________________
૯ મું] રાજ્યતંત્ર
[૧૮૦ મૈત્રક કાળ દરમ્યાન સૌરાષ્ટ્રને “સુરાષ્ટ્ર કહેતા ને દેશવાચક નામ તરીકે એને પ્રયોગ બહુવચનમાં થતો. વળી “સુરાષ્ટ્ર જેવું સ્ત્રીલિંગ રૂપ પણ પ્રયોજાતું.૩૧ સુરાષ્ટ્રમાં પૂર્વ ભાગમાં હસ્તવપ્ર આહરણ નામે વિભાગ હતો, જે આગળ જતાં “આહારમાં વિકસ્યો હતો; દક્ષિણ પશ્ચિમમાં કૌડિન્યપુરને વિભાગ હતા, જેના પટ્ટ' નામે પેટા વિભાગ હતા; ને ઉત્તરપૂર્વમાં વર્ધમાન ભક્તિ નામે વિભાગ હતો.૩૨ વળી ઘાસરક, કાલાપક અને રહાણુક જેવા પથક હતા; ને બિલ્વખાત, ઝરિ, વટપાલ્લકા, પુણ્યાનક, આનુમંછ, નિમ્નકૂપ, કદંબપદ્રક, લેણાપદ્રક વગેરે અનેક સ્થલીઓ હતી.૩૩
મધ્ય ગુજરાતમાં ખેટક વિષય હતો. એની અંદર ખેટક આહાર હતો. ખેટક આહારની અંદર બંડરિજિદ્રિ, કણક, સિંહપલ્લિકા, નગરક અને ઉ૫લહેટ જેવા પથક હતા.૩૪ ખેટક વિષયની ઉત્તરે આનંદપુર પ્રદેશ હતો૩૫ ને પૂર્વે સૂર્યાપુર વિષય તથા શિવભાગપુર વિષય હતા.૩ એની ઉત્તરપૂર્વે માલવક ભુક્તિ કે માલવક વિષય નામે વિભાગ હતું, જેનું પાટનગર પ્રાયઃ દશપુર હતું.૩૭ શિવભાગપુર વિષયની દક્ષિણે સંગમખેટક (સંખેડા) વિષય હતો. એની પશ્ચિમે ભરુકરછ (ભરૂચ) વિષય હતે. નર્મદાની દક્ષિણ પશ્ચિમમાં અરેશ્વર વિષય અને એની પૂર્વે નાંદીપુરી કે નાંદીપુર વિષય હતો (નકશો ૧).
નર્મદાની દક્ષિણે આવેલ અંતર્નર્મદા પ્રદેશ વહીવટી દષ્ટિએ અક્રૂરેશ્વર વિષય તરીકે ઓળખાતો. એની દક્ષિણે કશાકૂલ વિષય હતો. તાપીની દક્ષિણે જતાં પશ્ચિમમાં કંતારગ્રામ વિષય હતો. એની પૂર્વે કામણેય આહાર હતો, જે ૧૧૬ ગામોને સમૂહ લાગે છે; એની પૂર્વે ઘરાય વિષય હતો. તાપી અને મોં ઢેળાની વચ્ચે ઈક્ષરકી, તથ(બગ)-ઉંબરા અને ત્રેયણ આહાર હતા. મીંઢોળાની દક્ષિણે અંતમંડલી વિષય હતો. કહવલ આહાર પ્રાય: એની અંતર્ગત હતો. પૂર્ણાની દક્ષિણે બાહિરિક વિષય હતો. દમણગંગાની દક્ષિણે કરાટ વિષય હતો.
- અનુ-મૈત્રક કાલમાં વઢવાણની દક્ષિણપૂર્વે આવેલો પ્રદેશ અડ્ડાણુક દેશ તરીકે ઓળખાતો. એમાં કંથિકા નામે સ્થલી હતી. • દક્ષિણ સૌરાષ્ટ્રમાં નસિપુર-૮૪ વિભાગ હતો.૪૧ પશ્ચિમ સૌરાષ્ટ્રને “અપરસુરાષ્ટ્રામંડલ” કહેતા; એમાં પચ્છત્રી વિષય અને સુવર્ણમંજરી વિષય હતા.૪૨ * આ કાળ દરમ્યાન રાષ્ટ્રકૂટ રાજ્યને પ્રદેશ “લાટમંડલ” તરીકે ઓળખાતો. એનું પાટનગર ખેટક (ખેડા) હતું. ખેટક ૭૫૦ ગામના સમૂહનું વડું મથક હતું.૪૩ આગળ જતાં એ વિભાગ “મંડલ' ગણાય.૪૪ મહી અને ઢાઢર વચ્ચે
