________________
પ્રકરણ ૧૭
ચિત્રકલા
ચિત્રકલા એ માનવની સૌ ય ભાવનાને અભિવ્યક્તિ આપતી એવી લલિતકલા છે, જે અતિ પ્રાચીન કાલથી પ્રચલિત છે. ગુજરાતમાં એના સહુથી પ્રાચીન જ્ઞાત નમૂના સિ ંધુ સંસ્કૃતિનાં લેાથલ, રાજડી (શ્રીનાથગઢ) વગેરે સ્થળેાએ મળ્યા છે, માટીનાં વાસણા પર આલેખેલાં ચિત્રોરૂપે,૧ ઇસ્વી સનની આરંભિક સદીઓની ડુંગરમાં કંડારેલી ગુફાઓમાં શિલ્પકલાના વિકાસની અંતર્ગત ચિકત્રલાનું આઠકતરું સૂચન થાય છે, પરંતુ હાલ તેમાંની કાઈ ગુફાઓમાં ચિત્ર મળ્યાં નથી.
મૈત્રકકાલ તથા અનુ-મૈત્રક કાલ દરમ્યાન નિર્માયેલાં વિદ્યમાન દેવાલયમાં પણ ભિત્તિચિત્રોના નમૂના વર્તમાન ગુજરાતના ભૂ-ભાગમાં ઉપલબ્ધ થયા નથી.
પશ્ચિમ ભારતના અર્હત્ અચલે મહારાષ્ટ્રના પૂર્વ ભાગમાં અજંતા પત પર એક મહાવિહાર બધાવેલા તેમજ વલભીથી થેાડે દૂર એક મહાવિહાર બંધાવ્યા હતા,ર તેના પરથી અજંતાની જેમ અહીંના એ વિહારમાં પણ ભિત્તિચિત્ર આલેખાયાં હાવાનેા સંભવ સૂચિત થાય છે. આ વિહારને તળાજાના ડુંગરમાં કાતરેલા વિહાર તરીકે ઓળખાવવામાં આવ્યા છે. એમાં કે સૌરાષ્ટ્રના ખીજા કાઈ ડુંગરમાં કાતરાયેલા બૌદ્ધ વિહારામાં ભિત્તિચિત્ર મળ્યાં નથી.
પરંતુ મૈત્રક રાજ્યના શાસન નીચે રહેલા સમીપવતી માલવક પ્રદેશમાં મૈત્રકકાલ દરમ્યાન આલેખેલાં કેટલાંક ભિત્તિચિત્ર મળ્યાં છે. આ ગુફાએ દાહાદ– (જિ. પંચમહાલ )ની દક્ષિણપૂર્વે ઝાબુઆ તાલુકાની પાર આવેલા અમઝેરાબાકાનેર (મધ્યપ્રદેશ) વિભાગમાં ખાધ નદી (જે નિમાડમાં થઈ ન`દાને મળે છે)– ના કાંઠે આવેલા ખાદ્ય ગામ પાસેની ટેકરી પર ૪૬ મીટર(૧૫૦ ફૂટ)ની ઊંચાઈ એ આવેલી છે.
૩૧૫
