________________
૧૬ મું] શિલ્પકૃતિઓ
[૫૭ પાછળ પ્રભાચક્ર છે. બંને હાથ ખંડિત છે. બે બાજુએ રાણી અને નિષ્ણુભા તથા એમની આગળ નીચે દંડ અને પિંગલ છે.
(૪૩-૪૪) આ ઉપરાંત આ કાલનાં બીજાં ગણનાપાત્ર શિલ્પોમાં વણાધર શિવ અને પાર્વતી (ટી.ઈ)૪૦ (પટ્ટ ૩૩ આ. ૧૯૧) તથા કુમાર(વડોદરા મ્યુઝિયમ)૪૧ને સમાવેશ થાય છે. શિવ બે હાથમાં વીણું ધારણ કરી ઊભા છે. બીજા જમણા હાથમાં ત્રિશૂળ અને બીજા ડાબા હાથમાં સંપ છે. નીચે પાછળ નંદી છે. શિવની ડાબી બાજુએ ચતુર્ભુજ પાર્વતી ઊભાં છે. એમણે બે હાથમાં બાળક તેડયું છે. બીજા જમણા હાથમાં પક્વ છે. બીજે ડાબા હાથ નીચે ઊભેલા મયૂર પાસે લટકે છે. વાહન દ્વારા આ બાળક કાર્તિકેય હોવાનું સૂચિત થાય છે. આમાંની બીજી ઊભી ખંડિત દિભુજ પ્રતિમા, એનું મસ્તક ન હોવા છતાં, જમણે હાથમાં શક્તિ, ડાબા હાથમાં કૂકડો (?) અને પાછળ મયૂર વાહન દ્વારા કાર્તિકેયની મૂર્તિ હોવાનું સૂચિત થાય છે. આ પ્રતિમા વડોદરામાંથી જ મળેલી છે.
(૪૫-૪૬) રોડાનાં મંદિરમાંથી મળેલી હાલ વડોદરા મ્યુઝિયમમાંની ચામુંડ(૫ટ્ટ ૩૨, આ. ૯૯)ની તેમજ પાર્વતીની પ્રતિમાઓ સાતમા-આઠમા સૈકાની શૈલીના સારા નમૂનાર છે. ચામુંડા શબ ઉપર બેઠાં છે. એમણે નીચલા જમણું હાથમાં ખગ, ઉપલા જમણા હાથમાં કપાલ (ખપર), ડાબા હાથમાં ખટ્વાંગ અને નીચલા ડાબા હાથમાં રાક્ષસનું મસ્તક ધારણ કરેલું છે. સિંહ પર બેઠેલાં પાર્વતી કે દુર્ગા ઉપલા બે હાથમાં ત્રિશળ અને પરશુ ધારણ કરે છે. નીચલે જમણો હાથ અભય મુદ્રામાં છે. નીચલા ડાબા હાથમાં ધારણ કરેલી વસ્તુ ખંડિત અને અસ્પષ્ટ છે. એમને દેહ ચૂડામણિ, કુંડલ, એકાવલી, ઉરસૂત્ર અને કેયૂરોથી આભૂષિત છે.
(૭-૫૦) રેડાના મંદિર નં. ૬ તરીકે ઓળખાતા મંદિરની આગળના અર્ધમંપની થાંભલીઓની ઉપરના ભાગમાં કેટલીક અપ્રતિમ સૌંદર્યયુક્ત વિવિધ ભંગીઓમાં ઊભેલી સ્ત્રી–આકૃતિઓ છે, જેને શિ૯૫-ગ્રંથોમાં દેવાંગનાઓ અથવા અપ્સરાઓ તરીકે વર્ણવેલી આકૃતિઓ તરીકે ઓળખાવી શકાય.૪૩ કોણાર્ક તેમજ ખજુરાહનાં મંદિરો ઉપરની અપ્સરાઓ અને સુરસુંદરીઓ કલાપ્રેમીઓને જાણીતી છે, પણ શિલ્પકલાની દષ્ટિએ ઘણી ઊંચી કોટિની સજીવ લાગતી આ આકૃતિઓ ોિગ્ય પ્રસિદ્ધિ અને પ્રશંસા પામી નથી. પ્રાચીન પશ્ચિમ ભારતીય શિલ્પકલાના સાતમા સૈકાના આ ઉત્કૃષ્ટ નમૂના છે. સામાન્ય રીતે રેડાનાં મદિરોને આઠમા સૈકાના પૂર્વાર્ધનાં ગણવામાં આવે છે. શિલ્પકલાના વિકાસની દૃષ્ટિએ ભારતીય શિપનાં ખ્યાતનામ–અભ્યાસી સ્ટેલા કૅમરિશના મતે તેમજ ઉમાકાંત શાહના
