૂ થતી જણાય છે. અખાદરનું સૂર્યમંદિર (પટ્ટ ૨૨, આ. ૮૨) રચના પર સૂત્રાપાડાના સૂર્યમંદિર સાથે સામ્ય ધરાવે છે, પરંતુ એ કદમાં એનાથી ઘણું મોટું છે. એની સાદી દીવાલના મથાળે ઉત્તર, ઊર્ધ્વપ, કપોત, વાજન, કંઠ અને કપોતના થર છે. કપોતના થરમાં ઉત્તર તથા દક્ષિણ બાજુએ પાંચ પાંચ અને પશ્ચિમ બાજુએ ત્રણ ચંદ્રશાલાનાં સુશોભન છે. ઉત્તર તરફથી કેટલીક ચંદ્રશાલાની મધ્યમાં તથા આજુબાજુ માનવમુખ (ભૂત) કેરેલાં છે. પશ્ચિમ તરફની એક ચંદ્રશાલામાં આવાં સામસામાં આવેલાં એ માનવમુખેમાંથી
