________________
મું]. રાજ્યતંત્ર
[ ૧૮૫ ભૂમિની માપણી
ભૂમિદાનમાં જ્યારે ક્ષેત્ર, વાપી કે કૂપનું દાન દેવામાં આવતું ત્યારે દાનશાસનમાં એનું માપ જણાવવામાં આવતું. આ માપની વિગતો પરથી એ સમયની મંજણી(જમીન-માપણી)ની કેટલીક પદ્ધતિઓ વિશે માહિતી મળે છે. સુરાષ્ટ્રમાં જમીનની માપણી “પાદાવર્ત” એટલે પાદને એક બાજુ ફેરવીને મપાય એટલે, (અર્થાત એક પાદ ચેરસ = એક પાદ લાંબે અને એક પાદ પહોળો) ભૂમિનો ખંડ, દા. ત. ૧૦૦ પાદાવનું ક્ષેત્ર એટલે ૧૦૦ x ૧૦૦ = ૧૦,૦૦૦ ચોરસ પાદ ક્ષેત્ર. માલવકમાં ભૂમિ “ભક્તી' માં મપાતી. આ માપ લગભગ પાદાવત જેટલું લાગે છે. દક્ષિણ ગુજરાતમાં ભૂમિની માપણી “નિવર્તન” માં થતી. નિવર્તન એટલે એક દિવસનું ખેડકામ કરી એમાંથી નિવૃત્ત થવાય એટલો ભૂમિખંડ. વ્યવહારમાં એક નિવર્તન એટલે ૩૦ દંડ લાંબો અને ૩૦ દંડ પહોળો ભૂમિને ખંડ એવી ગણતરી થતી. કેદાર ક્યારડા)ની મોજણી “વ્રીહિપિટક”ની સંખ્યામાં થતી. એ પદ્ધતિમાં જેટલા પિટક (ટોપલા) વ્રીહિ (ડાંગર) વાવી શકાય તેટલા પિટકની સંખ્યા ગણાતી. આ અંગે એક ત્રાહિપિટક ભૂમિખંડ કેટલા ક્ષેત્રફળનો ગણાતો એ જાણવા મળ્યું નથી. ખેટક વિષયમાં તથા સંગમખેટક વિષયમાં ત્રાહિપિટકનાં વિશિષ્ટ માપ (માન) પ્રચલિત હતાં. ૧૪
રાજ્યની આવકનાં સાધન
ભૂમિદાનને લગતાં રાજશાસનો પરથી ભૂમિને લગતાં રાજ્યની આવકનાં વિવિધ સાધનો વિશે માહિતી મળે છે. મહેસૂલ (રાજ્યની આવક) માટે “આદેય” કે “આદાન’ શબ્દ પ્રયોજાતો. ગ્રામ ક્ષેત્ર વગેરેને લગતાં આદેયમાં ઉદ્વેગ, ઉપરિકર, ધાન્યાદેય, હિરણ્યાદેય, ભાગ, ભોગ, વાતપ્રત્યાય, ભૂતપ્રત્યાય, વિષ્ટિ અને દશાપરાધનો ઉલ્લેખ આવે છે. ઉદ્વેગ એટલે ખેડૂતો પાસેથી છૂટક છૂટક મહેસૂલ ઉઘરાવી લેનાર જમીનદાર પાસેથી વસૂલ કરવામાં આવતું મુકરર સામટું મહેસૂલ. ઉપરિકર એટલે જમીન પર માલિકીહક ન ધરાવતા ખેડૂતો ઉપર નાખેલે વધારાને કર. ધાન્યના મુકરર ભાગના રૂપમાં લેવાતું મહેસૂલ ધાન્યાય' કહેવાતું ને હિરણ્ય(સુવર્ણ)ના અર્થાત નગદ નાણાના રૂપમાં લેવાતું મહેસૂલ “હિરણ્યાદેય” કહેવાતું. ઊપજેના મુકરર હિસ્સાના રૂપમાં લેવાતા કરને “ભાગ” કહેતા ને દૈનિક વપરાશ માટે લેવાતી ફળફૂલ શાક વગેરેની ભેટોને “ભોગ' કહેતા. વાતપ્રત્યાય એટલે બહારથી આયાત કરેલી ચીજો પરનું શુક (જકાત) અને ભૂતપ્રત્યાય એટલે ગામમાં ઊપજેલી ચીજો પરનું શુક. જ્યારે જ્યારે જરૂર ઊભી થાય ત્યારે ત્યારે વિષ્ટિ (વેઠ)
