________________
૧૭ મું]
- ચિત્રક્લા
[૩૬૭
બાજુએ ઓરડીઓની હરોળ છે. આ વિહાર એક લંબચેરસ શાલા (ખંડ) દ્વારા એક બીજા વિહાર સાથે જોડાયેલું છે. એ બે ગુફાઓની આગળ લાંબી સળંગ પડસાળ હતી.
ગુફા નં. ૪ અને ૫ ની બહારની દીવાલ પરનાં ચિત્ર સૌથી વધુ સચવાયેલાં અને ખ્યાલ કરી શકાય તેવાં છે. દીવાલની નીચેના ભાગમાંથી ચિત્રો સાવ ઘસાઈ ગયાં છે, જ્યારે ઉપરના ભાગમાં હજી થોડાંઘણાં સચવાઈ રહ્યાં છે. તેઓની સ્થિતિ જરાય સારી કહેવાય તેવી નથી. મોટા ભાગનાં ચિત્રોનું અનુસંધાન કે સંબંધ બાંધી શકાય એમ નથી. રંગ પણ ખૂબ ઊડી ગયો હોઈએ આછાં પાતળાં જોવા મળે છે. પાણું છાંટતાં ચિત્રોની માત્ર બહિ-રેખાઓ જોવા મળે છે, એનાથી ચિત્ર કયા જાતકનાં કેટલાં છે એ સ્પષ્ટ કહેવું અઘરું છે.
| ગુફા નં. ૪ ના બારણુ બાજુથી શરૂઆત કરતાં બે અસ્પષ્ટ દશ્ય જેવા મળે છે. તેઓમાંના એકમાં બે સ્ત્રી છે, જેમાંની એક અતિશય દુઃખથી કલાત થયેલી છે ને મોટું ઢાંકી રડે છે, જ્યારે બીજી વિચારનિશ્મન અને આશ્વાસનવચનો કહેતી હોય એમ લાગે છે. શમિયાણુની ઉપરની બાજુમાં પક્ષીઓ (કબૂતર). બેઠેલાં દેખાય છે. દશ્યની પશ્ચાદ્ભૂ લીલી છે અને એમાં સ્ત્રીઓને રંગ ખૂબ જ ઉચિત રીતે આજાયો છે. એકનાં પહેરેલાં આભૂષણ તત્કાલીન આભૂષણોનો પરિચય કરાવવા ઉપરાંત રંગ દ્વારા એની અભિવ્યક્તિની કલાની દક્ષતાને અનુભવ કરાવે છે. બીજી સ્ત્રીનું વસ્ત્ર એના સમગ્ર શરીરને આવરી લે છે, તેથી આભૂષણો દેખાતાં નથી. અજંતાના સાતત્યનો એ સ્પષ્ટ પરિચય કરાવે છે. ૧૦
બીજા દશ્યમાં ચાર પુરુષ જોવા મળે છે. એમને અંગરંગ ઘેર શ્યામ છે અને એ ગંભીર ચર્ચામાં પડેલા દેખાય છે. બધા પલાંઠી વાળીને બેઠેલા છે અને વસ્ત્રમાં માત્ર ધોતિયું પહેરેલું છે. એમના બે વિભાગ સ્પષ્ટ દેખાય છે. બબ્બે પુરષ એકબીજાની સામસામે બેઠેલા છે. ડાબી બાજુથી બીજા નંબરને પુરુષ કોઈ મહાનુભાવ રાજા કે દેવાંશી જેવો દેખાય છે એ એના મુકુટ પરથી જણાઈ આવે છે. એની પાછળ બેઠેલા પુરુષે પણ મુકુટ તો પહેરેલો જ છે, પરંતુ એ જુદા આકારનો છે. બંને આભૂષણોથી લદાયેલા છે તે મુખ્ય માણસને કાનનાં કુંડળ પણ છે. ત્રીજા અને ચોથા પુરુષોનાં માથાં ખુલ્લાં છે. પાંચમે એક નાનકડે ઠીગુંજી ભૂરા રંગમાં આલેખેલે દેખાય છે. ચિત્રની પશ્ચાદ્ભ ઘેરા લીલા રંગની છે. પાછળ લતાઓ વગેરે દેખાય છે. બેસવાની અદા દરેક વ્યક્તિની સામાજિક કક્ષા સ્પષ્ટ કરતી જણાય છે. ચિત્રનું આયોજન આહૂલાદક છે. ૧૧
