________________
૧૮૨ ]
મૈત્રક કાલ અને અનુ-મૈત્રક કાલ
[38.
'
ગ્રામ' જ ગણાતાં. વસ્તીના મોટા એકમને ‘ નગર, પુર, ત્યાદિ કહેતા. સમય જતાં કેટલાંક ગામ કે નગર મેટાં
<
‘નાંદીપુર ’.૨૮ નાના વહીવટી
દૃષ્ટિએ આ બધાં પુરી, પત્તન, પાટક નાનાં થયા કરતાં, દા. ત. નાંદીપુરી 'માંથી ‘ વિભાગેામાં ‘દ્નંગ' અને ‘ સ્થલી ' નાંધપાત્ર છે. ‘ંગ 'માં દૂંગ(નગર) ઉપરાંત એની આસપાસમાં નાનાં ગામાને સમાવેશ થતા. સ્થલી ’મૈત્રક કાલમાં સુરાષ્ટ્રમાં પ્રચલિત હતી. ‘ પથકના ' વિભાગ તાલુકા જેવા હતા; દા. ત. નગરક પથક, કાલાપક પથક, કારિલ્લા પથક. ‘ પથક ’થી ઘેાડા કે ‘ આહાર ’ કહેવાતેા; જેમકે હસ્તવપ્ર આહરણી, આહાર. ૨૯
'
મોટા વિભાગ ‘ આહરણી ’ ખેટક આહાર, કાણેય
>
6
'
આ કાલ દરમ્યાન મોટા વહીવટી વિભાગેામાં વિષય ' સહુથી વધુ પ્રચલિત હતા. એ હાલના જિલ્લા જેવા વિભાગ હતા. મૈત્રક કાલમાં ખેટક વિષય, માલવક વિષય, શિવભાગપુર વિષય, સૂર્યપુર વિષય, ભરુકચ્છ વિષય, અંત 'દા વિષય, અક્રૂરેશ્વર વિષય, સંગમખેટક વિષય અને કાશાફૂલ વિષય જેવા અનેક વિષય પ્રચલિત હતા (નકશા ૧), જ્યારે અનુ-મૈત્રક કાલમાં ભરુકચ્છ વિષય, કતારગ્રામ વિષય, પચ્છત્રી વિષય, સુવર્ણમંજરી વિષય વગેરે વિષય પ્રચલિત હતા (નકશા ૩). ક્યારેક વિષયના ‘ પટ્ટ ' નામે મુખ્ય વિભાગ પાડવામાં આવતા; જેમકે શિવભાગપુર વિષયના ‘દક્ષિણપટ્ટ.' આથી · પટ્ટ' એ બ્રિટિશ કાલના ‘ ડિવિઝન ’ જેવા વિભાગ લાગે છે. ‘ ભુક્તિ ’ ઉત્તર ભારત તથા પૂર્વ ભારતમાં વિષય કરતાં માટે વહીવટ વિભાગ હતા, જ્યારે પશ્ચિમ ભારતમાં એ વિષયના પર્યાયરૂપ લાગે છે; જેમકે ‘ માલવક ભુક્તિ' તે ‘ વમાન ભુક્તિ.' અનુ—મૈત્રક કાલમાં ‘ મંડલ ' વિષયથી માટેા વિભાગ હતા; દા. ત., ખેટક મંડલમાં કાશRsદ વિષય. વહીવટી વિભાગેામાં સહુથી મોટો વિભાગ ‘ દેશ' હતા; જેમકે લાટ દેશમાં ખેટક મંડલ .૩૦
(
રાષ્ટ્રકૂટ રાજ્યમાં ઘણા વહીવટી વિભાગ અમુક અમુક સંખ્યાનાં ગામાના સમૂહ તરીને પ્રચલિત હતા. એમાં ૭૫૦ ગામેાના કે ૧૧૬ ગામેાના મોટા સમૂહ હતા, ૨૪ ગામાના કે ૧૨ ગામાના કે ૧૦ ગામેાના નાના સમૂહ હતા, તેા ૮૪ ગામા કે ૪૨ ગામેાના મધ્યમ સમૂહ પણ હતા; જેમકે ખેટક–૭૫૦, હર્ષ પુર -૭૫૦, કાસRs–૭૫૦, વર્િઅવિ−૧૧૬, કપટવાણિજ્ય−૮૪, અ કાટ્ટક−૮૪, વાહાલ–૮૪, માહિષક–૪ર, તૈલાષ્ટ-૪ર, સંજાણુ-૨૪, સીહરખિ−૧૨ અને ફરિદ્વા–૧૦ (નકશા ૩). સૌરાષ્ટ્રમાં પણ—નક્ષિસપુર-૮૪ નામે વિભાગ હતા.
