________________
૯મું]
રાજ્યતંત્ર
[૧૭૯
તેમજ કેટલીક વાર રાજ્યના વિસ્તાર માટે એ સંગ્રામ ખેલતો. દાનશાસનમાં આવતા કંધાવાર(છાવણી)ને ઉલ્લેખો પરથી એ સમયે દંડયાત્રામાં રાજા જાતે જતો હોવાની પ્રતીતિ થાય છે. રાજ્યતંત્ર માટ એ વિવિધ અધિકારીઓ નીમતો ને પ્રજા પર વિવિધ કર નાખતો. એ દીન-અનાથ જનોનું ભરણપોષણ કરતો, વિદ્વાને-ગુરુઓને આર્થિક ઉત્તેજન આપતો ને બ્રાહ્મણો દેવાલય તથા વિહારોને ભૂમિદાન દેતે. અગાઉના રાજાઓએ આપેલાં ધર્મદેને અનુમોદન આપી એનું અનુપાલન કરતો. એ વર્ણાશ્રમ-આચારને ઉત્તેજન આપતો. એ પ્રજાહદયનું રંજન કરતો. પરાક્રમ અને વિભવની અભિવૃદ્ધિમાં પરાયણ રહેવા છતાં એ
વિદ્યા અને સદ્ગણો વડે સદાચાર કેળવતો ૧૦ અમાત્ય
રાજ્યતંત્ર ચલાવવા માટે રાજ કુમાર કુલપુત્રો અને સામંતોની મદદ લેતે ને અમાત્યની નિમણૂક કરતો. અનુમૈત્રક કાલનાં કેટલાંક દાનશાસનમાં “અમાત્યને ઉલ્લેખ આવે છે એ ત્યાં રાજામાત્ય કે મહામાત્યના અર્થમાં છે. આ કાલ દરમ્યાન સોલંકી કાલની જેમ મહામાત્યોના નામનિર્દેશ ભાગ્યેજ મળે છે, છતાં “ઉદયસુંદરીકથા 'માં જણાવ્યા મુજબ અમાત્ય વગરનું રાજ્ય એ સૂત્રધાર વગરના નાટકની જેમ ચલાવી શકાતું નહિ, કેમકે તમામ કામને મુખ્ય આધાર અમાત્ય પર રહેતો. એમાં જણાવ્યા પ્રમાણે અમાત્યની નિમણૂક રાજા ગમે તે વર્ણમાંથી પિતાના વિવેક અનુસાર કરત.૧૧ મુખ્ય અધકિારીએ
કેંદ્રસ્થ તંત્રમાં મુખ્ય અમાત્યને મદદ કરવા અનેક મુખ્ય અધિકારીઓ નિમાતા. એમાં મહાપ્રતીહાર, મહાદંડનાયક અને મહાકાર્તાકૃતિકને ખાસ સમાવેશ થતો. રાજરક્ષણની બાબતમાં મહાપ્રતીહારની મહત્તા સેનાપતિ જેટલી ગણાતી. મહાદંડનાયક એ સૈન્યના નાયકનો વડો હતો. કાર્તાકૃતિક એ રાજ્યનાં કૃત અને અકૃત કાર્યોની સમીક્ષા કરનાર મુખ્ય અધિકારી જણાય છે. ૧૨ રાજશાસનના દૂતકનો અધિકાર સામાન્યતઃ રાજપુત્ર (કે કવચિત્ રાજપુત્રી), સામંત કે મહાપ્રતીહારને સંપાત. કોઈ વાર આ અધિકાર મહાક્ષપટલિક અર્થાત અક્ષપટલ (દફતર) ખાતાના મુખ્ય અધિકારીને સોંપવામાં આવતો. રાજશાસન ઘડવાને દિવિરપતિને અધિકાર સામાન્ય રીતે મહાસંધિવિગ્રહિકને ને કેટલીક વાર મહાબલાધિકૃતને સોંપાતો. બીજા મોટા અધિકારીઓમાં કુમારામાત્ય, ઉપરિક અને રાજસ્થાનીયને સમાવેશ થતો. કુમારામાત્ય એટલે કુમારને સલાહ આપનાર
