________________
૧૧ મું] ભાષા અને સાહિત્ય
[૨૧૧ ત્મક રચના કરી ૨૨ તો ઈ. સ. ૮૭૦ આસપાસ નિવૃત્તિગછના માનદેવસૂરિના શિષ્ય શીલાચાર્યે પ્રાકૃત ગદ્યમાં મહાપુરિસરની રચના કરી. ૨૩
અપભ્રંશને વિકાસ
આમાંના ઉદ્યોતનસૂરિ અત્યારે તે એક એવા લેખક છે કે જેમણે એમના સમયમાં લોકભાષા તરીકે વ્યાપક થઈ ચૂકેલી અપભ્રંશ ભાષાના ટુકડા પણ નૈયા છે. અપભ્રંશની પશ્ચિમ ભારતવર્ષમાં સ્થિતિ હતી એ વિશે અહીં થોડું કહીએ તો એ અપ્રસ્તુત થશે નહિ.
એ હકીકત છે કે મૈત્રક કાલમાં અપભ્રંશે પિતાના ત્યાં ત્યાંના પ્રાકૃતભાષાપ્રકારમાંથી લેકભાષાનું સ્વરૂપ સિદ્ધ કરવાની પ્રક્રિયાને પ્રબળ આરંભ કરી દીધે હતા. અપભ્રંશના લક્ષણ વિશે ઊંડા ઊતરીએ તો આપણે છેક ઈ. પૂ. પાંચમીથી ચેથી સદી વચ્ચે સિદ્ધ થયેલા અને મૈત્રક કાલના આરંભ પૂર્વે વલભીમાં દેવદ્ધિગણિ ક્ષમાશ્રમણને હાથે સંપાદિત થયેલા જૈનાગમની લેખનવાચનામાં અનુભવી શકીએ છીએ. નપુંસકલિંગની પહેલી વિભક્તિના બહુવચનનાં અકારાંત નામનાં રૂપમાં પ્રા. ળિ < સં. શનિની સાથેસાથ અપ. મારુંનાં દર્શન કદાચ વલભીના સ્થાનિક વિકસતા આવતા અપભ્રંશપ્રકારનાં હોય તો કદાચ એ અસંભવિત નહિ હોય.૨૪ ભરત-નાટ્યશાસ્ત્રમાં એની આછી છાંટ કવચિત જોવા મળે છે, ૨૫ પરંતુ વિશ્વાસ રાખી શકાય તેવું ચંડના પ્રાકૃત-ઋક્ષ નામના વ્યાકરણગ્રંથમાંથી મળી આવે છે. એમાં ત્રણ મુખ્ય પ્રાકૃત ભાષાઓના સ્વરૂપને વિસ્તારથી પરિચય આપતાં માત્ર એક સૂત્રમાં ન રોપsઝંડોરેક્ષ્ય (અપભ્રંશમાં સંયુક્ત વ્યંજનના ઉત્તર વ્યંજન તરીકે આવતા રકારનો લોપ ન થાય), એમ કહ્યું છે. એના ઉત્તરકાલીન દંડીએ વેન્ચાર્શમાં આમીરાિિાર:૨૭ તરીકે અપભ્રંશને નૈધેલ જ છે. આભીરની વસ્તી કચ્છ-સૌરાષ્ટ્ર સાથે પશ્ચિમ મારવાડમાં હતી એ આ પ્રદેશમાં અપભ્રંશના પ્રભુત્વને બળ આપે. એમ તે કાલિદાસના વિક્રમોર્વશીય'ના ૪થા અંકમાં બધી જ ગેય ધ્રુવાઓ “અપભ્રંશમાં અપાયેલી છે, પણ એ અપભ્રંશ ભાગ ખરેખર કાલિદાસની રચના હેવાના વિષયમાં મતભેદ છે.ર૮એ મોડેને પ્રક્ષેપ હોવાનો મત છે. ગમે તે હેય, મૈત્રકોના ઉત્તર કાલમાં “અપભ્રંશ” આ પ્રદેશમાં પ્રભુત્વ જમાવી ગયો હતો. વલભીના મૈત્રક રાજા ગુહસેન (ઈ. સ. ૫૫૯-૫૬૭) ને નામે ચડાવેલા એક દાનશાસનમાં એને સંતાતા ઐરાત્રચતિવત્રવન્યરચનાનપુછાત:ઝરખ:૨૮ કહેવામાં આવે છે, પરંતુ એ દાનશાસન બનાવટી પુરવાર થયું છે, ૨૯ એટલે આ
