________________
૩૬૬]
મૈત્રક કાલ અને અનુમૈત્રક કાલ [x. આ ટેકરીને નીચેને અર્ધો ભાગ સીધા ઢોળાવવાળો છે, જ્યારે ઉપરને ભાગ રેતીના પથ્થર અને મટેડિયા પથ્થરના વારાફરતી આવતા થરોવાળો છે. પહેલાં આ પથ્થર લટું ગાળવા માટે વપરાતા. રેતાળ પથ્થરમાં લેખકને ક્ષાર છે, જેને રંગ એકદમ લાલથી ચેખા સફેદ સુધી છે. એના રંગના ફેરની સાથે એની ઘટ્ટતામાં પણ ફરક પડે છે. ઘેરો લાલ પથ્થર ખૂબ જ કઠણ હોય છે, જ્યારે સફેદ તે આંગળીથી પણ ઘસી શકાય તે જોવા મળે છે. લાલ રંગની ભિન્ન છાયાવાળા પથ્થરો ઊભા ભાગને આવરે છે ને એમાં મડિયા પથ્થરનાં પાતળાં પડ જોવા મળે છે.
ટેકરી ઉત્તર, પૂર્વ અને દક્ષિણ બાજુ વિસ્તરે છે અને ગુફાઓ વાયવ્ય દિશા સામે છે, જેથી દિવસના કોઈ પણ ભાગમાં તેના પર પૂરેપૂરો સૂર્યપ્રકાશ પડતો નથી, પણ સાંજના આથમતા સૂર્યનાં કિરણોથી ગુફાઓ પ્રકાશિત થાય છે ખરી. આ બીના ભારતની લગભગ મોટા ભાગની ગુફાઓને લાગુ પડે છે.
આ ગુફાઓની પુરાવિદેને સહુ પ્રથમ જાણ મુંબઈ મિલિટરી એસ્ટાબ્લિશમેન્ટના લેફ્ટનન્ટ ડેન્જર ફીડે ૧૮૧૮માં કરી હતી. એમણે એમના લેખમાં ગુફાઓને દુકાન કહી છે. પછી એસ્કિને એના નિબંધ પર નોંધ લખી. ત્યાર બાદ છે. ઈ. ઈપેએ વિદ્વત્તાપૂર્ણ લેખ લખ્યો. પછી કર્નલ લુઆડે એમાં સુધારા કર્યા. આ ચિત્રકાર શ્રી. અસિતકુમાર હલદારે બલિટન મૅગેઝિન' (૧૯૨૩), માં લખ્યું અને શ્રી મુકુલચંદ્ર દેએ ૧૯૨૫ માં અજંતા સાથે બાઘની યાત્રાનું પુસ્તક લખ્યું. ત્યાર બાદ ઈડ્યિા સોસાયટી, લંડને (૧૯૨૭) બાઘ ગુફાઓ વિશે સવિસ્તર ગ્રંથ પ્રગટ કર્યો.
અહીં કુલ નવ ગુફા છે અને એ ૬૯૦ મીટર(૭૫૦ વાર)ની સમગ્ર લંબાઈમાં સમાયેલી છે.
પાંડવોની ગુફાના નામે ઓળખાતી ગુફા નં. ૨ સ્તંભયુક્ત પ્રવેશદ્વારવાળા વિહારરૂપે છે, જેના પાછળના ભાગમાં સ્તૂપ છે. એમાંનાં ચિત્ર બધાં ધુમાડાના અને ચામાચીડિયાંના કારણે ખરાબ થઈ ગયેલાં છે.
ગુફા નં. ૩ ની એક ઓરડીમાં બુદ્ધો અને પ્રાયઃ બેધિસની આકૃતિઓ આલેખાઈ હતી, અહીં અસરકારક રંગ અને લાવણ્યાજનથી યુક્ત ચામરધારિણીનું એક મનહર ચિત્ર આલેખાયું છે. | ગુફા નં. ૪ ને “રંગમહલ' કહે છે. આ ગુફા અહીંના સમૂહમાંની ઉત્તમ અને સુંદર ગુફા છે. આ પણ વિહાર છે, જેમાં વચ્ચે એક અને એની ત્રણે
