________________
૧૬ મું]
શિલ્પકૃતિઓ
[૩૫૫
પણુ પ્રભાવલિ-વિભૂષિત પ્રભાચક્ર છે અને એમણે અનુક્રમે મસ્તક પર કરંડમુકુટ અને ચૈત્યગવાક્ષની આકૃતિમાં કેશકલાપ ધારણ કર્યા છે. સિંહાસનની નીચેની પદિકામાં અષ્ટગ્રહનાં મુખ કોતરેલાં છે. ૨૭ આને મળતી ત્રિતીર્થિક પાર્શ્વનાથની એક બીજી પ્રતિમા અહીંથી મળી છે. પાર્શ્વનાથની પાછળની સપ્તફણા નાગછત્રાવલિ અને બાજુના તીર્થકરોની પાછળની પ્રભાવલી સાથે આ શિલ્પ સંપૂર્ણ છે.૨૮ આ બંને પ્રતિમા સાતમા સૈકાની છે.
(૩૧) ચતુર્ભુજ મહાવિદ્યા અચ્છુપ્તા દેવી (૫ટ્ટ ૩૪, આ. ૧૨) અશ્વ પર સવારી કરેલી સ્થિતિમાં છે.૨૯ એના મસ્તક પાછળ આભાચક્ર છે. એના પરનો કેશકલાપ અત્યંત આકર્ષક છે. એણે કર્ણફૂલે, મુક્તાભાલા, હૂંટી સુધી પહોંચતું ઉર:સૂત્ર, વલય અને બાજુબંધે અને નૂપુરો ધારણ કર્યા છે. એણે ચાર હાથમાં અનુક્રમે બાણ, તલવાર, ઢાલ અને ધનુષ ધારણ કર્યા છે. | (૩૨) આ શિલ્પમાં કાયોત્સર્ગ મુદ્રામાં ઊભેલ પાર્શ્વનાથની ગાદી નીચેથી બંને બાજુએ અર્ધના–સ્વરૂપમાં અંકિત કરેલાં ધરણેન્દ્ર અને પાવતીનાં શિલ્પ ખાસ નોંધપાત્ર છે. આ બંને શિલ્પોને કટિ નીચેનો ભાગ નાગની પૂંછડીને બનેલો છે અને એ બંનેની પૂંછડીઓને ગાદી નીચે મધ્યમાં નાગપાશમાં ગૂંથેલી છે.
(૩૩-૩૪) સાતમા સૈકાનાં શિપમાં પશ્ચિમ ભારતીય શૈલીમાં કંઈક મોટાં માથાં, બેઠા ઘાટનાં શરીર અને સુદઢ બાંધાવાળી સ્ત્રી-આકૃતિઓ નજરે પડે છે. એવા નમૂના ગ્વાલિયર આજુબાજુના પ્રદેશમાંથી અને રાજસ્થાનમાંથી પણ મળેલા છે. ઉત્તર ગુજરાતમાં જના ડીસા પાસે નદીના સામા કાંઠે વડાવલ ગામેથી શ્રી. આર. ટી. પરીખે શોધી કાઢેલી સપ્ત માતૃકાઓ આ શૈલીની અને સાતમા સૈકાની છે. આ માતૃકાઓમાં વારાહીની તથા પાર્વતીની પ્રતિમા ખાસ બેંધપાત્ર છે. ૩૧ ચતુર્ભુજ વારાહીના બે હાથમાં બાળક છે, બીજે જમણે હાથ ખાલી છે, ને બીજા ડાબા હાથે ઉપવસ્ત્ર પકડેલું છે. આભૂષણેમાં એકાવલી, ઉરઃસૂત્ર, કંકણ અને નૂપુર છે. બારીક વસ્ત્ર, કલાત્મક ઉપવસ્ત્ર અને એને કેશકલાપ સૌંદર્યમાં વધારો કરે છે. ચતુર્ભુજ પાર્વતી સમભંગમાં ઊભેલાં છે. ઉપલા જમણે હાથમાં શિવલિંગ અને ઉપલા ડાબા હાથ હાથમાં ગણેશને ધારણ કરે છે. નીચલે જમણે હાથ વરદમાલા-મુદ્રામાં છે ને નીચલે ડાબે ખંડિત છે. દેવીની બંને બાજુએ દર્શાવેલી જવાળ તપ કરતાં પાર્વતીની આસપાસના અગ્નિની વોતક છે. મસ્તકની ઉપર ચાપાકારે દર્શાવેલાં નવ મસ્તક નવ નાગોનાં કે નવ ગ્રહોનાં છે.
