________________
પ્રકરણ ૯
રાજ્યતંત્ર
આ કાલના રાજ્યતંત્ર વિશે દાનશાસન પરથી કેટલીક માહિતી મળે છે.
રાજા રાજ્યતંત્રની સારી જાણકારી ધરાવે એ અપેક્ષિત ગણતું. એમાં પ્રજાના વિશ્વાસ તથા અનુરૂપ આદેશને તેમજ સંધિ વિગ્રહ ઇત્યાદિને સમાવેશ થતો.૧ પ્રભુ આદિ ત્રણ શક્તિઓ તથા સંધિ આદિ છ ગુણોની જાણકારી પણ અપેક્ષિત હતી. રાજધર્મ માટે મનુસ્મૃતિને આધારરૂપ ગણવામાં આવતી.
રાજા
રાજા રાજ્યતંત્રને સર્વોપરી હતો. રાજસત્તા ધરાવનાર કુલ ક્ષત્રિયવર્ણનાં ગણાતાં. રાજપદને વારસે કુલપરંપરાગત હતો. રાજગાદીને વારસો હંમેશાં પુત્ર અને પુત્રોમાં જયેષ્ઠ પુત્રને મળે એવી પ્રથા સર્વ રાજકુલેમાં પ્રચલિત નહતી. મૈત્રક કુલમાં તો જાણે રાજાના ઉત્તરાધિકાર વારાફરતી એના દરેક પુત્રને મળતો એવું લાગે છે. ઉત્તરાધિકારીની પસંદગી રાજા પિતાની ઇચ્છા અનુસાર કરતો લાગે છે. આથી કવચિત ઉત્તરાધિકાર મોટા ભાઈને મૂકીને નાના ભાઈનેય મળતો એવું જોવા મળે છે.૪ મૈત્રકોનાં દાનશાસનેમાં દૂતક તરીકે ઘણી વાર રાજપુત્ર અને કવચિત રાજપુત્રીનેય ઉલ્લેખ આવે છે, પરંતુ કયાંય “યુવરાજને ઉલ્લેખ આવતો નથી. ચાલુક્યો તથા રાષ્ટ્રનાં દાનશાસનમાં ક્યારેક યુવરાજને નિર્દેશ મળે છે."
રાજાઓની પ્રશસ્તિ પરથી આદર્શ રાજામાં ઉચ્ચ કુલ, દર્શનીય દેહ, પરાક્રમ, જ્ઞાન, સુચરિત અને ઉદારતાના ગુણ અપેક્ષિત હોવાનું માલૂમ પડે છે. પરાક્રમની બાબતમાં યુદ્ધકૌશલન ને યુદ્ધકૌશલની બાબતમાં સહજ શક્તિ તથા વિશિષ્ટ શિક્ષાને નિર્દેશ આવે છે.
ઈ–૩–૧૨
:
