________________
૧૪]
મૈત્રક કાલ અને અનુ-ચૈત્રક કાલ
[×.
આવેલા કાવી પ્રદેશ ખેટક મંડલની અંતĆત ગણાતા.૪પ ખેટક માંડલના પૂર્વ ભાગમાં માહિષક–૪૨ વિભાગ હતા.૪૬
ખેટકમંડલની ઉત્તરપશ્ચિમે કાશહદ વિભાગ હતા.૪૭ ઉત્તરે હપુર-૭૫૦ વિભાગ હતા. એની અ ંદર કપટવાણિજ્ય(કપડવંજ)-૮૪ વિભાગ હતા, જેની અંદર વળી રૂરિા-૧૦ પેટાવિભાગ હતા.૪૮ મહી-નદાના–અંતરાલ દેશમાં અકાટ્ટક-૮૪ વિભાગ હતા.૪૯ સીહરખ-૧૨ વિભાગપ॰ એની અંદર આવેલા જણાય છે. ન`દાની ઉત્તરે ભારુકચ્છ દેશ આવેલા હતા,૧૧ જેને ભરુચ્છ વિષય પણ કહેતા.૫૨ એની પૂર્વે ભકણિકા ભુક્તિ હતી. એનું વડુ મથક કણિકા (માંકણી) સ ંખેડા પાસે આવેલુ હતુ. વાહાલ-૮૪ વિભાગપ૩ પ્રાય: ભુક્તિની અંતગત હતા.
તાપીની ઉત્તરે વરિઅવિ−૧૧૬ વિભાગ હતા.૫૪ રિવિ એ હાલનુ રિઆવ (તા. કામરેજ) છે. એની દક્ષિણપશ્ચિમે કતારગ્રામ વિષય હતા, જેને અગાઉ કવરિકા વિષય કહેતા.૫૫ એમાં મદ્રાપી(મીંઢાળા) નદીને ઉત્તર તીરે કાંપિલ્પ વિદ્વાર આવ્યા હતા; એ હાલનું કાપલેથા (તા. ચેાર્યાસી) છે. એની પૂર્વે કર્માંતપુર વિષય હતા.પ એ ૧૧૬ ગામાના સમૂહ હતા.૫૭ કર્માં તપુર અને કમ્મણિજ–કા ણેય (કામરેજ) પ્રાયઃ એક જ છે. મીઢાળા અને પૂર્ણા નદીની વચ્ચે સુહિલા વિષય હતેા.૫૮ તૈલાટ-૪૨ વિભાગ૫૯ એના પશ્ચિમ ભાગમાં આવ્યા જણાય છે. પૂર્ણાંની દક્ષિણે નાગસારિકા (નવસારિકા) વિભાગ હતા. અંબિકાથી દમણુગાંગા સુધીના પ્રદેશના વહીવટી વિભાગે વિશે કઈ માહિતી ઉપલબ્ધ થઈ નથી. દમણગ ંગાની દક્ષિણે સંજાણ–૨૪ વિભાગ હતા;૧ માગળ જતાં એ વિભાગ મંડલમાં વિકસ્યા.૬૨
ભૂમિને ભાગવટો
.
ભૂમિની માલિકી કાયદેસર રાજાની ગણાતી તે ખરીદી બક્ષિસ કે દાનની રૂએ એના ભાગવટાના જ હક રહેતા, છતાં વ્યવહારમાં તે એને કાજે ભાગવટા ધરાવનાર એના માલિક જેવા જ ગણાતા. રાજ્યની તમામ કૃષ્ય ભૂમિ સામાન્યતઃ ‘કરદ’ (કરને પાત્ર) હતી, પરંતુ રાજા તરફથી ધમય તરીકે અપાયેલી ભૂમિ ભૂમિ(િપડતર જમીન)ના ન્યાયે ‘અ-કરદ' (કરમુક્ત) ગણાતી. આ ભૂમિ પ્રતિગ્રહીતાને શાશ્વત ધારણે અપાતી: તે એના ભાગવટાના હક પુત્રપૌત્રાદિ વારસાને પણ મળતા. ધમ યની ભૂમિ લેનારને એ ભૂમિ ભાગવવાના, ખેડવાના, ખેડાવવાના અને સુપરત કરવાના' હક રહેતા. ૬૩
