Page Text
________________
૩૫૬] મૈત્રક કાલ અને અનુ-મૈત્રક કાલ
[પ્ર. (૩૫) થોડાક સમય પૂર્વે કઠલાલ નજીકના પિઠેરા ગામેથી પિઠોરી માતાના મંદિરમાં ઘણાં શિ૯૫ શોધાયાં છે. તેઓમાં મહિષમર્દિનીની કેટલીક પ્રતિમાઓ લગભગ સાતમા સૈકાની છે.૩૨ આમાં કોઈ મૂતિ દશભુજ, કેઈ અષ્ટભુજ, કોઈ ચતુર્ભુજ અને કઈ ત્રિભુજ છે. અસુરને પૂરો મહિષરૂપે જ રજ કરેલ છે ને એના પર માતાજીના વાહન સિંહનું આક્રમણ થતું દર્શાવ્યું નથી.
(૩૯-૪૦) મિત્રકકાલનાં અન્ય શિલ્પોમાં કદવારના વરાહમંદિરનાં શિલ્પ જાણીતાં છે. તેઓમાં ગર્ભગૃહના પ્રવેશદ્વારની ઉપરના શિલ્પપટ્ટમાં બેઠેલા સૂર્ય, બ્રહ્મા, વિષ્ણુ, શિવ અને ચંદ્રની પ્રતિમાઓ, દ્વારશાખા પરની ગંગા-યમુનાની આકૃતિઓ, વરાહની તથા દશાવતારની પ્રતિમાઓ અને છૂટક શિલ્પમાં ગરૂડારૂઢ વિષ્ણુ, વૃષવાહન ઉમા-મહેશ્વર અને ઊભાં લક્ષ્મીનારાયણની પ્રતિમાઓને સમાવેશ થાય છે. થાનના દેવાલય પરનાં શિપમાં૩૪ નવગ્રહ, ગણપતિ, ગંગા, વરાહ અને એક ઊભા દેવયુગલને સમાવેશ થાય છે. ભૂજના કચ્છ મ્યુઝિયમમાંની ધાતુની ઊભી બુદ્ધપ્રતિમાપ મળી છે. પ્રતિમાને ફરતી ખંડિત પ્રભાવલી છે. પીઠિકા પર સાતમી સદીનો લેખ છે. બુદ્ધને જમણે હાથ અભય મુદ્રામાં છે, ડાબો હાથ ખંડિત છે. ઉષ્ણીષ, કાનની લાંબી બૂટ, પ્રસન્ન મુખમુદ્રા અને અર્ધા–પારદર્શક અધોવસ્ત્ર નેંધપાત્ર છે. મહુડીમાંથી મળેલી બુદ્ધ અથવા જિનની પદ્માસનસ્થ મોટી ધાતુ-પ્રતિમામાં પ્રભાવલીની પાછલી બાજુ પરના લખાણને પાઠ સંદિગ્ધ છે. પ્રતિમામાં રજૂ થયેલ આકૃતિ યોગમુદ્રા ધારણ કરી યોગાસનમાં બેઠેલા પુરુષની છે. સૌરાષ્ટ્રમાં ઢાંકની પહાડી ઉપરનાં કતરેલાં જૈન શિ૫૭ પણ આ કાલનાં છે. તેઓમાં આદિનાથ, પાર્શ્વનાથ વગેરેની આકૃતિઓ કંડારેલી છે, કોઈ યોગાસનમાં બેઠેલા જિનની, તો કોઈ કાયોત્સર્ગ અવસ્થામાં તપ કરતા તીર્થકરની.
(૪૧) રડામાંથી એક અજ્ઞાત દેવની પ્રતિમા મળેલી છે. શ્રી. પી. એ. ઇનામદારે પ્રસિદ્ધ કરેલી૩ એ પ્રતિમા હાલ ક્યાં છે એની ખબર નથી. આ પ્રતિમામાં જટાધારી દિભુજ દેવ સમપાદ અવસ્થામાં ઊભેલા છે અને એમણે બારીક ધોતિયું પહેરેલું છે. જમણે હાથ ખંડિત છે. ડાબા હાથમાં જલપાત્ર જેવું કંઈક પકડી રાખ્યું લાગે છે. સંભવ છે કે આ પ્રતિમા શૈવ કે બૌદ્ધ સંપ્રદાયની હોય. આ પ્રતિમા છઠ્ઠા કે સાતમા સૈકાની છે.
(૪૨) સૌરાષ્ટ્રમાં માંગરોળમાંથી મળેલું અને રાજકોટ મ્યુઝિયમમાં સચવાયેલું સૂર્યનું એક સુંદર શિલ્પ વિશિષ્ટ નેંધ માંગી લે છે. ૩૯ સાતમા સૈકાની આ મૂતિની કેશરચના ગુપ્ત પરંપરાની યાદ આપે છે, જ્યારે અન્ય રચના પ્રાચીન પશ્ચિમ ભારતીય શૈલીનાં વિશિષ્ટ લક્ષણ રજૂ કરે છે. ઊભા દ્વિભુજ સૂર્યના મુખની
| SR No. | 032606 |
| Book Title | Gujaratno Rajkiya ane Sanskritik Itihas Part 03 Maitrak Kal ane Anu Maitrak Kal |
| Original Sutra Author | N/A |
| Author | Rasiklal C Parikh, Hariprasad G Shastri |
| Publisher | B J Adhyayan Sanshodhan Vidyabhavan |
| Publication Year | 1974 |
| Total Pages | 590 |
| Language | Gujarati |
| Classification | Book_Gujarati |
| File Size | 15 MB |