________________
૯ મું] શાંત
[૧૮૧ લશ્કરી ખાતાના અધિકારી
ધર્મદેય તરીકે આપેલી ભૂમિમાં સર્વ રાજકીય પુરુષોને હરતક્ષેપ કરવાની મનાઈ ફરમાવવામાં આવતી, તેમાં “ચાર” અને “ભટ'ને ખાસ ઉલ્લેખ કરતા. એ પ્રાયઃ નિયમિત અને અનિયમિત સૈનિક હતા. સૈનિકોમાં “મોલ' (મૂલના) અને “ભુત” (ભાડૂતી) એવા બે પ્રકાર હતા. એ અનુસાર “ચાર” એ કાયમી અને “ભુત” એ કામચલાઉ સૈનિક હોઈ શકે. હસ્તિદળના સૈનિકને હત્યારોહ” અને અશ્વદળના સૈનિકને “અશ્વારોહ” કહેતા. સૈન્યખાતાને મુખ્ય અધિકારી “મહાબલાધિકૃત” હતો. “મહાદંડનાયક' એ સેનાપતિને અધિકાર ધરાવતો. “સાંધિવિગ્રહિક' (સંધિ અને વિગ્રહ ખાતાના અધિકારી)નો અધિકાર
બલાધિકૃત” સાથે સંકળાયેલું છે. ૧૯ પ્રાદેશિક અધિકારીઓ
પ્રાદેશિક અધિકારીઓમાં “રાષ્ટ્રપતિ ને અધિકાર સૌથી ઊંચી કક્ષાને હતો. એને “રાષ્ટ્રપાલ' કહેતા. એ રાષ્ટ્ર નામે વહીવટી વિભાગને વહીવટ કરનાર વડે હતો. “વિષયપતિ” એ વિષય(જિલ્લા)ને વડે હતો. આહારના તથા પથના અધિકારી માટે ખાસ શબ્દ પ્રયોજાયા નથી. “સ્થાનાધિકરણિક” એ સ્થાન-થાણાનો વહીવટ કરનાર અધિકારી હતો. “સ્થાન” અને “સ્થલી' એક લાગે છે. “કંગ (શહેર)નો વહીવટ કરનાર “કાંગિક” કહેવાતો. “રામ”ને વડે
ગ્રામકૂટ' કહેવાતો. ગામને સહુથી મોટો માણસ “મહત્તર” કહેવાતો; એ ગ્રામપંચાયતના સભ્ય જેવો હતો. “પંચકુલિક' એ પંચકુલ(પંચાયત)ને સભ્ય હતો.૨૦ ઇતર અધિકારીએ
“વક્ષેપિક૨૧ એ દૂતોને મેલનાર અધિકારી હતા.૨૨ “અધિકારિક ૨૩ એ અધ્યક્ષ, નિયામક કે સંચાલન જે અધિકારી હતો.૨૪ “વાસાપક ૨૫ એટલે આગંતુકાને નિવાસસ્થાનોનું વિતરણ કરનાર અધિકારી.૨૬ “મધ્યગ '૨૭ એટલે મધ્યસ્થ (લવાદ). “ભટથી ભિન્ન “ભટ્ટ ' એ ભાટચારણ માટે પ્રયોજાયો લાગે છે. વહીવટી વિભાગે
વસ્તીને નાને એકમ ગ્રામ હતું. નાનાંમોટાં ગામો માટે “ગ્રામ, ગ્રામક, પદ્ર, પદ્રક, પલી, પલિકા' ઇત્યાદિ શબ્દ પ્રચલિત હતા, પરંતુ વહીવટી
