________________
૩૫૪]
મૈત્રક કાલ અને અનુ-મૈત્રક કાલ
[».
નાળ એણે ધારણ
આસપાસની છે.૨૪ જમણા હાથમાં ધારણ કરેલ કમલની કરેલ ઉત્તરીયના નીચે લટકતા છેડાની સમાંતરે પગ પાસે પીઠિકાને અડે છે. આભામંડળની કિનારી પરના આલિખિત મણકાના જેવા જ મણકા ઉત્તરીય પર અંકિત કરેલા છે. એના છેડા ભૌમિતિક આકૃતિ વડે અંકિત કરેલા છે. સરસ્વતીએ છાતી પર એકાવલી અને ઉરઃસૂત્ર ધારણ કર્યાં છે. એને ત્રિકૂટ મુકુટ આકર્ષીક છે, કટિ પરનું અધાવસ્ત્ર આ સંગ્રહમાં જાણીતી થયેલ ‘વિકચ્છ’ શૈલીમાં છે. એની સપ્રમાણુ દેહલતા તેમજ દી ધ્યાનસ્થ નેત્રો નોંધપાત્ર છે. રચનાશૈલીના થાડા હાસ આ કાલની અહીંની સરસ્વતીની એક ખીજી ખંડિત મૂર્તિમાં જોવા મળે છે. પ આ મૂર્તિ ઘણી બાબતેમાં ઉપરની મૂર્તિ સાથે સામ્ય ધરાવે છે. એના મસ્તક પાછળની આભા ધાટમાં લખગેાળ છે અને એ કમલની પાંદડીઓ તથા કિનારે મુક્તામાલાથી વિભૂષિત છે. પદ્મપીઠ પર ત્રિભંગમાં ઊભેલ આ પ્રતિમાનું ઉત્તરીય-પટ્ટુ એના દેહની સમતુલાને જાળવી રાખે છે. મસ્તક પરના ત્રિકૂટ મુકુટના મધ્યપની બંને બાજુએ ચારુ પવલ્લી અત્યંત સુશાભિત છે. એણે અંગ પર એકાવલી, પદ્મકુંડલ, કેયૂર અને વલય ધારણ કર્યાં છે. પૂર્ણવિકસિત સ્તનપ્રદેશ, નાભિ પરની ત્રિવલ્લી અને ત્રિભ ંગની છટા વ્યક્ત કરતી જંધાએ એના દેહની શાભામાં વધારા કરે છે. ઉપર્યુક્ત અને સરસ્વતીપ્રતિમાઓ પર લેખ કેઊતરેલા નથી.
અહીંના સંગ્રહમાં સરસ્વતીની એક બીજી ખતિ મૂર્તિ છે. ૬ એના પર લેખ કાતરેલા નથી. આ મૂર્તિ એ કકડે છે અને એની નીચેની પીકિા ગુમ થયેલ છે. આભામંડળ પણુ નાશ પામ્યું છે. માત્ર એના કેટલાક ભાગ મૂર્તિના ડાબા કાન પાસે જળવાઈ રહેલા જાય છે. એના મુકુટ ત્રિદલને બદલે પંચદલ છે. મથાળે ભારે કદના ટોપ છે, જે અગ્રભાગે તેમજ પૃષ્ઠભાગે અલંકૃત પદ્મપત્રથી વિભૂષિત છે. સરસ્વતીએ કુંડલ, હાર, ઉરઃસૂત્ર, ઇટિસૂત્ર, મણિતિ અંગદ, વલય વગેરે આભરણા ધારણ કર્યાં છે.
(૩૦) ત્રિતી િક પાર્શ્વનાથપ્રતિમામાં પાર્શ્વનાથના મસ્તક પર ખંડિત નાગફણા છે અને બંને બાજુઓના તીથ કરાએ કટિ પર ધેાતિયું પહેરેલ છે. પાર્શ્વનાથના સિંહાસનની મધ્યમાં ધર્મચક્ર છે અને એની અને બાજુએએ એક એક હરણ તથા વ્યાલનાં શિલ્પ છે. સિ ંહાસનની બંને બાજુએ આવેલ સનાલ કમલ પર ઊભેલ તી કરામાં જમણી ખાજુએ ઋષભનાથ અને ડાબી ખાજુએ મહાવીર (?) છે. પાર્શ્વનાથનાં યક્ષ-યક્ષી સર્વાનુભૂતિ અને અંબિકા અનુક્રમે જમણી તથા ડાખી બાજુએ કમલ પર સ્થિત છે. એમનાં મસ્તકોની પાછળ
