________________
૧૦]
ૌત્રકકાલ અને અનુ-ગૌત્રક કાલ -વિકૃતિઓ, નિર્યુક્તિ અને શૂર્ણિના સ્વરૂપમાં આ યુગમાં જ મુખ્યત્વે વિકસી. જૈન સાધુઓનું સ્થાન નિશ્ચિત ન હોવાને કારણે રચના સ્થાન પકડવાં મુશ્કેલ હેવા છતાં આ ધર્મને વ્યાપક પ્રસાર પશ્ચિમ મારવાડ અને ગુજરાત-સૌરાષ્ટ્રમાં ઘણું જૂના સમયથી હોવાને કારણે મહત્ત્વની રચનાઓ આ ભૂભાગમાં થઈ જણાય છે. નિયુક્તિઓ અને ચૂર્ણિઓ ઉપર જૈનાગમની અર્ધમાગધીની પ્રબળ અસર હતી, તેથી આ રચનાઓ એ યુગમાં સમગ્ર ભારતવર્ષમાં પ્રાકૃત કક્ષાએ પ્રાધાન્ય ધરાવતી “મહારાષ્ટ્રી' પ્રાકૃત ને વાહન તરીકે રાખીને રચાઈ, આમ છતાં એમાં સ્થાનિકતાની પ્રબળ અસર રહી. આમાંથી જૈન મહારાષ્ટ્રી' પ્રાકૃતનું એક સ્વરૂપ સ્થાપિત થયું. આમાં શબ્દારંભે અકારને સ્થાને અને બે વરના મધ્યમાં આવેલા બેવડા કાને સ્થાને અનુક્રમે ,જનો સમાદર અને બે સ્વરોના મધ્યમાંના વર્ગીય વ્યંજનના લેપે અવશિષ્ટ રહેતા અવર્ણમાં લઘુપ્રયત્ન ચકૃતિને વ્યાપક સમાદર સૂચક બની રહ્યાં. આ નિર્યુક્તિઓ અને ચૂર્ણિઓએ તત્સમ સંસ્કૃત અને સંસ્કૃત વ્ય પ્રાકૃત શબ્દ ઉપરાંત સ્થાનિક હજારે દેશ્ય શબ્દોને સાચવી આપ્યા, જેને સાચે ખ્યાલ તો સેલંકી યુગમાં થયેલા આચાર્ય હેમચંદ્રના
રીસાદોથી જ આવી શકે છે. બેશક, એમાં કેટલાક શબ્દોનાં મૂળ સંસ્કૃતમાં પણ મળી શકે છે, પરંતુ એવા શબ્દોની સંખ્યા મર્યાદિત છે. એવું બન્યું છે કે સંસ્કૃત પરંપરાને અથે સચવાયે ન હોય અને નવો જ અર્થ ધરાવતા હોય એવા કારણે એવો શબ્દ દેશી' તરીકે સ્થાન પામ્યો હોય.
આવી પ્રાકૃત રચનાઓથી સ્વતંત્ર રીતે સંસ્કૃત પરંપરા જેમાં સમગ્ર ભારતવર્ષમાં વ્યાપક બની હતી. પશ્ચિમ ભારતવર્ષના ભૂભાગ ઉપર પણ એની અસર હતી જ. એ જ પરંપરામાં જૈનાગમની સંસ્કૃત ટીકાઓ વિકસી. અનુમૈત્રક કાલમાં શીલાંકરિ એક એવા આચાર્ય છે. સવાર-સૂત્રત વૃત્તિ ઉપરાંત ધરામારાની વૃત્તિ આ કે આ નામ સાથે સામ્ય ધરાવનારા શીરાચાર્યની રચનાઓ છે. વિરોષાવરમાણ ઉપર એક કેટયાચાર્યો ટીકા લખી છે એ કદાચ શીલાચાર્ય હેય એ એક મત છે, પણ એ વિશે નિર્ણયાત્મક રીતે કહી
શકાતું નથી.૨૧
પશ્ચિમ ભારતવર્ષમાં નિર્યુક્તિ અને શૂર્ણિએ ટીકા પ્રકારની હતી, પરંતુ કથાપ્રકાર પણ પ્રાકૃત ભાષામાં કવચિત ખેડાયો હતો. પશ્ચિમ મારવાડમાં આવેલા, જોધપુર પાસેના, જાબાલિપુર-જાલેરમાં ઉદ્યોતનસૂરિ નામના એક જૈનાચાર્યો ઈ. સ. 9૭૮ લગભગમાં સુવરુચમા નામની જૈન મહારાષ્ટ્ર પ્રાકૃતની ગદ્ય-પદ્યા
