________________
૧૫ મું] સ્થાપત્યકીય સ્મારક
[ ૩૩૩ મુખમંડપનાં બનેલાં છે. દરેકના ગર્ભગૃહનું તલ–આયોજન ત્રિરથ પ્રકારનું છે, એટલે કે દરેકનું તલમાન મધ્યમાં ભદ્ર-નિર્ગમ ધરાવે છે. આ ત્રણ મંદિરોમાં વચમાં સૂર્યમંદિર છે; એની આજુબાજુ શિવ અને વિષણુનાં મંદિર છે. ત્રણેય મંદિરોની ઉભડક બાંધણીમાં સૌથી નીચે કલશાદિ થરોથી શોભતો વેદીબંધ, અને એની ઉપર મથાળે સાદી વરંડિકા(કાંઠીલા)થી શોભતો મંડેવર છે. મંડેવરની અંધાના ભાગમાં આવેલ ગવાક્ષો પર દોઢિયાની રચના છે. ગવાક્ષોમાં મૂર્તિશિલ્પ છે. મંડેવરની વરંડિકા પરથી જાલક-ભાતથી વિભૂષિત શિખર-ભાગ શરૂ થાય છે, જે રેડાના મંદિર સમૂહનાં શિખરો સાથે સામ્ય ધરાવે છે. સૂર્ય મંદિરમાં પશ્ચિમ ભકે સૂર્યની મૂર્તિ છે; ઉત્તર અને દક્ષિણ ભદ્રમાં અર્ધપર્યકાસને બેઠેલી દેવીપ્રતિમાઓ છે, જે સંભવતઃ સૂર્યપત્નીઓ, છાયા અને સંજ્ઞા કે રાણી અને નિષ્ણુભા હોવાની સંભાવના છે. ભદ્ર ગવાક્ષના ઉદ્દગમ (દેઢિયા) ચંદ્રશાલાનાં અલંકરણ અને અર્ધરત્નનાં સુશોભનોથી અંકિત છે.
આ ત્રણે મંદિરની આગળ આવેલ મુખ-ચતુષ્કીને સાદાં રાજસેનક, વેદિક અને મત્તવારણ છે. તેઓની ઉપરનો ભાગ ફાંસના-રચનાવાળો છે. એના ત્રણે બાજુના મહોરામાં શરસેનક અને ચંદ્રશાલાની રચનાઓ છે. ૨૪•
અહીંના શિવમંદિરની ચતુષ્કીને ચેરસ સ્તંભ અત્યંત અલંકૃત છે. સાદી કુંભી પરથી શરૂ થતો સ્તંભદંડ નીચેના ભાગે સાદે છે, પરંતુ મધ્યની ઉપરના ભાગમાં ચારે તરફ ફૂલવેલથી અંકિત વિકસિત કમલનાં આલેખન છે. એની. ઉપરને વૃત્તાકાર ભાગ અલંકૃત કંઠથી છૂટો પાડેલ છે. એના પર સ્તંભને અષ્ટકોણ ભાગ તમાલપત્રોથી વિભૂષિત છે. શિરાવટીનાં તરંગ અને વલય પણ આકર્ષક કેતરકામ ધરાવે છે. ૨૪૧
આ જ મંદિરની દ્વારશાખા ભરચક કોતરકામવાળી છે. એમાં ઘટપલવયુક્ત ભદ્રશાખા(રૂપસ્તંભ)નું કંડારકામ પ્રશંસનીય છે. રત્નશાખા અને પત્રશાખા પણ સુંદર રીતે કોતરેલ છે. ઉત્તરાંગમાં નવગ્રહનાં શિલ્પ છે. ૨૪૨
વિષ્ણુમંદિર ચૂના પ્લાસ્ટર વડે ખૂબ રગદોળેલું હોવાથી એની શિલ્પ- - સમૃદ્ધિ એમાં દબાઈ ગયેલી જણાય છે.
સૂર્યમંદિરની સાથે રંગમં૫ પાછલા સમયને છે. એની દીવાલને ફરતા કૂટછાઘમાં આંતરે આંતરે ચંદ્રશાલાનાં રૂપાંકને અને છાવણના ભાગમાં દિતલ ફ્રાંસનારચના અને એના પરની ઘંટા નોંધપાત્ર છે. ૨૪૩ આ મંડપનું સન ૧૮૯૬ માં સમારકામ થયું હોવાને લેખ મંડપમાં છે.
