________________
૨૧૨] મૈત્રક કાલ અને અનુ-મૈત્રક કાલા
[પ્ર. વિધાનને આપણે અનુ-મૈત્રક કાલનું હેવાને કારણે એટલું પ્રાચીન ન ગણીએ, કિંતુ છઠ્ઠી સદીના ભામહે પોતાને “કાવ્યાલંકાર'માં “સંક્તિ પ્રાપ્ત વાચપભ્રંશ રૂતિ ત્રિધા !' એ રીતે સંસ્કૃત ભાષા, પ્રાકૃત ભાષા અને અપભ્રંશ ભાષા એવા ત્રણ ભાષાભેદ કહેલા છે તેને ન ઉવેખી શકીએ. સાતમી સદીના દંડીએ એને જ સમર્થન આપી અપભ્રંશને આભીરાદિની 'ગિરા' કહી છે અને કનોજના રાજા મહેદ્રપાલ(ઈ. સ. ૮૪–૯૮)ના સમકાલીન ઉપાધ્યાય, “કાવ્યમીમાંસા વગેરે સમર્થ ગ્રંથોના નિર્માતા, રાજશેખરે કાવ્યમીમાંસા'માં સંસ્કૃત અને પ્રાકૃત ભાષાઓને ઉલેખ કરી “સુરાષ્ટ્ર અને વ્યવણ વગેરે પ્રદેશના લોકો સંસ્કૃત વચનને અપભ્રંશને ઓપ આપી બેસે છે એમ કહ્યું છે. ૩૧ વળી એમાં એણે પૂર્વમાં પ્રાકૃત કવિઓ, ઉત્તરમાં સંસ્કૃત કવિઓ, દક્ષિણમાં પિશાચી ભાષાના કવિઓ અને પશ્ચિમમાં અપભ્રંશ ભાષાના કવિઓ” એવું પણ કહ્યું છે. આ રીતે જોતાં અપભ્રંશ ભાષાના કવિઓ રાજશેખરના સમયમાં પશ્ચિમ ભારતમાં હેવા વિશે બળ મળે છે.
ચંડ પહેલાંના, અપભ્રંશ ભાષાના એક મિશ્ર ઉદાહરણનાં દર્શન સંઘદાસગણિના ઈ. સની પાંચમી સદીમાં રચાયેલા “વસુદેવહિંડી “નામના ગદ્ય પ્રાકૃત ગ્રંથમાં થાય છે,૩૩ પરંતુ ગ્રંથકાર ગુજરાતના હતા એવું કહી શકાય એમ નથી. ધ્યાન ખેંચે છે તે તો જિનદાસગણિ મહત્તરે ઈ. સ. ની સાતમી સદીમાં પિતાના નવરંચડૂળ ગ્રંથમાં નાનાં બાળકની ભાષાને નમૂને આપે છે તે; જે કે
नंदो राया ण वि (रायनदु न वि) जाणति जं सगडालो करेहि ति। नंदो राय मारेविणु सिरियं रज्जे ठवेहि ति ॥३४ “નંદ રાજા જાણતા નથી કે શકટલે કર્યું. નંદ રાજાએ એને મારીને શ્રીયકને રાજ્ય ઉપર સ્થપિત કર્યો.
એ જ ગ્રંથકારે એક બીજા પદ્યમાં પણ નરિવર (= નાચ્યું, નૃત્ય) એ એક શબ્દ અપભ્રંશની લાક્ષણિક્તાવાળા ને છે. ૩૫
અહીં એક સારે નમૂને તો આપણને ઉદ્યોતનસૂરિની યુવચમમાંથી જ મળે છે. અહીં એ ઉમેરવા જેવું છે કે એ ગુડગર (પશ્ચિમ ભારવાડ) અને ચાર(મધ્ય અને દક્ષિણ ગુજરાત)માં ઉચ્ચારાતી ભાષાઓને અછડતો ઉલ્લેખ કરી લે છે. ગુજજરીનું “મસ્ત્ર’ અને ‘લાડીનું “ર” ઉદાહરણ છે.!
