________________
[31.
૩૩૨]
મૈત્રક કાલ અને અનુ-મૈત્રક કાલ
સ્તંભભાગમાં ધટા અને સાંકળીનું સુશાલન છે, જે એની ઉપર આવેલા ત્રાસમુખમાંથી નિષ્પન્ન થતું જણાવ્યું છે. આ ગ્રાસપટ્ટિકા પરના સ્તંભવિભાગ સાદા ચારસ ઘાટના છે. અને એની ઉપર શિરાવટી તથા કીચકાનાં શિપેાથી વિભૂષિત ટેકા (brackets) આવેલા છે. ૨૩૫
પ
આ હરાળ પૈકી લંબચોરસ ઘાટના મંદિરના ગર્ભગૃહમાં મૂર્તિ પધરાવવા માટેના સિંહાસનની રચના ત્રણે બાજુએએ કરલી છે, તેથી સ ંભવતઃ મ મંદિર સપ્તમાતૃકાઓનુ હેાય, જેમાં સામેની દીવાલે ત્રણ અને બાજુની અને દીવાલાએ ખખ્ખુ શિલ્પ મળી માતૃકાઓનાં કુલ સાત શિલ્પ પધરાવેલાં હાય. અહીંના ખાદકામ દરમ્યાન સાત માતૃકાઓનાં શિલ્પ મળી આવ્યાં છે, જે આ અનુમાનને ટેકો આપે છે. આ મંદિરનાં દ્વારશાખા તથા સ્તંભો નાશ પામ્યાં છે, તે જ રીતે એની બાજુના દક્ષિણ તરફના ચારસ મંદિરનાં દ્વારશાખા અને સ્તંભા નાશ પામ્યાં છે. આ બધાં માંદેશનાં શિખર પણ નાશ પામ્યાં છે, પરંતુ સમૂહ પૈકીનું દક્ષિણે આવેલુ હાલના પ્રવેશની જમણી બાજુનુ ઉત્તરાભિમુખ મંદિર લગભગ સોંપૂર્ણ સ્થિતિમાં જળવાઈ રહ્યું છે. ૨૩૬ ત્રિરથ તલમાનવાળા આ મંદિરની કણપીઠ પર મદિરનાં ડાવર (દીવાલા) તથા ગર્ભગૃહ આગળ આવેલા અધ મંડપના આગલા ભાગે ખેનિગમ-સ્તંભ છે. 'ડેાવરની છેક નીચે ગ્રાસપટ્ટિકા છે તેના પર કુંભા, અંતરપત્રિકા તથા કેવાલ આવેલાં છે. કેવાલની ઉપર સાદી જંધા છે, પરંતુ એના મુખભદ્રના ગવાક્ષમાં દેવ-દેવીઓનાં શિલ્પ છે. જંધા પર ગ્રાસપટ્ટી, અંતરપત્રિકા તથા કેવાલ છે અને સૌથી ઉપર આદ્ય છે. એના પરના પ્રહારના થર ભદ્ર તથા મુખભદ્ર ભાગે લલિતાસનમાં બેઠેલ વિવિધ મૂતિ`શિપેાથી અલંકૃત છે. કાણુભાગે શૃંગિકાઓ છે. ગર્ભગૃહ ઉપરનું મુખ્ય શિખર તથા ભદ્ર પરનાં ઉર:શૃંગ અને કાણુ પરની શૃંગિકાએ જાલકભાતથી સુશાભિત કરેલાં છે. આમ આ મંદિરનું સ્થાપત્યકીય સ્વરૂપ આ સમૂહનાંાિની રચના પર પૂરા પ્રકાશ નાંખે છે.
આ મંદિરસમૂહમાં વરાહ, નૃસિંહ, ત્રિમુખમૂર્તિ, સૂર્ય, નવગ્રહ વગેરે શિપેાનું બાહુલ્ય જોતાં આ મદિરા વૈષ્ણવ સપ્રદાયનાં હોય એમ લાગે છે. ખજે સે આ મંદિસમૂહ ૧૩ મી સદીના હોવાનુ નાંખ્યું છે,૨૩૭ પરંતુ આ મંદિરની પીઠ, હારશાખાઓ, સ્તંભા વગેરેના ઘાટ પરથી આ સમૂહ ૧૦ મી સદીના પૂર્વાધ નાં હોવાનુ સૂચિત થાય છે.૨૩૮
મૈથાણુ(તા. ધ્રાંગધ્રા, જિ. સુરેંદ્રનગર)ના મંદિસમૂહ ૨૩૯ પણ આ જ સમયને છે. અહીં, જોડાજોડ એકાંડી પ્રકારનાં ત્રણ મદિર છે અને એ ગર્ભગૃહ તથા
