________________
૧૮] મૈત્રક કાલ અને અનુ-મૈત્રક કાલી
[.5 રાજ્યાભિષેકને વિધિપુરઃસર ઉત્સવ ઊજવાતો. કેટલાક રાષ્ટ્રકૂટ રાજાઓ પદૃબંધ પ્રસંગે અનેક ગામોનું દાન દેતા ને સુવર્ણતુલા પણ કરાવતા. કેટલાક રાજાઓ રાજ્યાભિષેક થતાં નવું નામ ધારણ કરતા. કેટલાક પોતાના મૂળ નામ ઉપરાંત ગૌરવસૂચક અપનામ ધારણ કરતા; જેમકે “ધર્માદિત્ય ', બાલાદિત્ય', “વીતરાગ', “પ્રશાંતરાગ', “બાહુસહાય.'', ચાલુક્ય વંશના રાજા ધરાશ્રય', “શ્યાશ્રય”, “જયાશ્રય” અને “અવનિજનાશ્રય' જેવાં અપનામ ધરાવતા. રાષ્ટ્રકૂટ રાજાઓ “ સુવર્ણવર્ષ ', “પ્રભૂતવર્ગ,' ધારાવર્ષ,' “નિવર્ષ,' “અકાલવર્ષ,' અમેઘવર્ષ,” “શ્રીવલ્લભ', “પૃથ્વીવલ્લભ' “નરેંદ્ર', અને “કીર્તિનારાયણ” જેવાં એક કે અનેક અપનામ ધરાવતા. રાજપદ પ્રાપ્ત થતાં કિરીટ, છત્ર, પાલિક્વજ વગેરે રાજચિહ્નો ધારણ કરતા. રાજબિરુદો
નવાં રાજ્ય સ્થાપનાર રાજાઓ રાજ્યાભિષેક પામ્યા પછી જ રાજબિરુદ ધારણ કરતા, નહિતો રાજસત્તા ધરાવવા છતાં પોતાના જૂના હોદા જ ચાલુ રાખતા. જેમકે “સેનાપતિ ” કે “મહાસેનાપતિ'. આ સમયે સામાન્ય રાજા મહારાજ ' બિરુદ પ્રયોજતો. કોઈ રાજાધિરાજના આધિપત્યના સંદર્ભમાં એ સામંત” કે “મહાસામંત” કહેવાતો. કેટલાક રાજા “મહાસામંત', “મહાપ્રતીહાર', “મહાદંડનાયક', “મહાકાર્તાકૃતિક” અને “મહારાજ' એ પંચ મહાશબ્દ ધરાવતા. દક્ષિણ ગુજરાતના ઘણુ રાજાઓ માત્ર પંચ મહાશબ્દ ધરાવતા હોવાનો મોઘમ ઉલ્લેખ કરતા; જેમકે ગુજરનૃપતિવંશના રાજાઓ તથા રાષ્ટ્રકૂટોની લાટ શાખાના રાજાઓ. વળી એમાંના કેટલાક પિતાને “મહાસામંતાધિપતિ” તરીકે ઓળખાવતા. કેટલાક રાજાઓ કઈ રાજબિરુદને પ્રવેગ કરતા નહિ; જેમકે મૈત્રક વંશના શીલાદિત્ય ૧ લાથી માંડીને ધ્રુવસેન ૨ જા સુધીના રાજાઓ. સામંત રાજાઓ પોતાના અધિપતિને “પરમભકારક કે “પરમસ્વામી” તરીકે નિર્દેશ કરતા.
પ્રબળ રાજાધિરાજોના આધિપત્યથી મુક્ત થયેલા સ્વત્રંત્ર રાજાઓ “પરમભટ્ટારક-મહારાજાધિરાજ–પરમેશ્વર' એવાં મહાબિરૂદ ધરાવતા. મૈત્રક રાજા ધરસેન ૪ થાએ એ ઉપરાંત “ચક્રવર્તી ' બિરુદ પણ ધારણ કરેલું. રાજધર્મ
પ્રજાનું પરિપાલન એ રાજાને મુખ્ય ધર્મ ગણુતો. રાજ્યની અંદર શાંતિ, સલામતી અને વ્યવસ્થા રહે એ માટે એ પૂરતો પ્રબંધ કરતો. રાજ્યના રક્ષણ માટે
